(2015) 1 PRO JUSTITIA Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΚΡΑΤΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΑΞΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

Transcript

1 Pro Justitia Τόμος 1, 2015 Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΚΡΑΤΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΑΞΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Άγγελος Δημησκής, Δικηγόρος, υπ. ΜΔΕ Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών ΑΠΘ Περίληψη: Με την παρούσα παρέμβαση επιχειρείται μια σύντομη σκοπιά στο χώρο των δικαιωμάτων των κρατουμένων σε συνδυασμό με τις ευθύνες των κρατικών λειτουργών, σωφρονιστικών υπαλλήλων, αστυνομικών οργάνων αλλά και του ίδιου του κράτους σε περίπτωση που υποβάλλουν τους κρατουμένους σε απαξιωτικές συνθήκες κράτησης. Εκτίθεται περιληπτικά το νομοθετικό πλαίσιο προστασίας των δικαιωμάτων των κρατουμένων και στη συνέχεια εκτίθενται τρεις επιμέρους μορφές απαξιωτικών συνθηκών κράτησης: α) οι απαξιωτικές συνθήκες διαβίωσης σε καταστήματα κράτησης με ταυτόχρονη παράθεση δεδομένων των ελληνικών καταστημάτων κράτησης, β) η κράτηση σε κρατητήρια αστυνομικών τμημάτων και γ) τα βασανιστήρια προσώπων που τελούν υπό κράτηση. Τέλος δίνεται έμφαση στην απορρέουσα από τη νομολογία του ΕΔΔΑ υποχρέωση του κράτους να παρέχει εξηγήσεις σχετικά με την κατάσταση υγείας των κρατουμένων. Το παρόν έργο υπάγεται σε Άδεια Χρήσης: Creative Commons Αναφορά Δηµιουργού-Μη Εµπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές (CC BY-NC-ND 4.0) https ://creativecommons. org / licenses / by - nc - nd /4.0/ deed. el 1

2 Ο Υπουργός Εσωτερικών Υποθέσεων της Ουγκάντα - William Omaria μιλώντας το 1996, σε ένα διεθνές συνέδριο για θέματα ποινών και σωφρονισμού, στο King s College του Λονδίνου, ανέφερε: «Μια μέρα, στο απώτερο μέλλον, οι άνθρωποι θα φέρνουν στη μνήμη τους τι συμβαίνει σήμερα στις περισσότερες χώρες και θα απορούν πως μπορούμε να φερόμαστε έτσι στους συνανθρώπους μας στο όνομα της δικαιοσύνης» 1 Στο Τμήμα Ι του παραρτήματος της Σύστασης Rec (2006) 2 για τους «Ευρωπαϊκούς Σωφρονιστικούς Κανόνες» διακηρύσσεται ότι τα άτομα που στερούνταιτην ελευθερία τους διατηρούν όλα τα δικαιώματα, τα οποία δεν έχουν αφαιρεθεί νόμιμα με την απόφαση που τους καταδικάζει ή τους υποβάλλει σε κράτηση. Άρα όσοι στερούνται την προσωπική τους ελευθερία θα πρέπει να τυγχάνουν μεταχείρισης που συνάδει με τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Περαιτέρω με βάση την αρχή της νομιμότητας επισημαίνεται ότι η ποινική καταστολή έχει νόημα και νομιμοποιείται σε ένα κράτος δικαίου όταν είναι φιλελεύθερη, όταν έχει δηλαδή ως αποστολή της να προστατεύσει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις όλων των πολιτών, χωρίς διακρίσεις,ενώ το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο από πλευράς του έχει επανειλημμένα τονίσει ότι τα κράτη πρέπει να λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα ώστε το άτομο να κρατείται σε συνθήκες συμβατές με τον οφειλόμενο σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, να μην υφίσταται προσβολές που υπερβαίνουν το αναγκαίο για την κράτηση όριο και να απολαμβάνει ιατρικής περίθαλψης 2 ώστε να διασφαλίζεται επαρκώς η υγεία και η καλή σωματική του κατάσταση. 3 Παρά την άρτιας νομοθετικής πληρότητας Χάρτα προστασίας των δικαιωμάτων των κρατουμένων, που αποτελείται από συμβατικά, συνταγματικά και κωδικοποιημένα κείμενα, τα αντικειμενικά δεδομένα κράτησης στα ελληνικά καταστήματα κράτησης, όπως οι συνθήκες διαβίωσης σε καταστάσεις υπερπληρότητας, ιδίως μετά το 1990, οπότε μέσα σε μία διετία αυξήθηκε κατά το 1 Νικόλαου Κουλούρη, Επί-φυλακή, Κατάστημα Κράτησης Κορυδαλλού, λειτουργία, κατάσταση και μεταχείριση των κρατουμένων, εμπροσθόφυλλο. 2 Υπόθεση Σερίφη κατά Ελλάδος της (Αριθ. Προσφυγής 27695/03) 3 Υποθέσεις Aerts κατά Βελγίου ( ), παρ. 64 επ., Kudla κατά Πολωνίας ( ), παρ. 94, Kuznetsov κατά Ουκρανίας ( ), παρ. 112, κατά παραπομπή Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, «Αστυνομική βία και ανθρώπινα δικαιώματα», 2

3 ήμισυ ο πληθυσμός τους, όχι μόνο θέτουν τροχοπέδη στην άσκηση και στην απόλαυση των δικαιωμάτων τους από τους φορείς τους - κρατουμένους αλλά γίνονται συχνά πεδίο πρόσφορο για κάθε είδους αξιόποινων συμπεριφορών σε βάρος των κρατουμένων. Η Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων του ΟΗΕ, 4 σε επανειλημμένες Εκθέσεις της 5 σημειώνει το χάσμα μεταξύ νομοθεσίας και πράξης στο χώρο των ελληνικών σωφρονιστικών καταστημάτων. 6 Ι) Παραδείγματα τέτοιων απαξιωτικών συνθηκών αποτελούν η κράτηση σε χώρους με υπερδιπλάσιο αριθμό ατόμων από τον προβλεπόμενο σε συνδυασμό με το μεγάλο χρόνο κράτησης, η κράτηση σε χώρους με υπερβολική ζέστη ή υπερβολικό κρύο, ο περιορισμός του ατόμου σε ένα κρεβάτι ή σε ένα κελί χωρίς παράθυρο για το μεγαλύτερο μέρος του εικοσιτετραώρου, ο ανεπαρκής ή ανύπαρκτος προαυλισμός καθώς και η έλλειψη ιδιωτικότητας ακόμη και στην εκπλήρωση των φυσικών αναγκών που μπορούν να δημιουργήσουν στο άτομο αισθήματα κατωτερότητας ικανά να το ταπεινώσουν και να το εξευτελίσουν. Τα επίσημα νούμερα είναι αποκαρδιωτικά με 4 έως 7 άτομα να φυλάσσονται σε κελιά έκτασης 9,5 m 2 προορισμένα για τη φύλαξη δύο ατόμων τη στιγμή μάλιστα που η νομολογία του Στρασβούργου δέχεται ότι το minimum της ανθρώπινης μεταχείρισης είναι τα 3 m 2 ανά κρατούμενο, τα οποία όμως πρέπει να αντιστοιχούν σε καθαρό χώρο, χωρίς τουαλέτα, κρεβάτι, τραπέζι κλπ. Στις ως άνω περιγραφόμενες συνθήκες στις οποίες αναγκάζονται να κρατούνται, οι κρατούμενοι αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο μετάδοσης σοβαρών ασθενειών. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι από τους 260 κρατούμενους που νοσηλεύονται στο Νοσοκομείο των φυλακών Κορυδαλλού, οι 207 είναι φορείς του υιού του AIDS και οι 20 πάσχουν από φυματίωση. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι η προσβολή των κρατουμένων από τον υιό του AIDS διαπιστώνεται μόνο κατόπιν δηλώσεως των ίδιων καθώς δεν υπάρχει σύστημα τακτικών εξετάσεων εντός των φυλακών πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχουν φορείς εντός του καταστήματος κράτησης οι οποίοι δεν γνωρίζουν ότι είναι φορείς. 4 (στο πλαίσιο της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας που υιοθετήθηκε από την Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1984, και κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον Ν 1782/1988) 5 (το 1990, το 1993, το 1999, το 2002 και το 2004, CAT/C/CR/33/2, 10 December 2004) 6 Κοσμάτος Κώστας παρατηρήσεις σε ΜΠλημΗγουμ 682/2012, ΠοινΔικ 3/2013, σελ. 194 επ 3

4 ΙΙ) Προσβολή της αξιοπρέπειας σύμφωνα με το Σύνταγμα και το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, συνιστά και η υποβολή του ατόμου σε απαξιωτικές συνθήκες κράτησης σε κρατητήρια αστυνομικών τμημάτων, πράξη για την οποία έχει καταδικαστεί πρόσφατα η χώρα μας από το Ε Α 7 Ο Συνήγορος του Πολίτη σε μία σειρά Εγγράφων του επισημαίνει ότι η επί μακρόν παραμονή «ποινικών» κρατουμένων σε αστυνομικά κρατητήρια τα οποία προορίζονται αποκλειστικά για ολιγόχρονη παραμονή αφού δεν πληρούν τους απαραίτητους όρους διαβίωσης, υγιεινής και ασφάλειας, επιφέρει δυσμενή μεταχείριση, παραβιάζει θεμελιώδη δικαιώματα των κρατουμένων και στοιχειοθετεί απάνθρωπη μεταχείριση κατά την έννοια του άρθρου 3 ΕΣΔΑ 8. Τον Μάιο του 2011, απεσταλμένοι της Διεθνούς Αμνηστίας επισκέφθηκαν τα αστυνομικά τμήματα Ομονοίας, Αγίου Παντελεήμονα και Εξαρχείων στην Αθήνα, όπου κρατούνταν για λόγους μετανάστευσης παράτυποι μετανάστες και αιτούντες άσυλο, μαζί με άτομα ύποπτα για ποινικά αδικήματα. Οι συνθήκες σε εκείνα τα κελιά ήταν πολύ κακές. Μερικοί κρατούμενοι, μεταξύ των οποίων ένας ασυνόδευτος ανήλικος, ισχυρίστηκαν ότι τους χτύπησαν ή/και τους έβρισαν αστυνομικοί ή συνοριοφύλακες κατά τη διάρκεια της κράτησής τους. Όσοι ερωτήθηκαν δεν ήθελαν να καταγγελθούν τα περιστατικά στους διοικητές των κέντρων ή των αστυνομικών τμημάτων διότι φοβούνταν αντίποινα. 9 Εν μέσω αυτής της καταστάσεως και ενώ είχαν μεσολαβήσει πολυάριθμες καταδίκες της χώρας μας, εξεδόθη προς την ορθή κατεύθυνση η παροιμιώδης για τα ελληνικά δεδομένα υπ αριθμ. 682/2012 απόφαση του Μονομελούς Πλημμελειοδικείου Ηγουμενίτσας η οποία είναι η μοναδική που θίγει άμεσα το ζήτημα της κράτησης σε αστυνομικά κρατητήρια υπό το πρίσμα των κανόνων της ΕΣΔΑ 10. Με την ανωτέρω απόφαση κρίθηκε ότι η απόδραση κρατουμένων, δεν συνιστά τελικά καταλογιστέα πράξη λόγω κατάφασης της συνδρομής της κατ' άρθρο 32 ΠΚ κατάστασης ανάγκης, η οποία συνίστατο στο γεγονός ότι οι δράστες 7 Υπόθεση D.L.S. ΚΑΙ D.L.C. κατά ΕΛΛΑΔΑΣ (Προσφυγές αριθ. 2134/12 και 2161/12) ΑΠΟΦΑΣΗ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ 26 Ιουνίου Πόρισμα 4128/07/2/ , Βοηθός Συνήγορος Α. Τάκης, Εισηγητής Ε. Φυτράκης, ΠοινΔικ 2008, 1329, με σημείωση Μ. Πούλου. Βλ. επίσης και τα 13821/00/2.3/ , 5950/09/1/ , / και /45609/10/ έγγραφά του, σε Β. Καρύδη/Ε. Φυτράκη, επιμ., Ποινικός Εγκλεισμός και Δικαιώματα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα Ειρήνη Χαμουργκά, Αστυνομική βία και βασανιστήρια, Curia.gr 10 Κοσμάτος Κώστας, ό.π. 4

5 κρατούνταν σε κρατητήριο υπό συνθήκες «άθλιες και άκρως επικίνδυνες για ανθρώπινα όντα», δεδομένου ότι: 1) Το κρατητήριο στο οποίο κρατούνταν και μάλιστα επί σχετικά μεγάλο (δεδομένων των συνθηκών) χρονικό διάστημα, ουδέποτε καθαρίζεται ή απολυμαίνεται και γενικότερα δεν τηρούνται εντός αυτού ούτε οι στοιχειώδεις κανόνες καθαριότητας και υγιεινής (υπάρχει μόνο μία χημική τουαλέτα για όλους τους κρατουμένους και βρίσκεται στο χώρο που κοιμούνται, δεν υφίσταται στο κρατητήριο καμία παροχή νερού, οι δε κρατούμενοι υποφέρουν από ψείρες, ψύλλους, ψωρίαση, τύφο, δερματικές παθήσεις και λοιπές λοιμώδεις μεταδοτικές ή μη ασθένειες). Έτσι, ο χώρος κράτησης των κατηγορουμένων αποτελεί σοβαρή εστία μικροβίων, ιών και λοιπών βλαπτικών για τον άνθρωπο μικροοργανισμών, η ανάπτυξη των οποίων ευνοείται από τη συνεχή σώρευση μεγάλου αριθμού κρατουμένων από διάφορες χώρες προέλευσης (κυρίως της Ασίας ή της Αφρικής), που δεν έχουν πλυθεί/καθαριστεί ή αλλάξει ρουχισμό επί εβδομάδες ή και μήνες. 2) Στο εν λόγω κρατητήριο, που έχει συνολικό εμβαδό 15,00 m2 στοιβάζονται άνω των 30 άτομα, με αποτέλεσμα να μην επαρκεί ο χώρος για όλους και να αδυνατούν να ξαπλώσουν όλοι τα βράδια στο έδαφος (δεν υφίστανται κλίνες) για να κοιμηθούν. 3) Οι κατηγορούμενοι ήσαν περιορισμένοι στο κρατητήριο επί 24 ώρες το εικοσιτετράωρο χωρίς δυνατότητα εξόδου, άσκησης, αναψυχής ή αυλισμού. ΙΙΙ) Βαρύτερες μορφές απαξιωτικών συνθηκών κράτησης συνιστούν πρακτικές οι οποίες μπορούν να χαρακτηριστούν βασανιστήρια σε βάρος των υπό κράτηση προσώπων κατά την έννοια των άρθρων 137 Α επ ΠΚ. Στην έννοια των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης υπάγονται πράξεις ιδιαίτερης έντασης, που ασκούνται χωρίς να έχουν καταστεί απολύτως αναγκαίες από τη συμπεριφορά των κρατουμένων όπως ο φάλαγγας, η πρόκληση σωματικών βλαβών, καθώς και το δέσιμο, οι εξυβρίσεις, οι απειλές και ο ξυλοδαρμός κρατουμένων, η στέρηση ύπνου και η μείωση τροφής με σκοπό την τιμώρηση ατόμων που βρίσκονται υπό κράτηση τα πολλαπλά χτυπήματα σε όλα τα μέρη του σώματος που επαναλαμβάνονται επί πολλές ημέρες προκαλώντας έντονο πόνο, καθώς και η κάθε παρόμοια εξευτελιστική για το ανθρώπινο ον μεταχείριση. 11 Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι κατά τη νομολογία του ΕΔΔΑ, αν ένα άτομο είναι σε καλή κατάσταση υγείας όταν τίθεται υπό κράτηση, ενώ όταν απολύεται φέρει τραύματα, το κράτος οφείλει να παράσχει επαρκείς εξηγήσεις για τον τρόπο με τον οποίο προκλήθηκαν οι κακώσεις. 11 Ελισάβετ Συμεωνίδου Καστανίδου, Αστυνομική Βία και ανθρώπινα Δικαιώματα, σελ. 14 5

6 Με βάση το παραπάνω αξίωμα ακόμα και η πιθανή αθωωτική απόφαση των εθνικών ποινικών δικαστηρίων για έναν μεμονωμένο αστυνομικό δεν απαλλάσσει το κράτος από την κατηγορία για πράξεις βασανιστηρίων ή απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση αν αυτό δεν είναι σε θέση να εξηγήσει πώς προκλήθηκαν οι κακώσεις. Με τον τρόπο αυτό δεσμεύονται τα κράτη για την πραγματοποίηση ενδελεχούς και αντικειμενικής έρευνας προκειμένου να εντοπίσουν τους πραγματικούς ενόχους και να καταστεί δυνατή η τιμώρησή τους. Ο φόβος των θυμάτων σε συνδυασμό με τη συγκάλυψη και την αποσιώπηση της συντριπτικής πλειοψηφίας των περιστατικών από τα αστυνομικά ή σωφρονιστικά όργανα, είναι παράγοντες οι οποίοι καθιστούν δυσχερή την τιμώρηση των ενόχων από τα εθνικά Δικαστήρια Σε κάθε περίπτωση τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν αποτελούν σαφείς, αντικειμενικές και ισχυρές ενδείξεις ενοχής των αστυνομικών οργάνων, τα οποία είναι υπεύθυνα για τη σωματική ακεραιότητα και τη ζωή των κρατουμένων. Οι συγκεκριμένες ενδείξεις δεν αποτελούν ωστόσο και τεκμήρια ενοχής και για το λόγο αυτό αποδυναμώνονται όταν αποδεικνύεται ότι το θύμα με τη συμπεριφορά του προκάλεσε τη χρήση της βίας, όπως λ.χ. συμβαίνει όταν ο συλληφθείς επιχειρεί να αποδράσει. Στην περίπτωση αυτή η χρήση βίας δεν θεωρείται ότι παραβιάζει το άρθρο 3 της Σύμβασης, στο μέτρο που δεν είναι υπερβολική ή δυσανάλογη για την αποτροπή της απόδρασης ενόψει και της αντίστασης που προβάλλεται. Αν και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν προστατεύεται από το ποινικό δίκαιο ως αυτοτελές έννομο αγαθό, η απευθείας και ανεξάρτητα από συγκεκριμένα εμπειρικά μεγέθη αναγνώριση από την πολιτεία της αξίας του ανθρώπου ως υποκειμένου της Ιστορίας και του δικαίου, οδηγεί σε απόλυτο σεβασμό της και είναι δείγμα πολιτισμού για ένα κράτος να διασφαλίζει την προστασία της, ακόμη και για εκείνον τον άνθρωπο που επιλέγει μια αναξιοπρεπή κοινωνική συμπεριφορά Γαλανού Μαρία, Σωφρονιστική μεταχείριση και δικαιώματα των τελούντων υπό κράτηση προσώπων, σελ

7 7