Καρδιτσά Α. 1, Πούλος Σ. 1, Ζερβάκης Β. 2 1 Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών,

Transcript

1 ΔΥΝΑΝΤΑΙ ΟΙ ΠΟΤΑΜΙΕΣ ΑΠΟΡΡΟΕΣ ΝΑ ΕΧΟΥΝ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΑΛΑΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΗ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ; Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΒΟΛΩΝ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ EΒΡΟΥ (ΚΟΛΠΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗΣ) Καρδιτσά Α. 1, Πούλος Σ. 1, Ζερβάκης Β. 2 1 Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, kkarditsa@geol.uoa.gr, poulos@geol.uoa.gr 2 Τμήμα Επιστημών της Θάλασσας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, zervakis@marine.aegean.gr Στην παρούσα εργασία διερευνάται το γεγονός κατά το οποίο η απορροή του ποταμού Έβρου παρουσιάζει μεγαλύτερη αλατότητα ή/και θερμοκρασία από το περιβάλλον νερό του κόλπου της Αλεξανδρούπολης. Η μελέτη έγινε με τη συλλογή και επεξεργασία μετρήσεων CTD καθώς και με τη χρήση δορυφορικών εικόνων τύπου MODIS. Η ανάλυση έδειξε ότι ο κόλπος της Αλεξανδρούπολης, ιδίως κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου, δέχεται από την περιοχή του δέλτα του Έβρου, νερά υψηλής αλατότητας (>37 psu). Το γεγονός αποδίδεται στην έξοδο των εγκλωβισμένων και εξαιρετικά υψηλής αλατότητας νερών στις λιμνοθάλασσες του Δέλτα, η οποία ευνοείται από την επίδραση των ΒΑ ανέμων, Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της εαρινής περιόδου, είναι δυνατόν οι ποτάμιες παροχές του Έβρου να παρουσιάζουν μεγαλύτερη θερμοκρασία (κατά 1-2 o C) από τα νερά του Κόλπου της Αλεξανδρούπολης. Το φαινόμενο αυτό συνδέεται άμεσα με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της λεκάνης απορροής του ποταμού Έβρου, την ανθρώπινη παρέμβαση στον ποταμό καθώς και με τα φυσικά χαρακτηριστικά των επιφανειακών νερών της λεκάνης υποδοχής (κόλπος Αλεξανδρούπολης). Λέξεις κλειδιά: δορυφορικές εικόνες MODIS, επιφανειακή θαλάσσια θερμοκρασία. IS IT POSSIBLE FLUVIAL WATER FLUXES TO HAVE HIGHER SALINITY AND TEMPERATURE VALUES THAN THE AMBIENT SEA WATER? THE CASE OF THE EVROS RIVER (ALEXANDOUPOLIS GULF) Karditsa A. 1, Poulos S. 1, Zervakis V. 2 1 Faculty of Geology and Geoenvironment, National & Kapodistrian University of Athens, kkarditsa@geol.uoa.gr, poulos@geol.uoa.gr 2 Department of Marine Sciences, University of Aegean, zervakis@marine.aegean.gr The present study investigates the fact that Evros river outflow occasionally presents higher salinity and/or temperature values than the ambient sea water of Alexandroupolis Gulf. The study was carried out utilising in-situ CTD measurements and satellite MODIS images. The results have shown that Alexandroupolis Gulf, mainly during the summer period, receives, from Evros delta, waters with higher salinity values (>37 psu) than the ambient sea water; this is attributed to the lagoons of Evros delta, where the entrapped waters are characterized by increased salinity and/or temperature values in comparison to those of the adjacent sea waters; moreover, the outflow of these waters is favoured by the presence of the NE winds. In addition, during the spring period, it is possible Evros river discharges to have higher temperatures (1-2 o C) than the Alexandroupolis Gulf waters. This phenomenon is related to the hydrological characteristics of Evros River catchment area (i.e. a large number of dams, extended deltaic plain) and the physical characteristics of the surface waters of the Alexandroupolis Gulf (i.e. NE Aegean circulation in association with the Dardanelles inflows). Keywords: MODIS images, sea surface temperature.

2 1. Εισαγωγή Τα υφαλοκρηπιδικά συστήματα που βρίσκονται υπό την επίδραση ποτάμιων απορροών αποτελούν πολύπλοκα φυσικά συστήματα, λόγω και του ευμετάβλητου χαρακτήρα (ποσοτικά και ποιοτικά) των χερσαίας εισροών νερού και ιζήματος (Meade 1996). Μάλιστα, τα ποτάμια συστήματα αποτελούν κατά κανόνα πηγές τροφοδοσίας νερού πολύ χαμηλής αλατότητας και μικρότερης θερμοκρασίας από ότι το νερό της θαλάσσιας λεκάνης υποδοχής τους, καθώς οι υδρολογικές τους λεκάνες βρίσκονται σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Το φαινόμενο αυτό είναι εντονότερο κατά τη καλοκαιρινή περίοδο, όπου το περιβάλλον επιφανειακό νερό της θάλασσας παρουσιάζει τις μεγαλύτερες θερμοκρασίες του. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται και διερευνάται το γεγονός κατά το οποίο η απορροή του ποταμού Έβρου έχει μεγαλύτερη αλατότητα ή/και θερμοκρασία από το περιβάλλον νερό του κόλπου της Αλεξανδρούπολης, όπου και εκβάλλει. 2. Περιοχή μελέτης Ο Έβρος είναι το μεγαλύτερο ποτάμι της Βαλκανικής Χερσονήσου με συνολικό μήκος 540 km και έκταση περίπου km 2. Η ετήσια απορροή του υπολογίζεται m 3 (Θεριανός 1974) ενώ βάσει μετρήσεων (στο σταθμό Κήποι) από την τελευταία πεντηκονταετία έχει υπολογιστεί ότι η μέση ετήσια παροχή του ποταμού Έβρου είναι περίπου 230 m 3 /sec (Καρδιτσά 2010). Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 60 χρόνων ο Έβρος έχει υποστεί έντονα την ανθρώπινη παρέμβαση, όπως με την κατασκευή μιας σειράς υδροηλεκτρικών, αρδευτικών και υδρευτικών φραγμάτων κατά μήκος των κυρίων παραποτάμων του, την κατασκευή αντιπλημμυρικών αναχωμάτων και την ευθυγράμμιση της κύριας κοίτης του στο νότιο τμήμα του. Το Δέλτα του Έβρου ποταμού έχει έκταση περίπου 188 km 2 και συμπεριλαμβάνει τέσσερις μόνιμες λιμνοθάλασσες (Λακί, Δράνα, Παλούκια και Νυμφών) και τις μακρόστενες νησίδες Ασάνη, Καραβιού και Ξηράδι, προστατεύεται από τη διεθνή σύμβαση RAMSAR. Σχήμα 1: Θέση της περιοχή μελέτης Εποχιακές μετρήσεις στον Κόλπο της Αλεξανδρούπολης, σχετικά κοντά στις εκβολές του ποταμού και κατά τη διάρκεια πλημμυρικής παροχής έδειξαν ότι νερά χαμηλής αλατότητας (26-34 ppt) και χαμηλής πυκνότητας (1019 kgr/m 3 ) διαχέονται σε βάθη μέχρι 5 m, με ΝΑ διεύθυνση εξάπλωσης και σε απόσταση μέχρι και 30 km από το στόμιο του ποταμού (Υδρογραφική Υπηρεσία 1984). Στα μεγαλύτερα βάθη, η αλατότητα και η πυκνότητα αυξάνονται σταδιακά, επιβεβαιώνοντας κατά συνέπεια ότι το αρχικό επιφανειακό στρώμα αναμειγνύεται σταδιακά με το υποκείμενο θαλασσινό νερό (Πεχλιβάνογλου 1995). 3. Μεθοδολογία Η συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων έγινε με μεθόδους τηλεπισκόπισης και με επιτόπιες (insitu) μετρήσεις θερμοκρασίας και αλατότητας. Η τηλεπισκόπιση αφορά στην ανάλυση δορυφορικών εικόνων MODIS τύπου L1A τοπικής χωρικής κάλυψης (LAC) και διακριτικής ικανότητας 1 km, του Goddard Distributed Archive Center της NASA, για τα έτη 2006, 2007 και Οι εικόνες επεξεργαστήκανε και διορθώθηκαν με τη χρήση του λογισμικού SeaDAS (SeaWifs Data Analysis System), όπου μετά την διόρθωσή τους ραδιομετρικά και ατμοσφαιρικά μετατράπηκαν σε εικόνες τύπου L2, από εν συνεχεία μέσω εμπειρικού αλγόριθμου προέκυψαν οι τιμές της επιφανειακής θαλάσσιας θερμοκρασίας (SST). Ακολούθως, οι τιμές που προέκυψαν βαθμονομήθηκαν μέσω της στατιστικής τους συσχέτισης με τις αντίστοιχες τιμές SST που αποκτήθηκαν από τις in-situ μετρήσεις του CTD. Συγκεκριμένα, οι τιμές επιφανειακής θερμοκρασίας που μετρήθηκαν με το CTD στις θέσεις δειγματοληψίας, συγκρίθηκαν με τις τιμές των κελιών των δορυφορικών εικόνων, στα οποία

3 αντιστοιχούν οι θέσεις δειγματοληψίας, για τις δύο ημέρες δειγματοληψίας (8/9/08 και 10/9/08) για τις οποίες και υπήρχαν διαθέσιμες MODIS εικόνες. Ο συντελεστής συσχέτισης που προέκυψε με βάση τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων περιγράφει το 76% (R 2 = 0,76) της μεταβλητότητας της κατανομής. Η συλλογή των in-situ δεδομένων πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια 6-11/09/2008 με το πλωτό σκάφος «Θεοδώρα», στα πλαίσια Ωκεανογραφικής μελέτης που διεξήχθη από το Τμήμα Επιστημών της Θάλασσας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Οι θέσεις δειγματοληψίας με CTD δίνονται στο σχήμα 2, ενώ η επεξεργασία των δεδομένων που συλλέχτηκαν πραγματοποιήθηκε με το λογισμικό σύστημα ODV (Ocean Data View). Σχήμα 2: Θέσεις δειγματοληψίας θερμοσαλινομέτρου (CTD) 4. Αποτελέσματα/ Συζήτηση Η επιφανειακή κατανομή των υδρολογικών χαρακτηριστικών της δειγματοληψίας (σχήμα 3), αντιπροσωπεύει συνθήκες θερινής περιόδου και πραγματοποιήθηκε κάτω από την επίδραση ΒΑ κυρίως ανέμων μέτριας έντασης (<3 m/s). Στην κατανομή αποτυπώνεται μία μάζα χαμηλής αλατότητας (35 psu) στην κεντρική και δυτική πλευρά, η οποία έρχεται σε επαφή με τη μεγαλύτερης αλατότητας παράκτια μάζα (35,7 psu). Στα νοτιοανατολικά διακρίνεται ένα ακόμη μεγαλύτερης αλατότητας μέτωπο (37 psu). Στην κατανομή της θερμοκρασίας, η δυτική μάζα παρουσιάζει υψηλότερες τιμές (26 o C) από την ανατολική μάζα (24 o C). Στο σχήμα 4 παρουσιάζεται η κατακόρυφη κατανομή (προσανατολισμού Α-Δ) μπροστά από το στόμιο των παλαιών εκβολών του Έβρου, στο οποίο διακρίνεται η παρουσία ενός μετώπου που διαχωρίζει νερά υψηλότερης αλατότητας (37 psu) και ελαφρώς χαμηλότερης θερμοκρασίας (23,5 o C) στα ανατολικά, από νερά χαμηλότερης αλατότητας (35,5 psu) και υψηλότερης θερμοκρασίας (25 o C) στα δυτικά. Η μάζα αλμυρού νερού που εντοπίζεται στο ΝΑ τμήμα φαίνεται πως διαμορφώνεται από την παροδική εισροή αλμυρών νερών από την περιοχή των εκβολών του Έβρου, η οποία ευνοείται από την επίδραση των ΒΑ ανέμων που έπνεαν. Τα νερά αυτά, προερχόμενα από τις παράκτιες λιμνοθάλασσες, είναι ιδιαίτερα υψηλής αλατότητας κατά τη θερινή αυτή περίοδο. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η αλατότητα στη λιμνοθάλασσα της Δράνας κυμαινόταν από 37,5psu το χειμώνα σε 55 psu το καλοκαίρι (Britton et al. 1978) πριν την αποξήρανσή της και από 36 psu έως 41psu (Al-Masri et al. 2002) μετά την αποκατάστασή της. Επιπλέον, η στάθμη στη λιμνοθάλασσα επηρεάζεται σημαντικά από τη διεύθυνση του πνέοντος ανέμου, όπου σύμφωνα με τους (Goutner 1983, Zacharias & Gianni 2008) οι ΝΝΔ άνεμοι ανεβάζουν τη στάθμη της, ενώ οι ΒΒΑ/ΒΑ άνεμοι την κατεβάζουν, που σημαίνει ότι αλμυρά νερά εκβάλλονται στη θάλασσα (ΒΑ παράκτιο τμήμα του Κόλπου της Αλεξανδρούπολης). Στην επιφανειακή κατανομή αποτυπώνεται επίσης μία μάζα χαμηλής αλατότητας (35 psu) στην κεντρική και δυτική πλευρά του Κόλπου, η οποία έρχεται σε επαφή με τη παράκτια μάζα μεγαλύτερης αλατότητας (35,7psu). Τούτο αποδίδεται στις επικρατούσες ανεμολογικές συνθήκες κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας, όταν η επικράτηση ανέμων κυρίως ΒΑ προέλευσης, φαίνεται να απομακρύνει την παράκτια επιφανειακή μάζα νερού προς Δ-ΝΔ προκαλώντας έτσι την ανάδυση στην επιφάνεια του υπο-επιφανειακού στρώματος νερού (μεγαλύτερης αλατότητας).

4 (α) (β) Σχήμα 3: Επιφανειακή κατανομή της αλατότητας (α) και θερμοκρασίας (β) στον Κόλπο της Αλεξανδρούπολης (8-11/09/2008) (α) (β) Σχήμα 4: Κατακόρυφη κατανομή της αλατότητας (α) και θερμοκρασίας (β) μπροστά από το ενεργό στόμιο του Έβρο

5 Όπως προκύπτει από την επεξεργασία των δορυφορικών εικόνων MODIS, η εκροή του Έβρου ποταμού κατά την εαρινή περίοδο, παρουσιάζεται επίσης συχνά να έχει μεγαλύτερη θερμοκρασία από την επιφανειακή θερμοκρασία της ανοιχτής θάλασσας (Κόλπος Αλεξανδρούπολης). Στη δορυφορική εικόνα της 01/04/2006 (σχήμα 5α), καταγράφεται ένα πλημμυρικό γεγονός που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της εαρινής περιόδου του Στην εικόνα αποτυπώνεται το πλούμιο να διασπείρεται προς νοτιοδυτικά φθάνοντας μέχρι το νησί της Σαμοθράκης. Βάσει της επεξεργασμένης δορυφορικής εικόνας, το πλούμιο φαίνεται να διατηρεί θερμοκρασίες ο C, ενώ η θερμοκρασία του περιβάλλοντος θαλασσινού νερού κυμαίνεται μεταξύ ο C. Ανάλογη περίπτωση εκροής θερμότερων νερών από το ποτάμι του Έβρου παρουσιάζεται στην δορυφορική εικόνα της 3/3/2008 (σχήμα 5β), η οποία εξελίσσεται υπό την επίδραση μέσης έντασης νότιων ανέμων και σε καθεστώς μέτριας ποτάμιας απορροής. Στην εικόνα αυτή, τα θερμότερα νερά του ποταμού ωθούνται προς το εσωτερικό του κόλπου σε απόσταση μεγαλύτερη των 20 km. (α) 01/04/2006 (β) 3/3/2008 Σχήμα 5: Αποσπάσματα κατανομών επιφανειακής θερμοκρασίας θάλασσας στο ΒΑ Αιγαίο από δορυφορικές εικόνες MODIS. Η περίπτωση αυτή παρατηρείται κυρίως την εαρινή-θερινή περίοδο (Μάρτιος-Αύγουστος) κατά την οποία, όπως προκύπτει με βάση τις μετρήσεις (σχήμα 6), η θερμοκρασία των νερών του Έβρου μπορεί να ξεπερνά τη μέση επιφανειακή θερμοκρασία της θάλασσας. Στο σχήμα 6 παρουσιάζονται οι μέσες μηνιαίες τιμές της θερμοκρασίας των νερών του Έβρου για τη δεκαετία (μετρήσεις Γεν. Χημείου Αλεξανδρούπολης) σε σχέση με τις αντίστοιχες τιμές θερμοκρασίας της θάλασσας στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης για την περίοδο (Υδρογραφική Υπηρεσία) και τις μέσες μηνιαίες θερμοκρασίες της θάλασσας με βάση τα αποτελέσματα της επεξεργασίας μιας σειράς δορυφορικών εικόνων για την περίοδο (Καρδιτσά 2010). Όπως παρατηρείται, η καμπύλη κατανομής της θερμοκρασίας του Έβρου ξεπερνά την καμπύλη της μετρούμενης θερμοκρασίας θαλάσσης από τον Μάρτιο μέχρι τον Αύγουστο. Παρ όλα αυτά, όπως αποκαλύπτεται και στις δορυφορικές εικόνες, η εικόνα αυτή έχει παρατηρηθεί κυρίως τον Μάρτιο και τον Απρίλιο, όταν η ποτάμια παροχή νερού είναι αυξημένη και ικανή για να δημιουργήσει εμφανώς το πλούμιο του Έβρου Evros T ( ) satellite SST ( ) SST limani ( ) Σχήμα 6: Μηνιαίες τιμές θερμοκρασίας από μετρήσεις στο ποτάμι του Έβρου, από τις δορυφορικές εικόνες και από μετρήσεις (Υδρ. Υπηρεσία 1984) στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης Ακόμη, η σχετικά μεγαλύτερη θερμοκρασία της ποτάμιας απορροής σχετικά με τα νερά του Κόλπου της Αλεξανδρούπολης αποδίδεται σε: (α) στην προέλευση μεγάλου μέρους των επιφανειακών νερών από τη Μαύρη Θάλασσα (ψυχρότερα νερά χαμηλότερης αλατότητας) που μέσω του στενού των

6 Δαρδανελίων εισέρχονται στο ΒΑ Αιγαίο και ακολούθως μέσω της αντικυκλωνικής κυκλοφορίας φθάνουν στο Κόλπο της Αλεξανδρούπολης (Poulos et al. 1996, Γεωργόπουλος 2002) και (β) στα νερά του Έβρου ποταμού που είναι θερμότερα, γιατί γενικά η υδρολογική λεκάνη του Έβρου είναι αρκετά νοτιότερα από την τεράστια υδρολογική λεκάνη της Μαύρης Θάλασσας, που εκτείνεται σε βορειότερα και ψυχρότερα κλίματα. Στην κατάσταση αυτή συντελεί και η παρουσία των πολλαπλών φραγμάτων κατά μήκος του Έβρου τα οποία συγκρατούν το νερό στους ταμιευτήρες εκθέτοντας το νερό για μεγάλο διάστημα παραμονής σε θερμοκρασίες ατμόσφαιρας, ενώ, αιτία θέρμανσής τους αποτελεί επίσης και η χρήση του νερού σε υδροηλεκτρικά εργοστάσια παραγωγής ενέργειας. Τέλος, σημαντικό ρόλο στην αύξηση της θερμοκρασίας του νερού παίζει και η πεδινή/δελταϊκή περιοχή που διασχίζει ο Έβρος, για απόσταση μεγαλύτερη από 50 km, πριν την εκροή του στο θαλάσσιο περιβάλλον. 5. Συμπεράσματα Ο κόλπος της Αλεξανδρούπολης δέχεται εποχιακά νερά από την περιοχή του δέλτα του ποταμού Έβρου, ιδιαίτερα υψηλής αλατότητας (>37 psu). Το γεγονός αυτό αποδίδεται στον εγκλωβισμό των νερών στις λιμνοθάλασσες του Δέλτα, τα οποία κάτω από την επίδραση των ΒΑ ανέμων εκβάλλουν στη θάλασσα δημιουργώντας ένα μέτωπο αλμυρότερου νερού. Το φαινόμενο λαμβάνει χώρα ιδίως κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου, όπου αφενός οι ποτάμιες παροχές του Έβρου ποταμού είναι μειωμένες και αφετέρου, με την επικράτηση των ετησίων, οι ΒΑ άνεμοι είναι οι επικρατούντες. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της εαρινής περιόδου, είναι δυνατόν η απορροή του Έβρου ποταμού να παρουσιάζει μεγαλύτερη θερμοκρασία (1-2 o C) από τα νερά του Κόλπου της Αλεξανδρούπολης. Το φαινόμενο αυτό συνδέεται άμεσα με τη γεωγραφική θέση της υδρολογικής λεκάνης του Έβρου, την παρουσία μεγάλου αριθμού φραγμάτων, τη μεγάλη έκταση της δελταϊκής πεδιάδας που διασχίζει, καθώς και με την κυκλοφορία των θαλάσσιων μαζών που μεταφέρει στην υπό μελέτη περιοχή τις αυξημένες εισροές σχετικά ψυχρότερων νερών (προέλευσης Μαύρης Θάλασσας) από τα στενά των Δαρδανελλίων. 6. Βιβλιογραφικές Αναφορές ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Al-Masri, M.S., Aba, A., Khalil, H., Al-Hares, Z., Sedimentation rates and pollution history of a dried lake: Al-Oteibeh Lake. The Science of the Total Environment 293: Britton, R.H., Hafner, H., Morgan, N.C., Campredon, P., Tamisier, A., Lassere, G., Eggers, H., Muller, G., Hallman, B., Proposals for Nature Conservation in the Evros delta. Min. of Coord., Athens. Goutner, V., Breeding ecology of the avocet and the gull in the Evros Delta. PhD Thesis, University of Thessaloniki (in Greek). Kanarska, Y. and Maderich, V., Modelling of seasonal exchange flows through the Dardanelles Strait. Estuarine, Coastal and Shelf Science79: Meade, R.H.,1996. River-sediment inputs to major deltas.. In: J.D. Milliman and B.U. Haq, Editors, Sea-level rise and coastal subsidence: causes consequences and strategies., Kluwer Academic Publishers, Dordrecht: Poulos S.E., Collins M.B. and Evans G., Water-sediment fluxes of Greek rivers, southeastern Alpine Europe: annual yields, seasonal variability, delta formation and human impact Zeitschrift fur Geomorphologie, 40(2): Zacharias, I and Gianni, A., Hydrodynamic and dispersion modeling as a tool for restoration of coastal ecosystems. Application to a re-flooded lagoon. Environmental Modelling & Software 23: ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ Γεωργόπουλος, Δ., Θαλάσσιες μάζες, δυναμική δομή και κυκλοφορία στο βόρειο Αιγαίο Πέλαγος, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών. Θεριανός, Α.Δ., Η γεωγραφική κατανομή της παροχής των Ελληνικών ποταμών. Δελτίο Ελλ. Γεωλ. Εταιρ. 11: σελ Καρδιτσά Α., Μελέτη της σύγχρονης ιζηματογένεσης στον κόλπο (εσωτερική υφαλοκρηπίδα) της Αλεξανδρούπολης. Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πεχλιβάνογλου, Κ., Ορυκτολογική και γεωχημική μελέτη των ιζημάτων του κόλπου της Αλεξανδρούπολης, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Υδρογραφική Υπηρεσία, Αποτέλεσμα Ωκεανογραφικών Εργασιών κόλπου Αλεξανδρουπόλεως. Τεχν. Αναφ. 1/84, Τομ. 1-2.