Η Κοινωνικοϊστορική Ανάδυση του Κράτους στη Σκέψη του Πιοτρ Κροπότκιν

Transcript

1 Η Κοινωνικοϊστορική Ανάδυση του Κράτους στη Σκέψη του Πιοτρ Κροπότκιν Το κράτος, όμως, εκ φύσεως δεν μπορεί να δεχθεί μια ελεύθερη ομοσπονδία η οποία είναι ο εφιάλτης κάθε νομικού, το «κράτος εν κράτει». Το κράτος δεν μπορεί να αναγνωρίσει μια ελεύθερη ένωση, αναγνωρίζει μόνον υπηκόους. Το κράτος και η αδελφή του, η Εκκλησία, θεωρούν πως έχουν μόνο αυτοί το δικαίωμα να λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι των ανθρώπων. Πιοτρ Κροπότκιν Το Μάρτιο του 1896 ένα μικρό σκάφος πέρασε τη Μάγχη και έδεσε στο γαλλικό λιμάνι του Dieppe. Ένας από τους επιβάτες του ήταν ο γνωστός ρώσος αναρχικός Πιότρ Κροπότκιν. Είχε δεχθεί την πρόσκληση γάλλων αναρχικών για μια σειρά πολιτικών ομιλιών στο Παρίσι, που τελικά δεν δόθηκαν ποτέ. Κατά την αποβίβαση του τον περίμενε η γαλλική αστυνομία για να του ανακοινώσει τη διαταγή της άμεσης απέλασης του και την υποχρέωση του να επιστέψει στην αγγλία την ίδια κιόλας μέρα. Ο λόγος την απέλασης ήταν η επίσκεψη του διαδόχου του ρώσικου θρόνου στη Νίκαια, αλλά και η εκτίμηση των αρχών πως οι ομιλίες του Κροπότκιν θα μάζευαν γύρω στις τέσσερις με πέντε χιλιάδες κόσμο. Ο κίνδυνος πολιτικών αναταραχών στο Παρίσι ήταν αναμενόμενος οπότε και οι προγραμματισμένες ομιλίες του Κροπότκιν τελικά δεν πραγματοποιήθηκαν. 1 Μια από τις ομιλίες αυτές έφερε τον τίτλο «Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος» στην οποία συνόψιζε με τρόπο περισσότερο άμεσο και πολιτικό τη βασική θέση του για το κράτος, όπως την είχε ήδη αναπτύξει στο μεγάλο επιστημονικό του έργο «Αλληλοβοήθεια». Πως μπορούμε να σκεφτούμε το κράτος μαζί με τον Κροπότκιν, βασιζόμενοι σε αυτά τα δύο κείμενα : το κλασσικό, μεγάλο του έργο και το 1 Βλ. την σημείωση του Vernon Richards μεταφραστή του «Το Κράτος και Ιστορικός του Ρόλος» στα αγγλικά 1

2 κείμενο της πολιτικής του ομιλίας για το κράτος που δεν εκφωνήθηκε ποτέ; Στην προσπάθεια μας να κάνουμε κάτι τέτοιο θα σταθούμε στα ακόλουθα τρία σημεία: α) Πέρα από τον Χόμπς και τον Ρουσσώ Η εναντίωση του Κροπότκιν στις κατ αυτόν αντιεπιστημονικές ερμηνείες του Δαρβίνου, που προτάσσουν την απόλυτη πρωτοκαθεδρία του στοιχείου του ανταγωνισμού στις ανθρώπινες σχέσεις, τον οδηγεί με σαφήνεια σε μια πολιτική θέση πέρα από το χομπσιανό κοσμοείδωλο του «πολέμου όλων εναντίον όλων». 2 Χωρίς να αρνείται εν γένει την παρουσία του στοιχείου του ανταγωνισμού, οδηγείται στην ανάδειξη του ρόλου της αλληλοβοήθειας ως εξίσου κομβικού παράγοντα εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών. Μια τέτοια θέση, δεν τον απομακρύνει μόνο από μια απαισιόδοξη φιλοσοφική ανθρωπολογία βασισμένη στη σύγκρουση και την κυριαρχία, αλλά τον αποστασιοποιεί και από τις θεωρητικές παραδόσεις που θέτουν ως θεμέλιο της κοινωνίας την ύπαρξη ενός συμβολαίου. Στη σκέψη του Κροπότκιν, οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν θεσμίζονται στη βάση ενός θεμελιώδους κοινωνικού συμβολαίου που σηματοδοτεί το πέρασμα των ανθρώπων από τη φυσική στην κοινωνική κατάσταση. Αντίθετα, τόσο το κοινωνικό συμβόλαιο όσο και τα αντιπαραβαλλόμενα μεγέθη μια πρωταρχικής φυσικής κατάστασης και μιας συνθήκης εντός της κοινωνίας απουσιάζουν από τη σκέψη του. Βρισκόμαστε ήδη πολύ πέραν της σκέψης του Τόμας Χομπς. Ταυτόχρονα, αναγνωρίζοντας στο στοιχείο της κοινωνικής σύγκρουσης τον εγγυητή της πολιτικής ελευθερίας 3 απομακρύνεται εξίσου και από μια ρουσσωϊκή ερμηνεία του ανθρώπου ως κάποιου είδους αγαθού αγρίου που εκπίπτει από την εδεμική του αρμονία καθώς χάνει την αρχική του αγαθότητα μέσα από τη διαδικασία του εκπολιτισμού. Αν προσθέσουμε στο στοιχείο αυτό την έμφαση που δίνει στην ικανότητα της κοινωνίας, ως ζωντανού πολιτικού 2 Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, μτφρ. Ευμορφία Στεφανοπούλου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2009, σ. 119 και Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος, μτφρ. Σίσυ Παπαδάκη, Το Ποντίκι, Αθήνα χ.χ., σ Πιοτρ Κροπότκιν, Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος, ό.π., σ

3 οργανισμού, να αυτοοργανώνεται χωρίς την ανάγκη κανενός φωτισμένου νομοθέτη που θα κληθεί να την οργανώσει βάσει του δικού του προμελετημένου σχεδίου, 4 τότε ο Κροπότκιν πηγαίνει πέρα και από τον Ρουσσώ. Αν το θεωρητικό στίγμα του Κροπότκιν στον πολιτικό χάρτη της νεωτερικότητας βρίσκεται πέρα τόσο από τον Χόμπς όσο και από το Ρουσσώ, 5 αν δηλαδή για τον Κροπότκιν οφείλουμε να μην αποδεχθούμε ούτε την συμβολαιακή θέσμιση της κοινωνίας ούτε μια φιλοσοφική ανθρωπολογία που εδράζεται μονοσήμαντα στον ανταγωνισμό και τη σύγκρουση ή την απώλεια μιας αγαθής φύσης τότε από πού αντλείται η θέση του Κροπότκιν για την ύπαρξη της κοινωνίας και ποιες είναι οι πολιτικές της συνεπαγωγές ; Αν η θέση του Κροπότκιν κατορθώνει να βρίσκεται πέρα τόσο από χομπσιανές όσο και ρουσσωϊκές θεωρήσεις της κοινωνίας, αυτό οφείλεται στην έντονη δαρβινική επιρροή που δέχθηκε η σκέψη του. Ο Κροπότκιν ως φυσιοδίφης και γεωγράφος του 19 ου αιώνα έχει ως σταθερό σημείο αναφοράς του το έργο του Δαρβίνου, το οποίο και μετατρέπεται σε ρητή αφετηρία κάθε ερευνητικού και θεωρητικού του διαβήματος. 6 Πρακτικά, κάτι τέτοιο σημαίνει την άρνηση διάκρισης μεταξύ φύσης και κοινωνίας και την κατανόηση των δύο αυτών μεγεθών στην διαρκή αλληλοδιαπλοκή και στενή αλληλεξάρτηση τους. Για τον Κροπότκιν η κοινωνία πηγάζει εξελικτικά από τον φυσικό κόσμο και ποτέ δεν παύει να αποτελεί μέρος του, να αλληλεπιδρά μαζί του. Αντίστοιχα όμως, και τα είδη του φυσικού κόσμου εμφανίζουν κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως η οργάνωση σε συλλογικότητες και η εμφάνιση κοινωνικών και ηθικών αισθημάτων. Στην πραγματικότητα, ο Κροπότκιν τείνει να φυσικοποιεί την 4 Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, ό.π., σ Για την αινιγματική φιγούρα του Νομοθέτη, ο οποίος, στη σκέψη του Ρουσσώ, καλείται ως τρίτος-εξωτερικός παράγοντας να σχεδιάσει την κοινωνική ζωή δίνοντας στην πόλη τους νόμους της, βλ. Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, μτφρ. Βασιλική Γρηγοροπούλου Αλβέρτος Σταϊνχάουερ, επιμ.-εισαγ.-σημ.-επίμετρο Βασιλική Γρηγοροπούλου, Πόλις, Αθήνα Φεβρουάριος 2012, σ Πιοτρ Κροπότκιν, Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος, ό.π., σ Βλ. την Εισαγωγή στο Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, ό.π. σ Σε μια παρόμοια θέση, πέραν του επίσημου φιλοσοφικού κανόνα της νεωτερικότητας, βρίσκεται και ο αποσυνάγωγος Μπαρούχ Σπινόζα. Ωστόσο, αν και φαίνεται να υπάρχουν έντονες ομοιότητες ανάμεσα στα επιχειρήματα του Κροπότκιν και την «άγρια ανωμαλία» της σπινοζικής σκέψης, παρόλα αυτά απουσιάζουν οι ρητές αναφορές του πρώτου στη δεύτερη. 3

4 κοινωνία και ταυτόχρονα να κοινωνικοποιεί τη φύση, έτσι ώστε η μεταξύ τους διάκριση να αμβλύνεται σημαντικά, αν δεν εξαφανίζεται να ολοσχερώς. Αυτή η δαρβινικής έμπνευσης εξελικτική αντίληψη για την κοινωνία τον οδηγεί στο να την κατανοεί ως προϋπάρχουσα του ανθρώπου. Όπως θα πει χαρακτηριστικά : «Την κοινωνία δεν την δημιούργησε ο άνθρωπος η κοινωνία είναι αρχαιότερη του ανθρώπου». 7 Έτσι, ο άνθρωπος προκύπτει εξελικτικά από τις κοινωνικές ομαδοποιήσεις των ζώων, ενώ οι πρώτες ανθρώπινες κοινότητες δεν είναι οι πατριαρχικές οικογένειες, αλλά οι πρωτόγονες ή άγριες φυλές. 8 Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η δαρβινική σκέψη που εμπνέει τον Κροπότκιν τον προστατεύει και από εσχατολογικού τύπου πολιτικά προτάγματα, όπου οι κοινωνικές διαφωνίες θα έχουν αμετάκλητα αναιρεθεί και η ανθρωπότητα θα στέκει αυτάρκης και συναδελφωμένη στο καθαρό φως της οριστικής της λύτρωσης. Στους αντίποδες μιας τέτοιας μακάριας αρμονίας της κοινωνικής ζωής η κοινωνία, όπως και η φύση, κατανοούνται ως ένας διαρκές γίγνεσθαι, ως μια μη παγιωμένη δημιουργική κίνηση των ανθρώπων που παράγουν τη δική τους ιστορία : «Δεν αντιλαμβανόμαστε την κοινωνική ζωή ως κάτι ολοκληρωμένο και άκαμπτο, αλλά ως κάτι που δεν είναι ποτέ τέλειο, κάτι που πάντα προσπαθεί να ανακαλύψει νέες μορφές και που πάντοτε τις αλλάζει σύμφωνα με τις ανάγκες της συγκεκριμένης εποχής. Αυτή είναι η έννοια της ζωής μέσα στη φύση». 9 Βέβαια, αυτή η έμφαση στη σύγκρουση, στη διαφωνία και στον αγωνιστικό χαρακτήρα της κοινωνικής συμβίωσης τον οδηγεί στη διάκριση δύο ειδών σύγκρουσης και διαφωνίας. Από τη μία έχουμε εκείνες τις συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στο κρατικά οργανωμένο παρόν μας. Αυτές είναι συγκρούσεις που αναπτύσσονται κάτω από τη βαριά σκιά της κρατικής κυριαρχίας και στο βαθμό που προσλαμβάνουν επαναστατικά χαρακτηριστικά τείνουν στην 7 Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, ό.π., σ. 248, σημ Ταυτόχρονα, το άτομο δεν αντιτίθεται προς την ανθρώπινη συλλογικότητα και την κοινωνία. Στη σκέψη του Κροπότκιν η αντιπαράθεση ατόμου και κοινωνίας στερείται νοήματος, όπως ακριβώς και μεταξύ εγωϊσμού και αλτρουϊσμου, βλ. Πέτρος Κροπότκιν, Η Αναρχική Ηθική, μτφρ. Νίκος Β. Αλεξίου, Ελέυθερος Τύπος, Αθήνα 2000, σ Πέτρος Κροπότκιν, Σύγχρονη Επιστήμη και Αναρχισμός, μτφρ. Νίκος Β. Αλεξίου, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, Δεκέμβριος 2004, σ

5 αναίρεση της. Οι συγκρούσεις αυτές είναι απείρως προτιμότερες από την όποια «ειρήνη» που καταπλακώνει τις ατομικές και κοινωνικές διαφορές. Από την άλλη μεριά έχουμε εκείνες τις συγκρούσεις και τις διαφωνίες που δεν θα πάψουν να υπάρχουν ακόμη και σε μια μη κρατικά οργανωμένη κοινωνία. Αυτές μπορούν να αναφύονται στις ενώσεις και τις ομοσπονδίες των ελεύθερων κοινωνιών και να επιλύονται με αυτόνομα μέσα απονομής της δικαιοσύνης, όπως τα διαιτητικά όργανα που ορίζονται από τα ίδια τα μέλη της ένωσης, και φυσικά σε καθεστώς απουσίας της δομικής κυριαρχίας που διαιωνίζει η κρατική ισχύς. 10 Έτσι, αφήνουμε οριστικά πίσω μας κάθε ιδέα ενός κοινωνικού μέλλοντος δίχως της συγκρουσιακή αλληλεπίδραση των μοναδικών ατομικοτήτων που απαρτίζουν την πολιτική κοινότητα πρακτικά ενός μέλλοντος μετά το τέλος της ιστορίας. Αντίθετα, η δαρβινική αφετηρία της σκέψης του Κροπότκιν εξασφαλίζει τον ιστορικά ανοικτό χαρακτήρα της έκβασης των κοινωνικών συγκρούσεων από την ελευθερία στην κυριαρχία και τανάπαλιν. Όμως αυτό το στοιχείο, καθώς μπλέκει τη σύγκρουση με το κράτος και την ανθρώπινη υποκειμενικότητα με την ιστορία, και όλα αυτά μαζί, θα γίνει καλύτερα κατανοητό αν εξετάσουμε από πιο κοντά τι σημαίνει η αναρχική προσέγγιση του κράτους για τον Κροπότκιν πώς κατανοεί, εν τέλει, ο Κροπότκιν το κράτος και τον ιστορικό του ρόλο; β) Από το κράτος στην ιστορία στην ιστορικότητα του κράτους Η διαίρεση του σοσιαλιστικού κινήματος την εποχή του Κροπότκιν σε δύο θεμελιώδεις τάσεις, αφενός αυτής των κρατιστών και αφετέρου εκείνης όσων αμφισβητούσαν την δυνατότητα χρήσης του κράτους ως μέσου για την κοινωνική αλλαγή, θέτει επιτακτικά το ζήτημα της κατανόησης της ύπαρξης του κράτους και του πολιτικού του ρόλου. Μπροστά σε ένα τέτοιο ερώτημα, η συμβολή του Κροπότκιν συνίσταται στην ανάδειξη του βαθιά ιστορικού χαρακτήρα του κράτους καθώς και των κοινωνικών δυνάμεων που συνέβαλλαν στην μετατροπή του στον κυρίαρχο τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας. Έτσι, το 10 Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, ό.π. σ. 158 και Πιοτρ Κροπότκιν, Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος, ό.π., σ

6 κράτος παύει να αποτελεί έναν ιστορικά αυτονόητο θεσμό, χάνει την προφάνεια της κοινωνικής του θεμελίωσης και μετατρέπεται σε μια ενδεχομενική ιστορική αποκρυστάλλωση συγκρουόμενων κοινωνικών δυνάμεων. Από την αδιαμφισβήτητη παρουσία του κράτους στην ιστορία περνάμε στην ιστορικότητα του κράτους και την γενεαλογικά προσδιορισμένη ανάδυση του. Σε αυτή την ριζικά ιστορική μέθοδο προσέγγισης του κρατικού φαινομένου ο Κροπότκιν υιοθετεί μια μακροϊστορική σκοπιά. Ο τρόπος που εξετάζει την κρατογένεση δεν εστιάζεται σε μεμονωμένα κοινωνικά συμβάντα που παγίωσαν τον κρατικό μηχανισμό, αλλά ρίχνει το ερευνητικό του βλέμμα σε ένα μεγάλο βάθος ιστορικού χρόνου κατά το οποίο διακυβεύτηκε η στροφή στην κρατική οργάνωση των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Ο Fernand Braudel θα μιλούσε για την μακρά διάρκεια, για του μακρότατους εκείνους ιστορικούς χρόνους, που οι ιστορικοί τείνουν συνήθως να προσπερνούν, και που διαμορφώνουν τη φέρουσα δομή πάνω στην οποία θα εξελιχθούν τα κοινωνικά συμβάντα στον μακρύ ή βραχύ ιστορικό χρόνο. Μια τέτοια μεθοδολογική αφετηρία είναι που κάνει τον Κροπότκιν να παρατηρεί πως τα πεντακόσια πρώτα χρόνια της δεύτερης χιλιετίας συντελέστηκε η προσπάθεια θεμελίωσης της αλληλοβοήθειας σε μεγάλη κλίμακα με βάση τις αρχές της δημιουργίας ενώσεων και της συνεργασίας. 11 Όμως, αυτή η διαδικασία κάθε άλλο παρά ελεύθερη από συγκρούσεις ή αντίρροπες τάσεις ήταν. Από τον 10 ο έως τον 16 ο αιώνα στην Ευρώπη παρουσιάζεται ένα ισχυρό κοινοτικό κίνημα, που αρχίζει να δημιουργεί αυτοδιοικούμενες πολιτικές κοινότητες, ως οάσεις μέσα στην έρημο της φεουδαρχίας. Στο εσωτερικό τους ανθίζουν οι τέχνες και οι επιστήμες, το εμπόριο και η μαστοριά, μα πάνω από όλα η ελευθερία. Ο αέρας των μεσαιωνικών πόλεων είναι αέρας ελευθερίας από τη φεουδαρχική καταπίεση και τον εκμαυλισμό της εκκλησίας. Παράλληλα αναπτύσσεται η τάση ομοσπονδιοποίησης των ελεύθερων πόλεων, δημιουργώντας συμμαχίες και υπερτοπικές ενώσεις πόλεων που διατρέχουν ολόκληρη της Ευρώπη. Αυτό το κίνημα της αποκέντρωσης και της τοπικής αυτοδιεύθυνσης, του φεντεραλισμού και της ενθάρρυνσης της ατομικής 11 Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, ό.π. σ

7 πρωτοβουλίας δεν ήταν το μόνο που αναπτύσσονταν στην Ευρώπη τα πεντακόσια αυτά χρόνια. Παράλληλα με αυτή την πρώτη τάση, που δημιουργούσε θεσμούς στη βάση της αλληλοβοήθειας, αναπτύσσονταν και η αντίρροπη δύναμη του συγκεντρωτισμού και της παγίωσης της κρατικής ισχύος. Αν οι ελεύθερες μεσαιωνικές πόλεις αποτελούσαν τον έναν πολιτικό πόλο στην Ευρώπη την εποχή εκείνη, τα κάστρα των φεουδαρχών αποτελούσαν τον έτερο πόλο. Ενισχυμένα ιδιαίτερα σε εκείνες τις περιοχές που δεν υπήρχε ισχυρή παράδοση κοινοτικών συνελεύσεων, όπως η Μόσχα και το Παρίσι, τα κέντρα αυτά έγιναν τόποι συγκρότησης κρίσιμων συμμαχιών ανάμεσα εκκολαπτόμενη βασιλική εξουσία και την εκκλησία. 12 Η σύγκρουση ανάμεσα στο φρούριο μιας επεκτεινόμενης συγκεντρωτικής ισχύος και τον ελεύθερο μεσαιωνικό δήμο, ανάμεσα σε μια παράδοση αυταρχική και μια ελευθεριακή ήταν μια σύγκρουση ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς κόσμους. Η έκβαση της, που θα καθόριζε και την πολιτική φυσιογνωμία της ευρωπαϊκής ηπείρου τους επόμενους αιώνες, παίχτηκε αυτά τα πεντακόσια χρόνια, μέχρι την συντριβή των αυτόνομων κέντρων εξουσίας και την παγίωση της συμμαχίας μεταξύ της στρατιωτικής, δικαστικής, γαιοκτητικής και καπιταλιστικής εξουσίας που ονομάζουμε «Κράτος». 13 Κροπότκιν αναφέρει πολλές αιτίες για την ήττα των μεσαιωνικών δήμων και τη στροφή προς τον κρατισμό. Η μυωπική και περιφρονητική στάση των πόλεων απέναντι στους χωρικούς της υπαίθρου, η ανάπτυξη εμπορικών ολιγαρχιών στο εσωτερικό τους, η φθορά και η παρακμή εξαιτίας των συνεχών πολέμων κ.α. 14 Σε κάθε περίπτωση, η τελική νίκη του πνεύματος και των θεσμών του κρατισμού δεν ήταν ιστορικά προδιαγεγραμμένη και η κρατική οργάνωση της κοινωνίας ποτέ δεν υπήρξε η πολιτική μοίρα της Ευρώπης. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, παρά την διάλυση των ελεύθερων ενώσεων του μεσαιωνικού κόσμου, το θερμό ρεύμα της αλληλοβοήθειας δεν έπαψε να διατρέχει την ανθρώπινη 12 Αυτ., σ. 259, σημ Πέτρος Κροπότκιν, Αναρχία,. Η Φιλοσοφία της και το Ιδανικό της, μτφρ. Νίκος Β. Αλεξίου, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, Ιούλιος 1985, σ Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, ό.π. σ και Πιοτρ Κροπότκιν, Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος, ό.π., κεφ Ο

8 συνύπαρξη και να ορθώνει μικρούς και μεγάλους θεσμούς που να το ενσαρκώνουν. Η κοινωνικοϊστορική ανάδυση του μοντέρνου κράτους στην Ευρώπη οφείλει να κατανοηθεί στο πλαίσιο αυτών των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων. Η σταδιακή υποχώρηση των δυνάμεων των ελευθέρων πόλεων έδωσε χώρο για την ευόδωση μιας διαδικασίας λειτουργικού και εδαφικού συγκεντρωτισμού στο τέλος την οποίας παγιώθηκαν οι κρατικές δομές οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων. 15 Αυτός ο συγκεντρωτισμός δεν ήταν τίποτε άλλο από τον σφετερισμό των αρμοδιοτήτων που ασκούσαν αυτόνομα οι πολλαπλές ενώσεις και συλλογικότητες των μεσαιωνικών δήμων. Τοπικά ελεγχόμενα όργανα για την απονομή της δικαιοσύνης, την διεξαγωγή του εμπορίου, την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών των ανθρώπων στην εκπαίδευση, τη διατροφή και την άμυνα απαλλοτριώθηκαν από τους ανερχόμενους κρατικούς θεσμούς. Έτσι, οι άλλοτε αυτοδύναμοι πολίτες στερήθηκαν την ικανότητα ανεξάρτητης ρύθμισης της καθημερινότητας τους. Τώρα ήταν αναγκασμένοι να περάσουν μέσα από τους γραφειοκρατικούς, και εν τέλει άσχετους με την δική τους καθημερινότητα, κρατικούς θεσμούς. Τώρα όφειλαν να μάθουν να ζουν επαναλαμβάνοντας το μάντρα του κρατισμού : «Ο καθένας για τον εαυτό του και το κράτος για όλους». Στο πλαίσιο μιας τέτοιας αντιμεταφυσικής και βαθιά ιστορικής αντίληψης για το κράτος, ο Κροπότκιν συνδέει την ανάδυση των κρατικών δομών με την μεταβολή της ίδιας της ατομικής υποκειμενικότητας και της διϋποκειμενικής σχέσης του εγώ με το εσύ. Μακράν του να αποτελεί μια αφηρημένη κατασκευή που επιβάλλεται αποκλειστικά από τα πάνω για να πετύχει τους δικούς της σκοπούς, το κράτος κατέρχεται στο επίπεδο της ατομικής προσωπικότητας και των καθημερινών της σχέσεων, αναδομώντας τες βάσει της δικής του νοοτροπίας. Το κράτος για τον Κροπότκιν καταστρέφει τους προϋπάρχοντες οριζόντιους δεσμούς ανάμεσα στα άτομα και τους αντικαθιστά με την κάθετη εξάρτηση των ατόμων από την κρατική γραφειοκρατία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την μετατροπή του σώματος των αυτοδιοικούμενων πολιτών σε 15 Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, ό.π. σ

9 μάζα, μια αγέλη άγνωστων και αδιάφορων μεταξύ τους υπηκόων. 16 Η βούληση της κυριαρχίας μετασχηματίζει τα υποκείμενα σε ιδιώτες, εύκολα κυβερνήσιμους και ελέγξιμους. Εδραιώνοντας μια πολιτική νοοτροπία αδιαφορίας για τις κοινές υποθέσεις, ακόμη και για τα απλά προβλήματα της καθημερινότητας, καταστρέφεται το πνεύμα της ατομικής πρωτοβουλίας, της αυθόρμητης δράσης, της άμεσης σύνδεσης του εγώ με το εσύ, εν τέλει του πνεύματος της ανεξαρτησίας. Αυτή η κρατική αναδόμηση της ατομικής προσωπικότητας αποτελεί στα μάτια του Κροπότκιν μια από τις σημαντικότερες δυσκολίες για την επαναστατική αλλαγή της κοινωνίας προς μια αναρχική κατεύθυνση. Όπως θα υποστηρίξει χαρακτηριστικά : «Ο βράχος που πάνω του τσακίστηκαν όλες οι περασμένες επαναστάσεις ήταν η έλλειψη οργανωτικής πρωτοβουλίας των λαϊκών μαζών». 17 Μάλιστα, ο μεγάλος βαθμός αποικισμού της πολιτικής σκέψης και φαντασίας των ανθρώπων από την κρατική νοοτροπία φαίνεται καθαρά σε εκείνο το τμήμα του σοσιαλιστικού κινήματος που αποσκοπεί με την πολιτική του δράση στην κατάληψη του κράτους και στην περαιτέρω συγκεντροποίηση της εξουσίας ως προϋπόθεση για την κοινωνική αλλαγή. Η ιδέα ότι καθετί που μπορεί να γίνει οφείλει να περάσει μέσα από το κράτος, ακόμη και η ίδια η προσπάθεια της αναίρεσης του, δείχνει τα ερείσματα του κράτους στην ατομική προσωπικότητα και στις σχέσεις της καθημερινής ζωής. Ωστόσο, για τον Κροπότκιν το κράτος συγκροτείται από τις άρχουσες μειοψηφίες για την καταπίεση της κοινωνικής πλειοψηφίας. Αποτελεί θεσμό που δεν μπορεί να εκτραπεί προς εναλλακτικές, σοσιαλιστικές πολιτικές χρήσεις καθότι είναι κατασκευασμένος σύμφωνα με την πυραμιδοειδή οργάνωση της κοινωνίας. 18 Ο Κροπότκιν συλλαμβάνει το κράτος με έναν αμιγώς εργαλειακό τρόπο σε σχέση με τις άρχουσες τάξεις. Δηλαδή, το κράτος αποτελεί ένα πανίσχυρο εργαλείο στο χέρια τους για την διαιώνιση της κυριαρχίας τους, χωρίς να αφήνει χώρο για τη σχετική αυτονομία του κράτους προς τους κυρίαρχους προς όφελος της γενικής αναπαραγωγής της ιεραρχικής 16 Πιοτρ Κροπότκιν, Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος, ό.π., σ και κεφ. 8 και Πέτρος Κροπότκιν, Αναρχία,. Η Φιλοσοφία της και το Ιδανικό της, ό.π., σ Πιοτρ Κροπότκιν, Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος, ό.π., σ

10 κοινωνίας 19 Εξάλλου, το κράτος στη σκέψη του Κροπότκιν συνιστά την πολιτική δομή που ταιριάζει απόλυτα προς την οικονομική μορφή του κεφαλαίου. Η αναίρεση της μίας οφείλει αναγκαστικά να συνοδεύεται με την αναίρεση και της άλλης, μέσω μιας παράλληλης κίνησης εναντίωσης τόσο στο κράτος όσο και στον καπιταλισμό. 20 Ωστόσο, αυτή η κίνηση δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο μέσω της επανάστασης. Για τον Κροπότκιν, το γεγονός της έντονης διάβρωσης του ανθρώπινου χαρακτήρα από τον κρατισμό δεν αναιρεί την αναγκαιότητα της επανάστασης. Η πολιτική νωθρότητα και το αίσθημα της εξάρτησης δεν παραγράφουν το αίτημα της καταστροφής του κράτους μέσα από την επαναστατική διαδικασία. Ο Κροπότκιν δεν είναι Λαντάουερ. 21 Εδώ η εξέγερση και η επανάσταση σηματοδοτούν τα περάσματα της κίνησης που πηγαίνει ενάντια και πέρα από το κράτος. γ) Ενάντια και πέρα από το κράτος Βασικά μεγέθη στον τρόπο που σκέφτεται ο Κροπότκιν την κοινωνική αλλαγή είναι η εξέγερση, η επανάσταση και η δημιουργία λαϊκών-ελευθεριακών θεσμών από τους ίδιους τους ανθρώπους που μπαίνουν σε πολιτική κίνηση και αναλαμβάνουν το έργο της κοινωνικής αναδόμησης. Είναι μέσα από τη στενή αλληλεπίδραση και των τριών αυτών βασικών στοιχείων που καθίσταται κατανοητή η κίνηση προς το ιδανικό της αναρχίας, η μετάβαση σε μια αναρχική κοινωνία. Η αναρχική στάση εναντίωσης στο κράτος είναι αναγκαία, αλλά όχι επαρκής. Το γκρέμισμα είναι οπωσδήποτε απαραίτητο, αλλά πρέπει να συνοδεύεται και από ένα εναλλακτικό όραμα, έναν γενικό προσανατολισμό για την πολιτική πράξη. 22 Η δημιουργία ελευθεριακών θεσμών, μικρών ή 19 Πέτρος Κροπότκιν, Σύγχρονη Επιστήμη και Αναρχισμός, ό.π., σ. 47 και Αυτ., σ Για την διαφορά ανάμεσα στον Κροπότκιν και στον Λαντάουερ από τη σκοπιά που συζητάμε εδώ βλ. Μάρτιν Μπούμπερ, Μονοπάτια στην Ουτοπία, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες, Σκόπελος 2000, κεφ. 5 και 6. Όπως αναφέρει ο Μπούμπερ, για τον Λαντάουερ «Το κράτος δεν είναι, όπως φρονεί ο Κροπότκιν, ένας θεσμός που μπορεί να τον καταστρέψει μια επανάσταση. Το κράτος είναι μια συνθήκη, μια ορισμένη σχέση ανάμεσα σε ανθρώπινα πλάσματα, ένας τρόπος ανθρώπινης συμπεριφοράς το καταστρέφουμε αν συνάπτουμε άλλες σχέσεις, αν συμπεριφερόμαστε διαφορετικά», Αυτ., σ Πέτρος Κροπότκιν, Αναρχία,. Η Φιλοσοφία της και το Ιδανικό της, ό.π., σ

11 μεγαλύτερων ελεύθερων ενώσεων για την κάλυψη κάθε ανάγκης και επιθυμίας των ανθρώπων αποτελεί θεμελιώδη διαδικασία στην πορεία προς την ακρατική κοινωνία. Ο Κροπότκιν μας προτρέπει σε αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε προεικονιστική πολιτική. Δεν μπορούμε να περιμένουμε την Δευτέρα Πολιτική Παρουσία, ούτε τους κομισάριους του κάθε σοσιαλιστικού κόμματος, που βουλιάζουν σε έναν ωκεανό λιγωμένου κρατισμού. Οι απλοί άνθρωποι, οι πολλοί πρέπει να δράσουν τώρα σε κάθε πτυχή της καθημερινής τους ζωής. Να δημιουργήσουν ελεύθερες ενώσεις που θα εξασφαλίζουν την υγεία, την παιδεία, την ασφάλεια, την διατροφή, την ψυχαγωγία στα μέλη τους παρακάμπτοντας το κράτος, αντικαθιστώντας στην πράξη το κράτος. Ο Κροπότκιν αποδίδει τεράστια σημασία σε αυτούς του ελευθεριακούς μικροθεσμούς γιατί ξέρει ότι μέσα από την πρακτική της αλληλοβοήθειας που προάγουν, γίνονται το καλύτερο σχολείο για την εκμάθηση της αναρχίας. Οι κοινωνικές συνήθειες που αναπτύσσονται στο εσωτερικό τους εσωτερικεύονται από τα άτομα, με αποτέλεσμα να εθίζονται σε έναν αυτόνομο και ακρατικό τρόπο ύπαρξης. Χωρίς αυτή τη διαδικασία έμπρακτου μεταβολισμού της ατομικής υποκειμενικότητας με ελευθεριακές αξίες, συνήθειες και πρακτικές δεν θα μπορέσει ποτέ να συμβεί, όχι μόνο η μεγάλη επαναστατική άρνηση, αλλά κυρίως η δημιουργία εκείνων των ελεύθερων ατόμων που είναι ικανά να ζήσουν χωρίς τοτέμ, δηλαδή χωρίς τον θεό και το κράτος. 23 Ωστόσο, μόνη της αυτή η δημιουργική διαδικασία θα ήταν εντελώς ανεπαρκής. Ταυτόχρονα, χρειάζεται να δεξιωθούμε και να προάγουμε το πνεύμα της εξέγερσης. 24 Χωρίς να αποδίδουμε τις εξεγερσιακές πράξεις μόνο στο αναρχικό κίνημα, για τον Κροπότκιν, οφείλουμε να κατανοήσουμε τον κρίσιμο ρόλο των εξεγέρσεων για την κοινωνική αλλαγή. Πολλές μικρές, τοπικές, ενίοτε εφήμερες και αδιέξοδες εξεγέρσεις λαμβάνουν χώρα σε ένα μεγάλο βάθος χρόνου. Κάποιες από αυτές έχουν ξεκάθαρα πολιτικό χαρακτήρα, άλλες παραμένουν βουβές, άλλες πνίγονται στην καταστολή πριν καλά καλά προλάβουν να ξεσπάσουν. Για το ιστορικό βλέμμα του Κροπότκιν, που 23 Αυτ. σ Βλ. τη διάκριση που κάνει Κροπότκιν ανάμεσα σε ατομική εξέγερση, συλλογική εξέγερση (απεργίες, εργατικοί ξεσηκωμοί) και σε γενική εξέγερση, που είναι η επανάσταση. Αυτ., σ

12 παραμένει ευαίσθητο στη μακρά διάρκεια, ο χαρακτήρας και ο σκοπός των εξεγέρσεων αυτών θα καθορίσουν και τον χαρακτήρα της επανάστασης. 25 Αυτό συμβαίνει γιατί αυτά τα φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους εξεγερσιακά συμβάντα συνιστούν πεδία έμπρακτης αναμόρφωσης των αντιλήψεων και των αξιών των απλών ανθρώπων. Άνθρωποι που μέχρι χθες παρέμεναν εχθρικοί απέναντι στο ιδανικό της αναρχίας, τώρα είναι οι ίδιοι που ορμούν στον πολιτικό αγώνα χωρίς καμία παρακίνηση. Το βίωμα της εξέγερσης, η συμμετοχή τους σε αυτή, τους έχει μεταβάλει την οπτική γωνία θέασης του κόσμου, τους έχει εμπνεύσει την πολιτική επιθυμία για μια άλλη ζωή. 26 Τέλος, κορυφαία στιγμή στη διαδικασία της κοινωνικής αλλαγής θεωρείται η επανάσταση. Αυτή κατανοείται ως μια γενικευμένη εξέγερση που θα ανατρέψει τις κρατικές δομές και θα εδραιώσει την τεράστια ποικιλία των λαϊκών θεσμών που έχουν ήδη δημιουργηθεί και θα δώσει ώθηση στην ατομική πρωτοβουλία για τον πολλαπλασιασμό τους. Αξίζει να σημειωθεί ο μη μεταφυσικός και ριζικά ιστορικός τρόπος με τον οποίο ο Κροπότκιν κατανοεί την επανάσταση. «Καμία επανάσταση δεν εμφανίστηκε πάνοπλη μέσα σε μία μέρα, γεννημένη όπως η θεά Αθηνά που ξεπήδησε μέσα απ το κεφάλι του Δία» ή «Το να περιμένουμε να έρθει μια κοινωνική επανάσταση σαν δώρο γενεθλίων[ ] είναι, το λιγότερο που μπορούμε να πούμε, παράλογο». 27 Ξανά ο Κροπότκιν θέτει το ζήτημα του ιστορικού χρόνου και των πολλαπλών διαστάσεων του. Για να επέλθει η βαθιά, επαναστατική ρήξη, η αλλαγή του κοινωνικοπολιτικού παραδείγματος στη μακρά διάρκεια, πρέπει προηγουμένως ο μακρύς και βραχύς ιστορικός χρόνος να πυκνώνει και να ρηγματώνεται σταθερά από εξεγερσιακά συμβάντα, επιμέρους και τοπικά, αλλά στο σύνολο τους κρίσιμα για την αλλοίωση του κυρίαρχου κοινωνικού φαντασιακού και την επαναστατική μετατροπή του τωρινού καθεστώτος στο παλαιό καθεστώς Πέτρος Κροπότκιν, Σύγχρονη Επιστήμη και Αναρχισμός, ό.π., σ Για το ζήτημα της εξέγερσης και το πώς αυτή μεταβάλλει έμπρακτα τις στάσεις και τις αντιλήψεις, καθώς και το ποιος είναι ο ρόλος των οργανωμένων μειοψηφιών πριν και κατά την εξέγερση βλ. το όμορφο κείμενο του Κροπότκιν, «Το Πνεύμα της Εξέγερσης», Παρέγκλιση, μτφρ. Παναγιώτης Καλαμαράς, Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, Πέτρος Κροπότκιν, Σύγχρονη Επιστήμη και Αναρχισμός, ό.π., σ Από αυτή την άποψη ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιστολή του Κροπότκιν προς του εργάτες της δυτικής Ευρώπης δυο χρόνια μετά τη ρώσικη επανάσταση. Στην επιστολή αυτή παρομοιάζει την επανάσταση με 12

13 Αν το τρίπτυχο προεικονιστική πολιτική-εξέγερση- επανάσταση συγκροτεί την αναρχική εναντίωση στο κράτος, τι συνιστά στη σκέψη του Κροπότκιν τη ζωή πέραν του κράτους; Το αναρχικό όραμα του, το ιδανικό της αναρχίας συνίσταται στην δημιουργία μιας αυτοδιευθυνόμενης κοινωνίας που θα δομείται από το απλό στο σύνθετο, από τα κάτω προς τα πάνω. Μικρές αυτόνομες πολιτικές κοινότητες που θα ομοσπονδιοποιούνται σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Και αυτές όμως με τη σειρά τους αποτελούνται από μικρότερες ενώσεις σε κάθε τμήμα τους (συνοικία, γειτονία, δρόμο) που δημιουργούνται και αναδημιουργούνται διαρκώς για την αυτόνομη κάλυψη των αναγκών των πολιτών. Στην πραγματικότητα η αναρχική κοινωνία συγκροτεί ένα πολύπλοκο δίκτυο ενώσεων που δεν μένουν μυωπικά εγκλωβισμένες στον εαυτό τους, αλλά συνεργάζονται σε πολλαπλά επίπεδα με άλλες αντίστοιχες. Έχουμε να κάνουμε με εξαιρετικά πολύπλοκες κοινωνίες σε σύγκριση με την απλοποίηση που επιφέρει η γραφειοκρατικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων, καθώς απαιτούν μια αυξημένη ικανότητα επικοινωνίας και συντονισμού ανάμεσα στα μέλη τους, αλλά και μια ροπή στη λήψη πρωτοβουλιών και συλλογικών δράσεων. Το κρίσιμο σημείο που πρέπει να σφραγίζει κάθε κοινωνία που θέλει να θεωρείται χειραφετημένη είναι η προαγωγή της ατομικής προσωπικότητας. 29 Αναρχία χωρίς ανάπτυξη της ατομικής μοναδικότητας, του αισθήματος ανεξαρτησίας και της αυτόβουλης δράσης είναι αδιανόητη. Οι θεσμοί των ενώσεων και των ομοσπονδιών επιλέγονται ακριβώς γιατί κατορθώνουν να εξασφαλίσουν εκείνη την κρίσιμη ενότητα της ανθρώπινης συλλογικότητας, δίχως να καταπνίξουν την ατομική φωνή των μελών της. Οι θεσμοί σε μια κοινωνία πέραν των μεγαδομών του κράτους οφείλουν να βρίσκονται στο ανάστημα του ανθρώπου, ώστε να ελέγχονται από την ανθρώπινη συλλογικότητα και να προάγουν την ατομική πρωτοβουλία και να μην γίνονται φυσικό φαινόμενο όπως ο τυφώνας και η καταιγίδα, που όταν ξεσπάσει πυροδοτεί μια αναπόφευκτη σειρά γεγονότων. Ταυτόχρονα, καταδικάζει την τροπή που πήρε η επανάσταση από τους μπολσεβίκους και υπεραμύνεται των μόνων γνήσιων λαϊκών επαναστατικών θεσμών, δηλαδή των σοβιέτ. Βλ. Peter Kropotkin, The Russian Revolution and the Soviet Government. Letter to the Workers of western Europe, 29 Ο Κροπότκιν διακρίνει συνεχώς ανάμεσα στην καλώς εννοούμενη αυτοεπιβεβαίωση του ατόμου και τον σύγχρονο ατομικισμό των κρατικών και καπιταλιστικών κοινωνιών βλ. Πιοτρ Α. Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια. Ένας Παράγοντας της Εξέλιξης, ό.π. σ. 34 και

14 εκείνο το γραφειοκρατικό κλουβί που ωθεί το άτομο στην ετερονομία και στη δουλοπρέπεια. Τέλος, είναι σημαντικό να υπενθυμίσουμε, ότι το πρόταγμα του Κροπότκιν για την δημιουργία μιας κοινωνίας πέραν του κράτους ή για την άσκηση μορφών προεικονιστικής πολιτικής σε καμία περίπτωση δεν είναι ένα πρόταγμα κοινωνικού αναχωρητισμού, επιστροφής στην άγρια φύση ή δημιουργίας εναλλακτικών κοινοτήτων έξω από την υφιστάμενη κοινωνία. 30 Αντίθετα, αυτό στο οποίο μας ωθεί η σκέψη του είναι η συμμετοχή μας στους πολιτικούς αγώνες στο πλαίσιο της υπάρχουσας κοινωνίας στους δρόμους και στις πλατείες της, στα εργοστάσια και στις μεταφορντικές εταιρείες της, μέσα στα τείχη της, πάνω στα τείχη της. Το πρόταγμα του Κροπότκιν δεν είναι η αποκατάσταση μιας προ της πτώσεως βουκολικής αρμονίας. Όση ευαισθησία και αν δείχνει για τον φυτικό και ζωϊκό κόσμο αυτό που προτάσσει είναι οι ελεύθερες πόλεις και οι αυτόνομες ομοσπονδίες τους. Εκεί που η ποικιλία και η σύγκρουση είναι ζωή και η ομοιομορφία είναι θάνατος. 31 Γιατί «εκεί που είναι ο κίνδυνος, εκεί φύεται και η σωτήρια δύναμη». 32 [Η ανωτέρω παρουσίαση των θέσεων του Κροπότκιν για το κράτος μπορεί να έδωσε την εντύπωση μιας εξιδανικευμένης αποτύπωσης της σκέψης του ή την προσπάθεια διαφύλαξης της στο απυρόβλητο της όποιας κριτικής. Αντιθέτως τα σημεία που μπορεί και πρέπει κανείς να ασκήσει κριτική στο έργο του Κροπότκιν είναι μάλλον αρκετά 33 : ο ανυπόφορος επιστημονισμός του, η άκριτη αποδοχή των παραγωγικών δυνάμεων της καπιταλιστικής κοινωνίας ως έτοιμων προς χρήση για σοσιαλιστικούς σκοπούς, το σχήμα καλός λαόςδιαφθαρμένες ελίτ, ο ιδιότυπος νατουραλισμός και θετικισμός του, η ταύτιση της ανατολής με τον πολιτικό δεσποτισμό, η απουσία κριτικής στην τεχνική της 30 Ενδεικτικό για μια τέτοια θέση αποτελεί η κριτική υποστήριξη μιας ανάλογης προσπάθειας βλ. Π. Κροπότκιν, «Ένα Γράμμα για μια Προτεινόμενη Κομμουνιστική Εγκατάσταση», Ευτοπία, τχ. 4, Απρίλης 2000, σ Πέτρος Κροπότκιν, Αναρχία,. Η Φιλοσοφία της και το Ιδανικό της, ό.π., σ Friedrich Hölderlin, Patmos. 33 Έχοντας φυσικά επίγνωση του διαστήματος του ενός και πλέον αιώνα που μας χωρίζει από την εποχή του και των όποιων πλεονεκτημάτων μας δίνει μια τέτοια θέση. 14

15 βιομηχανικής κοινωνίας του καιρού του κλπ. Ωστόσο το έργο αυτής της κριτικής αποτίμησης το αφήνουμε για τη συζήτηση που ακολουθεί]. 15