A P X E Σ HO A I T 1 Κ Η Σ Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Α Σ

Transcript

1

2 HO AIT 1 ΚΗΣ A P X E Σ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

3

4 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Β I Β Λ I Ο θ Η Κ II 1 Α. ΣΕΓΚΑΑ ΑΡΧΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ,, A. Ε. ' ΑΘΗΝΑ 1945

5 Copyright <TA SEA RIRAI Ay A. E. 1!Ηή

6 ΑΡΧΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Α Σ Κ Κ Ψ Λ Λ A I Ο II Ρ y τ ο Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Μόνο ενχ κόμμα πού καβοδγ,γεΐται από πρωτοπόρα θεωρία μπορεϊ νά παίξει τό ρόλο πρωτοπόροι άγωνιστή (Λ έ ν ι ν, "Απαντα τόμ. IV). "Έτσι καθάρισε ό Αένιν τή σημασία πού ίχει ή θεωρία γιά τήν ταξική πάλη του προλεταριάτου. Τέτια πρωτοπόρα ϋεωρία, πού Ιξοπλίζει τήν έργατική τάξη για ν ανατρέψει τον καπιταλισμό καί να χτίσει τήν κομμουνιστική κ'ίινωνία. εϊνε ό μαρξισμός - λενινισμός. Γιά νά δδηγήσουμε τήν έργατική τάξη στή νίκη. πρέπει νά ξαίρουμε τούς νόμους τής ανάπτυξης καί τής πτώσης τού καπιταλισμού, πρέπει νά ξαίρουμε τούς δρους πού εϊνε αναγκαίοι για τή νίκη ένάντιά του. "Οπως δέ μπορούμε νά έξουσιάσουμε καί νά καθυποτάξουμε τις δυνάμεις τής φύσης αν δέν τις μελετήσουμε. 5ν δέ γνιορίσουμε τούς νόμους τής φύσης, Ιτσι καί τό επαναστατικό κόμμα του προλεταριάτου δέ μπορεί να χαράξει κα: νά έφαρμόσει σωστή στρατηγική καί ταχτική, σωστή γραμμή στήν πάλη για τήν ανατροπή τού καπιταλισμού καί τό χτίσιμο τής κομμουνιστικής κοινωνίας, ν δέν ξαίρει τούς νόμους πού διέπουν τήν κοινωνική ανάπτυξη γενικά καί τήν ανάπτυξη τού καπιταλισμού ιδιαίτερα. Οί νόμοι τής κοινωνικής ανάπτυξης ανακαλύφτηκαν άπό τό Μάρξ καί τόν "Κνγκελς, πού άπόδειξαν πώς οί παραγωγικές σχέσεις ανάμεσα στούς «νίίρώπους άποτελοΰν τή 3άση ολόκληρης τής κοινωνικής ζωής. Καμμιά κοινωνία δε μπορεί νά ζήσει καί ν άναπτυχθεϊ αν δέν παράγει τά κάθε λογής πράγματα πού εϊνε άναγκαΐα για τή ζωή. Κι αφού ό ανβρωπος δέ (3ρίσκει έτοιμα στή φύση τα μέσα τής συντήρησής του, πρέπει νά τ' άποχτήσει με τή δουλειά του. Παράγοντας τ άντικείμενα χρήσης ό άνθρωπος μετατρέπει τή φυσική Ολη, τήν ίπεξεργάζεται καί τήν προσαρμόζει στίς ανάγκες του.μέ τήν Ιννοια αυτή, ή παραγωγή εϊνε ή ένεργητική δράση τού

7 ανθρώπου πχνο> 7zr, φύση. Αλλά ό άνθρωπο; ζε7 κχΐ πχράγε: όχι απομονωμένο; άπό -ο κ άλλου; ανθρώπου;, μ* σαν μέλο; τή; κο:νον:χ;, πού έξαρτί-

8 1. Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Γ Ο Ν Ο Κ Ο ΙΝ Ο Τ ΙΚ Ο Σ Υ Σ Τ Η Μ Α Ή κοινωνική αυτή μορφή παραγωγής υπήρχε γιά πολλές χιλιάδες χρόνια σ δλους ιούς λαούς δταν βρίσκονταν στό π:ό καθυστερημένο στάδιο ανάπτυξής τους. Γιά νά μιλήσουμε κυριολεχτικά, ;ιέ τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα αρχίζει ή ανάπτυξη τής ανθρώπινης κοινωνίας. Ο: άνθρωποι βρίσκονταν τότε σέ μισοάγρια κατάσταση- δέν είχαν άκό;ια τά έργαλεΐα έκεινα παραγωγής, πού αναπτύχθηκαν αργότερα καί πού δίνουν στόν άνθρωπο απεριόριστη σχεδόν έξουσία πάνω στή φύση. Οί άνθρωποι στήν αρχή τρέφονταν αποκλειστικά μέ φυτικές τροφές, πού βρίσκονταν έτοιμες γιά χρήση στή φύση : ρίζες, άγριους καρπούς, καρύδια. Μεγάλη σημασία είχε ή ανακάλυψη τής φωτιί; γιατί Ιδωσε τή δυνατότητα νά έπεκταθοον οί πηγές τής διατροφής. Οί άνθρωποι άρχισαν vi χρησιμοποιούν γιά τροφή ψάρια, καβούρια κι άλλα ζώα του νεροΰ. Έ τσι έγιναν ανεξάρτητοι από τό κλίμα κι άρχισαν ν απλώνονται στις όχθες τών ποταμιών καί στις ακτές τών θαλασσών. Τά πρώτα έργαλεΐα πού χρησιμοποίησαν οί άνθρωπο: ήταν τό ραβδί καί ή ακατέργαστη πέτρα. "Οταν εφευρέθηκε τό δόρυ μέ τήν πέτρινη μύτη κι έπειτα τό τόξο καί τά βέλη. προστέθηκε Ινα καινούριο ειδο; τροφής : τό κρέας τών ζώων. Κοντά στό μάζεμα φυτικών τροφών καί τό ψάρεμα, τό κυνήγι Ιγινε ένα άπό τά κυριότερα μέσα συντήρησης. Αργότερα ένα μεγάλο βήμα πρός τά μπρό; ήταν ή χρησιμοποίηση κατεργασμένο) / πέτρινων εργαλείων μ' αυτά ήταν δυνατό νά γίνεται μιά χοντροειδής έπ-ξεργασία του ξύλου γιά τήν κατασκευή κατοικίας. "Οσο σημαντική κι άν ήταν δλη αύτή ή πορεία τής ανάπτυξης, πού μέσα άπό χιλιάδες χρόνια οδήγησε άπό τή μισο - ζωώοικη κατάσταση στόν άνθρωπο πού ξαίρει νά φκιάξει Ιναν πέτρινο μπαλντά καί μιά κατοικία, οί άνθρωποι έξακολουθούσαν νά εϊνε ακόμα έξαιρετικά αδύνατοι στήν πάλη τους ενάντια στις δυνάμεις τής φύσης. Έ αδυναμία τους αύτή έκοηλώνονταν πρώτα - πρώτα στήν αστάθεια καί τήν αβεβαιότητα τών πηγών διατροφής. Οί άνθρωποι ήταν στή διάθεση τής τύχης, άβέβαιοι άν θά βρουν πάντοτε κυνήγι καί φυτικές τροφές. "Οσο γιά άποθέματα, δέν υπήρχε τρόπος ούτε νά τό σκεφτούν. ' Ήταν υποχρεωμένοι νά βρίσκουν τήν τροφή του; μέρα μέ τή μέρα, χωρίς καμμιά σιγουριά γιά τήν έπαύριο. Μέ τέτιε; συνθήκε; ο πληθυσμό; δέ μπορούσε παρά νά εϊνε πάρα πολύ αραιός. Ί Ι τροφή, πού μόλις μπορούσανε νά βρούνε σέ μιά περιοχή, δέ θάφτανε γιά τή συντήρηση πυκνότερου πληθυσμού. Οί άνθρωποι ζούσανε σέ μικρές ομάδες, τις φυλές, πού άποτελούνταν άπό κάμποσα γένη (clans ΐ. Τά γένη ήταν όμάδε; άπό καμμιά έκατοστή άτομα καί κλείναν μέσα του; μεγάλε; συγγενικέ; οικογένειες. Ατομική ίδιοχτησια στά μέσα παραγωγής δέν υπήρχε. Τό γένο; διαχειριζόταν τό νοικοκυριό του άπό κοινού, συλλογικά : τό κυνήγι καί τό ψάρεμα, ή προπαρασκευή τή; τρο

9 10 φής κι ή κατανάλωσή τη;, δλα γίνονταν άπό κοινού. Κι οί κατοικίες ήταν έπίαης κοινέ;. 'Ο 'Κ ν y κ ε λ ;, ατά βιβλίο του <Έ καταγωγή τή; οικογένεια;, τής ατομικής :δ:οχτησία; καί του κράτους >, αναφέρει τό παράδειγμα τών φυλών τών νησιών του Ειρηνικού ώκεανού. δπου κάτω άπό τήν ίδια στέγη Γοϋν, ai κοινό νοικοκυριό, ίσαμε 700 άτομα καί κάποτε ολόκληρες φυλές. Το πριοτόγονο κοινοτικό σύστημα ήταν αναγκαίο γιά τήν ανθρώπινη κοινωνία ατό στάδιο αυτί τής ανάπτυξής της. Μι«απομονωμένη καί σκόρπια ζωή δχι μονάχα δε θάδινε ατούς άνθρο>που; τή δυνατότητα νά κάνουν έφευρέσει; καί ν αναπτύξουν τά πρωτόγονα δπλα κ έργαλεΐα, άλλα καί θά τούς κρατούσε σέ πλήρη αδυναμία ν αγωνιστούν ένάντια στή φύση, Uà τούς οδηγούσε στήν καταστροφή. Μονάχα μέ μιά ομαδική ζωή, πάνω σέ άρχές κοινοχτημοσύνης, οί πρωτόγονοι άνθρωποι μπορούσαν νά σημειώσουν τι; πρώτε; του; σημαντικές έπιτυχίε; στήν πάλη ένάντια στή φύση. 'Η κυριότερη δύναμη τών άνθρώπων στήν πάλη του; αυτή ήταν ή ενιοσή τους σ ένα κομμουνιστικό γένος. Στήν κοινωνία του προ)τόγονου κοινοτισμού δέν υπήρχε καί δέ μπορούσε να υπάρχει καμμιά έκμετάλλευση ανθρώπου άπό άνθρωπο. Έ δουλειά ήταν καταμερισμένη άνάμεσα στόν άντρα καί στή γυναίκα. Υπήρχαν στό γένος πιό άδύνατα καί πιο δυνατά μέλη, υπήρχε άκόμα ή Ιδιοχτηαία άπό ορισμένους πάνω ατά έργαλεΐα πού οί ίδιοι φκιάχνανε. μά δέν υπήρχε έκμετάλλευση. «Ό καταμερισμός τής έργασίας έχει καθαρά φυσική προέλξυαη. Υπάρχει μονάχα άνάμεσα στα φύλα. "Ο άντρας πολεμά::. πά-=ι στό κυνήγι καί ατό ψάρεμα, βρίσκει τροφή καί φκιάχνβι τ άπαραιτητα για τοοτο έργαλεΐα. 'Η γυναίκα δουλεύει ατό σπίτι κι άσχολεΐται μέ τήν έτοιμασία του φαγητού καί τών ρούχων, μαγειρεύει, υφαίνει, ράβει. Κι ό ένας κ' ή άλλη εϊνε νοικοκύρηδες, ό καθένας στόν τομέα του : ô άντρα; στό δάσος, ή γυναίκα στό σπίτι. 'Ο καθένα; είνε ίδιοχτήτης τών έργαλείων, πού φκιάχνει καί χρησιμοποιεί : ό άντρας έχει τά δπλα. τά σύνεργα τοο κυνηγιού καί τής ψαρικής, ή γυναίκα τά οικιακά σκεύη. Τό σπιτικό νοικοκυριό γίνεται πάνω σέ βάσεις κοινοχτημοσύνης γιά ορισμένες, συχνά πολλές, οικογένειες. "Ο,τι φκιάχνεται καί χρησιμοποιείται άπό κοινού, είνε κοινή ιδιοχτηαία : τό σπίτι, τό περιβόλι, ή βάρκα >. ( Εν γ κ ε λ ς, Έ καταγωγή τής οικογένειας, τής άτομικής ίδιοχτησίας καί τού κράτους). 'Ο καταμερισμός τής έργασίας μέσα ατό γένος καί ή ΐοιοχτησία άπό ξεχωριστά μέλη τού γένους πάνω στά έργαλεΐα πού φκιάχνουν τά ίδια, οέ μπορούσε νά οδηγήσει σέ έκμετάλλευση, πρώτα - πρώτα γιατί μέ τό τότε έπίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων δέν υπήρχαν παραπανήσια ή πρόσθετα προϊόντα. Εκμετάλλευση μπορεί νά υπάρχει μονάχα δταν ό άνθρωπος μπορεί νά παράγει μέσα συντήρησης δχι μονάχα γιά τόν έαυτό του, μά καί γι άλλους άνθρώπους. Μόνο μ αυτό τόν δρο μπορεί ένα άτομο νά ζήσει σέ βάρος τής δουλειάς άλλου.

10 Μια καί ή πρωτόγονη κοινωνία, υποχρεωμένη να βρίσκει τήν τροφή της ΐέρα με τή μέρα, δέν ήταν σέ θέση να παράγει περισσότερα από τά άπολύτως αναγκαία, δε μπορούσε να υπάρξει έκμετάλλευση. Όσο γιά τους αιχμάλωτους ή τούς σκότωναν (μερικές φορές τούς έτρο>γαν), ή ακόμα τούς δέχονταν στ6 γένος τους. Βλέπουμε, λοιπόν, πώς τό προ>τόγονο κοινοτικό σύστημα καθορίζονταν από τό έπίπεδο ανάπτυξης τών παραγωγικό»'/ δυνάμεων. Ηά ήταν άβάσιμο να φανταστούμε δτι οί πρωτόγονοι μισοάγριοι άνθρωποι δημιούργησαν τό σύστημα αύτό συνειδητά. Σχηματίστηκε κι αναπτύχθηκε μέ φυσική αναγκαιότητα, ανεξάρτητα από τή θέληση καί τή συνείδηση των ανθρώπων. «Στήν κοινωνική παραγωγή τής Οπαρςής τους οί άνθρωποι έρχονται σέ ορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τή θέλησή τους σχέσεις, τις παραγωγικές σχέσεις, πού αντιστοιχούν σ έναν ορισμένο ^αθμό ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων>. (Μ à ρ ξ, Κριτική τής πολιτικής οΐκο/ομίας, πρόλογος). ΊΙ κατοπινή άν/.τ.">ξη τών παραγωγικών δυνάμεων τής πρωτόγονης κοινο>νίας (ή τελειοποίηση τών παλιών έργαλείων καί ή εφεύρεση νέων, ή εμφάνιση τής κτηνοτροφίας και τής γεωργίας, ή χρησιμοποίηση τών μετάλλων, δέ μπορούσε παρά να προκαλέσει αλλαγή τών παραγωγικών σχέσεων. Τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα αποσυντέθηκε, μέ τήν ίδια ακριβώς φυσική αναγκαιότητα πού είχε οημιουργηθεί καί παραχώρησε τή θέση του στήν ταξική κοινωνία. II Η Λ1102' Y λ'θειίι ΤΟΥ ΠΙΏΤΟΓΟλΟΥ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Ό παράγοντας, πού άρχισε τήν αποσύνθεση τού πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος ήταν ή έξημέρωση τών ζώων καί τό παραμέρισμα τού κυνηγιού άπό τήν κτηνοτροφία. ΙΙρώτες άσχολήθηκαν μέ τήν κτηνοτροφία οί φυλές, πού ζούσανε σέ έδάφη πλούσ:α σέ 3οσκές (κυρίο>ς κοντά στα μεγάλα ποτάμια τής νοτιο-δυτι/.ής Ασίας, στις Ινδίες, στις κοιλάδες τού Άμοϋ-Ντάρια καί του Σύρ-Ντάρια, τού Τίγρη καί τού Κυφράτη). Έ κτηνοτροφία ήτανε γι αυτές τις φυλές μόνιμη πηγή για γάλα, κρέας, δέρματα καί μαλλί. Οί ποιμενικές φυλές άρχισαν /ά κατέχουν αντικείμενα χρήσης πού δέν είχαν οί μή ποιμενικές φυλές κ έτσι ξεχώριζαν απ αύτές. Ή εισαγωγή τής κτηνοτροφίας ήταν ό πρώτος μεγάλος κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας. Παλιότερα, ή ανταλλαγή ανάμεσα στις χωριστές φυλές είχε καθαρά τυχαίο χαρακτήρα καί δέν έπαιζε κανένα ουσιαστικό ρόλο στή ζωή τών φυλών καί τών γενών. Ό καταμερισμός τής έργασίας ανάμεσα στις ποιμενικές καί στις άλλες φυλές, πού έγινε μέ τήν εισαγωγή τής κτηνοτροφίας, δημιούργησε τή βάση γιά μια τ a χ τ ι κ ή ανταλλαγή ανάμεσα στις φυλές. "Ενα βήμα άκόμα πρός τα μπρός στήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων ήτανε ή έμφάνιση τής γεωργίας (στήν άρχή τής κηπουρικής

11 12 κι έπειτα τή; κχλλιέργειχ; δημητριακών ), πού δημιούργησε μιά μόνιμη πηγή φυτικών τροφών. Ή έφεύρεση τοΰ άργαλιοΰ, πού ανάγεται σέ τούτη την εποχή. έδωσε τή δυνχτότητχ νά ύφχίνοντχι μάλλινχ ΰφάσμχτχ καί ροΰχα. Αργότερα ο: άνθρο>ποι μάθανε νά λυώνουν τά μεταλλεύματα, τό χαλκά καί τό μολύβι (την έξόρυξη του σίδερου τήν έμαθαν αργότερα) καί vi φκιάχνουν μπρούντζινα έργαλεΐα, ίπλα καί σκεύη. II Π ΡΩΤΗ Μ Α ΙΡ Ε Σ Η ΤΗ Σ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΑ Σ Σ Ε ΤΑ Ξ Ε ΙΣ Ό λ αυτά αύξήσζνε σημαντικά τήν παραγωγικότητα τής δουλειάς, τήν έξουσία τοΰ ανθρώπου πάνω στή φύση καί τή βεβαιότητά του γιά τό αύριο. Ο: καινούριε; δμως παραγωγικέ; δυνάμει; τή; κοινωνία; ξεπερνούσαν πια τά πλαίσια τοΰ πρωτόγονου κοινοτικού συστήματο;. < Ή αύξηση τή; παραγωγή; σ δλου; τοΰ; κλάδου; (κτηνοτροφία γεωργία, οικιακή χειροτεχνία), έκανε τήν εργατική δύναμη τοΰ ανθρώπου ικανή νά παράγει περισσότερα προϊόντα απ ίσα χρειάζονταν γιά τή συντήρηση τη;. Ταυτόχρονα αύξησε καί τήν καθημερινή ποσότητα δουλειάς, πούπεφτε σέ κάθε μέλος τοΰ γένους, τής οικιακής ομάδα; ή τής χωριστή; οικογένεια;. Έ τσι άρχισαν νά ζητούν καινούριε; έργατικές δυνάμεις. Αύτέ; τί; προμήθευε ο πόλεμο;: οί αιχμάλωτοι πολέμου άρχισαν νά μετατρέπονται σέ δούλου;... Ά π ό τ ό ν π ρ ώτ ο μ ε γ ά λ ο κ ο ιν ω ν ι κ 6 καταμερισμό τής εργασίας γ ε ν ή θ η κ ε ό πρώτο; μεγάλο; χωρισμός τής κοινωνία; σέ δυό τάξει;: σέ κυρίου; καί δούλου;, σ έ έ κ μ ε τ α λ λ ε υ τ έ ς καί έ κ μ ε τ α λ λ ε υ ο μ έ ν ο υ ς *. ( Κ ν γ κ ε λς. Έ καταγωγή τής οικογένειας, τή; άτομικής ίδιοχτησία; καί τοΰ κράτου;). Ο: δούλοι ήταν άνθρωποι ξένοι γιά τό γένο;, δέν ήτανε μέλη τοΰ γένους. Ή ανάπτυξη δμως τών παραγιογικών δυνάμεων κ ή καθιέρωση τής δουλείας θάφερναν γρήγορα τήν ανισότητα ανάμεσα στα μέλη τοΰ γένους καί πρώτα - πρώτα άνάμεσα στόν άντρα καί στή γυναίκα. «Έ χειροτεχνία ήταν πάντα δουλειά τοΰ άντρα. Αύτός έφκιαχνε τά μέσα πού χρειάζονταν καί τά είχε ίδιοχτησία τού. Τά κοπάδια ήταν Ινας καινούριο; κλάδο; τή; χειροτεχνία;. Ή έξημέρωσή του; πρώτα κ ύστερα ή φύλαξή του; ήταν δουλειά τοΰ άντρα. Γι αύτό τά ζώα ανήκουν στόν άντρα, όπιο; καί τά έμπορεύμχτα καί οί δούλοι, πού ανταλλάσσονταν μέ ζώα. "< )λο τό κέρδο; πού Ιδινε τόρα ή παραγωγή τδπαιρνε ό άντρας. Έ γυνχίκχ έπχιρνε μέρος στήν κχτχνάλο)σή του, δέν είχε δμω; κχνένα μερίδιο ίδιοχτησία; ) ( Έ νγ κ ε λ ς, στό!διο έργο). Αργότερα παρουσιάζεται ή περιουσιακή ανισότητα άνάμεσα στού; αρχηγούς τών χωριστών οικογενειών. Σ αυτό συνετέλεσε ή ανάπτυξη τής ανταλλαγής πού ήταν αποτέλεσμα τοΰ αύξανόμενου καταμερισμού τής έργασία;.

12 'Οταν άρχισε νά χρησιμοποιείται τό σίδερο μεγάλωσε ή ποικιλία τών έργαλείων καί τών αντικειμένων χρήσης. Μέ τή χρησιμοποίηση του άροτρου μέ τό σιοερένιο δνί ή γεωργία ξαπλώθηκε. Άρχισαν νά καλλιεργούν κι άλλα φυτά έκτος από τά σιτηρά. «Μιά τόσο ποικιλόμορφη δουλειά δέ μπορούσε πια νά γίνεται από τό ίδιο πρόσωπο. Έ τσι Ιγινε ό δ ε ύ τ ε ρ ο ς μεγάλος καταμερισμός τής έργασίας: ή χειροτεχνία χωρίστηκε από τή γεωργία. Λίπλα στό χωρισμό σε έλεύθερους καί δούλους έμφανίζεται κι ό χωρισμός άνάμεσα σε πλούσιους καί φτωχούς. Ό καινούριος καταμερισμός τής έργασίας φέρνει καινούριο χωρισμό τής κοινωνίας σέ τάξεις. Οί διαφορές ιδιοχτησίας πού υπάρχουν άνάμεσα στους αρχηγούς τών οικογενειών, διαλύουν τήν παλιά οικιακή κοινότητα, δπου διατηρείται ακόμα. Ταυτόχρονα έξαφανίζεται καί ή κοινή καλλιέργεια τής γής γιά λογαριασμό τής οικιακής κοινότητας. Ή καλλιεργήσιμη γή δίνεται γιά χρήση σέ κάθε μιά άπό τις οικογένειες, πρώτα γιά όρισμένο χρονικό διάστημα, έπειτα γιά πάντα >. ( Κ ν γ κ ε λ ς, στό ίδιο έργο). Έτσι συντελεϊται τό πέρασμα στήν πλήρη ατομική ίδιοχτησία. Ή αύξηση τής πυκνότητας του πληθυσμού, πού έφ ίλονταν στήν ανάπτυξη τής παραγωγικότητας τής έργασίας καί ή σύσφιξη τών σχέσεων άνάμεσα στις διάφορες φυλές, φέρνουν σιγά - σιγά στή συγχώνευση πολλών γενών καί φυλών σέ λαούς. Εξάλλου, ή αποσύνθεση τοΰ πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος, ή αύξανόμενη ανισότητα άνάμεσα στά μέλη τής κοινότητας καί προ παντός ή γενίκευση τής έργασίας τών δούλ<ον, φέρνουν στό σχηματισμό τοΰ κράτους σάν ίργανου καταπίεσης τής τάξης τών έκμεταλλευομένων από τήν τάξη τών έκμεταλλευτών. "Ετσι, κάτω άπό τήν πίεση τών παραγωγικών δυνάμεων, πού τό ίδιο γέννησε, τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα διαλύθηκε κ έδωσε τή θέση του σέ μιά νέα κοινωνία πού ήταν χωρισμένη σέ τάξεις. Τό ζήτημα αν υπήρξε ή όχι πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα έχει μεγάλη σημασία. Οί έχθροί τού κομμουνισμού ισχυρίζονται δτι δέν υπήρξε ποτέ, δτι ή ατομική ίδιοχτησία κ ή διαίρεση τής κοινιονίας σέ τάξεις ΐσχυαν άπό τήν πρώτη κιόλας αρχή τής ύπαρξης τής ανθρώπινης κοινωνίας. Προσπαθούν έτσι ν αποδείξουν πώς ή ατομική ίδιοχτησία βρίσκεται μέσα στήν ίδια τήν ανθρώπινη φύση, πώς δέ μπορεΐ νά ύπάρξει άλλη ίδιοχτησία έκτός άπό τήν ατομική, πώς ή κοινωνία ήτανε πάντα χωρισμένη σέ τάξεις καί πώς κοινωνία χωρίς τάξεις είνε κάτι άκατανόητο. Ή κεφαλαιοκρατία καί οί πράχτορές της, στήν πάλη τους ένάντια στήν προλεταριακή έπανάσταση, έχουν συμφέρον ν άρνούνται τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα. Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς άπόδειξαν άπό τό 1845 ακόμα (στή <Γ ε ρ μ α- ν ι κ ή ιδεολογία»), πώς πρώτη μορφή κοινωνίας ήταν τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα. Ύστερ άπό τριάντα χρόνια (τό 1877) όλότελα ανεξάρτητα άπό τις έρευνες τοΰ Μάρξ καί τού Ένγκελς, έφτασε στό ίδιο συμπέρα- 13

13 και στή Ρώμη ο: περισσότεροι ;ιικρο: παραγωγοί πέσανε. σέ μικρό σχετικά χρονικό οιάστγ,μα.. σέ «υλική έξάρτηση άπό τούς τοκογλύφου;. 'Η πάλν, ανάμεσα στούς -ιστωτέ; - τοκογλύφους καί τού; οφείλετε; του; ήταν ή κύρια μορφή

14 Ή πάλη αυτή κατέληξε στήν καταστροφή τών μικρών παραγωγών καί τή μετατροπή του; σέ άχτήμονε; προλετάριους. Άλλα στήν αρχαία Ρώμη δεν

15 it; πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος (σέ σύνδεση μέ τήν εμφάνιση τής κτηνοτροφίας καί τής γεο>ργίας). Μια καί γεννήθηκε ή δουλεία, άποδείχτηκε, στις τοτινές συνθήκες τής αποσύνθεσης τής πρωτόγονης κοινότητας, ή μοναδική,8άση γιά τήν αδξηση τής παραγωγής σέ μεγάλη κλίμακα.. «Στις τοτινές συνθήκες ή εισαγωγή τής δουλείας ήταν ενα μεγάλο βήμα πρός τα μπρος. Είνε μια γιά πάντα βεβαιωμένο, είνε γεγονός πώς ή άνθρωπότητα πού γεννήθηκε από τή ζ<οωδία, είχε ανάγκη άπό βάρβαρα καί σχεδόν ζωώδη μέσα γιά νά βγεϊ άπό τή βάρβαρη κατάσταση > ΓΕ ν γ κ ε λ Άντί - Χτύρινγκ). Βάση τής παραγωγής ήταν ή χειρωναχτική έργασία. Γ. αυτό ή μεγάλη -αναγωγή δέν ήταν δυνατή χωρίς τή χρησιμοποίηση, σέ μεγάλη κλίμακα, τής άναγκαστικής έργασίας τών δούλων. 'Η δουλεία έκανε δυνατό μεγαλύτερο καταμερισμό έργασίας μεταξύ τής χειροτεχνίας καί τής γεωργίας μ αύτή έγιναν τα μεγάλα οικοδομήματα τής αρχαιότητας, μ αύτή αναπτύχτηκε ή ναυτιλία κ ή έξορυχτική βιομηχανία. Χωρίς τή δουλεία δέ θα μπορούσανε να φτάσουν τό σχετικά υψηλό έπίπεδο άνάπτυξης, που έφτασαν στήν αρχαιότητα, οί έπιστήμες κ: οί τέχνες, (τά μαθηματικά, ή μηχανική, ή αστρονομία, ή γεωγραφία, ή αρχιτεκτονική κι οί εικαστικές τέχνες). Είνε αύτονόητο πώς ίλη αύτή ή ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων οφελούσε μια χούφτα εκμεταλλευτές- γιά τή μάζα τούς δούλους σήμαινε αφάνταστα βάσανα καί στερήσεις. Τέτιος δμως είνε γενικά ό νόμος της ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων στήν κοινωνία πού εΐνε -χωριμένη σέ τάξεις. ^Επειδή βάση τού πολιτισμού είνε ή έκμετάλλευση μι2ς τάξης άπό μιάν άλλη, γι αύτό ολόκληρη ή έξέλιξή του γίνεται μέσα σέ μια σταθερή αντίθεση. Κάθε βήμα π ρ ό ς τ à μ π ρ ό ς τής παραγωγής σημαίνει ταυτόχρονα ενα ϊ ή». a π ρ ό ς τ λ πίσω στήν κατάσταση τής κ a τ a π ι ε ζ ό μ ε ν η ς τάξης, δηλαδή τής μεγάλης πλειονότητας. Κάθε καλό γιά τούς μέν είνε άναγκαστικά κακό γιά τούς άλλους κάθε καινούρια άπελευθέρωση μιας τάξης είνε καινούρια καταπίεση γιά μιάν άλλη. Τό πιό χτυπητό παράδειγμα μίς δόθηκε μέ τήν εισαγωγή τών μηχανών, πού τ άποτελέσματά της εΐνε σήμερα γνωστά σ δλο τόν κόσμο. (Ή ν γ κ ε λ ς, 'Η καταγωγή κλπ). 'Η δουλεία ήτανε μια απαραίτητη κοινωνική μορφή για τήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων σ ένα ορισμένο στάδιο τής ιστορίας τής ανθρώπινης κοινωνίας- ήταν ίμως καί ή αιτία γιά τήν πτώση τού κοινωνικού αύτού συστήματος. Ά ς έξετάσουμε τις αιτίες καί τήν πορεία της πτώσης αυτής στό παράδειγμα τού ρωμαϊκού κράτους, έπειδή ή πτώση τού ρωμαϊκού κράτους εχει άμεση σχέση μέ τή γέννηση τού φεουδαρχισμοΰ, τού καινούριου αύτού συστήματος έκμετάλλευσης, πού άντικατάσ:ησε τό σύστημα τής δουλείας.

16 17 Η Π Α Ρ Α Κ Μ Η ΤΗ Σ Δ Ο Υ Λ Ε ΙΑ Σ Στό σύστημα τής δουλείας ή τεχνική δέν Αναπτύσσονταν σχεδόν καθόλου. ΊΙ αρχαία Ελλάδα καί ή Ρώμη άνάπτυξαν κυρίως τήν παραγωγή είδών πολυτελείας καί δπλων, τό χτίσιμο παλατιών, ναών, τήν κατασκευή στρατιωτικών δρόμων. Ή τεχνική βμως τής παραγωγής καί μάλιστα στή γεωργία (τό βασικό αυτό κλάδο τής παραγωγής τής έποχής αύτής) έμεινε σχεδόν χωρίς αλλαγή. 'II άνάπτυξη τής παραγωγής είχε γιά βάση τή φτηνή μαζική έργασία τών δούλων καί έπέβαλε τή διαρκή αύξηση του άριθμου τών δούλων. Κύρια πηγή γιά τήν προμήθεια δούλων ήταν ό πόλεμος. Μέσα σέ μερικούς αιώνες ή Ρώμη κατάχτησε όλόκληρη σχεδόν τή δυτική Ευρώπη, τή μικρή Άσία, τις μεσογειακές άκτές τής βόρειας Αφρικής. Οί έπαρχίες πού καταχτούσε ή Ρώμη ΰποβάλονταν σέ μιά άνελέητη έκμετάλλευση. Οί έπαρχίες ήταν ή αστείρευτη πηγή φόρων γιά τό ρωμαϊκά κράτος. Οί ριομαίοι δημόσιοι υπάλληλοι, πού διοικούσαν τις έπαρχίες καθώς κατά ρωμαϊκά στρατεύματα πού στάθμευαν σ αυτές, λήστευαν αδυσώπητα τόν πληθυσμό τους. Αποτέλεσμα τών πολέμων καί τής ληστρικής έκμετάλλευσης τών καταχτημένων λαών ήταν 'ή γενική καταστροφή τών παραγωγικών δυνάμεων. ' Γενική έξαθλίωση, χειροτέρευση τών μέσων συγκοινωνίας κ έπικοινωνίας, πτώση τής χειροτεχνίας, έλάττωση τοϋ πληθυσμού, παρακμή τών πόλεων, πισοορόμηση τής γεωργίας σέ κατώτερη βαθμίδα, αύτό ήταν τό τελικό άποτέλεσμα τής ρωμαϊκής κοσμοκρατίας > ( Έ νγ κ ε λ ς, Καταγωγή τής οικογένειας κλπ). Αν τό σύστημα τής δουλείας, στή γέννησή του καί στήν άρχή τής ύπαρξής του, ήταν παράγοντας ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων τής κοινωνίας, στήν παραπέρα του δμως Ιξέλιξη γίνεται παράγοντας καταστροφής τών παραγωγικών δυνάμεων. Κι αύτή ή παρακμή τών παραγωγικών δυνάμεων θά όοηγήσει αναγκαστικά στήν παρακμή τού δουλοχτητικοϋ συστήματος καί στήν έξαφάνισή του. Μαζί μέ τό γενικό φτώχεμα, τήν παρακμή τοϋ έμπορίου, τής χειροτεχνίας καί τής γεωργίας κ ή έργασία τών δούλων παύει βαθμιαία νά είνε αποδοτική. «Ή αρχαία δουλεία Ιζησε τόν καιρό της. Ούτε στις μεγάλες άγροτικές έπιχειρήσεις, ούτε στα μεγάλα έργαστήρια (manufactures) τών πόλεων, ή δουλεία έδινε πια αξιόλογα κέρδη. Ή άγορά γιά τα προϊόντα της είχεν έξαφανιστεί > ( Έ ν γ κ ε λ ς, στό ίδιο έργο). Μέ τήν πτώση τών μεγάλων έπιχειρήσεων πού βασίζονταν στήν έργασία τών δούλων, ή μικρή παραγωγή ξαναγίνεται προσοδοφόρα. Γι αύτό ό αριθμός τών δούλων πού απελευθερώνονται αυξάνει διαρκώς καί παράλληλα τά λατιφούντια μοιράζονται σέ μικρά χτήματα, πού τά καλλιεργούν οί ά π ο ι κ ο ι. Άποικος ήταν ό καλλιεργητής, πού έπαιρνε ένα κομμάτι γής γιά διηνεκή κάρπωση καί πού πλήρωνε ένα δόσιμο σέ χρήμα καί σέ είδος. Δέν ήταν έλεύ- Σιγχάλ : Αρχϊς xoj.mxijç oixorouiai 2

17 18 Οερος καλλιεργητή;. χφού ήτχν προσκολλημένος στό χωράφι του κχί δε μπορούσε νά τό έγκχταλείψει. Μπορούσε νά πουληθεί μχζΐ ;ιέ -ή γή. Άπό τήν άλλη δμω;, δέν είνε πια δούλο;, δέν ανήκει στήν προσωπική ιοιοχτησίχ τού κυρίου τής γή; ό γαιοχτήμονα; δέ μπορούσε νά τόν έξαναγκάσει νχ κάνει αυτή ή έκείνη τή δουλειά, δέ μπορούσε να τού πάρει τό κομμάτι γή; δπου ήτχν προσκολημένος. Οί χποικοι ήταν οί πρόγονοι των δουλοπχροίκων τού μεσαίιονα. Ή μάζα τών άποίκων ί ποτελέστηκε από τοΰ; πχλιοΰ; δούλους- ώστόσο κχΐ έλεύθεροι έπίση; περνούσαν, χν κχί σέ χσήμχντο βαθμό, στήν κατάσταση τού αποικου. Ά λλ ό άποικισμός δέν έλυνε τι; αντιθέσεις ποΰ είχε δημιουργήσει τό σύστημχ τή; δουλ-ία;. < Ή δουλείχ έπαψε ν αποδίνει τά έξοδά τη;, γι αύτό και πέϋχνε. ΙΙεθαίνοντα; δμως άφηνε πίσω τη; τό φαρμακερό κεντρί τη;, τήν περιφρόνηση τή; παραγωγική; έργασία; άπό μέρους τών έλεύθερων ανθρώπων. Λυτό ήταν τό αδιέξοδο, δπου βρίσκονταν ό ρωμχϊκό; κόσμο; : ή δουλεία ήταν οικονομικά αδύνατη, ή έργασία τών έλεύθερων ανθρώπων ήταν ήθικά περιφρονημένη. Ή δουλεία δέ μπορούσε πια κ ή έργασίχ δέ μπορούσε ακόμα νχ είνε ή βάση τή; κοινωνικής παραγωγή;. Τό μόνο φάρμακο γι αυτή τήν κατάσταση ήτανε μιά πλήρη; έπχνάσταση ("Κ ν γ κ ε λ ς, στό ίδιο ϊργο). "Οταν ή οικονομία τή; δουλείας ήτχν ακόμα ισχυρή καί σταθερή, οί εξεγέρσεις τών δούλων ποΰ γίνονταν άπό καιρό (ή μεγαλύτερη απ δλε; ήταν ή έξέγερση τού Σπάρτακου στα π. X. ) κατέληγαν σέ ήττες. Αλλά, μέ τήν πτώση τής οικονομία; τή; δουλείας καί τού ρωμαϊκού κράτους γενικά, δπως άναφέραμε παραπάνω, ή κατάσταση άλλαξε ριζικά. Ά πό τό 2ο αιώνα οί έξεγέρσεις τών δούλων παίρνουν οξύτερο χαρακτήρα καί, πράγμα πού είνε πολΰ σημαντικό, βρίσκουν συχνχ υποστήριξη άπό τά φτωχχ στρώματα τοΰ έλεύθερου πληθυσμού. Ταυτόχρονα, σημειο')νεται ή εισβολή τών γερμανών βαρβάρων στό ρωμαϊκό κράτος. Μ αυτούς ή Ρώμη βρισκόταν σέ πόλεμο άπό πολλούς αιώνες. Ή έπίθεση τών γερμανών διευκόλυνε τήν ανάπτυξη τών έξεγέρσεων τών δούλων στό έσοιτερικό τής αυτοκρατορίας- τό σύνολο τών έξεγέρσεων αότών αντιπροσωπεύει τήν έ π ανάσταση τών δούλων. Οί έξεγέρσεις αυτές συνετέλεσχν, μέ τή σειρά τους, στήν ήττα τής Ι ώμης άπό τούς γερμανούς, ποΰ έπιτάχυνε τό προτσές τής έπανάστασης τών δούλων, τή διάλυση (λικβιντάρισμα) τής δουλεία;. Στά τέλη τοΰ πέμπτου αιώνα, ό αγώνας τών γερμανών ένάντια στή Ρώμη κατέληξε στήν πλήρη ήττα καί τήν αποσύνθεση τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο: γερμανικοί λαοί, ποΰ φτάνανε τά πέντε περίπου έκχτομμύρια, βρισκόντανε σέ κατώτερο στάδιο ανάπτυξης. Έ δουλεία σ αυτούς ήτχν σ έμβρυώδικη κατάσταση. Έξ αιτίας τής αιωνόβιας πάλης του; ένάντια στή Ρώμη, τά γένη τους είχαν ιδίως χαρακτήρα στρατιωτικής δημοκρατία;. Άλλ αφού υπόταξαν τή Ρώμη, άφησαν τό καθεστώς τών γενών, έπειδή μ αυτό ήταν αδύνατο νχ διοικήσουν τό κράτος. Έτσι

18 οί γερμανοί δημιούργησαν μιά καινούρια πολιτική έξουσία ή εξουσία τού στρατιωτικού αρχηγού ίγινε βασιλική έςουσία. Οί γερμανοί καταχτητές πήραν άπό τούς ρωμαίους τά δύο τρίτα δλης τής γή; καί τή μοίρασαν στα γένη καί στις οικογένειες. Σημαντικό δμως μέρος άπό τήν καταχτημένη γή δόθηκε άπό τούς βασιλιάδες στούς στρατιωτικούς αρχηγούς- κι αυτοί πάλι τή δώσανε στούς πολεμιστές τους γιά διηνεκή κάρπωση χωρίς δικαίωμα πώλησης ή μεταβίβασης. Αυτή ή γή έμεινε κάτω άπό τήν υψηλή κυριαρχία τού βασιλιά. Τά τμήματά της, πού δόθηκαν πάνω σέ τέτιες βάσεις, ονομάστηκαν φέουδα κι οί ίοιοχτήτες τους φεουδάρχες. Τήν έποχή αύτή τή γεμάτη πολέμους, 5πως πριν έτσι καί ύστερα άπό τήν κατάχτηση τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας άπό τούς γερμανούς, ή μικρή άγροτική παραγωγή δέ μπορούσε νά σταθεί δίχως τήν προστασία τών μεγάλων φεουδαρχών, πού ήταν ταυτόχρονα καί στρατιωτικοί άρχηγοί. Γιά τετρακόσια χρόνια υστερ άπό τήν πτώση τής Ρώμης, οί άγρότες περνούν βαθμιαία κάτω άπό τήν έξάρτηση τών φεουδαρχών. Οί άγρότες ήταν άναγκασμένοι νά βάζουν τή γή τους κάτω άπό τήν προστασία τού φεουδάρχη, πού γινόταν ίδιοχτήτης της (χωρίς δικαίωμα πώλησης ή μεταβίβασης σέ τρίτο). Σ αντάλλαγμα, οί άγρότες είχαν τήν υποχρέωση vi δίνουν στό φεουδάρχη καί τούς πολεμιστές του τρόφιμα καί νά έκτελούν διάφορες άγγαρεϊες. Έ τσι σχηματίστηκε, κατά τόν 9ο αιώνα, τό φεουδαρχικό σύστημα ή ή φεουδαρχία. in 5. f l Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ Ι Α Έ μικρή άγροτική παραγωγή καί ή παραγωγή τών άνεξάρτητων μικρών χειροτεχνών άποτελούσαν τήν οικονομική βάση τοΰ φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής. "Ολη ή παραγωγή είχε ενα κλειστό χαρακτήρα, δηλ. τά προϊόντα πού παράγονταν προορίζονταν γιά τήν άμεση κατανάλωση κι δχι γιά τήν ανταλλαγή. Η φεουδαρχική έκμετάλλευση τών άγροτών δπαιρνε δυό κύριες μορφές : α) ό γεωργός ήταν υποχρεωμένος νά έργάζεται δωρεάν ορισμένες μέρες τής έβδομάδα; στα χωράφια τού φεουδάρχη (άγγαρεί*) β) ήταν υποχρεωμένος νά παραδίνει στό φεουδάρχη μέρος άπό τό προϊόν τής δικής του καλλιέργειας ^δόσιμο). Ό άγρότης είχε τό δικαίωμα ν άφήσει τό φεουδάρχη του γιά νά μπει κάτω άπό τήν προστασία ένός άλλου, δέ μπορούσε δμως νά ξεφύγει όλότελα άπό τή φεουδαρχική έξάρτηση. Οί άνεξάρτητοι χειροτέχνες, πού ζούσανε στις πόλεις καί παρήγαγαν γιά πώληση, ικανοποιούσαν 2να μεγάλο μέρος άπό τις άνάγκες τους μέ τά προϊόντα τής δικής τους παραγωγής (είχαν ζώα, λαχανόκηπους, κάποτε καί χωράφια). Έ άνταλλαγή ήταν κυρίως τοπική, γινόταν άνάμεσα στήν πόλη καί στάγύρω χο)ριά. Υπήρχε άκόμα τό έμπόριο τών προϊόντων, πού εισάγονταν άπό άλλες χώρες, κυρίως είδη πολυτελείας, μπαχαρικά κλπ. Αλλά άνταλλαχτικές σχέσεις άνάμεσα στά διάφορα τμήματα κάθε χώρας δέν υπήρχαν.

19 20 Μέ τό φυσικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί τήν αδύνατη άνάπτυξη της ανταλλαγής, μέ τούς πολύ άσκημους δρόμους καί μέσα συγκοινωνίας, ήταν αναπόφευκτο τό κομμάτιασμα τής χώρας σέ αύτόνομες περιφέρειες κ έπαρχίες. Οί πόλεις, δπου κυρίως κατοικοϋσαν χειροτέχνες καί έμποροι, υποχρεώθηκαν νά κάνουν σφοδρή καί μακρόχρονη πάλη γιά νά καταχτήσουν τήν αύτονομία τους, Είχαν τις δικές τους φρουρές κι ήταν οχυρωμένες. Ο: χειροτέχνες ήταν ένωμένοι σέ συντεχνίες (ίσνάφια) κατά έπάγγελμα. Ή ίργάνωση αύτή έπιβλήθηκε άπό τήν άνάγκη νά υπάρχουν κοινές αποθήκες, νά κανονίζονται οί τιμές καί νά έλέγχεται ή ποιότητα τών έμπορευμάτων γιά ν αποφεύγεται 6 συναγωνισμός. Οί έμποροι είχαν τις δικές τους οργανώσεις (συντεχνίες). Ή άνάγκη νά υπερασπίσουν τήν άνεξαρτησία τους ένάντια στους φεουδάρχες εύνοουσε τή διατήρηση καί τό δυνάμωμα αύτής τής όργάνωσης των πόλεων. Τό φεουδαρχικό σύστημα στή γεωργία συμπληρωνόταν μέ τό συντεχνιακό σύστημα στις πόλεις. Σιγά - σιγά, μέ τήν άνάπτυξη τής άνταλλαγής, αυξάνει καί ή έκμετάλλευση τών άγροτών. "Οσο περισσότερο έπεκτείνεται ή άνταλλαγή, τόσο περισσότερο 6 φεουδάρχης μπορεί ν άγοράσει είδη πολυτελείας καί δπλα γιά τους πολεμιστές του- γι αύτό καί πρέπει νά πάρει περισσότερα άπό τούς αγρότες, πού βρίσκονταν κάτω άπό τήν έξάρτησή του. Οί ίδιοχτησίες τών φεουδαρχών έπεχτείνονται σέ βάρος τών χωραφιών τών άγροτών. Αύξάνουν έπίσης οί άγγαρεϊες καί τά δοσίματα. Ή έκμετάλλευση τών άγροτών δυνάμωσε έπίσης μέ τή δημιουργία συγκεντρωτικών κρατών στή θέση τών πολυάριθμων φέουδων. Τό κομμάτιασμα τής χώρας σέ άνεξάρτητες έπαρχίες δυσκόλευε τό έμπόριο, γιατί κάθε φεουδάρχης εϊσπρατε φόρους (διόδια) γιά τό πέρασμα τών έμπορευμάτων άπό τις ίδιοχτησίες του, έκοβε δικό του νόμισμα κλπ. Έ ξ άλλου τό έμπόριο είχε πολλούς κινδύνους γιατί συχνά ένοπλες όμάδες τών φεουδαρχών κάνανε ληστρικές έπιδρομές ένάντια στά καραβάνια. Οί έμποροι προσπαθοϋσαν νά λείψει ή άνεξαρτησία τών φεουδαρχών. Γι αύτό κ έκμεταλλεύονταν τήν πάλη, πού γινόταν άνάμεσα σέ φεουδάρχες, έπαιρναν τό μέρος τοϋ ισχυρότερου καί τόν βοηθούσαν μέ χρήματα καί δπλα γιά νά ύποτάξει τούς άλλους. Μέ τό σχηματισμό κεντρικής κρατικής έξουσίας, οί στρατοί τών φεουδαρχών διαλύθηκαν καί άντικαταστάθηκαν άπό τό βασιλικό στρατό. Στά δοσίματα πού ό χωρικός πλήρωνε στό φεουδάρχη του, προστέθηκαν τόρα καινούρια πού προορίζονταν γιά τή συντήρηση τοΰ φεουδαρχικού κράτους. Αύτά τά δοσίματα για τό κράτος είσπράττονται δλο καί περισσότερο σέ χρήμα, άπό παροχές σέ είδος γίνονται παροχές σέ χρήμα. Αύτή ή μετατροπή εύνοεϊ τήν άνάπτυξη τής έμπορευματικής παραγωγής ό χωρικός ήταν άναγκασμένος νά πουλάει τά προϊόντα του στήν άγορά γιά ν άποχτήσει λεφτά γιά τήν πληρωμή τών φόρων. Έτσι οί άγρότες πέφταν σέ μιά νέα ύποδούλωση, στήν έξάρτηση άπό τόν έμπορο καί τόν τοκογλύφο. Τό δυνάμωμα τής έκμετάλλευσης τών άγροτών είνε αιτία γιά νά φεύ

20 21 γουν άπό τά φέουδα. Γιά νά έμποοιστε: ή φυγή αύτή, οί αγρότες προσκολλήθηκαν στή γή, Ιγιναν δηλ. δουλοπάροικοι. Μέ τή μορφή τής δουλοπαροικία; ή φεουδαρχική εξάρτησή τους έγινε άκόμη στενότερη. Τό δυνάμωμα τής έκμετάλλευση; τών χωρικών καί ή καθιέρωση τής δουλοπαροικίας προκάλεσαν μεγάλες αγροτικές έξεγέρσεις (τή Ζακερί στή Γαλλία στό 14ο αιώνα, τόν πόλεμο τών χωρικών στή Γερμανία τό 16ο αιώνα, τις εξεγέρσεις του Στένκα Ραζίν καί τοΰ ΙΙουγκάτσεφ στή Ρωσία). "Ολες αύτε; οί έξεγέρσει; άπότυχαν, γιατί οί αγρότες δέν είχαν συμμάχους στις πόλε:; τό σημερινό προλεταριάτο δέν υπήρχε τότε άκόμα. Σ αύτή τήν άνάπτυξη τοΰ φεουδαρχισμοΰ άνταποκρίνονται καί άλλαγές, πού έγιναν στις πόλεις. Στις πόλεις οί σχέσεις άνάμεσα στους χειροτέχνες - καλφάδες καί στούς μαθητευόμενους, δπως κι άνάμεσα στους χειροτέχνες καί τούς έμπορους, χειροτερεύουν. Στήν πρώτη περίοδο του φεουδαρχισμοο, δταν οί πόλεις ήταν αύτόνομες καί οί κάτοικοί τους απολάμβαναν προσωπική έλευθερία, οί άγρότες δραπετεύανε συχνά στις πόλεις- έτσι κυρίως μεγάλωνε 6 πληθυσμός τών πόλεων. Στήν αρχή αύτό ήταν καλό γιά τι; πόλεις, γιατί οί άγρότε; πού δραπέτευαν αύξαιναν τή δύναμή του; στήν πάλη ένάντια στούς φεουδάρχες. "Οσο δμως μεγάλωνε ό πληθυσμός τών πόλεων, γίνονταν αίσθητή ή άπειλή του συναγωνισμού άνάμεσα στούς χειροτέχνες. Γι αύτό οί συντεχνίες βάζουν περιορισμούς στήν παραδοχή καινούριο)'/ μελών, μακραίνουν τό χρόνο μαθητείας, δυναμώνουν τήν έκμετάλλευση τών μαθητευομένων κι έτσι γ: αύτούς γίνεται δλο καί πιό δύσκολη ή αναγνώρισή τους σε άνεξάρτητους καλφάδες. Μαζί μ αύτά, οί συντεχνίες παίρνουν μέτρα γιά ν άπαγορευτοΰν οί καινούριοι τρόποι παραγωγής καί νά έμποοιστεί ή εισαγωγή έμπορευμάτων. Έ τσι αρχίζει μιά πάλη άνάμεσα στις συντεχνίες τών χειροτεχνών καί τούς έμπόρους. / / Α Π Ο Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η ΤΟ Υ Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΣ Μ Ο Υ Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η Σ Η ΤΟ Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ Έτσι ή συντεχνιακή οργάνωση τών χειροτεχνών εγινε έμπόδιο γ:ά τήν παραπέρα άνάπτυξη τής έμπορευματικής παραγωγής. "Ομως οί μεγάλες γεωγραφικές άνακαλύψεις τοΰ 15ου αιώνα (ανακάλυψη τοΰ θαλάσσιου δρόμου γιά τις Ινδίες, άνακάλυψη τής Αμερικής) έδοσαν ισχυρή ώθηση στό έμπόριο. «Τό έξο) - ευρωπαϊκό έμπόριο, πού 2ω; τότε γινότανε μονάχα άνάμεσα στήν Ιταλία καί τήν Ανατολή, ξαπλώθηκε καί ώς τήν Αμερική καί τις Ίνδίε; καί ξεπέρασε γρήγορα τόσο τις συναλλαγές άνάμεσα στις διάφορε; χώρε; τής Εύρώπης, δσο καί τήν έσωτερική κυκλοφορία έμπορευμάτων σέ κάθε μία άπό τις χώρες αύτές. Τό χρυσάφι καί τό ασήμι τής Αμερικής πλημμύρισε τήν Εύρώπη καί μπήκε βαθειά, σάν άποσυνθετικό στοιχείο, μέσα σ δλα τά κενά, τις σχισμάδες καί τού;

21 22 πόρου; τής φεουδαρχική; κοινωνία;. Ή χειροτεχνική παραλογή δέ'/ έπαρκούσε πιά στί; ανάγκες ποΰ αυξάνονταν στις μεγαλύτερε; βιομηχανίε; τών πιο προχωρημένων χωρών άντικαταστάϋηκε μέ τό χειροτεχνικό εργοστάσιο (μανιφακτούρα) > (Έ ν γ κ ε λ Άντι - Χτύρινγκ, 1). Τό χειροτεχνικό έργοστάσιο (μανιφακτούρα) γεννήϋηκε μέ τόν παρακάτω τρόπο. Επειδή ή μικρή χειροτεχνική παραγωγή ήταν στί; πόλεις μονοπωλημένη άπό τις συντεχνίες, τό εμπορικό κεφάλαιο ποΰ ένδιαφερότανε γιά τήν άνάπτυξη τή; παραγωγή;, άρχισε νά ξαπλώνει τή δράση του πέρα άπό τά δριχ τών πόλεων καί νά δίνει γερή ώϋηση στήν ανάπτυξη τή; χειροτεχνική; παραγωγής κυρίως τής υφαντικής στά χωριά. Ό χειροτέχνης, ποΰ είνε μακριά άπό τήν αγορά κατανάλωσης, πέφτει στήν έξάρτηση τοΰ καπιταλιστή έπιχειρηματία. Έ έξάρτηση αότή παίρνει διαδοχικά τις παρακάτω μορφές : στήν αρχή ό χειροτέχνης πουλεϊ τά προϊόντα του σέ χαμηλές τιμές- υστέρα παίρνει άπό τόν έμπορο δάνεια σέ χρήμα καί σέ πρώτες Ολες- τέλος γίνεται έργάτη; ποΰ έπεξεργάζεται τις πρώτες Ολες ποΰ τοΰ δίνει ό έπιχειρηματίας. 'Ο χειροτέχνης έχει μόνο τά έργαλεϊα του καί μόλις βγάζει τό ψωμί του. Αργότερα ό έπιχειρηματία; συγκεντρώνει τοΰς σκόρπιους χειροτέχνες στόν ίδιο τόπο έργασίας δπου δουλεύουν πιά σάν μισθωτοί έργάτες, χωρίς κανένα δικό τους μέσο παραγωγής. Τό εμπορικό κεφάλαιο γίνεται βιομηχανικό κεφάλαιο. Λίπλα στή μικρή έμπορευματική παραγωγή εμφανίζεται ή μεγάλη καπιταλιστική παραγωγή : τό χειροτεχνικό έργοστάσιο (μανιφακτούρα, manufacture). Ή μανιφακτούρα είνε μιά όλότελα νέα παραγωγική δύναμη, ανώτερη άπό κείνη τών μικρών παραγωγών. Απασχολεί πολλούς έργάτες. Ή δουλειά είνε αυστηρά καταμερισμένη ανάμεσά του; : καθένας του; έκτελεί ενα ορισμένο μέρο; τοΰ έργου κ ή δουλειά δλων μαζί έχει απόδοση πολΰ μεγαλύτερη άπό τή σκόρπια δουλειά τών μικρών παραγωγών. ΙΙρίν άπό τήν έμφάνιση τοΰ χειροτεχνικού έργοστασίου ό κοινωνικό; καταμερισμός τής έργασία; υπήρχε μονάχα άνάμεσα στοΰ; ανεξάρτητους μικροΰς παραγωγούς, ποΰ συνδέονταν μέσο τής άγορίς. Τόρα ό καταμερισμός έχει πραγματοποιηϋε: καί σ αυτό τό έσιοτερικό τής μανιφακτούρα;. Στή νέα αυτή παραγωγική δύναμη αντιστοιχούν νέε; παραγωγικές σχέσεις. ΙΙροηγούμενα τό κεφάλαιο υπήρχε μονάχα σαν έμπορικό καί τοκογλυφικό κεφάλαιο. Ό έμπορος κι ο τοκογλύφο; έκμεταλλεύονταν τοΰ; μικρού; παραγωγού; - πωλητές τών ίδιων του; τών προϊόντων. Στό έξής, ί έργάτη; δέν πουλάει πιά τά προϊόντα του, αλλά τήν έργατική του δύναμη. Τά μέσα παραγωγής ανήκουν στόν καπιταλιστή, πού είνε έπίσης ό κύριο; τών έμπορευμάτων πού κατασκευάζει ό έργάτης. Ό έργάτης παίρνει άπό τόν καπιταλιστή ένα μεροκάματο, σέ ανταμοιβή τής έργατικής του δύναμης ποΰ ξόδεψε- κι δλα ίσα. παράγει πάνω από τό μεροκάματο τά παίρνει ό καπιταλιστής, είνε ή ΰ π ε- ρ α ξ ί α. Έτσι έκμεταλλεύεται ό καπιταλιστής τόν έργάτη. Έτσι ό τρόπος τή;.

22 Τό φεουοαρχικό ίμιος σύστημα, ~ού μέσα στούς κόλπους του γεννήθηκαν οί καινούριες αυτές παραγωγικές ουνάμεις καί οί αντίστοιχες τους και-

23 24 /. Ο Κ Α Π Ι Τ Α Λ Ι Σ Μ Ο Σ Ό καπιταλισμός αναπτύχτηκε άπό τήν έποχή τής έμπορευματικής παραγωγής" πριν άπό τήν έμφάνισή του δέν έπικρατοϋσε ή έμπορευματική παραγωγή άλλα ή φυσική οικονομία. Καί στό σύστημα τής δουλείας καί τής φεουδαρχίας υπήρχαν ή άνταλλαγή, τό χρήμα, τό έμπόριο' άλλα ή μεγάλη μάζα τών προϊόντων δεν προοριζόταν γιά τήν άγορά. Μόνο στόν καπιταλισμό ή έμπορευματική παραγωγή γίνεται ό γενικός καί κυρίαρχος τρόπος παραγωγής. Ο καπιταλισμός άνάπτυξε έξαιρετικά τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας. Ά πό τό καπιταλιστικό χειροτεχνικό έργοστάσιο (μανιφακτούρα), δπου ή χειρωνακτική δουλειά άποτελεϊ τή βάση τής παραγωγής, προβάλλει τό καπιταλιστικό έργοστάσιο, πού είνε έφοδιασμένο μέ ισχυρά μηχανικά μέσα. Ή παραγωγικότητα τής έργασίας αυξάνει τεράστια. Νέα έμπορεύματα έμφανίζονται, ό άριθμός των βιομηχανικών κλάδων μεγαλώνει. Ό καπιταλισμός μερικά καταστρέφει τούς παλιούς τρόπους παραγωγής καί μερικά τούς υποτάσσει. Αναπτύσσει τά μέσα συγκοινωνίας, εισδύει σ δλες τις γωνιές τής γής, δημιουργεί τήν παγκόσμια άγορά και τήν παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Άλλα στό καπιταλιστικό σύστημα, ή παραγωγή δέν Ιχει σκοπό τήν ικανοποίηση τών κοινωνικών αναγκών, άλλα τόν πλουτισμό τών καπιταλιστών. Ή έπιδίωξη τοϋ κέρδους, αύτή είνε ή κινητήρια δύναμη τής κοινωνικής παραγωγής. Γιά νά πετύχει δ jo τό δυνατό μεγαλύτερο κέρδος, κάθε καπιταλιστής, κάτω άπό τήν πίεση τοϋ συναγωνισμού, προσπαθεί ν αυξήσει τήν παραγωγή του, νά μεγαλώσει τήν έκμετάλλευση τών έργατών, νά χρησιμοποιήσει νέες τελειοποιημένες μηχανές. Άναφέραμε παραπάνω τόν Ένγκελς πού λέει πώς σέ μια χωρισμένη σε τάξεις κοινωνία «κάθε βήμα τής παραγωγής πρός τά μπρός είνε ταυτόχρονα ενα βήμα πρός τά πίσω στήν κατάσταση τής καταπιεζόμενης τάξης, δηλ. τής μεγάλης πλειονότητας >. 'Ο καπιταλισμός μεγαλώνει έξαιρετικά τήν άντίφαση αύτή τής κοινωνίας πού εΐνε χωρισμένη σέ τάξεις. «Σαν παραγωγός ξένης έργατικότητας, σαν σφετεριστής τής έργατικής δύναμης καί έκμεταλλευτής τής ΰπερεργασίας, τό καπιταλιστικό σύστημα ξεπερνάει σέ ένέργεια, σέ καταπίεση, σέ ξεζούμισμχ, δλα τά παλιά παραγωγικά συστήματα, πού στηρίζονταν στήν άμεση καταναγκαστική έργασίχ (Μ ά ρ ξ, Κεφάλαιο, τόμ. I). 'Ο καπιταλισμός, άναπτύσσοντας τις παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας, αποκαλύπτεται δλο καί λιγότερο ικανός να τις έξουσιάσει. Απόδειξη γι αύτό οί κρίσεις, πού έρχονται περιοδικά να κλονίσουν τό καπιταλιστικό σύστημα καί καταστρέφουν ένα μέρος άπό τις παραγωγικές δυνάμεις. Ό καπιταλισμός γίνεται δλο καί περισσότερο έμπόδιο στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνά. μεων, πού ό ίδιος κυοφόρησε. 'Η κατάργηση τοΰ καπιταλισμού με τήν έπανάσταση, ή άντικατάστασή του άπό τόν κομμουνισμό, δηλ. άπό μιά κοινωνία

24 χωρίς τάξεις, δπου τά \ιίττ παραγωγής είνε ίδιοχτησία ολόκληρης της κοινωνίας, γίνεται ιστορική άνάγκη. Έ τσι ή ίδια ή άνάπτυξη τοϋ καπιταλισμού όδηγεϊ στή δημιουργία τών υλικών καί τεχνικών συνθηκών, πού είνε αναγκαίες γιά τήν ανοικοδόμηση τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Ταυτόχρονα δημιουργεί τή δύναμη έκείνη, πού είνε προορισμένη ν ανατρέψει τόν καπιταλισμό : τήν έπαναστατική έργατική τάξη, πού ή κατάστασή της χειροτερεύει μέ τήν άνάπτυξη τού καπιταλισμού καί πού δέν Ιχει άλλη διέξοδο άπό τήν άνατροπή τοΰ καπιταλισμού καί τό χτίσιμο τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Η A Ν Τ ΙΒ Ε Σ II Α Ν Α Μ Ε Σ Α Σ Τ ΙΣ Π Α Ρ Α Γ Ω Γ ΙΚ Ε Σ Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ Κ Α Ι Τ ΙΣ Π Α Ρ Α Γ Ω Γ ΙΚ Ε Σ Σ Χ Ε Σ Ε ΙΣ. 'Η γρήγορη αύτή ματιά πού ρίξαμε στήν ιστορική άνάπτυξη τής κοινωνίας, δείχνει δτι τό πέρασμα άπό Ιναν τρόπο παραγωγής σ εναν άλλον δέν είνε άποτέλεσμα τύχης, άλλά προκύπτει άπό τήν άνάπτυξη τής αντίθεσης άνάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις καί τις παραγωγικές σχέσεις. Νά πώς έκθέτει ό Μάρξ τό νόμο αύτό τής ιστορικής έξέλιξης : < Στήν κοινωνική παραγωγή τής ζωής τους ο: άνθρωποι έρχονται σέ ορισμένες, άναγκαίες, άνεξάρτητες άπό τή θέλησή τους σχέσεις, τις παραγωγικές σχέσεις, πού άντιστοιχοΰν σ έναν όρισμένο βαθμό άνάπτυξης τών Ολικών παραγωγικών τους δυνάμεων. Σέ δρισμένο στάδιο τής ανάπτυξής τους ο: υλικές παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας έρχονται σέ άντίθεση μέ τις παραγωγικές σχέσεις πού υπάρχουν, ή πράγμα πού δέν είνε παρά ή νομική έκφρασή τους, μέ τις σχέσεις Εδιοχτησίας πού μέσα τους άναπτύχθηκαν ίσαμε τόρα. Οί σχέσεις αύτές, άπό μορφές άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων πού ήτανε μετατρέπονται σέ δεσμά τους. Τότε άρχίζει μιά έποχή κοινωνικής έπανάστασης» (Μ ά ρ ξ, Κριτική τής πολιτικής οικονομίας, πρόλογος). Κάθε σύστημα παραγωγικών σχέσεων, ή κάθε κοινωνικός σχηματισμός, (τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, ή δουλεία, ό φεουδαρχισμός, 6 καπιταλισμός, ό κομμουνισμός) έχει τις ιδιομορφίες του- γι αύτό κ οί αντιθέσεις άνάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις καί τις παραγωγικές σχέσεις έχουν ειδικό χαρακτήρα σέ καθέναν άπό τούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Ά ν δμως πάρουμε τούς τρεϊς τρόπους παραγωγής, πού ακολούθησαν τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, θά δούμε πώς κι οί τρεις τους έχουν ενα κοινό χαρακτηριστικό : οί παραγωγικές σχέσεις είνε καί στούς τρεϊς ταξικές σχέσεις. Αύτοί οί τρόποι παραγωγής χαρακτηρίζονται άπό τόν ταξικό άνταγωνισμό- κ ή πάλη τών τάξεων άποτελεϊ τό βασικό χαρακτηριστικό, πού καθορίζει δλη τήν κοινωνική ζωή. Ό καπιταλισμός είνε ή τελευταία άνταγωνιστική κοινωνία, ή τελευταία κοινωνία πού είνε χωρισμένη σέ τάξεις- στή θέση της έρχεται ή χωρίς τάξεις σοσιαλιστική κοινωνία, ή πρώτη φάση τού κομμουνισμού, πού τό χτίσιμό του άρχίζει

25 Όχτώβρη έβαλε τό ζήτημα Ετσι, ώστε νά μήν à δα Εκμεταλλευτών από μιάν άλλη, νά μην άντι :σταθεΐ μιά μορφή έκμετάλλευση; από juàv άλλη, αλλά ν* ξεριζωθεί κάθε Εκμετάλλευση, νά Εξαφανιστούν δλοι οί Εκμεταλλευτές, ολοι οί πλούσιοι καί καταπιεστεί, παλιοί καί νέοι> (Στάλιν, Λίγο; στό συνέδριο τ(ΰν κολχόζνικων-ούντάρνικων τής Σοβιετικές Ένωσης). Στήν ταξική κοινωνία ή κυριαρχία τής φύσης άπό τόν άνθρωπο γίνεται με τήν κυριαρχία καί τήν Εκμετάλλευση τής τεράστιας πλειονότητας τής κοινωνίας άπό μιά μικρή χούφτα Εκμεταλλευτές. Γιά τοϋτο κάθε βήμα πρός τά μπρός τή; παραγωγής είνε κ Ενα βήμα πρό; τά πίσω στήν κατάσταση xfcv Εργαζομένων. Αντίθετα, ή προλεταριακή έπανάσταση ανοίγει μιά καινούρια έποχή στήν ανθρώπινη ιστορία, δπου κάθε βήμα πρό; τά μπρός τή; παραγωγής σημαίνει ταυτόχρονα κ ëva βήμα πρός τά μπρός στήν κατάσταση τών Εργαζομένων δπου γιά πρώτη φορά ή κοινωνία εξουσιάζει πραγματικά τή φύση καί οί παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσονται με τέτιο ρυθμό, πού οέ μπορονσε νά τόν φτάσει καμμία κοινωνία στηριγμένη στήν έκμετάλλευση μιίς τάξη; άπό μιάν άλλη. Ατράνταχτη απόδειξη γι αυτό είνε ή γρήγορη ανάπτυξη : ή νίκη του σοσιαλισμού στή Σοβιετική δ. Η Σ Η Μ Α Σ Ι Α Τ Η Σ Μ Α Ρ Ξ Ι Σ Τ Ι Κ Η Σ Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Σ Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Σ

26 27 < Ή θεωρία τοϋ μαρξισμού βάζει για άμεσο σκοπό της νά ξεσκεπάσει δλες τις μορφές του ανταγωνισμού καί τής έκμετάλλευσης στή σύγχρονη κοινωνία, νά παρακολουθήσει τήν εξέλιξή της, ν αποδείξει τό μεταβατικό της χαρακτήρα, τό αναπόφευκτο τοϋ μετασχηματισμού μιίς μορφής σέ άλλη καί νά χρησιμεύσει Ιτσι στό προλεταριάτο για νά μπορέσει δσο τό δυνατό γρηγορότερα κ εύκολότερα νά δ(όσει τέλος σέ κάθε έκμετάλλευση > (Λ έ ν ι ν, "Απαντα, τόμ. I). Είνε, λοιπόν, ή οικονομική θεωρία τού Μάρξ 8να ισχυρό δπλο στήν ταξική πάλη τού προλεταριάτου γιά τήν ανατροπή τού καπιταλισμού καί τό χτίσιμο τοϋ σοσιαλισμού. Ό Μάρξ κai ό Ένγκελς Ιζησαν κι αγωνίστηκαν σέ μια έποχή, πού οί αντιθέσεις τού καπιταλισμού δέν είχαν ακόμα φτάσει στό ανώτατο σημείο τής ανάπτυξής τους. Γι αυτό καί δέ μπορούσαν ν αναλύσουν τις νέες συνθήκες, πού δημιουργεί ό καπιταλισμός στό ανώτατο καί τελευταίο στάδιο τής ανάπτυξής του. Τούς νόμους αύτής τής φάσης τού καπιταλισμού, τούς νόμους τού ιμπεριαλισμού, τούς ανάλυσε ό Λένιν. 'Ο Λένιν στηρίχτηκε στούς νόμους ανάπτυξης τοϋ καπιταλισμού, πού ανακάλυψε ό Μάρξ κι άπόδειξε πώς ό ιμπεριαλισμός είνε ό καπιταλισμός πού βρίσκεται στήν αγωνία τής αποσύνθεσης- πώς στήν έποχή τοϋ ιμπεριαλισμού ή προλεταριακή έπανάσταση γίνεται μια ανάγκη έπείγουσα καί πραχτική πώς στις συνθήκες τοϋ ιμπεριαλισμού είνε δυνατή ή νίκη τοϋ σοσιαλισμού πρώτα σέ μια μόνη καπιταλιστική χώρα. Ό Λένιν, σέ σύνδεση μέ τά νέα καθήκοντα, πού μπαίνουν μπροστά στό επαναστατικό προλεταριάτο, έμβάθυνε σέ δλα τά βασικά ζητήματα τοϋ μαρξισμού μαζί μέ τά ουσιώδη ζητήματα τής πολιτικής οικονομίας. Ό Στάλιν ανάπτυξε τό μαρξισμό - λενινισμό σύμφωνα μέ τά καθήκοντα τοϋ προλεταριάτου στήν έποχή τής γενικής κρίσης τοϋ καπιταλισμού καί τής άνοικοδόμησης τοϋ σοσιαλισμού στήν Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

27 Κ Κ Φ A ΛΑΙΟ A Ε Γ Τ Ε Ρ Ο Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ Στό προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε, πώ; ό καπιταλισμό; έμφανίζεται σ ένα δρισμένο στάδιο τής άνάπτυξη; της έμπορευματικής παραγωγή;. Ό καπιταλισμός δέν έκμηδενίζει τήν έμπορευματική παραγωγή, μά άντίθετα τήν αναπτύσσει παραπέρα. Μόνο στόν καπιταλισμό ή έμπορευματική παραγοιγή διαδίδεται γενικά καί κυριαρχεί. Στό καθεστώς τής έμπορευματική; παραγωγής, ο: σχέσεις μεταξύ τών ανθρώπων στή διαδικασία τής κοινωνική; παραγωγής, δηλ. ο: παραγο>γικέ; τους σχέσεις, παρουσιάζονται μέ τή μορφή σχέσεων μεταξύ έμπορευμάτων. Ά ς πάρουμε τή θεμελιώδη παραγιβγική σχέση τή; καπιταλιστικής κοινωνία; : τήν έκμετάλλευση τοΰ προλεταριάτου άπό τήν κεφαλχιοκρχτίζ. Γιά νά μπορέσει ό καπιταλιστή; νά έκμεταλλευτ-ϊ τόν έργάτη, πρέπει νχ τοΰ αγοράσει τήν έργατική του δύναμη σαν έμπόρευμχ. 'Ο έργάτης παίρνει άπό τόν καπιταλιστή τήν τιμή αύτοΰ τοΰ Ιμπορεύμχτο;, τό μεροκάματο, κχί μ αύτό αγοράζει άλλα έμπορεύμχτα, τά μέσα συντήρησής του. ΙΙοιές είνε οί σχέσεις άνάμεσα στούς ίδιους τού; καπιταλιστές : Αγοράζουν καί πουλοΰν μεταξύ του; έ μ π ο ρ ε ύ μ α τ α. Στό έμπόρευμχ έκφράζονται οί παραγωγικέ; σχέσει; τή; αστική; κοιν<ονία;. Τό εμπόρευμα, δπω; λέει ό Μάρξ είνε : <...τό οικονομικό κύτταρο τή; αστική; κοινωνίας. Ό πλοΰτο; τών κοινωνιών, δπου έπικρατε: ό καπιταλιστικό; τρόπο; παραγωγή;, παρουσιάζεται σάν μιά τεράστια συσσώρευση έ μ π ο ρ ε υ μ ά - τ ω ν. Χωριστά παρμένο κάθε έμπόρευμχ είνε ή στοιχειώδικη μορφή αύτοΰ τοΰ πλούτου > (51 ά ρ ξ, Κεφάλαιο, τόμ. I). Γι αύτό ό Μάρξ αρχίζει τή μελέτη τή; καπιταλιστική; παραγωγή; άπό τήν ανάλυση τοΰ έμπορεύματο;. Καί τό κάνει αύτό γιατί στήν κ α π ι - τ α λ ι σ τική κοιν ω νί α κυρίαρχε: ή π α ρ α γ ωγ ή έ μ π ο -

28 ρευμάτων, μ άλλα λόγια γιατί τά προϊόντα προορίζονται δχι γιά τήν άμεση ατομική κατανάλωση, άλλα γιά ανταλλαγή στήν αγορά. 29 ; 7 0 Ε Μ Π Ο Ρ Ε Υ Μ Α < Τό εμπόρευμα είνε, κατά πρώτο λόγο, ενα πράγμα πού ικανοποιεί μιά όποιαδήποτε ανάγκη τοϋ ανθρώπου καί κατά δεύτερο λόγο 2να πράγμα πού μπορούμε νά τό ανταλλάξουμε μ ενα άλλο > (Λένιν, Κάρλ Μάρξ). Η Α Ξ ΙΑ Χ Ι Ή Σ Η Σ Ή ιδιότητα, πού έχει τό έμπόρευμα νά ικανοποιεί τή μια ή τήν άλλη ανάγκη τοϋ ανθρώπου, Ονομάζεται αξία χ ρ ή σ' η ς. Κάθε έμπόρευμα πρέπει vi εΐνε άξία χρήσης χωρίς αυτό τόν δρο δέ θά ήταν έμπόρευμα. Γιά νά είνε Ινα πράγμα άξία χρήσης είνε όλότελα αδιάφορο ποιά ανάγκη ικανοποιεί : φαγητό, ντύσιμο κ:\π., ή ανάγκη για είδη πολυτελείας. ΙΙρέπει μόνο νά ύπάρχει ή άνάγκη καί τό δοσμένο έμπόρευμα vi μπορεΐ νά τήν ικανοποιήσει. * Ή φύση αυτών τών αναγκών είνε αδιάφορη καί δέν έχει καμμιά σημασία αν προέρχονται άπό τό στομάχι ή άπό τή φαντασία» (Μάρξ, Κεφάλαιο, τόμ. I.). Έ άξία χρήσης ικανοποιεί τις ανάγκες εΐ :ε άμεσα, σάν μέσο συντήρησης (τρόφιμα, κατοικία, ροϋχα κλπ.), είτε έμμεσα σάν μέσο παραγωγής (μηχανές, πρώτες Ολες). Κάθε έμπόρευμα πρέπει ν ά είνε άξία χρήσης, κάθε δμως άξία χρήσης δέν είνε αναγκαία έμπόρευμα. Ό αέρας π. χ. είνε άξία χρήσης, δέν είνε δμως έμπόρευμα* ή τό στάρι, πού δ χωριάτης παράγει άμεσα γιά δική του χρήση κι δχι γι ανταλλαγή. Στήν κομμουνιστική κοινωνία δλα τά έμπορεύματα, πού θά παράγονται θά Ιχουν άξία χρήσης, δέ θά εΐνε δμως έμπορεύματα. "Ενα άντικείμενο πού εΐνε άξία χρήσης γίνεται έμπόρευμα μονάχα άμα παράγεται γιά τήν ανταλλαγή. Η Α Ν Τ Α Λ Λ Α Γ Η Ε Μ ΙΙΟ ΙΈ Υ Μ Α Τ Ω Ν "Ολοι ξαίρουμε, πώς στήν άγορά δέ γίνεται άμεση ανταλλαγή ένός εμπορεύματος μέ άλλο, άλλα άγορά καί πώληση έμπορευμάτων μέ χρήματα. Γιά νά καταλάβουμε ποιές κοινωνικές σχέσεις έκφράζονται στήν αγορά καί τήν πώληση, πρέπει νά μήν πάρουμε ίιπόψη μας γιά τήν ώρα τό ρόλο τοϋ χρήματος καί νά έξετάσουμε τήν άμεση ανταλλαγή τών έμπορευμάτων. Άμεση ανταλλαγή ύπήρχε στα πρώτα στάδια τής άνάπτυξης τής έμπορευματικής παραγωγής. Τή φύση τοϋ χρήματος, δπως καί τήν άγορά καί

29 30 τήν πώληση τών έ--.πορευμάτων, Ux μπορέσουμε νχ τήν καταλάβουμε μονάχα δταν έξετάσουμε τι; πιό άπλέ; σχέσει; τή; άμεση; ανταλλαγή;. Κίνε ολοφάνερο πώ; μονάχα διαφορετικά έμπορεύματα μπορούν ν άντχλλχχτοϋν. Hx ήταν ακατανόητο ν ανταλλάξουμε στάρι μέ στάρι, ή ϊ μέ δμοιχ παπούτσια. Στήν αγορά, ανταλλάσσουν 5 π.χ. στάρι μέ παπούτσια. "Ομω;, οί ποσότητε;. '() αγρότη; δέ δίνει γιά ενχ ζευγ ποσότητα στάρι, άλλ ά; πούμε 20 όκάδε; κι ό τσαγκάρη; c γιά 20 οκάδε; στάρι όχι όσχδήποτε ζευγάριχ παπούτσιχ, μχ μονάχα ενα. Κι ακόμα, ή ποσότητα τούτη τού σταριού, ποΰ ανταλλάσσεται μ ενχ ζευγάρι οποιοσδήποτε αγρότη; θέλει ν ανταλλάξει στάρι μέ ορισμένη; ποιότητα;. Μ' άλλα λόγια, γενικά τό στάρι ανταλλάσσεται μέ πχπούΰ σέ 20 όκχοε; στάρι αντιστοιχεί ενχ ζευγάρι ΑΞΙΑ Λ Χ Τ Λ Λ Λ Α Γ Η Σ Ί1 ποσοτική σχέση, ποΰ καθιερώνεται στήν ανταλλαγή δύο έμπορευμάτων, λέγεται άνταλλαχτική άξία ή αξία ανταλλαγή; τού έμπορεύματο;. Στό παράδειγμά μα;, ή άνταλλαχτική αξία ένό; ζευγαριού παπούτσια είνε 20 οκάδε; στάρι καί ή άνταλλαχτική άξία 20 οκάδων σταριού είνε ενα ζευγάρι παπούτσια. ΙΙώ; δμω; καθορίζεται ή άξία ανταλλαγή; ένό; έμπορεύματο; : Γιατί ëva ζευγάρι παπούτσια ανταλλάσσεται μέ 20 οκάδε; στάρι καί δχι μέ 10 ή μέ 30 όκάδε; : Ή ανταλλαγή ένό; έμπορεύματο; μ ενα άλλο σ έ ορισμένη ποσοτική αναλογία σημαίνει δ τ ι, σ ά ν à ν τ α λ λ α χ τ ι κ έ ; à ξ ί ε ;, τ ά è μ π ο ρ ε ύ μ α τ α είνε ίσα τ ό ëva μ έ τ ό άλλο. lift; δμως έμπορεύματα σάν τό στάρι καί τά παπούτσια μπορούν νά είνε ίσα : Αέν είνε δύο όλότελα διαφορετικές άξιες χρήσης : Καθεμιά του; δέν ικανοποιεί μιά διαφορετική ανάγκη : ΙΙο.ς λοιπόν μπορούν νά μετρηθούν μεταξύ του; ; Μπορώ νά συγκρίνω τό μήκος τοϋ δωματίου μέ τό μήκο; τού τραπεζιού, τό?άρο; τοϋ σίδερου μέ τό 'ίίρο; τοο χαλπδερο είνε πιό αρύ άπό è/.εΐνο τό κομμάτι χαλκό. Δέν είνε δυ- * αυγκρίνω τό μήκο; τού δωματίου μέ τό ;*άρος τοϋ σίδερου. Τότε >ν τά πράγμχτα νά συγκριθοϋν δταν έχουν κάπιο κοινό γνώρισμα. 5ϋ δωματίου καί τοϋ τραπεζιού, τό μήκος, αύτή- ή συγκρίνουμε τό σίδερο καί τό χαλκό σύμφωνα μέ τήν κοινή του; ιδιότητα, τό Sxpo;.

30 Τά έμπορεύματα πού ανταλλάσσονται έχουν διαφορετική άξια χρήσης κι ίμως μετροΰντζι τό ένα με τ άλλο. <:Έ καθημερινή πεϊρα μ2ς δείχνει 2τι έκατομμύρια καί δισεκατομμύρια τέτιες ανταλλαγές συγκρίνουν ακατάπαυτα μεταξύ τους τις πιό διαφορετικές καί -ιό ανόμοιες αξίες χρήσης - (Λ έ ν ι ν, Κάρξ Μάρξ). Τό γεγονός δτι τά έμπορεύματα πού άνταλλάσσονται. συγκρίνονται τό Sv* μέ τ άλλο, σημαίνει δτι έχουν κάπια κοινή ιδιότητα. ξέχωρη άπό τήν άξια χρήσης τους. ΙΙοιά δμως είνε αύτή ή κοινή ιδιότητα. πού υπάρχει σ ίλα τά έμπορεύματα : Ή κοινή αυτή ιδιότητα είνε δ τ δ λ α τ ά έ μ π ο ρ ε ύ μ α τ α είνε προϊόντα τής έ ρ γ α σ ί α ς, δτι γιά νά παραχτοΰν είνε άνάγκη νά ξοδευτεί κάπια ποσότητα έργασίας. Χά λοιπόν τί κάνει δλα τά έμπορεύματα νά μπορούν νά συγκριθοΰν μεταξύ τους. Αλλά γενιέται ή παρακάτω έρώτηση : δπως τά έμπορεύματα, πού ανταλλάσσονται (τό στάρι καί τά παπούτσια) είνε διαφορετικές αξίες χρήσης. έτσι καί ή έργασία τοϋ αγρότη καί ή έργασία τοΰ τσαγκάρη εϊνε διαφορετικές ή μιά άπό τήν άλλη. Είνε λοιπόν δυνατό ν άποτελοΰν τό κ ο ι ν ό έκείνο γνώρισμα, πού υπάρχει άνάμεσα στό στάρι καί τά παπούτσια : 31 Ο Δ ΙΠ Λ Ο Σ Χ Α Ρ Α Κ Τ Η Ρ Α Σ ΤΗ Σ Ε Ρ Γ Α Σ ΙΑ Σ "Οταν λέμε, πώς τό κοινό γνώρισμα σ δλα τά έμπορεύματα είνε ή έργασία πού ξοδεύτηκε γιά τήν παραγωγή τους, παίρνουμε τήν έργασία σάν μιά δαπάνη άνθρώπινης έργατικής δύναμης, χωρίς νά λογαριάζουμε τή μορφή πο* γίνεται αύτή ή δαπάνη, δηλ. τή μορφή έργασίας τοΰ τσαγκάρη ή τοΰ άγρότη. < Τό ράψιμο τών ρούχων καί ή υφαντική, μ δλο πού είνε διαφορετικές παραγωγικές έπιδόσεις, είνε κι οί δυό παραγωγική δαπάνη τοΰ μυαλού, τών μυώνων, τών νεύρων, τοΰ χεριοΰ τοΰ άνθρώπου, δηλαδή άνθρώπινης έργασίας είνε δυό διαφορετικές μορφές δαπάνης άνθρώπινης έργατικής δύναμης» (Μ ά ρ ξ, Κεφάλαιο, I). Βλέπουμε λοιπόν δτι ή έργασία π ο ύ π α ρ ί γ ε ι έμπορεύματα έχει διπλό χαρακτήρα. Από τή μιά μεριά, εϊνε μιά χρήσιμη έργασία όρισμένης ποιότητας, όρισμένου είδους, όρισμένης ειδικότηταςείνε μιά συγκεκριμένη έργασία, πού δημιουργεί μιά δρισμένη άξία χρήσης. Ά πό τήν άλλη μεριά: «... είνε μιά δαπάνη άνθρώπινης έργασίας χωρίς νά μπορούμε νά προσδιορίσουμε ειδικότερα τή μορφή τής δαπάνης αύτής» (Μάρξ, Κεφάλαιο, I). Μέ άλλα λόγια, είνε ή άφηρημένη άνθρώπινη έργασία, ή άνθρώκινη έργασία γενικά. Είνε όλοφάνερο πώς δέν είνε ή συγκεκριμένη έργασία, πού δίνει στά έμπορεύματα τό κοινό έκεϊνο γνώρισμα πού περιέχουν καί πού μ αύτό μπορεί νά συγκρίνονται τό ένα μέ τ άλλο- ή συγκεκριμένη έργασία δημιουργεί