ΕΠΙΦΥΛΑΞΗ ΝΟΜΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: Όνοµα: Μητράκου Αικατερίνη Α.Μ.:

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ: Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ: NOMIKH ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΕΠΙΦΥΛΑΞΗ ΝΟΜΟΥ Όνοµα: Μητράκου Αικατερίνη Α.Μ.: τηλ.: Υπεύθυνος Καθηγητής: ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ. Εαρινό Εξάµηνο

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...σελ. 4 ΜΕΡΟΣ Ι ΓΕΝΙΚΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ...σελ Α. Γενικές Οριοθετήσεις των Συνταγµατικών ικαιωµάτων...σελ. 5 7 α. Σύνταγµα...σελ. 5 β. ικαιώµατα των άλλων...σελ. 5 γ. Χρηστά ήθη...σελ. 6 δ. Απαγόρευση κατάχρησης δικαιώµατος...σελ. 6 ε. Κοινωνική οριοθέτηση...σελ. 6 στ. Το γενικό/ κοινωνικό/ δηµόσιο συµφέρον...σελ. 6 Β. Περιορισµοί των Συνταγµατικών ικαιωµάτων...σελ α. Έννοια...σελ. 7 β. Συσχέτιση µε τις οριοθετήσεις...σελ. 7 β.1. Σύνταγµα...σελ. 8 β.2. ικαιώµατα των άλλων...σελ. 8 β.3. Χρηστά ήθη...σελ. 8 β.4. Απαγόρευση κατάχρησης δικαιώµατος...σελ. 9 β.5.κοινωνική οριοθέτηση...σελ. 9 β.6. Το γενικό/ κοινωνικό/ δηµόσιο συµφέρον...σελ. 10 ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ...σελ Α. Οι Νόµοι ως Πλαίσιο Άσκησης των Θεµελιωδών ικαιωµάτων...σελ α. Σύµπραξη συντακτικού και κοινού νοµοθέτη...σελ. 11 α.1. µη ρητά προβλεπόµενη...σελ. 11 α.2. ρητά προβλεπόµενη... σελ. 12 Β. Η Επιφύλαξη Νόµου...σελ α. Έννοια...σελ. 12 β. Περιεχόµενο...σελ. 13 γ. Ιστορικό πλαίσιο και λειτουργία...σελ. 13 δ. Είδη επιφύλαξης νόµου...σελ. 14 2

3 δ.1. γενική επιφύλαξη...σελ. 14 δ.2. ειδική επιφύλαξη...σελ. 15 ε. Η παραποµπή στο νόµο...σελ. 16 ε.1. εκτελεστικοί νόµοι...σελ.16 ε.2. οργανικοί/ οργανωτικοί νόµοι...σελ. 17 ε.3. τυπικός νόµος...σελ. 17 ε.4. ουσιαστικός νόµος...σελ. 18 ε.5. το ζήτηµα...σελ. 18 ε.6. συµπέρασµα...σελ. 19 στ. Επιφύλαξη υπέρ των διοικητικών ή των δικαστικών αρχών...σελ. 20 στ.1. έννοια...σελ. 20 στ.2. διαφορά από την επιφύλαξη νόµου...σελ. 21 ζ. Επιφύλαξη διεθνούς δικαίου...σελ. 22 η. Ανεπιφύλακτα δικαιώµατα...σελ. 22 η.1. Έννοια Ανεπιφύλακτα δικαιώµατα...σελ. 22 η.2. ικαιολογητική βάση...σελ.23 η.3. Απόλυτη ισχύς και εγγενείς περιορισµοί...σελ. 23 Γ. Οι περιορισµοί των περιορισµών...σελ α. Έννοια...σελ. 24 β. Γενικά όρια περιορισµών...σελ. 25 β.1. ο πυρήνας του δικαιώµατος...σελ. 25 β.2. η αρχή της αναλογικότητας...σελ. 26 β.3. η απαγόρευση καταχρηστικής επιβολής περιορισµών...σελ. 26 β.4. η απαγόρευση νοµοθετικού περιορισµού συγκεκριµένης περίπτωσης.σελ. 26 β.5. η συµφωνία προς την ελεύθερη δηµοκρατική τάξη...σελ. 27 γ. Αναγκαιότητα...σελ. 27 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...σελ. 29 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΛΗΜΜΑΤΑ...σελ ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ...σελ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...σελ. 34 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Σύνταγµα, µε το σύστηµα των θεµελιωδών δικαιωµάτων που θεσπίζει, δεν αποβλέπει µόνο στο συµφέρον του ανθρώπου ως ατόµου, αλλά και στη διάστασή του ως µέλους της κοινωνίας. Στη σύγχρονη φιλελεύθερη δηµοκρατική κοινωνία δεν νοείται, κατά κανόνα, συνταγµατική κατοχύρωση δικαιωµάτων χωρίς την πρόβλεψη περιορισµών. Το δικαίωµα είναι µέγεθος νοµικό. Εποµένως, τόσο ο καθορισµός του όσο και οι τυχόν περιορισµοί του πραγµατοποιούνται µε διατάξεις δικαίου. Η αποτύπωση των ορίων του δικαιώµατος είναι έργο του συντακτικού και δευτερευόντως του κοινού νοµοθέτη. Η σύµπραξη αυτή του κοινού µε το συντακτικό νοµοθέτη άλλοτε επηρεάζει και άλλοτε όχι τα θεµελιώδη δικαιώµατα. Στην πρώτη περίπτωση εισάγονται απλές οριοθετήσεις, µε τις οποίες προσδιορίζεται το περιεχόµενό του δικαιώµατος, ενώ στη δεύτερη εισάγονται περιορισµοί, οι οποίοι συρρικνώνουν το αρχικά οριοθετηµένο δικαίωµα. Οι περιορισµοί των συνταγµατικών δικαιωµάτων πρέπει να προκύπτουν άµεσα ή έµµεσα, πάντως όµως µε σαφήνεια, από το ίδιο το κείµενο του τυπικού Συντάγµατος. Αυτό συµβαίνει διότι ο κοινός νοµοθέτης δεν µπορεί να περιορίσει τα θεµελιώδη δικαιώµατα βάσει της γενικής νοµοθετικής αρµοδιότητάς του, αφού οι περιορισµοί αυτοί έχουν έκτακτο και εξαιρετικό χαρακτήρα. Οι έµµεσοι, οι νοµοθετικοί περιορισµοί εισάγονται µε την «επιφύλαξη νόµου». Στην παρούσα µελέτη θα προσπαθήσουµε να σκιαγραφήσουµε το ζήτηµα της επιφύλαξης του νόµου, συσχετίζοντάς τη µε τις οριοθετήσεις, µελετώντας τις µορφές, τη λειτουργία και τις συνέπειές της και θα παρουσιάσουµε ταυτόχρονα τις σχετικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί τόσο σε θεωρητικό όσο και σε νοµολογιακό επίπεδο. Παράλληλα, θα εξετάσουµε τι σηµαίνει η παραποµπή στο νόµο και ποια η θέση των θεωρητικών για την επιφύλαξη υπέρ των διοικητικών και δικαστικών αρχών και για το ζήτηµα των ανεπιφύλακτων δικαιωµάτων. 4

5 ΜΕΡΟΣ Ι ΓΕΝΙΚΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ Α. Γενικές Οριοθετήσεις των Συνταγµατικών ικαιωµάτων Σύµφωνα µε τη κρατούσα στη θεωρία, αλλά και στη νοµολογία άποψη, γίνεται δεκτή η γενική οριοθέτηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Οριοθέτηση είναι «ο µε διατάξεις δικαίου στο πλαίσιο της γενικής σχέσης πραγµατοποιούµενος καθορισµός του γενικού περιεχοµένου, ο προσδιορισµός των ανώτατων ορίων άσκησης του δικαιώµατος» 1. Οι γενικές οριοθετήσεις πρέπει µε σαφήνεια να προκύπτουν από το Σύνταγµα και αποτελούν θεµελιώδεις κανόνες της συνολικής έννοµης τάξης. Οι γενικές οριοθετήσεις εφαρµόζονται αφ ενός µεν στα λεγόµενα «ανεπιφύλακτα» δικαιώµατα, αφ ετέρου στα «περιορισµένα». Και στις δύο περιπτώσεις εφαρµόζονται παρά το ότι δεν επαναλαµβάνονται λεκτικά στις ειδικές διατάξεις. Στη δεύτερη περίπτωση εφαρµόζονται επιπλέον των προβλεπόµενων ειδικών οριοθετήσεων. Γενικές οριοθετήσεις προβλέπονται στα άρθρα 5 1 και 25 του Συντάγµατος και είναι: α. το Σύνταγµα, β. τα δικαιώµατα των άλλων, γ. τα χρηστά ήθη, δ. η απαγόρευση της καταχρηστικής άσκησης δικαιώµατος, ε. η κοινωνική οριοθέτηση και στ. το «γενικό/ δηµόσιο συµφέρον». α. Σύνταγµα Η συγκεκριµένη γενική οριοθέτηση προκύπτει από τη γενική υποχρέωση σεβασµού του άρθρου 120 2Σ και από το άρθρο 5 1Σ. Σύµφωνα µε την αρχή της συνταγµατικής νοµιµότητας, η γενικότερη δράση όλων των κοινωνών του δικαίου, ιδιωτών και κρατικών οργάνων, πρέπει να είναι σύµφωνη µε το Σύνταγµα και µε τους σύµφωνους προς αυτό νόµους 2. β. ικαιώµατα των άλλων Το χαρακτήρα της γενικής οριοθέτησης έχουν και τα οριζόµενα στο άρθρο 5 1Σ «δικαιώµατα των άλλων». Η άσκηση οποιουδήποτε δικαιώµατος, 1. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ

6 πολιτικού, κοινωνικού ή οικονοµικού, δεν επιτρέπεται εφ όσον προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων. 3 γ. Χρηστά ήθη Η ρήτρα των χρηστών ηθών εµπεριέχεται στη ρήτρα της συνταγµατικής νοµιµότητας και του σεβασµού των δικαιωµάτων των άλλων. Αυτό συµβαίνει διότι τα χρηστά ήθη αναδεικνύουν τη συµπεριφορά του έντιµου ανθρώπου που ενισχύει την εµπιστοσύνη µεταξύ των κοινωνών του δικαίου. 4 δ. Απαγόρευση κατάχρησης δικαιώµατος Κατάχρηση δικαιώµατος είναι η νοµότυπη πλην όµως υπερβολική και για τούτο µη ανεκτή από την έννοµη τάξη άσκηση δικαιώµατος. Η καταχρηστική άσκηση δικαιώµατος δεν επιτρέπεται κατά το άρθρο 25 3Σ. Η οριοθέτηση αυτή ισχύει στις σχέσεις δηµοσίου όσο και στις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου. 5 ε. Κοινωνική οριοθέτηση Η κοινωνική οριοθέτηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων απορρέει από την ίδια την κοινωνική συνύπαρξη. Προβλέπεται στα άρθρα 5 1, 25 1 και 106 2Σ. Σύµφωνα µε αυτήν, τα δικαιώµατα του ανθρώπου ασκούνται στα πλαίσια και µε σεβασµό στο κοινωνικό περιβάλλον, στο οποίο αυτός εντάσσεται. 6 στ. Το γενικό/ κοινωνικό/ δηµόσιο συµφέρον Το γενικό/ δηµόσιο συµφέρον, κατά την κρατούσα στη θεωρία και νοµολογία άποψη, αποτελεί γενική αρχή του δικαίου συναγόµενη από τις διατάξεις του Συντάγµατος 7 και τονίζει την υπεροχή της δηµόσιας ωφέλειας έναντι των µερικότερων ατοµικών συµφερόντων. Γι αυτό αποτελεί λόγο για τον περιορισµό των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ο αντίλογος υποστηρίζει ότι το κοινό συµφέρον δεν είναι αντίθετο, αλλά περιλαµβάνει τα προσωπικά 3. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 184 επ. 4. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 186 επ. 5. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 188 επ. 6. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 178 επ 7. Σατλάνης, Χ.Ν., Αθήνα Κοµοτηνή 2003, σελ. 41 6

7 συµφέροντα. Ο κανόνας δικαίου είτε του «ιδιωτικού» είτε του «δηµοσίου», θεµελιούµενος στην ανθρώπινη αξία δεν µπορεί παρά να έχει ως επιδίωξη το συγκερασµό των συµφερόντων. Η ενότητα της σύγχρονης έννοµης τάξης βασίζεται στη σύνθεση δηµόσιου και ιδιωτικού, όχι στην υπεροχή του ενός πάνω στο άλλο, αλλά στην τοποθέτησή τους στο ίδιο επίπεδο. 8 Β. Περιορισµοί των Συνταγµατικών ικαιωµάτων α. Έννοια Περιορισµός του θεµελιώδους δικαιώµατος είναι κάθε ανθρωπογενής (υποκειµενικό στοιχείο) συρρίκνωση του γενικού του περιεχοµένου (οντολογικό στοιχείο), δηλαδή της κτήσης ή της άσκησής του. 9 Είναι κάθε πολιτειακή πράξη η οποία απαγορεύει ή εµποδίζει ή περιορίζει την πραγµάτωση της ελευθερίας που εµπίπτει στο συνταγµατικά καθορισµένο πεδίο προστασίας. 10 β. Συσχέτιση µε τις οριοθετήσεις 11 Το δικαίωµα, ως µέγεθος νοµικό, προσδιορίζεται µε διατάξεις δικαίου. Ο συντακτικός νοµοθέτης είναι εκείνος που αποτυπώνει τα όρια του δικαιώµατος. Η διαδικασία αυτή του προσδιορισµού των ορίων των συνταγµατικών δικαιωµάτων ονοµάζεται «οριοθέτηση». Σε ορισµένες όµως περιπτώσεις, το δικαίωµα δεν µπορεί να εφαρµοστεί σε όλο το µήκος και το πλάτος του, αλλά ελαττωµένο. Τότε τίθενται σε εφαρµογή οι περιορισµοί (εξουσιοδότηση νόµου, «επιφύλαξη νόµου»). Ο περιορισµός αποτελεί κατά συνέπεια απόκλιση εις βάρος της ελευθερίας του ανθρώπου. Ως αρνητική απόκλιση δε, ο περιορισµός δεν υπάρχει παρά µόνο στο µέτρο που έχει ειδική συνταγµατική θεµελίωση. Η οριοθέτηση, 8. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ. 61 επ., 72 επ. 7

8 λοιπόν, έχει τακτικό χαρακτήρα, ενώ ο περιορισµός έκτακτο χαρακτήρα, διότι δεν εφαρµόζεται σε όλες τις περιπτώσεις, αλλά αποτελεί εξαίρεση από τον κανόνα. Εποµένως δεν υπάρχει περιορισµός, αν δεν έχει προϋπάρξει οριοθέτηση. Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισµα των περιορισµών, που προκύπτει από τον έκτακτο χαρακτήρα τους, είναι η «προσωρινότητά» τους. Έτσι, η προσωρινή στέρηση δικαιώµατος, η οποία αποτελεί ολοκληρωτική στέρηση πλην όµως προσωρινή, στην ουσία εµπίπτει στο πεδίο των περιορισµών. β.1. Σύνταγµα Ο συντακτικός νοµοθέτης, ορίζοντας τα διαγραφόµενα από το Σύνταγµα όρια ως όρια της επιτρεπόµενης άσκησης των θεµελιωδών δικαιωµάτων, δεν παρέχει και δεν είναι πράγµατι απαραίτητο «επιφύλαξη νόµου». Ο κοινός νοµοθέτης δεν µπορεί, επικαλούµενος γενικά και αόριστα το «Σύνταγµα» και όχι κάποια συγκεκριµένη διάταξη, να θεσπίσει νέες οριοθετήσεις ή περιορισµούς των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η γενική ρυθµιστική αρµοδιότητα του κοινού νοµοθέτη υπάγεται και αυτή στο Σύνταγµα κα δεσµεύεται από κάθε συνταγµατική διάταξη. Το αποτέλεσµα της νοµοθετικής εργασίας ελέγχεται ως προς τη συµφωνία του προς το Σύνταγµα. β.2. ικαιώµατα των άλλων Όπως το Σύνταγµα, έτσι και τα δικαιώµατα των άλλων δεν παρέχουν στον κοινό νοµοθέτη εξουσία εισαγωγής αόριστων περιορισµών ή οριοθετήσεων. Η νοµοθετική δραστηριότητα δεσµεύεται από τις συνταγµατικές διατάξεις, τόσο κατά την αναγνώριση, όσο και την οριοθέτηση δικαιωµάτων από το κοινό δίκαιο. β.3. Χρηστά ήθη Για τα χρηστά ήθη ο συντακτικός νοµοθέτης δεν παρέχει εξουσιοδότηση στον κοινό νοµοθέτη να εισάγει, είτε ορίζοντας την έννοια των χρηστών ηθών, είτε 8

9 µε οποιονδήποτε άλλο συναφή τρόπο, νέες οριοθετήσεις ή περιορισµούς των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η γενική ρήτρα των χρηστών ηθών αποσκοπεί στην αποτροπή κάθε ανήθικης άσκησης θεµελιώδους δικαιώµατος. εσµεύει κατά συνέπεια τον κοινό νοµοθέτη, ο οποίος δεν µπορεί µε το κοινό δίκαιο να επιτρέπει την αντίθετη προς τα χρηστά ήθη άσκηση οποιουδήποτε δικαιώµατος. Ταυτόχρονα δεν αποτελεί δίαυλο εισαγωγής ασφυκτικών νοµοθετικών περιορισµών «εν ονόµατι των χρηστών ηθών». Η έννοια των χρηστών ηθών - ευρύτατη αξιολογική έννοια διαχέεται σε ολόκληρη την έννοµη τάξη, σε κάθε µερικότερη δικαιϊκή περιοχή, στην οποία και προσλαµβάνει ειδικότερη µορφή. Αν και δεν υπάρχει ειδική επιφύλαξη νόµου, εννοιολογικές πτυχές και µερικότερες πλευρές των χρηστών ηθών υπάγονται αναµφισβήτητα στη γενική ρυθµιστική αρµοδιότητα του κοινού νοµοθέτη. Και πάλι όµως κάθε συγκεκριµένη νοµοθετική ρύθµιση ελέγχεται ως προς τη συµφωνία της µε το Σύνταγµα, ώστε να µην εισάγονται αδικαιολόγητες οριοθετήσεις ή περιορισµοί µε το πρόσχηµα της τήρησης των χρηστών ηθών. β.4. Απαγόρευση κατάχρησης δικαιώµατος Το Σύνταγµα συµπεριέλαβε την καταχρηστική άσκηση δικαιώµατος ως συµπεριφορά που αποδοκιµάζει και απαγορεύει. Τίποτε, εποµένως, δεν εµποδίζει τον κοινό νοµοθέτη να εισάγει ποινικές κυρώσεις της αποδοκιµαζόµενης αυτής συµπεριφοράς. β.5. Κοινωνική οριοθέτηση Οι γενικές κοινωνικές ρήτρες πρέπει απαραίτητα να θεµελιώνονται στις συνταγµατικές διατάξεις και όχι απλά να συνάγονται από τη λογική ανάλυση της γενικής και αφηρηµένης κοινωνικής οριοθέτησης. Έτσι λ.χ. γενική ρήτρα υπεροχής κάποιου αόριστου και νεφελώδους «δηµοσίου συµφέροντος» δεν προβλέπεται ρητά, ούτε συνάγεται από τις συνταγµατικές διατάξεις. Οι γενικοί συνταγµατικοί προσδιορισµοί εφαρµόζονται σε όλα τα µερικότερα θεµελιώδη δικαιώµατα. 9

10 β.6. Το γενικό/ κοινωνικό/ δηµόσιο συµφέρον Το γενικό/ δηµόσιο συµφέρον, ως λόγος για τον περιορισµό των θεµελιωδών δικαιωµάτων υπερέχει των µεµονωµένων ατοµικών συµφερόντων. Σύµφωνα µε την αντίθετη άποψη, στο Σύνταγµα δεν προβλέπεται κάποια γενική ρήτρα υπέρ του «δηµοσίου συµφέροντος» υπεράνω, πέρα και ανεξάρτητα από τα ατοµικά και προσωπικά συµφέροντα όλων, µπροστά στην οποία θα έπρεπε να υποχωρήσουν τα θεµελιώδη δικαιώµατα των πολιτών. Με τη γενική και αόριστη επίκληση του δηµοσίου συµφέροντος θα ήταν πράγµατι δυνατός στην πράξη ο ασφυκτικός περιορισµός ή και η εξαφάνιση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, π.χ. φίµωση του τύπου, απαγόρευση συγκεντρώσεων κλπ. Από τη γενική κοινωνική ρήτρα του άρθρου 25 1 και 2 δε συνάγεται κάποια γενική αρχή υπεροχής του δηµοσίου συµφέροντος. αντίθετα προς τα δικαιώµατα των άλλων, τα χρηστά ήθη, την απαγόρευση καταχρηστικής άσκησης, στο Σύνταγµα δεν προβλέπεται ως γενική οριοθέτηση το «δηµόσιο συµφέρον», διότι ακριβώς δηµόσιο συµφέρον συνιστά η άσκηση κάθε θεµελιώδους δικαιώµατος. εν είναι εποµένως δυνατός ο εν ονόµατι του γενικού συµφέροντος νοµοθετικός περιορισµός των θεµελιωδών δικαιωµάτων, εφόσον δε βασίζεται σε ειδική συνταγµατική διάταξη. 10

11 ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ Α. Οι Νόµοι ως Πλαίσιο Άσκησης των Θεµελιωδών ικαιωµάτων α. Σύµπραξη συντακτικού και κοινού νοµοθέτη 12 Ο κοινός νοµοθέτης άλλοτε λειτουργεί ως προστάτης των θεµελιωδών δικαιωµάτων και άλλοτε αποτελεί απειλή γι αυτά. Ο τελευταίος συµπράττει µε το συντακτικό νοµοθέτη και η σύµπραξή τους αυτή είτε δε θίγει καθόλου τα θεµελιώδη δικαιώµατα, είτε εισάγει απλές οριοθετήσεις, είτε εισάγει περιορισµούς. ιακρίνεται σε δύο είδη, τη µη ρητά προβλεπόµενη και τη ρητά προβλεπόµενη σύµπραξη. α.1. µη ρητά προβλεπόµενη Η συγκεκριµένη µορφή σύµπραξης βασίζεται στη γενική νοµοθετική αρµοδιότητα του κοινού νοµοθέτη. Ο νοµοθέτης για να ρυθµίσει οποιοδήποτε κατ αρχήν θέµα δε χρειάζεται ειδική εξουσιοδότηση, δε χρειάζεται επιφύλαξη νόµου. Αντίθετα, µπορεί να δράσει βασιζόµενος στη γενική νοµοθετική του αρµοδιότητα, δεσµευόµενος πάντα από τις συνταγµατικές διατάξεις. Η οριοθέτηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων δε χρειάζεται ειδική εξουσιοδότηση. Η εξουσία οριοθετήσεως µε τη µορφή του καθορισµού των εννοιών των χρησιµοποιούµενων στο συντακτικό κείµενο, προκύπτει από την ίδια τη γενική νοµοθετική αρµοδιότητα του κοινού νοµοθέτη. εν αποκλείεται βέβαια ο συντακτικός νοµοθέτης να παραπέµπει άµεσα στον κοινό νοµοθέτη για τον καθορισµό της έννοιας. Αυτό όµως δεν είναι απαραίτητο. Αρκεί να δεσµεύεται από τα υπάρχοντα στο Σύνταγµα σχετικά στοιχεία. Αν όµως υπάρχει εξουσιοδότηση, ο εννοιολογικός καθορισµός και απ αυτόν προερχόµενη οριοθέτηση είναι αυθεντική. Αντίθετα, δεν µπορεί αυθεντικά να καθορίσει την έννοια ο κοινός νοµοθέτης, αν δεν είναι εξουσιοδοτηµένος γι αυτό. 12. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ

12 α.2. ρητά προβλεπόµενη Ειδικότερα στην περιοχή των περιορισµών των θεµελιωδών δικαιωµάτων ισχύει ο βασικός κανόνας κατά τον οποίο δεν είναι δυνατή η εισαγωγή περιορισµών, χωρίς την ειδική εξουσιοδότηση του συντακτικού νοµοθέτη, χωρίς δηλαδή την επιφύλαξη νόµου. Ο κοινός νοµοθέτης δεν µπορεί να περιορίσει τα θεµελιώδη δικαιώµατα. Για τον περιορισµό απαιτείται «επιφύλαξη νόµου», ειδική πρόβλεψη του συντακτικού νοµοθέτη. Β. Η Επιφύλαξη Νόµου α. Έννοια Ο όρος «επιφύλαξη νόµου» διαµορφώθηκε από την επιστήµη και τη νοµολογία στη Γερµανία και νοείται ως η ρητή εξουσιοδότηση του κοινού νοµοθέτη από το Σύνταγµα να θεσπίσει περιορισµούς στο θεµελιώδες δικαίωµα. 13 Επιφύλαξη νόµου (Gesetzesvorbehalt, reserve de la loi) είναι κάθε µορφή συνταγµατικά προβλεπόµενης σύµπραξης του κοινού νοµοθέτη στο πεδίο των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Σύµφωνα µε το άρθρο 25 1εδ.δ Σ, «Οι κάθε είδους περιορισµοί που µπορούν κατά το Σύνταγµα να επιβληθούν στα δικαιώµατα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγµα είτε από το νόµο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού...». Όπου το Σύνταγµα απευθύνει απόλυτες και ανεξαίρετες απαγορεύσεις στα κρατικά όργανα, νοµοθετικές εξαιρέσεις και περιορισµοί δεν είναι δυνατοί. Ούτε µπορεί να συναχθεί επιφύλαξη του νόµου κατ αναλογίαν άλλων διατάξεων, που κατοχυρώνουν άλλα δικαιώµατα. 14 Είναι συνταγµατική πρόβλεψη «υπέρ του κοινού νοµοθέτη». Ο συντακτικός νοµοθέτης, απευθυνόµενος στον κοινό νοµοθέτη, τον επιτάσσει ή τον προτρέπει να προβεί στη ρύθµιση συγκεκριµένου θέµατος ή προϋποθέτει τη ρύθµισή του. Η σπουδαιότερη µορφή επιφύλαξης νόµου είναι εκείνη µε τη οποία ο κοινός νοµοθέτης 13. Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ αγτόγλου, Π.., Αθήνα Κοµοτηνή 2005, σελ. 190,

13 εξουσιοδοτείται να εισάγει περιορισµούς, συρρίκνωση δηλαδή, του γενικού περιεχοµένου των δικαιωµάτων. 15 β. Περιεχόµενο 16 Το περιεχόµενο της επιφύλαξης νόµου ποικίλλει: * Με την επιφύλαξη νόµου µπορεί να τίθενται εξαιρέσεις από γενικότερη συνταγµατική αρχή (π.χ. άρθρ.9 1Σ: «καµία έρευνα δε γίνεται σε κατοικία, παρά µόνο όταν και όπως ορίζει ο νόµος»). * Άλλοτε ο κοινός νοµοθέτης καλείται να ορίσει τις κυρώσεις της παράβασης συνταγµατικής επιταγής (π.χ. άρθρ.9 2Σ: «οι παραβάτες...του οικιακού ασύλου...υποχρεούνται σε πλήρη αποζηµίωση του παθόντος, όπως νόµος ορίζει»). * Η επίκληση του κοινού νοµοθέτη µπορεί να αναφέρεται στον καθορισµό των προϋποθέσεων και γενικότερα της συµπεριφοράς του Κράτους (π.χ. άρθρ.10 1Σ: «...στις αρχές, οι οποίες είναι υποχρεωµένες να ενεργούν...και να απαντούν..., σύµφωνα µε το νόµο») ή και στον καθορισµό της δραστηριότητας των ίδιων των φορέων των συνταγµατικών δικαιωµάτων (π.χ. άρθρ.10 1Σ: «Καθένας ή πολλοί µαζί έχουν το δικαίωµα, τηρώντας τους νόµους του Κράτους, να αναφέρονται εγγράφως στις αρχές»).(βλ. και Βεγλερής, Φ.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1982, σελ. 14) * Άλλοτε, τέλος, η ρύθµιση του κοινού νοµοθέτη αποτελεί τη βασική «φυσική» προϋπόθεση της άσκησης του θεµελιώδους δικαιώµατος, και άρα η συντακτική ρύθµιση προϋποθέτει την προηγούµενη νοµοθετική ρύθµιση (π.χ. άρθρ.8 1Σ: «Κανένας δεν στερείται χωρίς τη θέλησή του το δικαστή που του έχει ορίσει ο νόµος»). γ. Ιστορικό πλαίσιο και λειτουργία 17 Η προϊστορία του θεσµού αναζητείται στις απαρχές του κράτους δικαίου και 15. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ. 75 επ. 16. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ. 240,

14 στην κατοχύρωση της αστικής κοινωνίας, ιδιαίτερα στα θέµατα ιδιοκτησίας και προσωπικής ελευθερίας απέναντι στο µονάρχη. Ο θεσµός της επιφύλαξης του νόµου πρωτοπαρουσιάζεται στην ιστορία των πολιτευµάτων του δέκατου ένατου αιώνα στην Ευρώπη, όχι ως περιορισµός, αλλά ως εγγύηση θεµελιωδών δικαιωµάτων απέναντι στην αυθαιρεσία του µονάρχη. Η µετάβαση όµως από την ατοµοκεντρική φιλελεύθερη αντίληψη των θεµελιωδών δικαιωµάτων στην κοινωνική τους διάσταση µεταβάλλει και τη νοµικοπολιτική λειτουργία του θεσµού της επιφύλαξης νόµου. Η επιφύλαξη του νόµου δε λειτουργεί πια µόνο ως εγγύηση απέναντι στην εκτελεστική εξουσία, αλλά κυρίως ως δυνατότητα περιορισµών, αναγκαίων για το γενικό και κοινωνικό συµφέρον ή για την προάσπιση δικαιωµάτων τρίτων. Έτσι, θεωρείται ως θεσµός που, µέσω της σχετικοποίησης του διαχωρισµού Κράτους Κοινωνίας, επιτρέπει την παρεµβολή κοινωνικών κριτηρίων στην οργάνωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. στα σύγχρονα φιλελεύθερα δηµοκρατικά πολιτεύµατα, η ρήτρα έχει είτε αποκλειστικά, είτε κυρίως ρυθµιστική και όχι περιοριστική λειτουργία. δ. Είδη επιφύλαξης νόµου Η επιφύλαξη νόµου διακρίνεται από τη θεωρία σε δύο βασικές κατηγορίες, τη γενική και την ειδική επιφύλαξη. δ.1. γενική επιφύλαξη Στην έννοια της γενικής επιφύλαξης του νόµου εντάσσονται εκείνες οι ρητές συνταγµατικές εξουσιοδοτήσεις προς τον κοινό νοµοθέτη, που δεν συνοδεύονται από ειδικότερες οδηγίες του συνταγµατικού νοµοθέτη. Στις περιπτώσεις αυτές, δηλαδή, το Σύνταγµα, αναθέτοντας τον περιορισµό ενός δικαιώµατος στο νοµοθέτη, δε θεσπίζει ειδικότερες προϋποθέσεις. Έτσι π.χ. κατά το άρθρο 12 4 «µε νόµο µπορεί να επιβληθούν περιορισµοί στο δικαίωµα των δηµοσίων υπαλλήλων να συνεταιρίζονται». Ως προς το νόµο αυτό δε θεσπίζει το σύνταγµα κανέναν ειδικότερο όρο. Για τον εξουσιοδοτηµένο 14

15 νοµοθέτη ισχύουν ορισµένοι γενικοί µόνο περιορισµοί. 18 Ο Π.. αγτόγλου 19 υποστηρίζει ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν πρόκειται ακριβώς για περιορισµό των εν λόγω δικαιωµάτων, αλλά για (αποθετικό) προσδιορισµό του περιεχοµένου τους, µε την έννοια ότι µια ατοµική ελευθερία δεν είναι ελευθερία από το νόµο εν γένει, δηλαδή γενική απαλλαγή από τις νοµοθετικές δεσµεύσεις. Κατ άλλη άποψη, η γενική επιφύλαξη νόµου εφαρµόζεται σε κάθε περίπτωση. Αυτό οφείλεται στο ότι το κοινό δίκαιο εξειδικεύει τις συνταγµατικές διατάξεις και εποµένως η υποχρέωση τήρησης του Συντάγµατος συνιστά αναγκαία υποχρέωση τήρησης της σύµφωνης προς αυτό νοµοθεσίας (άρθρ.120 2Σ: «Ο σεβασµός στο Σύνταγµα και τους νόµους που συµφωνούν µε αυτό...αποτελούν θεµελιώδη υποχρέωση όλων των Ελλήνων»). Συνεπώς, το γενικότερο πλαίσιο άσκησης των θεµελιωδών δικαιωµάτων δε διαγράφεται µόνο από τις συνταγµατικές διατάξεις, αλλά και από όλες τις διατάξεις του κοινού δικαίου, που είναι σύµφωνες µε το Σύνταγµα και όχι αντίθετες προς το περιεχόµενό του. Έτσι, τα θεµελιώδη δικαιώµατα προστατεύουν τον φορέα τους και από τη νοµοθετική εξουσία, αφού ο κοινός νοµοθέτης δεν µπορεί να επεµβαίνει στη διαµόρφωσή τους καθ οιονδήποτε τρόπο, είτε άµεσα είτε έµµεσα. Αντίθετα, οφείλει να µη θίγει το συνταγµατικά προσδιορισµένο περιεχόµενό τους. Εποµένως, δεν υπάρχει γενική επιφύλαξη νόµου µε την έννοια της γενικής εξουσιοδότησης προς τον κοινό νοµοθέτη να διαµορφώνει το κανονιστικό περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων. 20 δ.2. ειδική επιφύλαξη Το Σύνταγµα όµως, πολλές φορές, εξουσιοδοτεί το νοµοθέτη να περιορίσει ένα δικαίωµα, καθορίζοντας ταυτόχρονα ορισµένους όρους από τους οποίους εξαρτάται η ισχύς της εξουσιοδότησης και οι οποίοι καθορίζουν τον τρόπο και 18. Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ. 243 επ. 19. αγτόγλου, Π.., Αθήνα Κοµοτηνή 2005, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ

16 τα όρια του περιορισµού. Εδώ πρόκειται για τις ειδικές επιφυλάξεις του νόµου. Έτσι π.χ. κατά το άρθρο 9 1εδ.β απαγορεύεται γενικά η κατ οίκον έρευνα, εκτός αν το επιτρέπει ο νόµος. ο νόµος αυτός όµως οφείλει πάντως να προβλέπει, σύµφωνα µε την ίδια πάντοτε διάταξη, ως υποχρεωτική την παρουσία εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας. 21 Με την ειδική επιφύλαξη του νόµου θεσπίζονται γνήσιοι νοµοθετικοί περιορισµοί, κατά τον αγτόγλου. Αυτή είναι συνήθως περιορισµένη, όταν το Σύνταγµα επισυνάπτει ειδικούς όρους ή όρια στην εκάστοτε περιοριστική εξουσία του νοµοθέτη, αλλά µπορεί κατ εξαίρεση να είναι και απλή, όταν δεν αναφέρονται ρητώς τέτοιοι περιορισµοί. 22 Ο κοινός νοµοθέτης µπορεί να επέµβει στο κανονιστικό περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων µόνον εφόσον εξουσιοδοτείται ειδικά προς τούτο από τον συντακτικό νοµοθέτη, µόνο δηλαδή στις περιπτώσεις της ειδικής επιφύλαξης νόµου και πάντα µέσα στα όριά της. Στις περιπτώσεις αυτές παράγονται οριοθετήσεις των θεµελιωδών δικαιωµάτων, οι οποίες επιτρέπονται από τον συντακτικό νοµοθέτη, παράγονται όµως από τον κοινό. Αντίθετα, όπου ο συντακτικός νοµοθέτης είναι κατηγορηµατικός και απόλυτος, και δεν «επιφυλάσσεται», δεν είναι δυνατή η επέµβαση του κοινού νοµοθέτη. 23 ε. Η παραποµπή στο νόµο Στις περισσότερες διατάξεις του Συντάγµατος γίνεται παραποµπή στο «νόµο» γενικά, χωρίς να προσδιορίζεται ρητά και περιοριστικά ότι πρόκειται για τυπικό νόµο. ε.1. εκτελεστικοί νόµοι Οι νόµοι αυτοί, η έκδοση των οποίων προβλέπεται ρητά από τις 21. Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ. 243 επ. 22. αγτόγλου, Π.., Αθήνα Κοµοτηνή 2005, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ

17 συνταγµατικές διατάξεις για την εξειδίκευση, τη συµπλήρωση ή την εφαρµογή του κανονιστικού τους περιεχοµένου ονοµάζονται «εκτελεστικοί νόµοι». Βασικό αντικείµενο των εκτελεστικών νόµων είναι η ρύθµιση της άσκησης και των περιορισµών των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Η καθοριστική διαφορά είναι πως και χωρίς την έκδοση του προβλεπόµενου εκτελεστικού νόµου το συνταγµατικό δικαίωµα ισχύει, προστατεύεται και αναπτύσσει πλήρως το κανονιστικό του περιεχόµενο. Αντίθετα, αν ο εκτελεστικός νόµος προβλέπεται για τη ρύθµιση των περιορισµών στην άσκηση του δικαιώµατος και αυτός δεν εκδίδεται, τότε το συνταγµατικό δικαίωµα ισχύει, και µάλιστα απεριόριστα. 24 ε.2. οργανικοί/ οργανωτικοί νόµοι Μια ιδιαίτερη κατηγορία εκτελεστικών νόµων συνθέτουν νόµοι που η έκδοσή τους προβλέπεται από συνταγµατικές διατάξεις για τη ρύθµιση του τρόπου συγκρότησης και λειτουργίας των άµεσων οργάνων του Κράτους. Οι νόµοι αυτοί ονοµάζονται «οργανωτικοί» ή «οργανικοί». Ενώ ένας απλός εκτελεστικός νόµος µπορεί και να µην εκδοθεί και να καταργηθεί ρητά ή σιωπηρά χωρίς να αντικατασταθεί, ένας οργανικός νόµος δεν µπορεί να καταργηθεί παρά µόνο µε την ταυτόχρονη αντικατάστασή του (έστω και αν αυτό γίνεται µε την επαναφορά σε ισχύ παλιότερων διατάξεων), γιατί διαφορετικά θα µπορούσε να παρακωλυθεί η νόµιµη συγκρότηση και λειτουργία των άµεσων οργάνων του Κράτους και, άρα, του ίδιου του πολιτεύµατος. 25 Τίθεται το ζήτηµα αν η παραποµπή στο νόµο εννοείται µε την τυπική ή την ουσιαστική έννοια του όρου. Πριν εξετάσουµε όµως αυτό το ζήτηµα θα πρέπει να ορίσουµε την έννοια του τυπικού και του ουσιαστικού νόµου: ε.3. τυπικός νόµος 24. Βενιζέλος, Ε.Β., Θεσσαλονίκη 1991, σελ Βενιζέλος, Ε.Β., Θεσσαλονίκη 1991, σελ

18 Με τον όρο «τυπικός νόµος» νοείται πράξη των νοµοθετικών οργάνων του Κράτους, δηλαδή, κατά το ισχύον Σύνταγµα (άρθρ. 42), η κρατική πράξη που ψηφίζεται από τη Βουλή, κυρώνεται, εκδίδεται και δηµοσιεύεται από τον Πρόεδρο της ηµοκρατίας (άσχετα από το περιεχόµενό της, άσχετα δηλαδή αν ο κατά τύπους νόµος είναι και κατ ουσίαν νόµος «ουσιαστικός»). 26 ε.4. ουσιαστικός νόµος Πρόκειται για κάθε κρατική πράξη (άσχετα από τα κρατικά όργανα που τη θεσπίζουν και από τον τύπο που περιβάλλεται) µε την οποία θεσπίζονται κανόνες δικαίου, που ιδρύουν δικαιώµατα και υποχρεώσεις (π.χ. διατάγµατα, κανονιστικές διοικητικές πράξεις, υπουργικές αποφάσεις, αστυνοµικές διατάξεις, ακόµη και σήµατα τροχαίας κλπ.) 27 ε.5. το ζήτηµα Μια πρώτη άποψη υποστηρίζει την τυπική έννοια του νόµου. Υπέρ αυτής της άποψης µπορεί κανείς να επικαλεστεί το γεγονός ότι το Σύνταγµα (άρθρα 71 1 και 72 1) για τους νόµους αυτούς αναγνωρίζει αποκλειστική αρµοδιότητα υπέρ της Ολοµέλειας της Βουλής, µη επιτρέποντας την εισαγωγή τους ούτε στα Τµήµατα ούτε στο Τµήµα ιακοπών. Η επιφύλαξη νόµου είναι καταρχήν επιφύλαξη υπέρ της Βουλής, δηλαδή υπέρ του λεγόµενου τυπικού νόµου. Οι περιορισµοί των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι θέµατα µε πολύ µεγάλη σηµασία, κοινωνική αλλά και πολιτική ένταση, για των οπίων την όσο το δυνατό επιτυχέστερη ρύθµιση αποτελεί εγγύηση η µεσολάβηση του Κοινοβουλίου. 28 ηλαδή σε κάθε περίπτωση επιφύλαξης νόµου νοείται επιφύλαξη µόνο υπέρ της νοµοθετικής εξουσίας και όχι υπέρ της διοίκησης και των κανονιστικών πράξεων. εν µπορεί εποµένως από τις συνταγµατικές «επιφυλακτικές» διατάξεις να συναχθεί άµεση εξουσιοδότηση του 26. Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ

19 συντακτικού νοµοθέτη προς τη διοίκηση, εκτός αν ρητά ορίζεται. Κατά µία δεύτερη και αντίθετη άποψη, δεν πρέπει να παραβλέπεται η εξέλιξη που οδήγησε στη σχετικοποίηση της διάκρισης τυπικού και ουσιαστικού νόµου. Εξ άλλου ο τυπικός νόµος δεν είναι προϊόν του «ορθού λόγου», όπως υποστηριζόταν παλαιότερα λόγω της κοινωνικής οµοιογένειας του Κοινοβουλίου, αλλά της κυβερνητικής απόφασης, αφού πλέον σ αυτό συµµετέχουν πολιτικά κόµµατα µαζών, οι βουλευτές των οποίων είναι προαποφασισµένοι για την ψήφο τους 29. Επίσης, κατά το Σύνταγµα η νοµοθετική λειτουργία δεν είναι αποκλειστικά και µόνο έργο της Βουλής, αλλά και της εκτελεστικής εξουσίας (άρθρ.43 2,4 και 44 1Σ). Εποµένως συνάγεται ότι εκεί που ο συντακτικός νοµοθέτης απαιτεί οπωσδήποτε τυπικό νόµο το καθόρισε ρητά (άρθρ.28, 36, 78 1,4εδα, 79 21,7Σ). Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις το αν απαιτείται ουσιαστικός ή τυπικός νόµος είναι θέµα ερµηνείας. 30 ε.6. συµπέρασµα Ακόµη και εφόσον γίνεται δεκτό ότι για τη ρύθµιση της άσκησης και/ ή τον περιορισµό των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων δεν απαιτείται οπωσδήποτε τυπικός, αλλά αρκεί ουσιαστικός νόµος, τούτο δεν έχει την έννοια ότι µπορεί αυτοπροαίρετα η διοίκηση, ως να λειτουργούσε σε «κενό δικαίου», να εκδίδει σχετικές κανονιστικές πράξεις. Προκειµένου να εκδοθούν τέτοιες πράξεις προϋποτίθεται ότι υπάρχει σχετικός τυπικός νόµος, ο οποίος εξουσιοδοτεί σχετικά τη διοίκηση ή εκτελείται από αυτή. Η µόνη περίπτωση θέσπισης πρωτευόντων κανόνων δικαίου από την εκτελεστική εξουσία είναι η έκδοση πράξης νοµοθετικού περιεχοµένου. Επιπλέον ο εξουσιοδοτικός νόµος οφείλει να ρυθµίζει ο ίδιος τα θεµελιώδη ζητήµατα και να µην τα παραπέµπει στη διοίκηση, αλλιώς η εξουσιοδότηση είναι αντισυνταγµατική Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 68 επ. 30. Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ. 244, Χρυσόγονος, Κ.Χ., Αθήνα Κοµοτηνή 2002, σελ

20 στ. Επιφύλαξη υπέρ των διοικητικών ή των δικαστικών αρχών 32 στ.1. έννοια Η ραγδαία διόγκωση των κρατικών λειτουργιών, η παρέµβαση του Κράτους σε όλους τους τοµείς της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής, που πρέπει να γίνεται έγκαιρα και αποτελεσµατικά, ο τεχνικός χαρακτήρας πολλών θεµάτων που πρέπει να ρυθµιστούν µε κανόνες δικαίου οδήγησαν σε µια συνεχή ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και στην ανάλογη µείωση των αρµοδιοτήτων της Βουλής. 33 Η συγκεκριµένη επιφύλαξη αναφέρεται στην περίπτωση που το Σύνταγµα εξουσιοδοτεί απ ευθείας το διοικητικό ή το δικαστικό όργανο να παρέµβει περιοριστικά στο πεδίο προστασίας του θεµελιώδους δικαιώµατος. Έτσι π.χ., κατά το άρθρο 11 2εδ.α σε δηµόσιες υπαίθριες συναθροίσεις «µπορεί να παρίσταται η αστυνοµία». Τις συναθροίσεις αυτές µπορεί, κατά το άρθρο 11 2εδ.β, να τις απαγορεύσει η αστυνοµική αρχή, εφ όσον βέβαια συντρέχουν οι προϋποθέσεις που ρητά και περιοριστικά απαριθµεί το Σύνταγµα. Και στη διάταξη αυτή του Συντάγµατος περιέχεται η φράση «όπως ο νόµος ορίζει», αλλά όπως παρατηρεί ο Φ. Βεγλερής 34, «η παραποµπή στο νόµο είναι δευτερεύουσα και δεν έχει να προσθέσει στον ορισµό του Συντάγµατος παρά επουσιώδεις διατυπώσεις, που δεν µπορούν να θίξουν τη διακριτική εξουσία της αστυνοµικής αρχής ούτε για την εκτίµηση της ανάγκης της απαγορεύσεως, ούτε για την εκλογή του µέσου». Αυτό το είδος εξουσιοδότησης συνίσταται στη µεταβίβαση στη διοίκηση από τη Βουλή, ως αρµόδιο κατά το Σύνταγµα όργανο, της προερχόµενης από την επιφύλαξη νόµου αρµοδιότητάς της. Κατά την κρατούσα στη θεωρία και νοµολογία άποψη, η δευτερογενής εξουσιοδότηση είναι δυνατή. Εδώ το Κράτος «µεριµνά» 35. Στην περίπτωση αυτή, η µεσολάβηση νόµου, εφόσον 32. Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ Βενιζέλος, Ε.Β., Θεσσαλονίκη 1991, σελ Βεγλερής, Φ.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1982, σελ αγτόγλου, Π.., Αθήνα Κοµοτηνή 2005, σελ

21 επιτρέπεται, καθιστά δυνατή τη ρύθµιση του θέµατος όχι µε τυπικό νόµο, αλλά µε κανονιστική πράξη της διοίκησης, διότι εδώ η επιφύλαξη νόµου απαιτεί όχι µόνο τυπικό, αλλά και ουσιαστικό νόµο. Αυτό σηµαίνει ότι αυτόνοµη, χωρίς εξουσιοδότηση νόµου, αρµοδιότητα θέσπισης περιορισµών δεν έχουν τα διοικητικά ούτε βέβαια τα δικαστικά όργανα του κράτους. 36 Όµως, κατά τον καθηγητή Α.Γ. ηµητρόπουλο 37, η άποψη αυτή σχετικοποιεί επικίνδυνα τη συνταγµατική προστασία των θεµελιωδών δικαιωµάτων και δεν έχει στέρεο έρεισµα ούτε στο γράµµα ούτε στο πνεύµα του Συντάγµατος (άρθρ.72 1Σ: «Στην Ολοµέλεια της Βουλής συζητούνται και ψηφίζονται...νοµοσχέδια και προτάσεις εκτελεστικών του Συντάγµατος νόµων για την άσκηση και προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων...»). στ.2. διαφορά από την επιφύλαξη νόµου Η επιφύλαξη υπέρ των διοικητικών ή των δικαστικών αρχών είναι σπανιότερη από την επιφύλαξη νόµου. στις περιπτώσεις αυτές θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι, εφόσον πρόκειται για απλό εκτελεστικό νόµο, η έκδοση του οποίου ούτε υποχρεωτική είναι ούτε απαραίτητη για να εφαρµοσθεί το σχετικό ατοµικό δικαίωµα, καθιερώνεται απλώς ευχέρεια της νοµοθετικής εξουσίας για περιορισµό του δικαιώµατος. Εάν ο κοινός νοµοθέτης δεν κάνει χρήση της ευχέρειάς του αυτής, τότε «αργούν» οι σχετικές δικαστικές η διοικητικές αρµοδιότητες και η άσκησή τους είναι ανεπίτρεπτη 38. Οι επιφυλάξεις υπέρ της διοικητικής ή της δικαστικής αρχής θεωρούνται ιδιαίτερη περίπτωση περιορισµού των θεµελιωδών δικαιωµάτων και διαφέρουν ριζικά από την επιφύλαξη νόµου. Η επιφύλαξη του νόµου έχει χαρακτήρα γενικό και κανονιστικό, περιορίζοντας το ίδιο το πεδίο προστασίας του δικαιώµατος. Αντίθετα, η παρέµβαση εδώ του διοικητικού ή του δικαστικού οργάνου είναι παρέµβαση ad hoc, που ισχύει για τη συγκεκριµένη µόνο περίπτωση. Σε τελική 36. Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ Χρυσόγονος, Κ.Χ., Αθήνα Κοµοτηνή 2002, σελ

22 ανάλυση, όπως παρατηρεί ο Μάνεσης 39, η πρακτική αξία της κατοχύρωσης ενός ατοµικού δικαιώµατος δεν εξαρτάται τόσο από τη συνταγµατική εξαγγελία του, όσο από τη νοµοθετική και διοικητική ρύθµισή του. ζ. Επιφύλαξη διεθνούς δικαίου 40 Κατά το άρθρ.5 2εδ.β Σ, η προστασία της ζωής, τιµής και ελευθερίας, αδιακρίτως εθνικότητας, φυλής ή γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων υπόκειται στις εξαιρέσεις που προβλέπονται από το διεθνές δίκαιο. Η διάταξη αυτή, που καθιερώνει µια «επιφύλαξη διεθνούς δικαίου», πρέπει να διαβαστεί σε συνδυασµό µε τη διάταξη του άρθρ.28 1Σ, που ορίζει ότι «οι γενικά παραδεδεγµένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συµβάσεις, από την επικύρωσή τους µε νόµο και τη θέση τους σε ισχύ σύµφωνα µε τους όρους της καθεµιάς, αποτελούν αναπόσπαστο µέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόµου». Εποµένως, υπό τις προϋποθέσεις της τελευταίας αυτής διατάξεως, οι εξαιρέσεις αυτές, που µπορούν να είναι τόσο εθιµικού όσο και συµβατικού διεθνούς δικαίου, ενσωµατώνονται στο ελληνικό δίκαιο και αποτελούν µάλιστα κανόνες δικαίου αυξηµένης τυπικής ισχύος. η. Ανεπιφύλακτα δικαιώµατα η.1. Έννοια - Ανεπιφύλακτα δικαιώµατα Ανεπιφύλακτα 41 είναι τα δικαιώµατα που αποτελούν από τη φύση τους απόλυτα δικαιώµατα, δηλαδή, που κατ αρχήν είναι ανεπίδεκτα επιφυλάξεων. Τέτοια δικαιώµατα είναι, µεταξύ άλλων, κατά το Σύνταγµα, και τα εξής: * Το άρθρ. 2 1: «Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». * Το άρθρ. 4 1: «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόµου». * Το άρθρ. 5 2εδ.β : «Απαγορεύεται η έκδοση αλλοδαπού που διώκεται για τη 39. Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ αγτόγλου, Π.., Αθήνα Κοµοτηνή 2005, σελ Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ

23 δράση του υπέρ της ελευθερίας». * Το άρθρ. 7 3εδ.α : «Η γενική δήµευση απαγορεύεται». * Το άρθρ. 7 3εδ.β : «Θανατική ποινή δεν επιβάλλεται, εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται στο νόµο για κακουργήµατα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέµου και σχετίζονται µε αυτόν». * Το άρθρ. 11 1: «Οι Έλληνες έχουν το δικαίωµα να συνέρχονται ήσυχα και χωρίς όπλα». Από την 2 («Μόνο στις δηµόσιες υπαίθριες συναθροίσεις µπορεί να παρίσταται η αστυνοµία. Οι υπαίθριες συναθροίσεις µπορούν να απαγορευτούν...») προκύπτει πως το άρθρο 11 1 θεσπίζει ως προς τις ήσυχες και άοπλες συναθροίσεις σε κλειστό χώρο απόλυτο δικαίωµα. * Το άρθρ. 13 1: «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη». * Το άρθρ. 22 1εδ.β : «Όλοι οι εργαζόµενοι, ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωµα ίσης αµοιβής για παρεχόµενη εργασία ίσης αξίας». η.2. ικαιολογητική βάση 42 Οι κανόνες του δικαίου γενικά, αλλά και ειδικά η παρέµβαση του Συντάγµατος ή των νόµων στο χώρο της ελευθερίας είναι εφικτή και νοητή µόνο όταν ο άνθρωπος εκδηλώνει τη βούλησή του µε υλικές ενέργειες, όταν κινείται στο forum externum. Ο στοχασµός του, η σκέψη του, η συνείδησή του, αντίθετα, δεν είναι νοητά αντικείµενα περιοριστικών κανόνων. Το ότι όµως τέτοια δικαιώµατα είναι από τη φύση τους απόλυτα δε σηµαίνει πως δεν κινδυνεύουν. Κινδυνεύουν από ιδεολογικούς και ψυχολογικούς καταναγκασµούς, από παρεµβάσεις δηλαδή της εξουσίας στη διαδικασία διαµόρφωσης της συνείδησης, του φρονήµατος, του στοχασµού. Γι αυτό και η καταγραφή τους στο Σύνταγµα δεν αποτελεί πλεονασµό. η.3. Απόλυτη ισχύς και εγγενείς περιορισµοί 42. Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ

24 Σύµφωνα µε τη γερµανική θεωρία και νοµολογία, τα απόλυτα δικαιώµατα δεν έχουν πραγµατικά «απόλυτη» ισχύ. Υπόκεινται στους συνταγµατικά θεσπισµένους περιορισµούς, αλλά και σε άλλους που προκύπτουν από τη φύση τους («εγγενείς περιορισµοί») και πάντως από την αρχή του σεβασµού των δικαιωµάτων των τρίτων. 43 Ο συντακτικός νοµοθέτης δεν µπορεί να είχε θελήσει µε τη θέσπιση ανεπιφύλακτων δικαιωµάτων να αναιρέσει τη βασική ισορροπία που στηρίζει την έννοµη τάξη, την ισορροπία, δηλαδή, µεταξύ της προστασίας των ατοµικών ή ειδικών συµφερόντων και της προστασίας του συµφέροντος του δηµόσιου ή του κοινωνικού συνόλου. Έτσι, λοιπόν, γίνεται δεκτό ότι η αρχή της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρ.5 1Σ) και της ελεύθερης συµµετοχής στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας αποτελεί ένα είδος γενικού θεµελιώδους δικαιώµατος ελευθερίας, του οποίου το περιεχόµενο βρίσκει ειδικές εφαρµογές στα κατ ιδίαν θεµελιώδη δικαιώµατα που θεσπίζει το Σύνταγµα. Θεσπίζει δε περιορισµούς για όλα τα δικαιώµατα που θεσπίζει ως ανεπιφύλακτα. Και αυτό όχι κατά παράβαση της αρχής ότι ο ειδικός κανόνας υπερισχύει του γενικού, αλλά λόγω του λεγόµενου «κοινωνικού προσανατολισµού» των θεµελιωδών δικαιωµάτων (άρθρ.25 1Σ), που οδηγεί στην προστασία των θεµελιωδών δικαιωµάτων του ανθρώπου, όχι ως ατόµου, αλλά ως µέλους του κοινωνικού συνόλου. 44 Γ. Οι περιορισµοί των περιορισµών α. Έννοια Ως «οριοθετήσεις» ή «όρια» ή «περιορισµοί» των περιορισµών (Schranken- Schranken) νοούνται οι περιορισµοί που δεσµεύουν τον κοινό νοµοθέτη κατά την εισαγωγή περιορισµών των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η προς τον κοινό νοµοθέτη εξουσιοδότηση δεν είναι κατά κανόνα εξουσιοδότηση «εν λευκώ». 45 Αντίθετα, ο συντακτικός νοµοθέτης ορίζει ρητά 43. Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ

25 περιορισµούς της ρυθµιστικής σύµπραξης του κοινού νοµοθέτη. 46 Πέρα όµως από τους ρητούς αυτούς περιορισµούς, γίνονται δεκτά γενικά όρια της περιοριστικής δράσης του κοινού νοµοθέτη. Στις οριοθετήσεις αυτές ανήκουν: 1. ο πυρήνας του δικαιώµατος, 2. η αρχή της αναλογικότητας, 3. η απαγόρευση καταχρηστικής επιβολής περιορισµών, 4. η απαγόρευση νοµοθετικού περιορισµού συγκεκριµένης περίπτωσης, 5. η συµφωνία προς την ελεύθερη δηµοκρατική τάξη. 47 Σύµφωνα µε τη γερµανική θεωρία πρόκειται για ένα σύστηµα εγγυήσεων µε βάση το οποίο δεν µπορεί να υπερβεί ο εξουσιοδοτηµένος από το Σύνταγµα νοµοθέτης τα ηθεληµένα από το συντακτικό νοµοθέτη όρια παρέµβασης στα θεµελιώδη δικαιώµατα. 48 β. Γενικά όρια περιορισµών β.1. ο πυρήνας του δικαιώµατος Η θεωρία του «πυρήνα» του δικαιώµατος είναι ιδιαίτερα διαδεδοµένη, αλλά και ιδιαίτερα γενική και αόριστη. Η θεωρία αυτή βασίζεται στην αντίληψη ότι κάθε δικαίωµα αποτελείται από ένα «σκληρό πυρήνα» του οποίου δεν είναι δυνατός ο περιορισµός, χωρίς αυτό να σηµαίνει την ανατροπή, την νοµοθετική κατάργηση αυτού τούτου του δικαιώµατος. 49 Η γενική αρχή προστασίας του ουσιαστικού πυρήνα του θεµελιώδους δικαιώµατος αποτελεί, κατά τους θιασώτες αυτής της άποψης, αυτονόητη αρχή που δε χρειάζεται να διατυπωθεί σε ειδική διάταξη του Συντάγµατος. Τη θεωρία του «πυρήνα» των θεµελιωδών δικαιωµάτων υιοθετεί τόσο το ΣτΕ όσο και ο Άρειος Πάγος (βλ. πίνακα νοµολογίας, σελ. 32, 33). εν προτείνει όµως τα κριτήρια προσδιορισµού του πυρήνα. 50 Άλλωστε, δεν είναι ο πυρήνας η περιοχή η οποία πλήττεται από τις προσβολές, αλλά η λεγόµενη «περιφέρεια» του δικαιώµατος, η 46. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 224, Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ. 248, Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα 2004, σελ

26 «εξωτερική του στοιβάδα» 51, διαφορετικά το δικαίωµα θα είχε θιγεί ή δη σε πολύ µεγάλο βαθµό, αν η προσβολή έφτανε ως τον πυρήνα. β.2. η αρχή της αναλογικότητας Η αρχή αυτή απαιτεί όπως ο εισαγόµενος νοµοθετικός περιορισµός αποτελεί κατ είδος και έκταση πρόσφορο µέσο για την επίτευξη του επιδιωκόµενου σκοπού. 52 Μάλιστα, η αρχή της αναλογικότητας κατοχυρώνεται πλέον (ύστερα από τη συνταγµατική αναθεώρηση του 2001) και ρητώς από το άρθρο 25 1εδ.δ Σ, όπου ορίζεται ότι οι κάθε είδους περιορισµοί των συνταγµατικών δικαιωµάτων πρέπει «να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». Υπακούει στον κανόνα in dubio pro libertate 53. Την αρχή της αναλογίας δέχεται η νοµολογία του ΣτΕ (βλ. απόφαση ΣτΕ2112/1984, πίνακα νοµολογίας, σελ. 32). β.3. η απαγόρευση καταχρηστικής επιβολής περιορισµών Το άρθρ.18 της ΕΣ Α απαγορεύει την καταχρηστική επιβολή (θέσπιση ή εφαρµογή) των περιορισµών των θεµελιωδών δικαιωµάτων, κατά το οποίο «οι επιτρεπόµενοι κατά τας διατάξεις της παρούσης Συµβάσεως περιορισµοί των ειρηµένων δικαιωµάτων και ελευθεριών δεν επιτρέπεται να εφαρµοσθούν ειµή προς τον σκοπόν διά τον οποίον καθιερώθησαν». Ο κανόνας αυτός δεσµεύει όχι µόνο τη διοίκηση και τα δικαστήρια, αλλά και τον νοµοθέτη. 54 Εµπίπτει στη γενικότερη απαγόρευση καταχρηστικής συµπεριφοράς, που ανήκει στις γενικές οριοθετήσεις. 55 β.4. η απαγόρευση νοµοθετικού περιορισµού συγκεκριµένης περίπτωσης Η αρχή της ισότητας (άρθρ. 4Σ), αλλά και η ίδια η έννοια του κανόνα δικαίου 51. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ αγτόγλου, Π.., Αθήνα Κοµοτηνή 2005, σελ ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ

27 αποκλείει εξαρχής τη θέσπιση ατοµικών νοµοθετικών περιορισµών, αν και δεν αναγράφεται ρητά στο ελληνικό Σύνταγµα. Ο εκτελεστικός νόµος που περιορίζει το ατοµικό δικαίωµα πρέπει να είναι γενικής ισχύος και να µην αναφέρεται σε µια ατοµική περίπτωση, αλλιώς θα είναι αντισυνταγµατικός. 56 Ο Τσάτσος 57 αναφέρει σχετική άποψη του Α. Μάνεση 58 : «Οι νόµοι που περιορίζουν, κατά συνταγµατική εξουσιοδότηση, θεµελιώδες δικαίωµα, πρέπει να έχουν αντικειµενικό και απρόσωπο χαρακτήρα και ιδίως να µην εισάγουν διακρίσεις που θα αντέβαιναν στη συνταγµατική αρχή της ισότητας του νόµου έναντι των πολιτών και της ισότητας των πολιτών µπροστά στο νόµο». Εποµένως, η αρχή αυτή δεν εισάγει νέο, ιδιαίτερο περιορισµό των περιορισµών, αλλά αποτελεί απλή επανάληψη της επιταγής του άρθρ.4 1Σ. 59 (βλ και πίνακα νοµολογίας, σελ. 33) β.5. η συµφωνία προς την ελεύθερη δηµοκρατική τάξη Οι περιορισµοί είναι θεµιτοί µόνο στο µέτρο που είναι αναγκαίο σε µια δηµοκρατία που είναι στηριγµένη στην ελευθερία, σύµφωνα µε αυτή την αρχή. 60 Η συµφωνία των περιορισµών προς την ελεύθερη δηµοκρατική τάξη συνάδει προς το ζήτηµα της απαγόρευσης επιβολής περιορισµών κατά την εφαρµογή του γενικού περιεχοµένου του δικαιώµατος, δηλαδή εκτός θεσµών και άλλων έννοµων σχέσεων ή στις περιπτώσεις ανοµοιογενών ζευγών δικαιωµάτων και θεσµών.(βλ. πίνακα νοµολογίας, σελ. 33) γ. Αναγκαιότητα Η νοµοθετική δραστηριότητα υπόκειται στο Σύνταγµα και κατ επέκταση σε διάφορους κανόνες που απορρέουν από αυτό, όπως ο σεβασµός στην 56. Σατλάνης, Χ.Ν., Αθήνα Κοµοτηνή 2003, σελ Τσάτσος,.Θ., Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ Μάνεσης, Α.Ι., Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 76, Χρυσόγονος, Κ.Χ., Αθήνα Κοµοτηνή 2002, σελ αγτόγλου, Π.., Αθήνα Κοµοτηνή 2005, σελ

28 ανθρώπινη αξία, οι γενικές συνταγµατικές ρήτρες, οι οποίοι ναι µεν καθορίζουν το περιεχόµενο του νοµοθετικού έργου, δεν αποτελούν όµως ιδιαίτερα όρια στην εισαγωγή περιορισµών. Τα όρια αυτά τίθενται από τη αρχή του αιτιώδους των περιορισµών. Αφενός, στη γενική σχέση η εισαγωγή περιορισµών απαγορεύεται λόγω αντίθεσής αυτής στην ελεύθερη δηµοκρατική τάξη. Αφετέρου, στους θεσµούς επιτρέπεται µόνο αν υπάρχει αιτιώδης συνάφεια µεταξύ δικαιώµατος και θεσµού. Η αιτιώδης σχέση καθορίζει και την έκταση των περιορισµών. 61 Εποµένως, οποιαδήποτε άλλα όρια των περιορισµών των συνταγµατικών δικαιωµάτων δεν θεωρούνται αναγκαία. 61. ηµητρόπουλος, Α.Γ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, σελ

29 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ * Τα θεµελιώδη δικαιώµατα προσδιορίζονται κατά το περιεχόµενό τους από τις γενικές οριοθετήσεις, τις οποίες θέτει ο συντακτικός νοµοθέτης. Η συρρίκνωση του γενικού τους περιεχοµένου πραγµατοποιείται µέσω των περιορισµών, που τίθενται είτε απ ευθείας από το συντακτικό νοµοθέτη, είτε από τον κοινό νοµοθέτη. * Ο κοινός νοµοθέτης εξουσιοδοτείται για την εισαγωγή περιορισµών από το Σύνταγµα µέσω του θεσµού της «επιφύλαξης νόµου». Οι νόµοι που θεσπίζει ονοµάζονται «εκτελεστικοί» του Συντάγµατος νόµοι. Τέτοιοι είναι και οι «οργανωτικοί» νόµοι. * Η παραποµπή στο νόµο δεν επιτρέπεται να γίνει «εν λευκώ». Ως νόµος νοείται, κατά την κρατούσα άποψη ο ουσιαστικός νόµος. Υποστηρίζεται πάντως µε εξίσου δυνατά επιχειρήµατα ότι πρόκειται για τυπικό νόµο. * Περιορισµοί τίθενται και από το διεθνές δίκαιο, αφού δυνάµει του άρθρου 28 1Σ, το τελευταίο καθίσταται µέρος του ελληνικού δικαίου και µάλιστα συνίσταται σε κανόνες δικαίου αυξηµένης τυπικής ισχύος. * Κάποια δικαιώµατα χαρακτηρίζονται από τη θεωρία «ανεπιφύλακτα» ως απόλυτα, διότι αφορούν στη σκέψη και τη συνείδηση του ατόµου. Παρ όλα αυτά, επειδή κινδυνεύουν από παρεµβάσεις της εξουσίας στη διαδικασία διαµόρφωσης της συνείδησης, του φρονήµατος, του στοχασµού, η καταγραφή τους στο Σύνταγµα δεν αποτελεί πλεονασµό. * Η επιφύλαξη νόµου, ως περιορισµός των θεµελιωδών δικαιωµάτων (νοµοθετικός), θεωρείται ότι υπόκειται στους «περιορισµούς των περιορισµών», δηλαδή σε µια δέσµη εγγυήσεων που εξασφαλίζει τη νοµιµότητα της περιοριστικής δράσης του νοµοθέτη. 29

30 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΛΗΜΜΑΤΑ Στην παρούσα µελέτη αναπτύχθηκε το ζήτηµα της συνταγµατικής «επιφύλαξης νόµου». Παρουσιάστηκε το θεµελιώδες ζήτηµα των γενικών οριοθετήσεων, το ιστορικό πλαίσιο της επιφύλαξης νόµου, η λειτουργία του θεσµού, τα είδη των συνταγµατικών επιφυλάξεων και η σχέση µεταξύ τους. Αναπτύχθηκε επίσης η διχογνωµία σχετικά µε την παραποµπή στο νόµο (τυπικό ή ουσιαστικό) και καταγράφηκαν οι σχετικές απόψεις των θεωρητικών. Επίσης, εξετάσθηκε το θέµα των ανεπιφύλακτων δικαιωµάτων και της απόλυτης ή µη ισχύος τους. Τέλος, αφιερώθηκε ένα κεφάλαιο και στους «περιορισµούς των περιορισµών», στους οποίους υπόκειται η επιφύλαξη νόµου ως (νοµοθετικός) περιορισµός. οριοθετήσεις περιορισµοί σύµπραξη συντακτικού και κοινού νοµοθέτη επιφύλαξη νόµου, γενική/ ειδική εκτελεστικός νόµος οργανωτικός νόµος τυπικός/ ουσιαστικός νόµος επιφύλαξη υπέρ των διοικητικών/ δικαστικών αρχών επιφύλαξη διεθνούς δικαίου ανεπιφύλακτα δικαιώµατα περιορισµοί των περιορισµών SUMMARY ENTRIES In this paper there was examined the subject of the constitutional reserve of law. There was presented the fundamental subject of the general limitations, the history of the reserve of law, the function of this institution, the kinds of constitutional reserves and their relation. There was also developed the dissent 30

31 related to the reference to the law (typical or substantial) and the related theoretical opinions were registered. In addition, there was examined the subject of the unreserved rights and their absolute or not force. Lastly, a chapter was dedicated to the restrictions restrictions, which the reserve of law is subject to, because of its nature as a restriction. limitations restrictions cooperation of constitutional and common legislator reserve of law, general/ specific executive law regulative law typical/ substantial law reserve in favor of the administrative/ judiciary authorities reserve of international law unreserved rights restrictions restrictions 31

32 ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ αρχή της αναλογικότητας * ΣτΕ 2112/1984 (ΤοΣ, ΙΑ (1985), σελ. 63 επ. ): «Οι εκ µέρους του νοµοθέτου, και της διοικήσεως επιβαλλόµενοι περιορισµοί εις την άσκησιν των ατοµικών δικαιωµάτων πρέπει να είναι µόνον οι αναγκαίοι και να συνάπτονται προς τον υπό του νόµου επιδιωκόµενον σκοπόν. Ειδικότερον πρέπει να τελούν εις άµεσον σχέσιν όχι µόνον προς τον σκοπόν τούτον, αλλά και προς τα ήδη νοµίµως ή εν τοις πράγµασι κεκτηµένα ουσιαστικά προσόντα ή καταστάσεις (π.χ. γνώσεις επιστήµης ή τέχνης) των υποψηφίων ασκήσεως ορισµένου επαγγέλµατος...» θεωρία του πυρήνα των θεµελιωδών δικαιωµάτων * ΑΠ 926/1979 (Ολ. ΕΕΝ 1979, σελ. 737 επ.): Το δικαστήριο έκρινε αντισυνταγµατικό, ως παραβιάζον τον πυρήνα του άρθρ.14 1Σ (ελευθερία διατύπωσης και διάδοσης των στοχασµών) το άρθρο 36 του Ν. 75/1975, µε το οποίο απαγορεύεται ρητά οποιαδήποτε κρίση για το πρόσωπο διαιτητών ή κριτών κλπ. οπωσδήποτε εκδηλούµενη από αθλητή, προπονητή ή µέλος του διοικητικού συµβουλίου των διαγωνιζόµενων σωµατείων πριν ή µετά την τέλεση κάθε αγώνα, διότι «δεν εισάγει απλώς περιορισµούς και προϋποθέσεις (έστω και αυστηρές) διά την άσκησιν του εν λόγω δικαιώµατος, αλλά αφαιρεί ολοσχερώς εκ του ως άνω κύκλου προσώπων το δικαίωµα τούτο του εκφράζειν τους στοχασµούς των επί των ενδιαφερόντων αυτά ως άνω θεµάτων των...» * ΣτΕ 4129/1980 (ΤοΣ, Ζ (1981), σελ. 681 επ.): Το δικαστήριο έκρινε αντισυνταγµατικό τον καθορισµό κατώτατης τιµής πώλησης των εφηµερίδων, επικαλούµενο το «ουσιώδες στοιχείο του θεσµού». * Ολ. ΣτΕ 903/1981 (ΤοΣ, Ζ (1981), σελ. 701 επ.): Η Ολοµέλεια, που δίκασε την προηγούµενη υπόθεση κατά παραποµπή, θεωρεί αντισυνταγµατικές εκείνες τις επεµβάσεις που «αίρουν πράγµατι» το συνταγµατικό δικαίωµα. * Ολ. ΣτΕ 1503/1982 (ΤοΣ, Η (1982), σελ. 576 επ.): Η απόφαση αυτή χρησιµοποιεί τη διατύπωση ότι «δι αυτών» -εννοεί των περιορισµών- «δεν εξαφανίζεται ή δεν καθίσταται αδρανής...» 32