Διερεύνηση της ενσωμάτωσης των οικονομικών μεταναστών στον αγροτικό χώρο ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΏΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Διερεύνηση της ενσωμάτωσης των οικονομικών μεταναστών στον αγροτικό χώρο ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Κωνσταντίνος Παππάς Τριμελής συμβουλευτική επιτροπή: Καθηγητής Άγγελος Πατάκας Καθηγητής Απόστολος Παπαδόπουλος Καθηγητής Χαράλαμπος Κασίμης Αγρίνιο, Δεκέμβριος

2 2

3 Copyright Κωνσταντίνος Παππάς, Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της παρούσας διατριβής, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα. Ερωτήματα που αφορούν τη χρήση της διατριβής για κερδοσκοπικό σκοπό πρέπει να απευθύνονται προς τον συγγραφέα. Η έγκριση διδακτορικής διατριβής από το Πανεπιστήμιο Πατρών δε δηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέα. 3

4 Ευχαριστίες Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου σε όλους εκείνους που συνέβαλλαν ουσιαστικά, άμεσα ή έμμεσα, στην ολοκλήρωση της παρούσας διδακτορικής διατριβής. Αρχικά, οφείλω να ευχαριστήσω τον κ. κ. Άγγελο Πατάκα. Καθηγητή του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων του Πανεπιστημίου Πατρών και επιβλέποντα της διδακτορικής διατριβής. Η βοήθεια του στην επίλυση κάθε είδους προβλήματος, ήταν καταλυτική. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον κ. Απόστολο Παπαδόπουλο, Καθηγητή του Τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα, τη συνεχή υποστήριξη, γενικότερη συμπαράσταση, καθοδήγηση, επίβλεψη, επιμονή και υπομονή και την άψογη συνεργασία. Όλα όσα με δίδαξε με όρεξη και ενδιαφέρον και οι πολύτιμες συμβουλές του με ενέπνευσαν όχι μόνο όσον αφορά στην εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής μου αλλά και στη ζωή μου γενικότερα. Πολύτιμες υπήρξαν οι συμβουλές και τα σχόλια του κ. Χαράλαμπου Κασίμη, Καθηγητή του Τμήματος Αγροτικής Οικονομίας και Ανάπτυξης του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο που διέθεσε, τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις του και τις ενδιαφέρουσες συζητήσεις που με ώθησαν να συνεχίσω μέχρι τέλους. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω και τα υπόλοιπα μέλη της εξεταστικής επιτροπής: Τον κ. Αντώνιο Μωυσίδη, Καθηγητή του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, τον κ. Βασίλειο Πατρώνη, Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών, την κα Μαρία Τσάμπρα και τον κ. Αχιλλέα Κοντογεώργο, Λέκτορες του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων του Πανεπιστημίου Πατρών, για την πρόθυμη συμμετοχή τους στην κρίση της διδακτορικής μου διατριβής Ιδιαίτερα, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Αλίνα Χυζ, Καθηγήτρια του Τμήματος Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής, Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας του ΤΕΙ Πειραιά και τον κ. Γρηγόριο Γκίκα, Καθηγητή του Τμήματος Λογιστικής του Τ.Ε.Ι. Ηπείρου για την υποστήριξή τους κατά τη διάρκεια εκπόνησης της συγκεκριμένης διατριβής. 4

5 Θέλω, επίσης, να ευχαριστήσω τις Εύη Βαφειάδη, Ηλιάννα Χατζή, Παναγιώτα Κουτσιώρη και Μαριάννα Τσουμάνη, οι οποίες με βοήθησαν πολύ κατά την πραγματοποίηση της έρευνας πεδίου. Η συμβολή τους ήταν καθοριστική για την ολοκλήρωση της έρευνας. Θέλω να ευχαριστήσω ακόμη τον Γιώργο Δημακόπουλο για την πολύτιμη βοήθειά του και τις συμβουλές όσον αφορά τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων της επιτόπιας έρευνας. Ιδιαίτερη μνεία θα ήθελα να κάνω και στο πρόγραμμα με τίτλο «ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ Ι», του προγράμματος ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ του 3ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης του ΥΠ.Ε.Π.Θ για την οικονομική στήριξη που μου πρόσφερε κατά την εκπόνηση αυτής της διατριβής. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους δικούς μου ανθρώπους. Τη μητέρα μου Ευγενία και τον πατέρα μου Αλέξανδρο για την αγάπη και την υποστήριξη που πάντα μου δείχνουν. Τη σύζυγό μου Ελένη και την κόρη μου Αριάδνη για την κατανόηση και υπομονή που έδειξαν σε στιγμές που ήμουν κουρασμένος, πιεσμένος ή και απογοητευμένος καθώς και την υποστήριξη και την ανοχή που έδειξαν στις προτεραιότητες που επέβαλε αυτή η προσπάθεια. Ελπίζω με την ολοκλήρωση αυτής της μελέτης να νιώθουν υπερήφανοι για μένα. 5

6 6 Στην Ελένη και την Αριάδνη

7 Περίληψη Κωνσταντίνος Παππάς: Διερεύνηση της ενσωμάτωσης των οικονομικών μεταναστών στον αγροτικό χώρο Η παρούσα διδακτορική διατριβή επιχειρεί να διερευνήσει τις επιδράσεις από την έλευση των μεταναστών στον, ιδιαίτερα ευαίσθητο για την ελληνική οικονομία και κοινωνία, αγροτικό χώρο και στις περιφερειακές αγορές εργασίας. Μελετήθηκαν ζητήματα που σχετίζονται µε τη διαφοροποίηση της απασχόλησης των µεταναστών και, γενικότερα, µε την επίδραση της µεταναστευτικής εργασίας στην οικονοµία της ελληνικής υπαίθρου. Ειδικότερα, στόχους της έρευνας αποτέλεσαν α. η συλλογή δεδομένων σχετικά με τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις και τις επιχειρήσεις που απασχολούν μετανάστες και την απασχόληση των μεταναστών, β. η αναζήτηση των επιδράσεων της μετανάστευσης σε κάθε τομέα οικονομικής δραστηριότητας και στις αγορές εργασίας της υπαίθρου και γ. η καταγραφή των απόψεων σχετικά με τη σημασία της απασχόλησης μεταναστών στις τοπικές αγορές εργασίας. Η εμπειρική έρευνα πραγματοποιήθηκε σε τρεις, πληθυσμιακά ισομεγέθεις αλλά διαφορετικού τύπου, παραδειγματικές αγροτικές περιοχές, όλες στην Περιφέρεια Ηπείρου, οι οποίες συνδυάζουν διαφορετικές δραστηριότητες των τοµέων της οικονοµίας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα από το Μάιο έως το Νοέμβριο του 2006, στο σύνολο των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και επιχειρήσεων των περιοχών επιλογής που απασχολούσαν μετανάστες, με τη χρήση ημιδομημένων ερωτηματολογίων. Πραγματοποιήθηκαν συνολικά 212 συνεντεύξεις σε 183 κατόχους αγροτικών εκμεταλλεύσεων και 29 υπεύθυνους επιχειρήσεων. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας επιβεβαίωσε τη βασική υπόθεση της συγκεκριμένης διατριβής: Οι μετανάστες απασχολούνται σε όλους τους κλάδους της οικονομίας της υπαίθρου αποτελώντας εργατικό δυναμικό του αγροτικού χώρου. Λέξεις-κλειδιά: μετανάστες, Ελλάδα, ύπαιθρος, τοπικές αγορές εργασίας, αγροτικές εκμεταλλεύσεις, επιχειρήσεις, Ήπειρος 1

8 Abstract Konstantinos Pappas: Study of immigrants integration in rural labour markets of Greece This thesis aims to analyse and interpret the diverse impact of immigrants on different rural labour markets. Issues related to the diversification of migrants' employment and, more generally, the impact of migrant labour in the economy of the Greek countryside have been studied. In particular, aims of the survey were a. The collection of data for the structure of agricultural holdings and enterprises which employ immigrants; b. the study of the effects of immigrants' employment on each sector of economic activity and labour markets and c. to elicit views on the importance of immigrants' employment in local labour markets. The survey was conducted during the period from May to November 2006 in three population equal size but of a different type, rural areas, all in Epirus Region. These study areas combined different activities of sectors of the economy and defined as exemplary. All the farmers and entrepreneurs of the exemplary areas who were registered as employing immigrants were interviewed via semi-structured questionnaires. In total, 212 interviews to 183 farmers and 29 entrepreneurs took place. The analysis confirmed the main hypothesis that migrants cannot be considered as strictly agricultural labour force but they should rather be seen, in a wider framework, as a labour force of the rural areas which has important multiple influences upon the economy and society of these areas. Key-words: rural migrants, rural Greece, local labour markets, agricultural labour, permanent workers, Epirus 2

9 Περιεχόμενα Περίληψη... 1 Abstract... 2 Κατάλογος πινάκων... 7 Κατάλογος Γραφημάτων και Χαρτών Μέρος 1. Θεωρητικό πλαίσιο για την ύπαιθρο και τη μετανάστευση Κεφάλαιο 1. Η ύπαιθρος και ο μετασχηματισμός της στην Ευρώπη και στον ανεπτυγμένο κόσμο τα τελευταία χρόνια ( ) Εισαγωγή Η δομή του Κεφαλαίου Δημογραφικές αλλαγές Διαμόρφωση των δημογραφικών τάσεων στην Ευρώπη μέχρι σήμερα Κατανομή αγροτικού αστικού και παραδείγματα αλλαγών Ανομοιότητες ηλικίας και φύλου Εκπαίδευση Οικονομική δραστηριότητα και ανεργία στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο Οικονομικοί δείκτες Βαρύτητα των τομέων της οικονομίας Παραγωγικότητα Απασχόληση Ανεργία Επίπεδο εισοδήματος Μια νέα ευρωπαϊκή τυπολόγηση του «αγροτικού» Θεωρητικές προσεγγίσεις ερμηνείας της «αγροτικότητας» Ερμηνείες της «αγροτικότητας» στα κράτη μέλη της Ε.Ε Ευρωπαϊκή πολιτική αγροτικής ανάπτυξης και «αγροτικότητα» Η νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική Κοινή Αγροτική Πολιτική και ευρωπαϊκή ύπαιθρος Διαρθρωτικές μεταβολές στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο σήμερα Συμπεράσματα κεφαλαίου Κεφάλαιο 2. Το μεταναστευτικό φαινόμενο Εισαγωγή Η δομή του Κεφαλαίου Θεωρίες για τη μετανάστευση Εισαγωγή Η Νεοκλασική Θεωρία Τα νέα οικονομικά της μετανάστευσης (The new economics of migration) Η θεωρία της Κατάτμησης ή του Δυισμού της Αγοράς Εργασίας Η Θεωρία των Παγκοσμίων Συστημάτων Η μαρξιστική - λενινιστική προσέγγιση Δομική Θεωρία της Μετανάστευσης Μεταναστευτικά Δίκτυα Αλυσιδωτή Μετανάστευση Θεωρίες Μεταναστευτικών Συστημάτων Θεωρία της Σωρευτικής Αιτιότητας Θεωρία για την Κατανάλωση Θεωρία της Διεθνούς Μετανάστευσης Αποτύπωση του φαινομένου διεθνώς

10 2.4. Οι δυσχέρειες στη μελέτη του μεταναστευτικού φαινομένου Διαφορές σε ζητήματα ορολογίας Μέγεθος παράνομης μετανάστευσης Μεθοδολογία συγκέντρωσης των δεδομένων Η μετανάστευση στις ΗΠΑ Η μετανάστευση στην Ευρώπη Μεταναστευτικές τάσεις από το 2000 και εξής Η μετανάστευση στη νότια Ευρώπη Η μετανάστευση στις αγροτικές περιοχές της Ευρώπης Ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική Οικονομική κρίση και μετανάστευση στην Ε.Ε Συμπεράσματα κεφαλαίου Μέρος ΙΙ. Κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός στην Ελλάδα και στην ύπαιθρό της μετά το 1990 Το πλαίσιο της έρευνας Κεφάλαιο 3. Η οικονομική και περιφερειακή ανάπτυξη της Ελλάδας Εισαγωγή Η δομή του κεφαλαίου Οι εξελίξεις και η επίδρασή τους στη διαδικασία σύγκλισης με την Ε.Ε Οικονομικοί δείκτες Βαρύτητα των τομέων της οικονομίας Ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας Τομεακές εξελίξεις Απασχόληση Τμηματοποίηση της αγοράς εργασίας Δομή της απασχόλησης Απασχόληση Ανεργία Παραοικονομία Ανεπίσημη απασχόληση Η ελληνική ύπαιθρος και ο μετασχηματισμός της μετά το Άνιση περιφερειακή ανάπτυξη Οικονομικός και κοινωνικός μετασχηματισμός της υπαίθρου Νέες πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης Πολυλειτουργική ύπαιθρος Συμπεράσματα κεφαλαίου Κεφάλαιο 4. Η παρουσία των μεταναστών στην Ελλάδα Εισαγωγή Η δομή του κεφαλαίου Η μετανάστευση στην Ελλάδα Συνοπτική ιστορική αναδρομή H Ελλάδα ως χώρα υποδοχής μεταναστών Χαρακτηριστικά των μεταναστών Αιτίες προσέλκυσης των οικονομικών μεταναστών στην Ελλάδα Οι μετανάστες στην ελληνική αγορά εργασίας Η ασφαλιστική κάλυψη των μεταναστών στην Ελλάδα Η μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα Οικονομική κρίση στην Ελλάδα και μετανάστευση Η μετανάστευση στις αγροτικές περιοχές της Ελλάδας - Η συμβολή των μεταναστών στις τοπικές αγορές εργασίας

11 4.8. Έρευνες για τη μετανάστευση προς τις αγροτικές περιοχές της Ελλάδας Συμπεράσματα κεφαλαίου Κεφάλαιο 5. Η Περιφέρεια Ηπείρου Γεωγραφικά γεωμορφολογικά στοιχεία Πληθυσμιακά στοιχεία Δημογραφικές αλλαγές Οικονομικά χαρακτηριστικά Στοιχεία Απασχόλησης Εκπαίδευση Αστική και ύπαιθρος χώρα Τάσεις και προσδιοριστικοί παράγοντες ανάπτυξης της Περιφέρειας Η αγροτική ανάπτυξη της Ηπείρου Συγκριτικά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα του πρωτογενή τομέα και του αγροτικού χώρου της Ηπείρου Πρόσφατες προσπάθειες ανάπτυξης - διαρθρωτικές αδυναμίες Ανάλυση των χαρακτηριστικών των μεταναστών στην Ήπειρο Συμπεράσματα κεφαλαίου Μέρος ΙΙΙ Μεθοδολογία της έρευνας και ανάλυση των αποτελεσμάτων Κεφάλαιο 6. Μεθοδολογία της εμπειρικής έρευνας Αντικείμενο έρευνας Βασική υπόθεση εργασίας Περιοχές έρευνας και αγορές εργασίας σε αυτές Κριτήρια διαφοροποίησής τους Επιλογή παραδειγματικών περιοχών Χαρακτηριστικά κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης των περιοχών έρευνας Μετανάστες στις περιοχές έρευνας Στόχοι - Καθορισμός πληθυσμού έρευνας και επιλογή δείγματος Ο πληθυσμός έρευνας Το δειγματοληπτικό πλαίσιο Υποθέσεις Εργασίας Επιλογή και Κατασκευή των Μεθοδολογικών Εργαλείων Κεφάλαιο 7. Ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας Εισαγωγή Η δομή του κεφαλαίου Αγροτικές εκμεταλλεύσεις Κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού των ερωτώμενων Περιγραφή των αγροτικών εκμεταλλεύσεων Διερεύνηση της δυναμικής των αγροτικών εκμεταλλεύσεων Απασχόληση των μεταναστών στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις Χαρακτηριστικά απασχόλησης των μονίμων εργατών Χαρακτηριστικά απασχόλησης του εποχικού εργατικού δυναμικού Επιχειρήσεις Δημογραφικά δεδομένα υπευθύνων ατομικών / οικογενειακών επιχειρήσεων Προφίλ των επιχειρήσεων Αλλαγές από το 1990 και εξής Στοιχεία σχετικά με τους εργαζόμενους στις επιχειρήσεις

12 Μετανάστες εργαζόμενοι στις επιχειρήσεις Μετανάστες εποχικά εργαζόμενοι Μετανάστες μόνιμα εργαζόμενοι Επιδράσεις από την απασχόληση των μεταναστών Επιδράσεις από την απασχόληση των μεταναστών στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις Επιδράσεις από την απασχόληση των μεταναστών στις επιχειρήσεις Επίδραση των μεταναστών στην ανεργία των ντόπιων Επιδράσεις στην τοπική οικονομία Eνσωμάτωση στις τοπικές κοινωνίες Συμπεράσματα Βιβλιογραφία 345 Παράρτημα 358 6

13 Κατάλογος πινάκων Πίνακας 1. ΑΕΠ σε τρέχουσες Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης (ΜΑΔ) στην Περιφέρεια Ηπείρου, την Ελλάδα και την Ε.Ε Πίνακας 2. Κατανομή επιχειρήσεων ανά κλάδο δραστηριότητας Πίνακας 3. Οικονομικώς ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός, απασχολούμενοι κατά τομέα οικονομικής δραστηριότητας και άνεργοι στην Περιφέρεια Ηπείρου Πίνακας 4. Οικονομικώς ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός, απασχολούμενοι κατά τομέα οικονομικής δραστηριότητας και άνεργοι στις Ελληνικές Περιφέρειες Πίνακας 5. Κατάσταση απασχόλησης πληθυσμού Περιφέρειας Ηπείρου για τα έτη Πίνακας 6. Βασικοί περιφερειακοί Δείκτες για την απασχόληση Πίνακας 7. Μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και δημοτικού ανά 1000 κατοίκους 203 Πίνακας 8. Επίπεδο εκπαίδευσης στην Περιφέρεια Ηπείρου και στη χώρα Πίνακας 9. Βασικοί περιφερειακοί Δείκτες για την εκπαίδευση Πίνακας 10. Περιοχές Νομού Ιωαννίνων Πίνακας 11. Διακύμανση πληθυσμού - Πληθυσμιακή πυκνότητα ανά Δήμο/Κοινότητα Πίνακας 12. Μεταβολή δείκτη γήρανσης στους Δήμους του Ν. Ιωαννίνων Πίνακας 13. Μεταβολή δείκτη εξάρτησης στους Δήμους του Ν. Ιωαννίνων Πίνακας 14. Ποσοστό αλλοδαπών επί του πραγματικού πληθυσμού στο Ν. Πρέβεζας Πίνακας 15. Διακύμανση πληθυσμού, δεικτών γήρανσης και εξάρτησης στο Ν. Πρέβεζας Πίνακας 16. Διακύμανση πληθυσμού και πληθυσμιακή πυκνότητα στις περιοχές έρευνας Πίνακας 17. Τόπος μόνιμης κατοικίας Πίνακας 18.Οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 19. Επίπεδο εκπαίδευσης Πίνακας 20. Αριθμός ατόμων που αποτελούν το νοικοκυριό Πίνακας 21. Έδρα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων ανά Δημοτικό Διαμέρισμα Πίνακας 22. Τύπος και μέγεθος των αγροτικών εκμεταλλεύσεων Πίνακας 23. Έκταση ανά κατηγορία καλλιεργειών και καθεστώς χρήσης γης Πίνακας 24. Αριθμός και είδος ζώων στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις Πίνακας 25. Κατοχή ιδιόκτητων μηχανημάτων Πίνακας 26. Είδος αγροτικών μηχανημάτων Πίνακας 27. Αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στην εκμετάλλευση από το 1990 και εξής ή από τότε που ανέλαβε υπεύθυνος της αγροτικής εκμετάλλευσης Πίνακας 28. Λόγοι στους οποίους οφείλονται οι αλλαγές Πίνακας 29. Επίδραση της δυνατότητας απασχόλησης μεταναστών στην απόφαση για αλλαγές στην εκμετάλλευση Πίνακας 30. Έκταση της μόνιμης και εποχιακής απασχόλησης ανά περιοχή Πίνακας 31. Απασχόληση μόνιμων εργατών στην εκμετάλλευση ανά περιοχή Πίνακας 32. Εθνικότητα μόνιμων εργατών ανά περιοχή έρευνας Πίνακας 33. Φύλο μόνιμων εργατών ανά περιοχή έρευνας Πίνακας 34. Ημέρες απασχόλησης ανά έτος των μονίμων εργατών ανά περιοχή και συνολικά Πίνακας 35. Χρονιές απασχόλησης και άλλων μεταναστών ως μονίμων εργατών ανά περιοχή έρευνας Πίνακας 36. Διαμονή μεταναστών που δουλεύουν μόνιμα στις εκμεταλλεύσεις Πίνακας 37. Απασχόληση των μεταναστών μονίμων εργατών πριν απασχοληθούν στην εκμετάλλευση Πίνακας 38. Αντικείμενο της προηγούμενης απασχόλησης των μονίμων εργατών

14 Πίνακας 39. Διαπίστωση ενεργειών μεταναστών που έχουν περισσότερο διάστημα παραμονής στην περιοχή για να βοηθήσουν νεοφερμένους μετανάστες Πίνακας 40. Ενέργειες μεταναστών προκειμένου να βοηθήσουν νεοφερμένους μετανάστες Πίνακας 41. Έτη απασχόλησης μονίμων μεταναστών εργατών στην ίδια εκμετάλλευση Πίνακας 42. Έτη διαμονής στην Ελλάδα των μεταναστών που απασχολούνται μόνιμα στην εκμετάλλευση Πίνακας 43. Τρόπος πληρωμής μόνιμων εργατών στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις των περιοχών έρευνας Πίνακας 44. Μέσος όρος ωρών απασχόλησης ανά ημέρα των μονίμων εργατών στην εκμετάλλευση Πίνακας 45. Απασχόληση εποχικών εργατών από τις εκμεταλλεύσεις Πίνακας 46. Φύλο εποχικά απασχολούμενων ανά περιοχή έρευνας και συνολικά Πίνακας 47. Εθνικότητες εποχικά απασχολούμενων ανά περιοχή έρευνας και συνολικά 278 Πίνακας 48. Μέσος όρος μεροκάματων ετησίως εποχικά απασχολούμενων ανά εκμετάλλευση Πίνακας 49. Μεροκάματα εποχικά απασχολούμενων ανά εκμετάλλευση Πίνακας 50. Δύο κυριότεροι λόγοι για τους οποίους παίρνουν μετανάστες εποχικούς εργάτες στις εκμεταλλεύσεις (ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων)* Πίνακας 51. Εργασίες στις οποίες απασχολήθηκαν οι μετανάστες εποχικοί εργάτες* Πίνακας 52. Μεροκάματα εποχικών εργατών στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις των περιοχών έρευνας Πίνακας 53. Παράγοντες που λαμβάνουν υπόψη οι εργοδότες για τον υπολογισμό της αμοιβής των εποχικών εργατών στις εκμεταλλεύσεις τους Πίνακας 54. Ποιότητα εργασίας μεταναστών εποχικών εργατών που απασχολούνται στις εκμεταλλεύσεις Πίνακας 55. Ποιότητα εργασίας μεταναστών εποχικών εργατών σε σχέση με την ποιότητα εργασίας των Ελλήνων Πίνακας 56. Τρόποι εύρεσης μεταναστών εποχικών εργατών από τους κατόχους / αρχηγούς αγροτικών εκμεταλλεύσεων Πίνακας 57. Έδρα επιχείρησης Πίνακας 58. Κατανομή των επιχειρήσεων ανά περιοχή έρευνας Πίνακας 59. Κατανομή των επιχειρήσεων κατά τομέα οικονομικής δραστηριότητας και τύπο Πίνακας 60. Τόπος μόνιμης κατοικίας υπευθύνων ατομικών και οικογενειακών επιχειρήσεων που καταγράφηκαν Πίνακας 61. Οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 62. Επίπεδο εκπαίδευσης Πίνακας 63. Αριθμός ατόμων που αποτελούν το νοικοκυριό Πίνακας 64. Επίπεδο εκπαίδευσης των λοιπών μελών της οικογένειας Πίνακας 65. Αντικείμενο απασχόλησης των μελών της οικογένειας Πίνακας 66. Δεύτερη απασχόληση των επιχειρηματιών Πίνακας 67. Απασχόληση μεταναστών στη δεύτερη δραστηριότητα Πίνακας 68. Απασχόληση μεταναστών στο νοικοκυριό Πίνακας 69. Περίοδος έναρξης δραστηριότητας της επιχείρησης Πίνακας 70. Περίοδος λειτουργίας στη διάρκεια του έτους Πίνακας 71. Αντικείμενα δραστηριοποίησης των επιχειρήσεων Πίνακας 72. Κύκλος εργασιών της επιχείρησης κατά το Πίνακας 73. Περιοχή δραστηριοποίησης της επιχείρησης Πίνακας 74. Εξαγωγική δραστηριότητα Πίνακας 75. Θέση της επιχείρησης σε σχέση με τον ανταγωνισμό (ισχυρά σημεία)

15 Πίνακας 76. Θέση της επιχείρησης σε σχέση με τον ανταγωνισμό (αδύνατα σημεία) Πίνακας 77. Αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στην επιχείρηση από το 1990 και εξής ή από τότε που ανέλαβε υπεύθυνος της επιχείρησης (ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων)* Πίνακας 78. Λόγοι στους οποίους οφείλονται οι αλλαγές (ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων)* Πίνακας 79. Προγράμματα στα οποία εντάχθηκαν οι επιχειρήσεις Πίνακας 80. Εργαζόμενοι που απασχολεί η επιχείρηση Πίνακας 81. Έλληνες μόνιμοι εργαζόμενοι στην επιχείρηση Πίνακας 82. Μετανάστες μόνιμοι εργαζόμενοι στην επιχείρηση Πίνακας 83. Έκταση μόνιμης και εποχικής απασχόλησης στις επιχειρήσεις Πίνακας 84. Εποχικά και μόνιμα απασχολούμενοι στις επιχειρήσεις ανά περιοχή Πίνακας 85. Εθνικότητα μόνιμα απασχολούμενων στις επιχειρήσεις Πίνακας 86. Αντικείμενα απασχόλησης μόνιμων εργατών Πίνακας 87. Ημέρες απασχόλησης ανά έτος των μονίμων εργατών στις επιχειρήσεις Πίνακας 88. Μέσος όρος ωρών απασχόλησης ανά ημέρα των μονίμων εργατών στην επιχείρηση Πίνακας 89. Έτη απασχόλησης των μονίμων εργατών στην ίδια επιχείρηση Πίνακας 90. Κριτήρια επιλογής μετανάστη μόνιμου εργαζόμενου αντί για Έλληνα Πίνακας 91. Τρόπος πληρωμής μόνιμων εργαζομένων στις επιχειρήσεις Πίνακας 92. Κριτήρια επιλογής μεταναστών εργατών από τους επιχειρηματίες Πίνακας 93. Σημαντικότητα παραγόντων επιλογής μεταναστών μόνιμων εργαζομένων Πίνακας 94. Ποιότητα εργασίας μεταναστών εποχικών εργατών που απασχολούνται στις εκμεταλλεύσεις Πίνακας 95. Σύγκριση ποιότητας εργασίας μεταναστών στις επιχειρήσεις σε σχέση με των Ελλήνων Πίνακας 96. Σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών που απασχολούνται στην επιχείρηση Πίνακας 97. Συμβολή της απασχόλησης των μεταναστών στις επαγγελματικές δραστηριότητες Πίνακας 98. Επιδράσεις από την απασχόληση των μεταναστών στις εκμεταλλεύσεις Πίνακας 99. Θετική επίδραση των μεταναστών στις εκμεταλλεύσεις Πίνακας 100. Αρνητική επίδραση των μεταναστών στις εκμεταλλεύσεις Πίνακας 101. Επίπτωση στην εκμετάλλευση εάν μειωθεί ο αριθμός των μεταναστών Πίνακας 102. Λόγοι για τους οποίους θα υπήρχε η συγκεκριμένη επίπτωση Πίνακας 103. Επίπτωση στην εκμετάλλευση εάν αυξηθεί το κόστος απασχόλησης των μεταναστών Πίνακας 104. Λόγοι για τους οποίους θα υπήρχε η συγκεκριμένη επίπτωση Πίνακας 105. Επίδραση στην απασχόληση των μελών της οικογένειας από την απασχόληση μεταναστών στην εκμετάλλευση Πίνακας 106. Επιπτώσεις στη λειτουργία της εκμετάλλευσης από τις επιδράσεις στα μέλη της οικογένειας Πίνακας 107. Αποτελεσματικότητα μέτρων ενίσχυσης της λειτουργίας της επιχείρησης. 323 Πίνακας 108. Επίπτωση στην επιχείρηση Πίνακας 109. Ανεργία στην περιοχή Πίνακας 110. Λόγοι στους οποίους οφείλεται η ανεργία των ντόπιων στην περιοχή (κάτοχοι αγροτικών εκμεταλλεύσεων) Πίνακας 111. Λόγοι για τους οποίους δεν υπάρχει ανεργία στην περιοχή Πίνακας 112. Δουλειές που κάνουν οι μετανάστες θα τις έκανε ένας Έλληνας στην περιοχή; Πίνακας 113. Γιατί οι Έλληνες δεν κάνουν τις ίδιες δουλειές με τους μετανάστες

16 Πίνακας 114. Απόψεις των κατόχων/αρχηγών αγροτικών εκμεταλλεύσεων για τη συμβολή των μεταναστών στην τοπική οικονομία και κοινωνία, γενικότερα Πίνακας 115. Απόψεις των υπευθύνων επιχειρήσεων για τη συμβολή των μεταναστών στην τοπική οικονομία και κοινωνία, γενικότερα Πίνακας 116. Κλάδοι που ζημιώθηκαν περισσότερο από την παρουσία των μεταναστών στην περιοχή

17 Κατάλογος Γραφημάτων και Χαρτών Γράφημα 1. Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ανά Περιφέρεια (Πηγή: ΕΣΥΕ, 2008) Γράφημα 2. Κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Γράφημα 3. Συμμετοχή των τομέων παραγωγής στην απασχόληση (Πηγή: ΕΣΥΕ, 2001) Γράφημα 5. Μεταβολή πραγματικού πληθυσμού στο Ν. Ιωαννίνων ανά Δήμο / Κοινότητα...Error! Bookmark not defined. Γράφημα 6. Μεταβολή δείκτη γήρανσης...error! Bookmark not defined. Γράφημα 7. Απασχόληση ανά τομέα και Δήμο στο Ν. Ιωαννίνων... Error! Bookmark not defined. Γράφημα 9. Mεταβολή του πραγματικού πληθυσμού στους Δήμους του Ν. Πρέβεζας. Error! Bookmark not defined. Γράφημα 4. Νομός Ιωαννίνων: Αριθμός αλλοδαπών - αδειών παραμονής ανά Δήμο - Κοινότητα Γράφημα 5. Μεταβολή πραγματικού πληθυσμού στο Ν. Ιωαννίνων ανά Δήμο / Κοινότητα Γράφημα 6. Μεταβολή δείκτη γήρανσης Γράφημα 7. Απασχόληση ανά τομέα και Δήμο στο Ν. Ιωαννίνων Γράφημα 8. Διακύμανση δείκτη γήρανσης στους Δήμους του Ν. Πρέβεζας Γράφημα 9. Mεταβολή του πραγματικού πληθυσμού στους Δήμους του Ν. Πρέβεζας Γράφημα 10. Οικογενειακή κατάσταση ερωτώμενου Γράφημα 11. Ανεργία των μελών του νοικοκυριού Γράφημα 12. Επίπεδο εκπαίδευσης Γράφημα 13. Κατανομή αγροτικών εκμεταλλεύσεων ανά Δημοτικό Διαμέρισμα Γράφημα 14. Απασχόληση μόνιμων εργατών Γράφημα 15. Φύλο εποχικά απασχολούμενων Γράφημα 16. Εθνικότητα εποχικά απασχολούμενων Γράφημα 17. Μεροκάματα εποχικά απασχολούμενων κατ έτος Γράφημα 19. Εργασίες στις οποίες απασχολήθηκαν οι μετανάστες εποχικοί εργάτες Γράφημα 20. Διακύμανση μεροκάματου εποχικών εργατών Γράφημα 21. Παράγοντες που λαμβάνουν υπόψη για τον καθορισμό του ύψους των μεροκάματων Γράφημα 22. Ποιότητα εργασίας μεταναστών εργατών Γράφημα 23. Ποιότητα εργασίας μεταναστών εποχικών εργατών Γράφημα 24. Επίδραση στην απασχόληση των μελών της οικογένειας από την απασχόληση μεταναστών στην εκμετάλλευση Χάρτης 1. Οι περιοχές έρευνας

18 Εισαγωγή Η μαζική είσοδος των οικονομικών μεταναστών στην ελληνική επικράτεια είναι προϊόν των διεθνών εξελίξεων που συνδέονται με την παγκοσμιοποίηση, την κατάρρευση των καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, τις περιφερειακές συγκρούσεις και τις αναταράξεις στα Βαλκάνια που πραγματοποιήθηκαν από το τέλος της δεκαετίας του 80 και εξής. Σήμερα υπολογίζεται ότι οι μετανάστες αποτελούν το 10% του πληθυσμού της χώρας και το 15% περίπου του εργατικού δυναμικού της. Παρά τις προσπάθειες ελέγχου και ρύθμισης του μεταναστευτικού ρεύματος, δεν παρατηρείται σημαντική ανάσχεση του φαινομένου αφού δεν έχουν εκλείψει οι συνθήκες που το συντηρούν. Οι οικονομικές και οι πολιτικές κρίσεις που συνδέονται με την παγκοσμιοποίηση καθώς και οι περιφερειακές πολεμικές συγκρούσεις οδηγούν συχνά μεγάλα τμήματα του πληθυσμού των χωρών του Τρίτου Κόσμου στην αναζήτηση καλύτερης τύχης στις ανεπτυγμένες χώρες της Ευρώπης. Η ιδιαίτερη γεωγραφική θέση της Ελλάδας ως πύλης εισόδου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η σχετικά εύκολη προσπελασιμότητα που ευνοείται από τις εκτεταμένες ακτογραμμές δυσχεραίνουν τον έλεγχο των παράνομων μεταναστευτικών ροών. Η είσοδος του ξένου εργατικού δυναμικού στην ελληνική ύπαιθρο συνέπεσε με σημαντικές εξελίξεις στη γεωργία αλλά και στην οικονομία της υπαίθρου γενικότερα. Μετά από μια περίοδο αξιόλογης ανόδου του αγροτικού εισοδήματος, αποτέλεσμα της ΚΑΠ και μιας εθνικής φιλοαγροτικής πολιτικής, άρχισαν, στην δεκαετία του 90, να εμφανίζονται οι επιπτώσεις από τη μείωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής γεωργίας λόγω της μείωσης των ιδιωτικών επενδύσεων, της ανορθολογικής διαχείρισης των κοινοτικών πόρων και μιας ανεπαρκούς διαρθρωτικής πολιτικής. Η αναθεώρηση της ΚΑΠ, που ακολούθησε, και ο αναπροσανατολισμός της εθνικής αγροτικής πολιτικής οδήγησαν στη δημιουργία ενός αρνητικού οικονομικού περιβάλλοντος για την ελληνική γεωργία με σοβαρές επιπτώσεις για τα αγροτικά εισοδήματα. Παράλληλα οι πιέσεις για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής γεωργίας που συνδέονται με την αναδιάρθρωση της γεωργικής παραγωγής προς εντατικές καλλιέργειες και τον τεχνολογικό 12

19 εκσυγχρονισμό οδήγησαν σε έντονες εποχικές ανάγκες εργατικών χεριών αλλά και σε μια ταυτόχρονη μείωση/ αποχώρηση τμήματος του οικογενειακού εργατικού δυναμικού. Οι επιπτώσεις των παραπάνω στην δημογραφική εικόνα του πληθυσμού της υπαίθρου είναι προφανείς. Το δημογραφικό έλλειμμα που δημιουργήθηκε από την αγροτική έξοδο ενισχύθηκε από την αναδιάρθρωση της γεωργίας, τη μείωση της γεωργικής απασχόλησης και την επέκταση της πολυαπασχόλησης. Από την άλλη πλευρά, όμως, η ύπαιθρος γίνεται πεδίο ανάπτυξης και άλλων, εκτός των γεωργικών, παραγωγικών δραστηριοτήτων, οικιστικής επέκτασης και νέων καταναλωτικών συμπεριφορών που συνδέονται με την αναψυχή, αλλά και με την «επιστροφή» στο τόπο καταγωγής, δημιουργώντας ανάγκες στις τοπικές αγορές εργασίας που δεν καλύπτονται από το ντόπιο εργατικό δυναμικό. Η αδυναμία κάλυψης των νέων αναγκών στις τοπικές αγορές εργασίας από το ντόπιο εργατικό δυναμικό οφείλεται αφενός στους δημογραφικούς και διαρθρωτικούς παράγοντες που προαναφέρθηκαν και αφετέρου στην κοινωνική αποστροφή των νέων προς τις χαμηλού κύρους, ανειδίκευτες και χαμηλά αμειβόμενες απασχολήσεις, όπως έχει ήδη σημειωθεί για το σύνολο της οικονομίας. Η άνοδος του βιοτικού και του εκπαιδευτικού επιπέδου αλλά και η εξάπλωση των αστικών καταναλωτικών προτύπων συνετέλεσαν στην δημιουργία υψηλών προσδοκιών στους νέους για αναζήτηση απασχόλησης εκτός γεωργίας αλλά και εκτός υπαίθρου. Η είσοδος των µεταναστών στη χώρα επιτάχυνε τις πραγματοποιούμενες αλλαγές συμβάλλοντας, υπό µια γενική θεώρηση, θετικά στις οικονοµικά µετασχηµατιζόµενες αγροτικές περιοχές της. Οι µετανάστες αποτελούν πια εργατικό δυναμικό της υπαίθρου, συμμετέχοντας σε όλους τους τοµείς οικονοµικής δραστηριότητας και επιφέροντας πολλαπλές επιδράσεις στην κοινωνία και την οικονοµία του ελληνικού αγροτικού χώρου. Σήμερα υπάρχει, επίσης, προβληματισμός σχετικά με τα νέα φαινόμενα που συνδέονται με την ανάπτυξη του αγροτικού χώρου αλλά και τη σημασία των πολιτικών που αφορούν την ύπαιθρο. Στη χώρα μας βρίσκεται σε εξέλιξη ο διάλογος για τα σύγχρονα διαρθρωτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του 13

20 αγροτικού χώρου, την αναζήτηση ενός νέου ρόλου για την αγροτική εκμετάλλευση, τις γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, τις χωρικές και κοινωνικές ανασυνθέσεις του αγροτικού χώρου. Παράλληλα, δεδομένης της ύφεσης στην οποία βρίσκεται η ελληνική οικονομία και του περιορισμού της ανταγωνιστικότητάς της έχουν αρχίσει να τίθενται έντονα ζητήματα διερεύνησης της επίδρασης των μεταναστών στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων, στην ποιότητα των προϊόντων τους και εν τέλει της αναδιανομής εισοδημάτων και της μετεξέλιξης των τοπικών αγορών εργασίας. Η συγκεκριμένη διδακτορική διατριβή επιχειρεί να συμβάλλει στον επιστημονικό διάλογο που βρίσκεται σε εξέλιξη και διαρκώς διευρύνεται κατά τα τελευταία έτη και αφορά στα ζητήματα που εν συντομία τέθηκαν ανωτέρω. Δομείται σε τρία Μέρη: Στο Μέρος Ι αναπτύσσεται το θεωρητικό πλαίσιο για την ύπαιθρο και το μετασχηματισμό της στην Ευρώπη και στον ανεπτυγμένο κόσμο τα τελευταία χρόνια ( ) καθώς και για το φαινόμενο της μετανάστευσης. Το Κεφάλαιο 1 εστιάζει στο μετασχηματισμό της ευρωπαϊκής υπαίθρου. Παρουσιάζονται οι δημογραφικές εξελίξεις (ιδιαίτερα η μετανάστευση και οι επιδράσεις αυτής στην ηλικιακή κατανομή και το φύλο), η συνολική οικονομική δραστηριότητα, η παραγωγικότητα, η απασχόληση και η ανεργία, οι αλλαγές στον πρωτογενή τομέα, γενικά και οι εξελίξεις στην υπόλοιπη αγροτική οικονομία, ειδικότερα. Αναδεικνύονται οι νέες ευκαιρίες απασχόλησης που αναδύονται στην ύπαιθρο και η ετοιμότητα και ικανότητα των τοπικών οικονομιών να τις υιοθετήσουν που, συχνά, εξαρτώνται από το επίπεδο εκπαίδευσης του ανθρώπινου δυναμικού της. Μέσω της παρουσίασης θεωρητικών προσεγγίσεων για την ερμηνεία της «αγροτικότητας» και των αντίστοιχων ερμηνειών της στα κράτη μέλη της Ε.Ε. επιχειρείται να αναδειχθεί μια νέα ευρωπαϊκή τυπολόγηση του «αγροτικού». Εξετάζεται η «αγροτικότητα» στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης και της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ και σημειώνονται οι διαρθρωτικές μεταβολές στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο τα τελευταία έτη. Στο Κεφάλαιο 2 παρατίθενται συνοπτικά οι σύγχρονες θεωρίες για τη μετανάστευση 14

21 και επιχειρείται η αποτύπωση του φαινομένου διεθνώς και η παράθεση των δυσχερειών που παρουσιάζονται κατά τη μελέτη του φαινομένου. Σκιαγραφείται το φαινόμενο και οι επιδράσεις του στις ΗΠΑ, την Ευρώπη και, ειδικότερα, στη νότια Ευρώπη και τις αγροτικές περιοχές της ενώ γίνεται αναφορά στις τάσεις που διαμορφώνονται από το 2000 και εξής και ιδιαίτερα στις εξελίξεις που προοιωνίζονται ή ήδη συμβαίνουν εξαιτίας της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Στο Μέρος ΙΙ αναλύεται ο κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός στην Ελλάδα και στην ύπαιθρό της μετά το 1990 και σκιαγραφείται το πλαίσιο της έρευνας. Το Κεφάλαιο 3 εστιάζει στην παρουσίαση των εξελίξεων στην οικονομική και περιφερειακή ανάπτυξη της Ελλάδας από το 1990 και μετά. Περιγράφονται οικονομικοί δείκτες που σχετίζονται με την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας και τη βαρύτητα των επιμέρους τομέων. Παρουσιάζεται η κατάσταση στις αγορές εργασίας και η δομή της απασχόλησης, η επίδραση της παραοικονομίας και της ανεπίσημης οικονομίας στις αγορές εργασίας και στην ελληνική οικονομία και η εξέλιξη της ανεργίας. Περαιτέρω, στο Κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται δεδομένα που αναδεικνύουν την άνιση ανάπτυξη μεταξύ των διοικητικών Περιφερειών, εξετάζονται οι εξελίξεις στην ελληνική ύπαιθρο και ο οικονομικός και κοινωνικός μετασχηματισμός της τα τελευταία χρόνια και παρουσιάζονται οι πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης που οδήγησαν σε μια διαφοροποιημένη, πολυλειτουργική ύπαιθρο. Στο Κεφάλαιο 4 αποτυπώνεται συνοπτικά το μεταναστευτικό φαινόμενο στην Ελλάδα. Αναλύονται οι αιτίες προσέλκυσης των μεταναστών στη χώρα και τα χαρακτηριστικά αυτών. Παρουσιάζονται οι επιδράσεις από την είσοδό τους στην ελληνική αγορά εργασίας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά απασχόλησης και ασφαλιστικής κάλυψής τους καθώς και το γενικότερο πλαίσιο της ασκούμενης μεταναστευτικής πολιτικής. Επιχειρείται, επίσης, η σκιαγράφηση των επιδράσεων από την οικονομική κρίση στους μετανάστες. Τέλος, παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά του φαινομένου στις αγροτικές περιοχές της Ελλάδας και αναδεικνύεται η συμβολή τους στις τοπικές αγορές εργασίας και την οικονομία της υπαίθρου. 15

22 Στο Κεφάλαιο 5 παρουσιάζεται η Περιφέρεια Ηπείρου και αναδεικνύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, τα οποία επιτρέπουν μια πολυδιάστατη προσέγγιση του μεταναστευτικού φαινομένου στον ελληνικό αγροτικό χώρο. Γίνεται αναφορά στις πρόσφατες προσπάθειες ανάπτυξης στην Περιφέρεια και στις διαρθρωτικές αδυναμίες και, τέλος, αναλύονται τα χαρακτηριστικά των μεταναστών στην Ήπειρο. Το Μέρος ΙΙΙ αφορά στη μεθοδολογία της εμπειρικής έρευνας και την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Στο Κεφάλαιο 6 αναπτύσσεται η μεθοδολογία της εμπειρικής έρευνας. Εξειδικεύεται το αντικείμενο της έρευνας και η βασική υπόθεση εργασίας. Γίνεται αναφορά στον κοινωνικοοικονομικό μετασχηματισμό του αγροτικού χώρου και την ενίσχυσή του από τα πρόσφατα μεταναστευτικά ρεύματα προς την Ελλάδα. Αντανάκλαση αυτής της πολυλειτουργικότητας της ελληνικής υπαίθρου αποτελούν οι ποικίλες επιδράσεις των μεταναστών σε διαφορετικές αγροτικές περιοχές με διάφορες τομεακές κατανομές της οικονομίας. Απόρροια των ανωτέρω αποτελεί η βασική υπόθεση εργασίας σύμφωνα με την οποία οι μετανάστες συμμετέχουν σε όλους τους τομείς της οικονομίας και η παρουσία τους διαφέρει ανά τομέα και γεωγραφική περιοχή, επιδρώντας σε χαρακτηριστικά των περιφερειακών αγορών εργασίας και, εν τέλει, στη διαδικασία ένταξής τους. Η βασική υπόθεση καταλήγει ότι οι μετανάστες δε νοούνται αυστηρά ως αγροτικό εργατικό δυναμικό αλλά, ευρύτερα, ως εργατικό δυναμικό της υπαίθρου το οποίο επιφέρει πολλαπλές επιδράσεις καθώς και σημαντικές και διαφορετικές κοινωνικο-δημογραφικές επιπτώσεις στην κοινωνία και την οικονομία του ελληνικού αγροτικού χώρου. Στη συνέχεια, εξηγείται η επιλογή της θεωρίας της τμηματοποιημένης αγοράς εργασίας για την ερμηνεία των ευρημάτων της έρευνας καθώς και της προσέγγισης της μελέτης του μεταναστευτικού φαινομένου σε επίπεδο παραδειγματικών περιοχών. Παρουσιάζονται τα κριτήρια διαφοροποίησης και επιλογής των περιοχών αυτών καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξής τους και η θέση των μεταναστών σε αυτές. Το σύνολο των επιχειρήσεων και των αγροτικών εκμεταλλεύσεων οι οποίες δηλώνουν ως εργοδότες μεταναστών (συνολικά 212) αποτέλεσε το 16

23 δειγματοληπτικό πλαίσιο. Ως το καταλληλότερο μεθοδολογικό εργαλείο για την πραγματοποίηση της επιτόπιας έρευνας επιλέχθηκε το δομημένο ερωτηματολόγιο. Συνολικά κατασκευάστηκαν δύο (2) ερωτηματολόγια για τους κατόχους αγροτικών εκμεταλλεύσεων και τους επιχειρηματίες που απασχολούν μετανάστες, ένα (1) ένθετο ερωτηματολόγιο που αφορά σε τυχόν δεύτερη απασχόληση του ερωτώμενου, στην οποία επίσης απασχολούνται μετανάστες και ένα (1) ένθετο ερωτηματολόγιο που αφορά στις στάσεις και τις απόψεις των εργοδοτών για τους μετανάστες και την επίδρασή τους στην τοπική οικονομία και κοινωνία (βλέπε Παράρτημα). Μετά τις γενικές παρατηρήσεις στο Κεφάλαιο 7 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας με στόχο τη διερεύνηση των επιδράσεων από την απασχόληση των μεταναστών στις αγορές εργασίας της υπαίθρου. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται ξεχωριστά για τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις και τις επιχειρήσεις αλλά και συγκριτικά μεταξύ των περιοχών ή των δραστηριοτήτων όταν από την έρευνα αναδεικνύονται ανάλογες διαφοροποιήσεις. Αρχικά σκιαγραφούνται τα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού των ερωτώμενων κατόχων αγροτικών εκμεταλλεύσεων και υπευθύνων ατομικών / οικογενειακών επιχειρήσεων. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το προφίλ των εκμεταλλεύσεων / επιχειρήσεων και περιγράφονται οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν σε αυτές κατά τα τελευταία έτη. Το κύριο τμήμα του Μέρους ΙΙΙ αφορά στην παρουσίαση των χαρακτηριστικών απασχόλησης των εργαζομένων και, ιδιαίτερα, των μεταναστών στις εκμεταλλεύσεις / επιχειρήσεις των τριών περιοχών έρευνας. Αναδεικνύεται η κινητικότητα των μεταναστών, οι προσδοκίες τους και οι προοπτικές ένταξης. Τέλος, επιχειρείται η αποτύπωση των επιδράσεων από την απασχόληση των μεταναστών στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις / επιχειρήσεις αλλά και στην απασχόληση των μελών της οικογένειας. Τέλος, διατυπώνονται τα συμπεράσματα που απορρέουν από την επεξεργασία των αποτελεσμάτων της έρευνας σχετικά με τις κοινωνικοοικονομικές επιδράσεις από την απασχόληση των μεταναστών στις αγορές εργασίας της υπαίθρου. Συνοπτικά, η έρευνα ανέδειξε ότι οι γυναίκες και στις τρεις περιοχές διστάζουν να αναλάβουν επιχειρηματικές πρωτοβουλίες. Επιπρόσθετα, το χαμηλό συνολικό επίπεδο 17

24 εκπαίδευσης περιορίζει τις προσδοκίες όχι μόνο των γυναικών αλλά, γενικότερα, των κατοίκων της υπαίθρου σε σχέση με την απασχόλησή τους. Είναι, επίσης, χαρακτηριστική η αποστράγγιση της υπαίθρου από παραγωγικό ανθρώπινο δυναμικό απαραίτητο για τον εκσυγχρονισμό των τοπικών οικονομιών. Στο πλαίσιο αυτό οι κάτοχοι αγροτικών εκμεταλλεύσεων, αντίθετα από τους επιχειρηματίες, προέβησαν σε σημαντικές αλλαγές, θετικές ή αρνητικές, στην εκμετάλλευσή τους λαμβάνοντας υπόψη τη δυνατότητα απασχόλησης μεταναστών. Ο αριθμός των επιχειρήσεων που απασχολούν μετανάστες είναι μικρός, αντανακλώντας τη γενικότερη κατάσταση στην ύπαιθρο. Αναδεικνύεται, επιπρόσθετα, ότι η μεταναστευτική εργασία αποτελεί δομικό χαρακτηριστικό της απασχόλησης στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις. Οι μετανάστες καλύπτουν κατώτερο τμήμα των τοπικών αγορών εργασίας. Η έλλειψη Ελλήνων, κυρίως, αλλά και η ευελιξία και διαθεσιμότητα των μεταναστών και οι χαμηλότερες αποδοχές τους αποτελούν τους κυριότερους λόγους απασχόλησής τους στις επιχειρήσεις. Είναι συχνό το φαινόμενο της ετεροασφάλισης των μεταναστών το οποίο κρατά χαμηλότερο το κόστος λειτουργίας των επιχειρήσεων, εντούτοις μεγεθύνει την εισφοροδιαφυγή. Από την έρευνα αναδεικνύεται ότι η απασχόληση των μεταναστών έχει οδηγήσει σε ανακατανομή των ρόλων των μελών της οικογένειας και στον επανακαθορισμό του χρόνου εργασίας τους στην εκμετάλλευση. Στους άνδρες αγρότες, οι μετανάστες προσέφεραν την κοινωνική θέση του εργοδότη και την ίδια στιγμή μείωσαν το φόρτο εργασίας τους με την ανάληψη των βαρέων και επικίνδυνων καθηκόντων. Για τις γυναίκες που ασχολούνταν με την αγροτική εκμετάλλευση, η απασχόληση μεταναστών τις «απελευθέρωσε» από τις αλυσίδες των αγροτικών εργασιών και τους επέτρεψε να αναζητήσουν απασχόληση εκτός της γεωργικής εκμετάλλευσης ή / και να εστιάσουν στην «οικιακή» εργασία τους. Αναδείχθηκε διαφορετική αντιληπτότητα του προβλήματος της ανεργίας από τους τοπικούς πληθυσμούς ενώ δεν «χρεώνεται» η ανεργία των ντόπιων στους μετανάστες. Η έρευνα, επίσης, έδειξε ιδιαίτερα χρήσιμα χαρακτηριστικά της γεωγραφικής αλλά και τομεακής κινητικότητας των μεταναστών, καθώς και στρατηγικές προσαρμογής τους στο μεταβαλλόμενο περιβάλλον των αγορών εργασίας της υπαίθρου. Εν 18

25 κατακλείδι, η συμβολή των μεταναστών στη διατήρηση του πολυλειτουργικού χαρακτήρα των αγροτικών περιοχών είναι θεμελιώδης, καθώς προστέθηκε ενεργό εργατικό δυναμικό στις περιοχές αυτές όπου υπάρχει πρόβλημα διαθεσιμότητας εργατών τόσο στον αγροτικό, κυρίως, όσο και στους υπόλοιπους τομείς της οικονομίας. Η δυσμενής εξέλιξη των δημογραφικών, κοινωνικών αλλά και διαρθρωτικών παραγόντων που συνέβαλαν στην μεγέθυνση της απασχόλησης των μεταναστών στις αγορές εργασίας της υπαίθρου φαίνεται ότι δεν αποτελεί ικανή συνθήκη περιορισμού της. Η οικονομική κρίση που συνεχίζεται από το 2008 πιθανόν να αναπροσδιορίσει τους τομείς απασχόλησης των μεταναστών, τις σχέσεις εργασίας και τις αποδοχές τους, εντούτοις εκτιμάται ότι δεν φαίνεται να ανατρέπει την πορεία απασχόλησης των μεταναστών στην ελληνική ύπαιθρο. 19

26 Μέρος 1. Θεωρητικό πλαίσιο για την ύπαιθρο και τη μετανάστευση Κεφάλαιο 1. Η ύπαιθρος και ο μετασχηματισμός της στην Ευρώπη και στον ανεπτυγμένο κόσμο τα τελευταία χρόνια ( ) 1.1. Εισαγωγή Η δομή του Κεφαλαίου Η ευρωπαϊκή ύπαιθρος βιώνει σήμερα σημαντικές σταδιακές δημογραφικές και κοινωνικές αλλαγές που, σε συνδυασμό με την αλλαγή του ρόλου της γεωργίας, οδηγούν σε ριζικό αναπροσανατολισμό της αγροτικής οικονομίας. Στην κατεύθυνση αυτή επέδρασε η συνεχιζόμενη μεταρρύθμιση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης με τον Κανονισμό Ανάπτυξης της Υπαίθρου (Rural Development Regulation 1698/2005). Οι επιδράσεις αυτές αναδεικνύονται μέσω της ειδικής σχέσης μεταξύ απασχόλησης στις αγροτικές περιοχές και μιας σειράς (κυρίως δημόσιων παρά ιδιωτικών) «αγαθών», τα οποία παρέχονται από την Ευρωπαϊκή ύπαιθρο. Σε αυτά περιλαμβάνονται, σύμφωνα με τα συμπεράσματα του Αγροτικού Συμβουλίου (Ιούλιος 2003, Com 11486/03), «η προστασία του περιβάλλοντος, η καλή μεταχείριση των ζώων, η βελτίωση της ποιότητας των αγροτικών προϊόντων, η διατήρηση του τοπίου και η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, της βιοποικιλότητας, της αγροτικής παράδοσης και του πολιτισμού...». Η βιωσιμότητα αυτών είναι δυνατό να ειδωθεί ως εξαρτώμενη από την «προστασία των αγροτικών ζωνών, η οποία μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο με τη διατήρηση ενός επαρκούς επιπέδου απασχόλησης». Η γήρανση του αγροτικού εργατικού δυναμικού και η ανάγκη να καλυφθεί ή να μειωθεί η έξοδος των νέων από την ύπαιθρο αποτελεί σοβαρή πρόκληση για τη βιωσιμότητα της ευρωπαϊκής αγροτικής οικονομίας. Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου Κεφαλαίου επιχειρείται η ανάδειξη αυτής ακριβώς της σημασίας της δημογραφίας. Η ηλικιακή διάρθρωση του εργατικού δυναμικού, σε συνδυασμό με το επίπεδο συμμετοχής των γυναικών σε πολλές αγροτικές περιοχές, αναδεικνύει σημαντικά ερωτήματα σε σχέση με την κοινωνική και οικονομική συνοχή στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο. 20

27 Επιπλέον, η προτεινόμενη εφαρμογή της Πολιτικής Αγροτικής Ανάπτυξης σε όλες τις αγροτικές περιοχές εντός της Ε.Ε. καθιστά απαραίτητη την ύπαρξη ενός τυπικού ορισμού της «αγροτικότητας», λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλία των παραμέτρων, δεδομένης της ετερογένειας του αγροτικού χώρου της Ε.Ε., η οποία αυξήθηκε περαιτέρω με τη διεύρυνση. Η δομή του Κεφαλαίου Το κεφάλαιο εστιάζει στο μετασχηματισμό της ευρωπαϊκής υπαίθρου. Παρουσιάζονται οι δημογραφικές εξελίξεις (ιδιαίτερα η μετανάστευση και οι επιδράσεις αυτής στην ηλικιακή κατανομή και το φύλο), η συνολική οικονομική δραστηριότητα, η παραγωγικότητα, η απασχόληση και η ανεργία, οι αλλαγές στον πρωτογενή τομέα, γενικά και οι εξελίξεις στην υπόλοιπη αγροτική οικονομία, ειδικότερα. Αναδεικνύονται οι νέες ευκαιρίες απασχόλησης που αναδύονται στην ύπαιθρο και η ετοιμότητα και ικανότητα των τοπικών οικονομιών να τις υιοθετήσουν που, συχνά, εξαρτώνται από το επίπεδο εκπαίδευσης του ανθρώπινου δυναμικού της. Μέσω της παρουσίασης θεωρητικών προσεγγίσεων για την ερμηνεία της «αγροτικότητας» και των αντίστοιχων ερμηνειών της στα κράτη μέλη της Ε.Ε. επιχειρείται να αναδειχθεί μια νέα ευρωπαϊκή τυπολόγηση του «αγροτικού». Εξετάζεται η «αγροτικότητα» στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης και της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ και σημειώνονται οι διαρθρωτικές μεταβολές στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο τα τελευταία έτη. Το Κεφάλαιο ολοκληρώνεται με συνοπτική παρουσίαση των συμπερασμάτων που προκύπτουν από την ανάλυση των ανωτέρω συνιστωσών μετασχηματισμού της υπαίθρου της Ε.Ε. 21

28 1.2. Δημογραφικές αλλαγές Διαμόρφωση των δημογραφικών τάσεων στην Ευρώπη μέχρι σήμερα Στην προ-βιομηχανική αγροτική κοινωνία οι μεταναστευτικές κινήσεις ήταν σχετικά περιορισμένες, και η ανάπτυξη του πληθυσμού ήταν, κατά κύριο λόγο, συνάρτηση της φυσικής αλλαγής. Σήμερα, με μεγαλύτερη κινητικότητα πληθυσμών, χαμηλότερα ποσοστά γονιμότητας καθώς και, σε πολλές περιπτώσεις, φυσική μείωση του πληθυσμού, η ανάπτυξη του πληθυσμού σε επίπεδο περιφέρειας (τόσο όσον αφορά στο μέγεθος όσο και στη δομή) κυριαρχείται όλο και περισσότερο από διαπεριφερειακές μεταναστευτικές κινήσεις. Σε ένα πιο συγκεντρωτικό επίπεδο (ευρωπαϊκό ή εθνικό), η πτώση του Συνολικού Ποσοστού Γονιμότητας (TFR) αποτελεί τον κυρίαρχο παράγοντα πίσω από τις αλλαγές στην ηλικιακή δομή (π.χ. γήρανση), αν και η μετανάστευση μπορεί να αντισταθμίσει, εν μέρει, αυτή τη διαδικασία (ESPON 1.1.4, 2005). Για ένα μεγάλο τμήμα του εικοστού αιώνα, το περιφερειακό μοντέλο της αλλαγής του πληθυσμού στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες χαρακτηρίζεται από την «εγκατάλειψη της υπαίθρου», και την αύξηση της αστικοποίησης. Οι αγροτικοί πληθυσμοί μειώθηκαν, καθώς οι νέοι και ικανοί έφυγαν για να αναζητήσουν καλύτερες προοπτικές απασχόλησης στις αστικές περιοχές. Όσοι απέμειναν διαμόρφωσαν έναν αυξητικά γηράσκοντα πληθυσμό, με περιορισμένη παροχή τοπικών υπηρεσιών. Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1970 ο αστικός τρόπος ζωής έχει αρχίσει να απορρίπτεται σε σημαντικό βαθμό υπέρ της διαμονής σε προσβάσιμες αγροτικές περιοχές. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες ο αριθμός των ανθρώπων που μεταναστεύουν από τις πόλεις στην ύπαιθρο γύρω από αυτές ή σε αγροτικές περιοχές έχει αυξηθεί. Η απο-αστικοποίηση (counterurbanisation) αποτελεί μια κοινή τάση σε «ανεπτυγμένα» μέρη του κόσμου, και έχει συμβάλει στην αύξηση των αγροτικών πληθυσμών σε πολλές περιοχές της Ευρώπης. Η εγκατάλειψη της υπαίθρου τώρα περιορίζεται στις απομακρυσμένες και λιγότερο εύπορες περιφέρειες και, κυρίως, αφορά τους νέους, οι οποίοι εξακολουθούν να έλκονται 22

29 από τις πόλεις προκειμένου να αναπτύξουν την επαγγελματική τους καριέρα (Champion, 1989). Είναι, ωστόσο, σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι οι λόγοι για την αύξηση ή τη μείωση του πληθυσμού διαφέρουν μεταξύ των διαφορετικών περιοχών της αγροτικής Ευρώπης. Παρά το γεγονός ότι για την πλειοψηφία των αγροτικών περιοχών ο πιο σημαντικός παράγοντας καθορισμού της δημογραφικής αλλαγής είναι η μετανάστευση, τα χαμηλά ποσοστά γονιμότητας αποτελούν ένα όλο και πιο σημαντικό χαρακτηριστικό. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, η μείωση των ποσοστών γονιμότητας σε πολλές αγροτικές περιοχές είτε έχει ενισχύσει τις αρνητικές επιπτώσεις αγροτικής εξόδου είτε εξουδετερώνει τα θετικά αποτελέσματα της μετανάστευσης Κατανομή αγροτικού αστικού και παραδείγματα αλλαγών Η δημογραφία είναι, πιθανώς, η σημαντικότερη, από την πλευρά της προσφοράς, ορίζουσα της οικονομικής δραστηριότητας και των τάσεων απασχόλησης στις αγροτικές περιοχές. Στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του εικοστού πρώτου αιώνα σχεδόν 500 εκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν στη «νέα» Ε.Ε. των 27. Μεταξύ αυτών, περίπου το 56% ζούσε σε περιφέρειες NUTS 3 χαρακτηρισμένες ως Κατεξοχήν Αγροτικές (Predominantly Rural Areas) ή ως Ιδιαιτέρως Αγροτικές Περιοχές (Significantly Rural Areas) 1. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, τα μεγαλύτερα ποσοστά αγροτικού πληθυσμού στην Ε.Ε. των 27 βρίσκονται, συνήθως, σε χώρες με υψηλό ποσοστό απομακρυσμένων, περιφερειακών περιοχών, όπως στη Σουηδία, τη Φινλανδία, τη Βουλγαρία, τη Σλοβενία και την Ιρλανδία. Στο άλλο άκρο, οι πιο αστικοποιημένες χώρες είναι το Βέλγιο, οι Κάτω Χώρες, η Δανία, η Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Αν και το συνολικό ποσοστό του πληθυσμού της Ε.Ε. που ζει στην ύπαιθρο έχει παραμείνει 1 Σύμφωνα με τη EUROSTAT, ως Κατ εξοχήν Αγροτικές Περιοχές (Predominantly Rural Areas) ορίζονται περιοχές όπου ποσοστό άνω του 50% του πληθυσμού ζει σε αγροτικές κοινότητες, ως Ιδιαιτέρως Αγροτικές (Significantly Rural Areas) οι περιοχές που ποσοστό μεταξύ 15% και 50% του πληθυσμού ζει σε αγροτικές κοινότητες και ως Κατ εξοχήν Αστικές (Predominantly Urban Areas) οι περιοχές που ποσοστό μικρότερο του 15% του πληθυσμού ζει σε αγροτικές κοινότητες. 23

30 σχετικά σταθερό στις τελευταίες δεκαετίες, εμφανίζονται σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ και εντός των κρατών - μελών. Οι αγροτικές περιοχές στην Ευρώπη απέχουν πολύ από το να χαρακτηριστούν ως ομοιογενείς, με όρους πληθυσμιακών τάσεων, δεδομένης και της σημαντικότητας των διαφόρων συνιστωσών μετασχηματισμού τους. Ένα βασικό σημείο που πρέπει να αναφερθεί είναι το γεγονός ότι η δημογραφική μετατόπιση προς μια γηράσκουσα κοινωνία είναι συγκριτικά πιο σημαντική σε μειονεκτικές περιοχές, καθώς επηρεάζει εντονότερα το επίπεδο διαβίωσης και την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών (π.χ. υψηλότερη ζήτηση για υπηρεσίες υγείας, ενώ οι υποδομές παιδικής μέριμνας χρησιμοποιούνται λιγότερο). Η γήρανση του αγροτικού πληθυσμού και η συμμετοχή των νέων στην αγροτική οικονομία έχει αναγνωριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα για το μέλλον της απασχόλησης στις αγροτικές περιοχές, στο Συμβούλιο Υπουργών Γεωργίας του Ιουλίου 2003 (European Commission, 2007). Σε γενικές γραμμές, οι Ιδιαιτέρως Αγροτικές Περιοχές έχουν αυξηθεί ελαφρώς εις βάρος των Κατεξοχήν Αγροτικών Περιοχών. Οι πιο αρνητικές τάσεις στον αγροτικό πληθυσμό παρουσιάστηκαν στα 12 νέα κράτη μέλη. Προκειμένου να αποκτηθεί μια σαφέστερη εικόνα της δημογραφικής αλλαγής που συμβαίνει στις αγροτικές περιοχές της Ευρώπης είναι χρήσιμο να αναλυθεί στα δύο κύρια συστατικά της: α. Φυσική αλλαγή: Ως φυσική αλλαγή του πληθυσμού νοείται η διαφορά μεταξύ του αριθμού των γεννήσεων και των θανάτων κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης περιόδου. Οι αλλαγές στον αριθμό των γεννήσεων είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης της γεννητικότητας και του μεγέθους των ομάδων ηλικιών σε αναπαραγωγική ηλικία. Από μια περιφερειακή προοπτική, η διαδικασία της φυσικής εξέλιξης του πληθυσμού είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη μετανάστευση, την ηλικιακή διάρθρωση και το μέγεθος των ομάδων ηλικιών σε αναπαραγωγική ηλικία. Έτσι οι περιοχές που εγκαταλείπονται από πληθυσμό τείνουν να έχουν μεγάλο μέγεθος ηλικιωμένων ομάδων και, συνεπώς, χαμηλά ποσοστά φυσικής αύξησης. Στο άλλο 24