ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ 9 ΑΠΟΘΗΚΗ

Transcript

1 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ 9 ΑΠΟΘΗΚΗ Ο αποθηκευτικός χώρος ενός μουσείου είναι ένα ζωτικής σημασίας μέρος του κάθε μουσείου καθώς περιέχει το μεγαλύτερο μέρος των συλλογών. Ο χώρος αποθήκευσης πρέπει εγγυάται την διατήρηση και την προσβασιμότητα στις συλλογές. Η σωστή φροντίδα των συλλογών κατά την αποθήκευση και η σωστή διαχείριση του χώρου αποθήκευσης αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της προληπτικής διατήρησης για τις μουσειακές συλλογές. Η προληπτική συντήρηση αναφέρεται σε μέτρα και δράσεις με στόχο την αποφυγή ή την ελαχιστοποίηση μελλοντικής φθοράς ή απώλειας. Η καλή διαχείριση του χώρου αποθήκευσης είναι η πρώτη άμυνα εναντίον της επιδείνωσης μιας συλλογής. Οι δαπανηρές και πολύπλοκες θεραπείες συντήρησης είναι μικρής χρησιμότητας, αν τα κατά επεξεργασίας αντικείμενα διατηρούνται σε ακατάλληλο χώρο αποθήκευσης. Ένας καλός χώρος αποθήκευσης είναι υπό την ευθύνη ενός προσώπου. Επιτρέπει τη γρήγορη παρακολούθηση των αντικειμένων (με τη χρήση κωδικού θέσης) και παρέχει εύκολη πρόσβαση στα αντικείμενα με ένα ελάχιστο χειρισμό. Δίνεται προσοχή ώστε τα μουσειακά αντικείμενα να μην αποθηκεύονται στο έδαφος. Παρέχονται σταθερά εξαρτήματα τα οποία θα είναι σε θέση να υποστηρίξουν το βάρος των αντικειμένων. Μια σωστή απογραφή είναι απαραίτητη για την επιτυχία όλων των προγραμμάτων του Μουσείου και είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την φροντίδα των αντικειμένων κατά την αποθήκευση. Απογραφή σημαίνει συστηματικός έλεγχος της παρουσίας κάθε αντικείμενου που ανήκει στο μουσείο, τον έλεγχο του κάθε αντικειμένου με τις πληροφορίες που περιέχονται στο μουσειακό βιβλίο ένταξης ή κατάλογο. Ο στόχος της απογραφής είναι να διασφαλίσει ότι όλα τα αντικείμενα που απαρτίζουν τη συλλογή είναι παρόντα και στη σωστή θέση. Κάθε τοποθεσία όπου τα αντικείμενα αποθηκεύονται, έστω και προσωρινά, θα πρέπει να της δίδεται ένας κωδικός θέσης. Αυτό σημαίνει πως κάθε θέση στο μουσείο, όροφο ή δωμάτιο του κτιρίου, ένα τμήμα επίπλου, ράφι ή κουτί, κ.λπ., πρέπει να έχουν το δικό τους κωδικό. Ο κωδικός θέσης του κάθε αντικειμένου θα πρέπει να εγγραφεί στο μουσειακό κατάλογο. Αν ένα αντικείμενο μεταφερθεί, θα πρέπει να του δοθεί ένας νέος κωδικός αντικατοπτρίζοντας τη νέα του τοποθεσία. Ένας μουσειακός αποθηκευτικός χώρος θα πρέπει να χρησιμοποιείται, μόνο για την αποθήκευση των μουσειακών αντικειμένων. Δραστηριότητες όπως η καταχώριση, η προετοιμασία, η συσκευασία, η καραντίνα (απομόνωση και έλεγχος), και η μελέτη θα πρέπει να γίνουν σε συγκεκριμένα δωμάτια που συνδέονται με το χώρο αποθήκευσης. 1

2 Ταξινόμηση κ επεξεργασία Αρχειοστάσιο Εργαστήριο συντήρησης Θάλαμος απεντόμωσης Καραντίνα Κάτοψη τυπικής ρύθμισης αρχειοστάσιου και χώρων αρχειακών λειτουργιών. Εκφόρτωση Ένας επιτυχημένος και καλά οργανωμένος αποθηκευτικός χώρος περιλαμβάνει τη συνεργασία όλων των μελών του προσωπικού μέσω της ομαδικής εργασίας, το σχεδιασμό και την επικοινωνία. Οι γραπτές διαδικασίες φύλαξης θα πρέπει να είναι γνωστές από όλα τα μέλη του προσωπικού. Συμπεριλαμβανομένων των κανόνων για την είσοδο στο χώρο αποθήκης και ανάκτηση ενός αντικειμένου, για τον καθαρισμό και τη συντήρηση, για τον έλεγχο των επισκεπτών και για την τακτική επιθεώρηση της συλλογής. Τοποθεσία αποθήκης Υπάρχουν παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή τοποθεσίας της αποθήκης. Οι ακόλουθοι παράγοντες θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όταν αποφασιστεί η θέση μιας αποθήκης: Οι απειλές των φυσικών καταστροφών όπως οι πλημμύρες, οι καταιγίδες, οι σεισμοί, οι εκρήξεις ηφαιστείων ή οι χιονοστιβάδες στην περιβάλλοντα περιοχή. Το άμεσο περιβάλλον του κτιρίου, η θέση του και οι πιθανοί κίνδυνοι ρύπανσης, δόνησης, κλπ. Το είδος του κτιρίου, με συμπεριλαμβανόμενα τα υλικά του κτιρίου που χρησιμοποιούνται (ξύλο, σκυρόδεμα, κ.λπ.) καθώς και ο αριθμός των ορόφων. 2

3 Η προσβασιμότητα και οι υποδομές, με συμπεριλαμβανόμενη την ευκολία πρόσβασης από έξω από το κτίριο και μέσα σε αυτό, των χώρων φόρτωσης, έκθεσης και συντήρησης. Η τοποθεσία του κτιρίου θα πρέπει να βρίσκεται μακριά από σιδηροδρομικές γραμμές καθώς εγκυμονούνται κίνδυνοι από ατυχήματα με τρένα που μεταφέρουν χημικά ή άλλα επικίνδυνα φορτία. Αντίθετα, καλό θα είναι να βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από τον πυροσβεστικό σταθμό, το αστυνομικό τμήμα ή σε συχνά περιπολούμενες περιοχές = Εδάφη (εξωτερικά εκθέματα, σιντριβάνια, τοπία, πάρκα, στάθμευση, κτίσματα, πεζοδρόμια, γλυπτά, κήποι, περιφράξεις). 2 = Δημόσιος Χώρος (τουαλέτες, υποδοχή, ντουλάπια, αμφιθέατρο, αίθουσες, καταστήματα, αίθουσα συνεδριάσεων). 3 = Γκαλερί (εκθεσιακός χώρος). 4 = Γραφεία (γραφεία) 5 = Χώρος Εργασίας (ερευνητικά εργαστήρια, προετοιμασία). 6= Αποθήκη (αποθήκευση συλλογών) Λοιπές περιβαλλοντικές συνθήκες Οι ηχητικές ενοχλήσεις από τους πολυσύχναστους δρόμους (οδοί με υψηλή κυκλοφορία), τους σιδηροδρομικούς σταθμούς/γραμμές και λιμάνια, σε κοντινή απόσταση παράγουν ηχητικούς κραδασμούς. Εφόσον είναι συνεχείς, προσβάλλουν τη μοριακή δομή του αποθηκευμένου υλικού με τη πάροδο του χρόνου, με αποτέλεσμα τη σταδιακή φθορά. Έτσι, θα πρέπει να τοποθετηθούν κατάλληλα υλικά για την επαρκή ηχομόνωση τοίχων, δαπέδων και υαλοπινάκων. Θεωρούνται αποδεκτά επίπεδα θορύβου με ανώτατο όριο τα dβ. Τα επικαλυπτικά μέσα και το τελικό χρώμα των επιφανειών των δομικών στοιχείων της αποθήκης (πατώματα, τοιχία, κλπ) πρέπει να διασφαλίζουν την αδιαπερατότητα της τοιχοποιίας και του εδάφους από την υγρασία, να έχουν χημική σταθερότητα και μεγάλη ανακλαστικότητα, να επιτρέπουν την ανίχνευση εντόμων και να συμβάλλουν στη διατήρηση της καθαριότητας του χώρου. 3

4 Απειλές αποθηκευτικού χώρου Για την πυροπροστασία θα πρέπει η οικοδόμηση των τοίχων και των οροφών της αποθήκης να είναι από πυρίμαχο υλικό όπως πέτρα ή γύψος. Σημαντικά κριτήρια αποτελούν η εγκατάσταση και ο τακτικός έλεγχος των ανιχνευτών καπνού. Είναι προτιμότερο τα εύφλεκτα αντικείμενα (π.χ. φιλμ νιτρικής κυτταρίνης) να αποθηκεύονται ξεχωριστά από τα άλλα αντικείμενα και κατά προτίμηση σε διαφορετικό κτίριο. Στην ιδανική περίπτωση η αποθήκη δεν θα πρέπει να περιλαμβάνει: Χαλαρή ηλεκτρική καλωδίωση, Σωλήνες νερού, Σωλήνες αποστράγγισης, Αγωγούς θέρμανσης, Aγωγούς αερίου. Όλες οι ηλεκτρικές συσκευές και τα καλώδια θα πρέπει να είναι μονωμένα και να διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Οι χώροι αποθήκευσης πρέπει να είναι στεγνοί και καλά αεριζόμενοι, προκειμένου να μειωθεί ο κίνδυνος προσβολής εντόμων και μούχλας. Ειδικότερα, όλα τα ανοίγματα του κτιρίου θα πρέπει να σφραγίζονται από τον έξω περιβάλλοντα χώρο. Όλες οι πόρτες και τα παράθυρα πρέπει να παραμένουν κλειστά. Και ακόμη, τα ανοίγματα εξαερισμού θα πρέπει να είναι εξοπλισμένα με λεπτά πλέγματα διαφράγματα (σίτες) για να κρατάνε τα έντομα έξω από τον χώρο. Για την καταπολέμηση των παράσιτων είναι σημαντική η τακτική επιθεώρηση των δωματίων συλλογής και αποθήκευσης για σημάδια μόλυνσης με εγκατάσταση παγίδων για τα έντομα. Απαραίτητη είναι η διεξαγωγή ελέγχων για τυχόν περιττώματα, καθώς και η καταγραφή σε ημερολόγιο για τυχόν παράσιτα που ανακαλύφθηκαν, μαζί με τη λήψη μέτρων για ελέγχους. Όμως, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μη τοξικές μέθοδοι για τον έλεγχο των παρασίτων προς όφελος του προσωπικού, των μουσειακών αντικειμένων και του περιβάλλοντος. Το φως προκαλεί μόνιμη βλάβη στα αντικείμενα που είναι κατασκευασμένα από οργανικά υλικά. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητη η υποδιαίρεση της αποθήκης σε τμήματα, που το καθένα θα έχει ξεχωριστό φωτισμό. Ακόμη, σημαντική είναι η επάρκεια του φωτισμού για παρατήρηση, κατάλληλο χειρισμό, κλπ., καθώς και, η απενεργοποίηση των φώτων μετά την αποχώρηση από το χώρο αποθήκευσης. Δεν πρέπει να υπάρχουν πηγές φυσικού φωτός σε χώρους αποθήκευσης. Τα παράθυρα θα πρέπει να καλύπτονται με περσίδες ή παντζούρια, ιδιαίτερα για τα αντικείμενα που λαμβάνουν απευθείας το φως του ήλιου. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ Όλα τα κέντρα με μουσειακά αντικείμενα θα πρέπει να έχουν ένα ερευνητικό χώρο. Πρόκειται για ένα ειδικό χώρο εργασίας μέσα σε ένα μουσείο όπου οι ερευνητές (τόσο εντός όσο και εκτός υπηρεσίας) μπορούν να έχουν πρόσβαση, να εξετάσουν και να μελετήσουν τις συλλογές. Το εργαστήριο συντήρησης θα πρέπει να είναι δίπλα ή κοντά στα γραφεία, στο χώρο των επιμελητών και στην αποθήκη, προκειμένου να περιοριστεί η απόσταση των μουσειακών αντικειμένων από τη μία τοποθεσία στην άλλη. 4

5 Περιβαλλοντικές συνθήκες στο χώρο του εργαστηρίου συντήρησης Οι συνθήκες στο χώρο έρευνας και συντήρησης δεν θα πρέπει να συμβάλουν στην επιδείνωση του αντικειμένου. Όταν τα αντικείμενα αφαιρούνται από την αποθήκη, τότε είναι σημαντική η αργή αλλαγή στη θερμοκρασία και τη σχετική υγρασία (RH). Τα επίπεδα της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας πρέπει να διατηρούνται κοντά στην ίδια γενική θερμοκρασία της αποθήκης. Σε πολλές περιπτώσεις όπου το εργαστήριο συντήρησης ελέγχεται σε ανθρώπινα επίπεδα άνεσης (θερμοκρασία 21.1 C και 55 % σχετική υγρασία (RH)), ασκείται ελάχιστος κίνδυνος για την πλειονότητα των αντικειμένων κατά τη διάρκεια της έρευνας, εφόσον τα αντικείμενα εγκλιματίζονται με ασφάλεια σε εκείνες τις συνθήκες. Τα αντικείμενα που είναι αποθηκευμένα σε ειδικές συνθήκες ψύχους (π.χ. ασπρόμαυρο φωτογραφικό υλικό), θα πρέπει να εγκλιματιστούν στις συνθήκες του εργαστηρίου συντήρησης. Τα μεταλλικά αντικείμενα μπορούν να αφαιρεθούν από ξηρές/αφυδατωμένες συνθήκες ( κάτω από 35 % σχετική υγρασία (RH)) για σύντομο χρονικό διάστημα για την έρευνα και την συντήρηση χωρίς ζημία. Τα μουσειακά αντικείμενα πρέπει να επιστρέφονται στην αποθήκη όσο το δυνατόν συντομότερα μετά την έρευνα. Πρέπει να διατηρούνται τα επίπεδα φωτισμού στο ελάχιστο ώστε να μειώνεται ο κίνδυνος ζημιάς στα φωτοευαίσθητα αντικείμενα. Πρέπει να χρησιμοποιούνται φίλτρα για την υπεριώδη ακτινοβολία (UV). Το φως του ήλιου θα πρέπει να αποκλειστεί/εξαιρεθεί από το χώρο. 5

6 ΠΗΓΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Η ποιότητα της ατμόσφαιρας των εσωτερικών χώρων των μουσείων, Πινακοθηκών, Βιβλιοθηκών κλπ είναι ζήτημα ιδιαίτερα σημαντικό λόγω της αυξημένης ευαισθησίας που χαρακτηρίζει τους χώρους αυτούς. Ρυπαντικές ουσίες όπως SOx, NOx, O3, H2S, H2O2, προξενούν προβλήματα σε αντικείμενα, υλικά και πρώτες ύλες όπως: Μέταλλα, χαρτί, φωτογραφικό υλικό και φίλμ, χρώματα, βαφές, βερνίκια, υφάνσιμες ίνες και καουτσούκ. Στις πιθανές πηγές ρύπανση συμπεριλαμβάνονται οι εξής: Μεταφορά εξωτερικών αερίων ρύπων, μέσω συστημάτων εξαερισμού και θέρμανσης και των ανοιγμάτων (πόρτες, παράθυρα) του κτιρίου. Το πρόβλημα είναι περισσότερο πολύπλοκο στα παλιά κτήρια που οι δυνατότητες τροποποίησης των παλαιών συστημάτων θέρμανσης και κλιματισμού είναι περιορισμένες. Διάφορα υλικά συντήρησης, π.χ. διαλύτες, υλικά κατασκευής και διαμόρφωσης των χώρων, φωτοτυπικά μηχανήματα και υλικά που υφίστανται διαδικασίες γήρανσης, όπως χρώματα και καουτσούκ. Επισκέπτες - μεταφέρουν σημαντικό όγκο αερίων ρύπων όπως κετόνες, φαινόλες, εστέρες κλπ. Η τιμή των ρύπων αυξάνεται σε συνάρτηση με τη τιμή σχετικής υγρασίας και το πλήθος των επισκεπτών. Σημαντικός παράγοντας αλλοίωσης των εκθεμάτων μπορεί να αποτελέσει ο τρόπος φύλαξής τους. Προθήκες στις οποίες φυλάσσονται εκθέματα ενδέχεται να συσσωρεύουν μεγάλο όγκο αερίων ρύπων. Η συσσώρευση αυτή των ρύπων σε συνδυασμό με τις επικίνδυνες πτητικές και διαβρωτικές ουσίες που συχνά εκπέμπονται από τα φυλασσόμενα αντικείμενα και τα άλλα υλικά κατασκευής των προθηκών μπορούν να επιτείνουν την αλλοίωση. π.χ. Ιδιαίτερα καταστροφική για τα εκθέματα είναι η επίδραση του μυρμικικού οξέος, προϊόντος οξείδωσης της φορμαλδεΰδης. Άλλος παράγοντας που μπορεί να επιτείνει τους μηχανισμούς φθοράς είναι οι νέες ενώσεις και άλλα χημικά είδη που δημιουργούνται μετά από χημικούς μετασχηματισμούς των αρχικών ρύπων. Π.χ. με τις φωτοχημικές αντιδράσεις μπορεί να παραχθούν τελικά προϊόντα πολύ επικίνδυνα για τα εκθέματα όπως H2SO4 και HNO3. Στους εκθεσιακούς και αποθηκευτικούς χώρους αέριοι ρύποι αντιδρούν και με εσωτερικές επιφάνειες όπως τοίχοι, δάπεδα, οροφές και εκθέματα κλπ. Για παράδειγμα, η αντίδραση του όζοντος με τις επιφάνειες είναι δυνατόν να οδηγήσει στη δημιουργία νέων ρύπων, όπως για παράδειγμα αλδεϋδών από την επίδραση του όζοντος σε επιφάνειες ταπήτων. 6

7 Η μείωση των συγκεντρώσεων των αερίων ρύπων στους εκθεσιακούς χώρους γίνεται κυρίως μέσω της εναπόθεσής τους στις επιφάνειες των τοίχων. Επίδραση όζοντος στα εκθέματα Η επίδραση του όζοντος μπορεί να είναι ιδιαίτερα καταστροφική λόγω των έντονων οξειδωτικών του ιδιοτήτων. Συγκεκριμένα, οι χρωστικές βαφές (pigments) στους πίνακες ζωγραφικής υφίστανται εξασθένιση εάν αυτοί εκτίθενται σε ατμόσφαιρα υψηλής συγκέντρωσης όζοντος (όπως αυτή του φωτοχημικού νέφους). Χρωστικές που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες στην οξείδωση και την εξασθένιση του χρώματος λόγω της επίδρασης του όζοντος είναι: οι λάκες ανθρακινόνης τα ίντικγο (indigos) το dragon's blood το saffron η κουρκουμίνη και η κίτρινη και ερυθρά σανδαράχη Η εξασθένιση των χρωστικών πιγμέντων έχει άμεση σχέση με το γινόμενο "συγκέντρωση ρύπου x διάρκεια έκθεσης". Για παράδειγμα έχει βρεθεί οτι η εξασθένιση των χρωμάτων αλιζαρίνης μετά από έκθεση σε 0.1 ppm όζον για 28 μέρες είναι η ίδια μετά από έκθεση σε 0.4 ppm για 7 ημέρες. Υψηλές συγκεντρώσεις όζοντος παρατηρούνται σε Πινακοθήκες που έχουν σύστημα κλιματισμού χωρίς φίλτρα με ενεργό άνθρακα και χαμηλές σε κτήρια χωρίς σύστημα κλιματισμού που λειτουργούν με κλειστά παράθυρα και πόρτες. ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΥΛΙΚΟΥ ΣΕ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΑ Χαρτί Τα γραπτά κειμήλια είναι σημαντικότατο κομμάτι της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Το χαρτί όμως είναι ένα πολύ ευαίσθητο υλικό που μπορεί εύκολα να αλλοιωθεί. Ακόμη και στις περιπτώσεις που οι συνθήκες αποθήκευσης είναι άριστες οι αλλοιώσεις είναι αναπόφευκτες. Παράδειγμα η περίπτωση της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου όπου το 25% της συλλογής είναι σε εύθραυστη κατάσταση παρά τις άριστες συνθήκες φύλαξης. Συλλογές που διατηρούνται σε τροπικές χώρες βρίσκονται σε σχετικά κακή κατάσταση λόγω της αυξημένης υγρασίας και θερμοκρασίας ακόμα και όταν οι συνθήκες φύλαξης είναι εξαιρετικές. Όσον αφορά το χαρτί το αξιοσημείωτο είναι ότι η τεχνολογική πρόοδος δε συνέβαλε στην παραγωγή βελτιωμένης ποιότητας υλικού. Παλαιότερα το χαρτί παρασκευαζόταν χειρονακτικά και αργότερα η διαδικασία βιομηχανοποιήθηκε λόγω της αύξησης ζήτησης. Παρόλο που αντικαταστήθηκαν οι αρχικές ίνες από βαμβάκι με πιο ανθεκτικές ίνες από λινό, η μεταβολή της διαδικασίας παραγωγής είχε σαν 7

8 αποτέλεσμα την παραγωγή χαρτιού κατώτερης ποιότητας. Σημαντικά μειονεκτήματα της νέας τεχνολογίας παραγωγής χαρτιού είναι τα ακόλουθα: Η παραμονή της λιγνίνης στο χαρτοπολτό επιταχύνει τη διαδικασία αποδόμησης η χρήση μεγάλων ποσοτήτων χημικών ουσιών με αυξημένη οξύτητα για λεύκανση και μορφοποίηση μεγέθους επιταχύνουν την αλλοίωση του. Οι ουσίες αυτές δρουν καταλυτικά στην υδρολυτική αποδόμηση των πολυμερικών μακρομορίων της κυτταρίνης με αποτέλεσμα την διάσπαση των οργανικών αλυσίδων και την προοδευτική μείωση των φυσικών ιδιοτήτων του υλικού. Σημαντικός παράγοντας στη διατήρηση των γραπτών κειμηλίων είναι τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος φύλαξης του. Εάν η σχετική υγρασία ξεπερνά το 70% (τροπικές χώρες όπως Ινδία) τότε αυξάνεται ο ρυθμός ανάπτυξης των μυκήτων που μπορούν να προκαλέσουν τη διάσπαση των μεγαλομορίων της κυτταρίνης για μεγάλο εύρος θερμοκρασιών. Αντίθετα σε χαμηλές θερμοκρασίες (Ανταρκτική) αυξάνεται η σταθερότητα της κυτταρίνης γι αυτό και η διατήρηση γραπτών κειμένων σε πολύ ψυχρό περιβάλλον είναι ιδιαίτερα επιτυχής. Πέρα όμως από τις συνθήκες σχετικής υγρασίας και θερμοκρασίας η ατμοσφαιρική ρύπανση δρα καταλυτικά στο χρόνο διατήρησης των βιβλίων. Βιβλία τα οποία εκδόθηκαν την ίδια χρονολογική περίοδο βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση όταν φυλάσσονται σε βιβλιοθήκες πόλεων με καλή ποιότητα ατμόσφαιρα. Εργαστηριακές έρευνες έχουν αποδείξει οτι οι ίνες της κυτταρίνης αποδομούνται σε σημαντικό βαθμό εάν τα βιβλία εκτίθενται σε περιβάλλοντα με υψηλές τιμές συγκεντρώσεων SO2 και NOx. Για παράδειγμα τον περασμένο αιώνα, η εκτεταμένη χρήση υγραερίου για φωτισμό είχε σαν συνέπεια την εμφάνιση υψηλών συγκεντρώσεων SO2. Το SO2 παρουσία μεταλλικών ιχνών στο χαρτί, οξειδώνεται εύκολα προς SO3 το οποίο παρουσία υψηλών τιμών υγρασίας μετατρέπεται προς H2SO4. Η επίδραση του φωτός είναι επίσης πολύ σημαντική αφού η υπεριώδης ακτινοβολία μπορεί να καταστρέψει τα αντικείμενα μέσω της αποδόμησης της κυτταρίνης ειδικά παρουσία υψηλών τιμών υγρασίας και οξυγόνου. Μελάνι Πέρα από το χαρτί το μελάνι μπορεί και αυτό να υφίσταται σημαντικές μετατροπές. Υπάρχουν ελάχιστοι τύποι μελανιού που είναι ανθεκτικοί στο πέρασμα του χρόνου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα μελάνια που έχουν παραχθεί με βάση την άσφαλτο (bitumen), τον κόκκινο θειούχο ψευδάργυρο (cinnabar), το μόλυβδο (minium), τον χρυσό και τον άργυρο. Το πρόβλημα σε αυτά τα μελάνια είναι ότι κατά την παρασκευή τους χρησιμοποιήθηκε μεγάλη ποσότητα υδροχλωρικού και οξικού οξέων με αποτέλεσμα να ξεθωριάζει το χρώμα και να καταστρέφεται και το χαρτί. Υπάρχουν άπειρα παραδείγματα ιστορικών κειμένων που παρουσιάζουν διαφορετικό βαθμό αλλοίωσης γιατί έχουν γραφτεί με διαφορετικούς τύπους μελάνης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το Κείμενο της Διακήρυξης Δικαιωμάτων στη βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, όπου σε άλλα τμήματα του είναι σαν να έχει γραφτεί πρόσφατα και σε άλλα δεν είναι δυνατό να διαβαστεί προφανώς γιατί έχουν χρησιμοποιηθεί διαφορετικοί τύποι μελανιού. 8

9 Δέρμα Όσον αφορά το δέρμα, υλικό που συχνά απαντάται σε ιστορικά κείμενα, κινδυνεύει από αλλοίωση λόγω των όξινων ουσιών που χρησιμοποιήθηκαν στη διαδικασία παραγωγής του σε συνδυασμό με τις περιβαλλοντικές συνθήκες όπου φυλάσσεται. Περγαμηνές Οι περγαμηνές επειδή κατά τη διαδικασία παραγωγής τους διέρχονται από αλκαλικά διαλύματα έχουν τελικά την ιδιότητα να εξουδετερώνουν τους όξινους αέριους ρύπους στους όποιους εκτίθενται. Είναι γνωστή η περίπτωση όπου περγαμηνές διατηρήθηκαν για διάστημα 2000 χρόνων επειδή φυλάσσονταν σε χώρο ξηρό με χαμηλά θερμοκρασία. ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΒΙΒΛΙΩΝ Τον κυριότερο ρόλο στη διατήρηση των εκθεμάτων σε αναλλοίωτη μορφή παίζουν οι περιβαλλοντικές συνθήκες έκθεσης και φύλαξης. Όταν χρειάζεται να επέμβουμε η πλέον διαδεδομένη τεχνική που μπορούμε να εφαρμόσουμε είναι η "εξουδετέρωση". Κατά την εφαρμογή της τεχνικής αυτής το κείμενο βυθίζεται μέσα σε υδατικό αλκαλικό διάλυμα για να γίνει μόνιμη εξουδετέρωση της οξύτητας του χαρτιού. Προσέχουμε το διάλυμα που χρησιμοποιούμε να μην αλλοιώσει το μελάνι. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Είναι δύσκολο να ορίσουμε οριακές τιμές ρύπων εσωτερικού χώρου γιατί η συγκέντρωση και οι αντιδράσεις με τα εκθέματα και τα δομικά υλικά επηρεάζεται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες και από τη φύση/ το υλικό των εκθεμάτων. Η καλή ποιότητα ατμόσφαιρας εσωτερικού χώρου επιτυγχάνεται με τον σωστό σχεδιασμό και συντήρηση των συστημάτων κλιματισμού και θέρμανσης έτσι ώστε οι όγκοι αέρα που εισέρχονται να υφίστανται χημικό η φυσικό καθαρισμό. Η συγκέντρωση του όζοντος πρέπει να είναι (στις Πινακοθήκες) λιγότερο από 13 ppb (0.013 ppm). Η προσθήκη κλίνης ενεργού άνθρακα στο σύστημα κλιματισμού είναι πολύ αποτελεσματική για τη μείωση της συγκέντρωσης του όζοντος. Η περιοδική αντικατάσταση της κρίνεται αναγκαία. Μείωση της απόδοσης της από 95% σε 50% επιφέρει 10πλασιασμο της συγκέντρωσης του όζοντος. Επειδή το κόστος εγκατάστασης και συντήρησης είναι απαγορευτικό για ένα μικρό μουσείο προτείνεται η χρήση τυπικού συστήματος κλιματισμού με μειωμένους ρυθμούς ανανέωσης του εξωτερικού αέρα και αύξηση του ρυθμού ροής αέρα επανακυκλοφορίας. Άλλοι τρόποι προστασίας των εκθεμάτων είναι η τοποθέτηση τους σε προθήκες και η χρήση αποκαλυπτικών και προσθετικών ουσιών. 9

10 ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΑΣ Τα έντομα αποτελούν, στις περισσότερες περιπτωσεις, τον κυριότερο εξωγενή βιολογικό παράγοντα φθοράς εκθεμάτων σε μουσεία, βιβλιοθήκες, αρχεία. Διακρίνονται σε: έντομα υφασμάτων (σκώροι), ξύλου και χαρτιού (σαράκια, τερμίτες), αποθηκών, υγρασίας και γενικής φύσεως. Τα έντομα προκαλούν φθορά στα μουσειακά αντικείμενα είτε τρεφόμενα από τα διάφορα υλικά (ποσοτική φθορά), είτε ρυπαίνοντας ή μολύνοντας τα εκθέματα και τους χώρους με τα περιττώματα ή τις εκκρίσεις τους (ποιοτική φθορά). Η παρουσία εντόμων (τρίχες, λέπια) και ακάρεων όπως βιβλίων, σκόνης κ.ά., προκαλούν αλλεργικές αντιδράσεις στο προσωπικό και τους επισκέπτες όπου τα πιο «αθώα» συμπτώματα είναι κνησμός (φαγούρα) και δερματίτιδες, αλλά μπορούν και να αποβούν μοιραία σε ευαίσθητα (αλλεργικά) άτομα. Τέλος, αρκετά έντομα, π.χ. κατσαρίδες, μεταφέρουν και μεταδίδουν με το σώμα ή το πεπτικό σύστημά τους επικίνδυνες ασθένειες. Η γνώση της βιολογίας και της ηθολογίας κάθε είδους εντόμου καθοδηγεί τη σωστή παρακολούθηση και πρόγνωση μιας προσβολής ανάλογα με το βιολογικό κύκλο και τις τροφικές ή περιβαλλοντικές συνήθειές του. Έντομα Ενδυμάτων Διακρίνονται σε σκώρους κολεόπτερα και σκώρους λεπιδόπτερα. Το στάδιο όπου τα έντομα αυτά γίνονται αντιληπτά είναι το τέλειο (σκαθάρι ή πεταλούδα), καθώς τότε έχουν την ικανότητα να πετούν και αρκετά ελκύονται από το φυσικό ή τεχνητό φως. Τα τέλεια όμως δεν προκαλούν φθορές καθώς τρέφονται με γύρη ανθέων ή και καθόλου. Το στάδιο που προκαλεί φθορές είναι η προνύμφη, η οποία βρίσκεται στο εσωτερικό των υλικών ή σε πτυχώσεις και σπανίως είναι ορατή. Οι προνύμφες των Κολεόπτερων (Dermestidae) τρέφονται με αποξηραμένες ζωϊκές ύλες: μαλλί, μετάξι, τσόχα, γούνες, φτερά, χαλιά, δέρμα, κεράτινα και οστέϊνα αντικείμενα, βοτανολογικές και εντομολογικές συλλογές, γέμιση ταριχευμένων ζώων κ.ά. Τα λεπιδόπτερα (Tineidae) είναι μικρού μεγέθους πεταλούδες με άνοιγμα πτερύγων μικρότερο των 18χιλ. Η βασική τροφή των προνυμφών τους (τα τέλεια δεν προκαλούν φθορές) είναι τα λερωμένα μάλλινα υφάσματα, αλλά τρέφονται, επίσης, με μετάξι, τσόχα, γούνες, φτερά και τρίχωμα ζώων. Στα μουσεία, επίσης, καταστρέφουν μάλλινα (συχνά στρατιωτικές στολές), καπέλα με φτερά, κούκλες, τριχωτές βούρτσες, πλεκτά εργόχειρα και υφαντά εκθέματα. Οι σκώροι, γενικώς, τρέφονται με πρωτεϊνικές οργανικές ουσίες (πρωτεΐνη, κερατίνη) όμως μερικά είδη προσβάλλουν και φυτικά υλικά (σπόρους σιτηρών, γεμίσματα επίπλων κ.ά.). Τα λινά και βαμβακερά ενδύματα ή όσα περιέχουν στη σύνθεσή τους και φυτικές ύλες, προσβάλλονται μόνον όταν είναι εμποτισμένα με σωματικά εκκρίματα ή τροφές. Έντομα ξύλου και χαρτιού 10

11 Αρκετά έντομα προσβάλλουν ξύλινα αλλά και χάρτινα αντικείμενα καθώς ξύλο και χαρτί έχουν ως βασικό συστατικό την κυτταρίνη. Τα πιο κοινά είδη ανήκουν στα ξυλοφάγα κολεόπτερα (σαράκια) και στους τερμίτες ξηρού ξύλου. Σαράκια. Οι προνύμφες τους τρεφόμενες μπορούν, με την πάροδο του χρόνου, να μετατρέψουν τα υλικά σε μάζα λεπτής σκόνης. Περνούν μήνες και χρόνια στο εσωτερικό των προσβεβλημένων υλικών. Η παρουσία τους γίνεται αντιληπτή όταν βγουν στην επιφάνεια ως τέλεια έντομα (σκαθάρια) αφήνοντας μικρά κυκλικά ανοίγματα (οπές εξόδου) και σωρούς από λεπτό πριονίδι. Ενώ τα Lyctidae προσβάλλουν μόνο σκληρό ξύλο, τα υπόλοιπα προσβάλλουν και μαλακό. Τα αντικείμενα μουσείων που προσβάλλονται συνήθως είναι: ξύλινα χειροτεχνήματα, κορνίζες, έπιπλα, λαβές εργαλείων, κοντάκια όπλων, τέμπλα εκκλησιών, εικόνες, βιβλία, παιχνίδια, πατώματα και άλλες ξυλοκατασκευές. Τερμίτες ξηρού ξύλου. Ανήκουν στην τάξη Ισόπτερα. Σε αντίθεση με τους συγγενείς τους, του εδάφους, οι τερμίτες αυτοί εγκαθιστούν αποικίες σε ξηρό και γερό (απρόσβλητο) ξύλο με μικρή περιεκτικότητα σε υγρασία χωρίς να χρειάζονται επαφή με το έδαφος. Προσβάλλουν όλων των ειδών ξύλινα αντικείμενα στο εσωτερικό τους, αφήνοντας τις εξωτερικές επιφάνειες ανέπαφες (κρυφή προσβολή). Προσβάλλουν, επίσης, με την ίδια ευκολία, χάρτινα αντικείμενα στα δε βιβλία τρέφονται και με την αμυλόκολλα της βιβλιοδεσίας. Λόγω της παρεμφερούς μορφολογίας τους (λευκά μυρμήγκια) συγχέονται εύκολα με τα μυρμήγκια, τα οποία όμως ανήκουν στα Hymenoptera. Ο πιο κοινός στην Ελλάδα τερμίτης ξηρού ξύλου είναι το είδος Kalotermes flavicolis. Έντομα αποθηκών Πολλά είδη εντόμων που είναι «έντομα αποθηκών», καθώς αποτελούν εχθρούς αποθηκευμένων γεωργικών προϊόντων και τροφίμων, μπορούν να βρεθούν και να καταστρέψουν αντικείμενα σε μουσεία, καθώς αρκετά εκθέματα περιέχουν σπόρους, ξηρούς καρπούς, ξηρά φρούτα, φυτά κ.ά. Τα πιο κοινά από αυτά είναι τα κολεόπτερα Lasioderma serricorne και Stegobium paniceum. To Lasioderma serricorne προσβάλλει κυρίως ξηρό και κατεργασμένο καπνό αλλά και μεγάλη ποικιλία τροφών. Όσον αφορά τα μουσεία, είναι πολύ επικίνδυνο για τις βιβλιοθήκες (χαρτί) και τις βοτανολογικές και εντομολογικές συλλογές. Το Stegobium paniceum τρέφεται με μεγάλη ποικιλία τροφίμων και μπαχαρικών, είναι εχθρός των βιβλίων και χειρογράφων, έχει βρεθεί να τρέφεται με μούμιες και είναι ικανό να μασήσει φύλλα λευκοσιδήρου και μολύβδου. Έντομα υγρασίας Τα εκθέματα δεν απειλούνται μόνο από την υγρασία αλλά και από τους οργανισμούς που αναπτύσσονται εξαιτίας της. Οι πιο επικίνδυνοι από τους οργανισμούς αυτούς είναι οι μύκητες (μούχλες) και τα Psocoptera, έντομα που τρέφονται από αυτούς. Τα Psocoptera είναι μικροσκοπικά (1-3 χιλ.), συνήθως άπτερα και προσβάλλουν κυρίως νοτισμένα μουχλιασμένα βιβλία. Τρέφονται με τους μύκητες που αναπτύσσονται σε αυτά και με την κόλλα βιβλιοδεσίας (αμυλόκολλα). Επίσης, βρίσκονται σε βοτανολογικές ή ζωολογικές συλλογές, χειρόγραφα, χαρτοκιβώτια, έπιπλα γεμισμένα με λινάρι, κάνναβη ή γιούτα. Τα ίδια δεν προκαλούν σοβαρές ζημιές, αλλά η παρουσία τους φανερώνει πρόβλημα υγρασίας και ύπαρξη επιβλαβών μυκήτων. Γενικοί εχθροί 11

12 Κάθε οικιακό έντομο ή ζώο είναι δυνατόν να εισβάλει στα μουσεία και να προκαλέσει φθορές ακριβώς όπως στις κατοικίες, αποθήκες και κάθε άλλο κτίριο. Τέτοια είναι οι κατσαρίδες, διάφορα είδη μυρμηγκιών καθώς και τα τρωκτικά (ποντικοί, αρουραίοι). Η ανίχνευση προσβολών από έντομα σε μουσεία, βιβλιοθήκες, αρχεία, γίνεται με συχνές επιθεωρήσεις χώρων και εκθεμάτων. Τα ωά και οι νεοεκκολαφθείσες προνύμφες των εντόμων έχουν πολύ μικρό μέγεθος που είναι πολύ δύσκολο να ανιχνευτούν, καθώς, συνήθως, βρίσκονται μέσα σε λεπτές ρωγμές και σχισμές, οπότε απαιτείται ισχυρός μεγεθυντικός φακός ή στερεοσκόπιο. Επειδή τα έντομα βρίσκονται πολλές φορές σε σκοτεινά σημεία, πίσω από ντουλάπια, κάτω από έπιπλα, πίσω από κλιματιστικά μηχανήματα ή σε αεραγωγούς, είναι απαραίτητος ο ηλεκτρικός φανός και, επειδή πολλά έντομα πετούν ή βαδίζουν προς το φως, πρέπει, επίσης, να ελέγχονται τα περβάζια των παραθύρων και το εσωτερικό των στοιχείων κρυφού φωτισμού. Φωλιές πτηνών ή πτώματα τρωκτικών δεν πρέπει να υπάρχουν μέσα ή έξω από τους χώρους καθώς αποτελούν «εντομοτροφεία». Προστασία Μικρές κολλητικές επιφάνειες (παγίδες) τοποθετούνται σε προστατευμένα σημεία του χώρου, μέσα σε κουτιά συλλογών ή βιτρίνες και γενικώς όπου υπάρχει υψηλός κίνδυνος για ανάπτυξη προσβολής. Οι φερομονικές παγίδες αποτελούν πολύτιμο εργαλείο στην παρούσα περίπτωση. Οι φερομόνες είναι φυσικές οσμές που παράγουν τα έντομα και χρησιμεύουν στη χημική επικοινωνία μεταξύ τους. Τα ελκυόμενα έντομα συλλέγονται στις παγίδες αυτές με αποτέλεσμα την έγκαιρη προειδοποίηση για την παρουσία τους στο χώρο. Ηλεκτρικές παγίδες που εκπέμπουν υπεριώδες φως (black light), ελκύουν και νεκρώνουν με ηλεκτροπληξία τα ιπτάμενα έντομα. Οι πάσης φύσεως παγίδες πρέπει να αλλάζονται ή να αδειάζονται συχνά, διότι τα ίδια τα νεκρά έντομα ελκύουν με τη σειρά τους διάφορα σαρκοφάγα ή σαπροφάγα έντομα. Βιβλιογραφία Μιτσένκο, Ι. (2015). Μελέτη Και Σχεδιασμός Αποθηκών Συντηρημένων - Ασυντήρητων Μουσειακών Αντικειμένων Και Εργαστηρίου Συντήρησης. Πτυχιακή εργασία, ΤΕΙ Θεσσαλίας. Μπουχέλος Κ. (2010). Τα έντομα ως βιολογικοί παράγοντες φθοράς σε μουσεία, βιβλιοθήκες, αρχεία. Μουσείο. Περιοδική Έκδοση του Κέντρου Μουσειακών Ερευνών του Πανεπιστήμιου Αθηνών. Σεπτέμβριος 2010, Τευχος 7. Ψαρρού Σ., Χαλουλάκου Α. και Σπυρέλλης Ν. (1997). Επίδραση ατμοσφαιρικών ρύπων στα εκθέματα μουσείων και στο υλικό βιβλιοθηκών. Προϊόντα αλλοίωσης- Μέτρα αντιμετώπισης, - Μέθοδοι ελέγχου. 10ο Σεμινάριο για τη Προστασία του Περιβάλλοντος. Περιβάλλον και Πολιτιστική Κληρονομιά. Θεσσαλονίκη. 12