H µελοποίηση του Ύµνου της Κασσιανής Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίαις περιπεσούσα γυνή από Έλληνες συνθέτες του 19 ου και του 20 ού αιώνα

Transcript

1 H µελοποίηση του Ύµνου της Κασσιανής Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίαις περιπεσούσα γυνή από Έλληνες συνθέτες του 19 ου και του 20 ού αιώνα Άννα-Μαρία Ρεντζεπέρη-Τσώνου Ο Ύµνος Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίαις περιπεσούσα γυνή γράφτηκε από την ηγουµένη Κασσιανή τον 9 ο αιώνα µ.χ. Η Κασσιανή ή Κασ(σ)ία ή Ικασία ήταν βυζαντινή ποιήτρια και υµνογράφος. Γεννήθηκε µεταξύ του 805 και 810 στην Κωνσταντινούπολη και καταγόταν από φεουδαρχική οικογένεια. Είχε µεγάλη µόρφωση και οµορφιά, γι αυτό και θεωρήθηκε κατάλληλη για να γίνει σύζυγος του αυτοκράτορα Θεόφιλου. Έτσι, πιστεύεται ότι έλαβε µέρος στην τελετή επιλογής νύφης, που είχε οργανώσει για τον αυτοκράτορα η µητριά του Ευφροσύνη, χωρίς όµως το γεγονός αυτό να είναι απόλυτα τεκµηριωµένο ιστορικά. Στην τελετή αυτή ο Θεόφιλος επέλεξε, ως γνωστόν, ως σύζυγο τη Θεοδώρα. Το 843 η Κασσιανή ίδρυσε µοναστήρι, του οποίου έγινε ηγουµένη και αφιερώθηκε στην ποίηση και την υµνογραφία. Έγραψε θρησκευτικά και κοσµικά ποιήµατα ποικίλου περιεχοµένου, όπως γνωµικά, επιγράµµατα και ιάµβους. 1 Ο Ύµνος Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίαις περιπεσούσα γυνή είναι από τα σηµαντικότερα έργα της, αλλά και από τους πλέον σηµαντικούς ύµνους της βυζαντινής υµνογραφίας. Ψάλλεται τη Μ. Τρίτη και αποτελεί το δοξαστικό των Αποστίχων του Όρθρου της Μ. Τετάρτης. Το κείµενο του ύµνου είναι το ακόλουθο: «Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίαις περιπεσούσα γυνή, την σην αισθοµένη θεότητα, µυροφόρου αναλαβούσα τάξιν, οδυροµένη, µύρα σοι, προ του ενταφιασµού κοµίζει. Οίµοι! λέγουσα, ότι νυξ µοι υπάρχει, οίστρος ακολασίας, ζοφώδης τε και ασέληνος έρως της αµαρτίας. Δέξαι µου τας πηγάς των δακρύων, ο νεφέλαις διεξάγων της θαλάσσης το ύδωρ κάµφθητί µοι προς τους στεναγµούς της καρδιάς, ο κλίνας τους ουρανούς τη αφάτω σου κενώσει. Καταφιλήσω τους αχράντους σου πόδας, αποσµήξω τούτους δε πάλιν τοις της κεφαλής µου βοστρύχοις ων εν τω παραδείσω Εύα το δειλινόν, κρότον τοις ωσίν ηχηθείσα, τω φόβω εκρύβη. Αµαρτιών µου τα πλήθη και κριµάτων σου αβύσσους τις εξιχνιάσει, ψυχοσώστα Σωτήρ µου; Μη µε την σην δούλην παρίδης, ο αµέτρητον έχων το έλεος». Και σε µεταγραφή στη δηµοτική του Φώτη Κόντογλου: «Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αµαρτίες σαν ένιωσε η θεότητά σου, γίνηκε µυροφόρα και σε άλειψε µε µυρουδικά πριν από τον ενταφιασµό σου κι έλεγε οδυρόµενη: Αλλοίµονο σε µένα, γιατί µέσα µου είναι νύχτα κατασκότεινη Άννα-Μαρία Ρεντζεπέρη-Τσώνου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τµήµα Μουσικής Επιστήµης και Τέχνης, Πανεπιστήµιο Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, Ελλάδα, τίτλος τελευταίου δηµοσιεύµατός: Rentzeperi-Tsonou, Anna- Maria: «George Lambelet, a representative of the Greek National Music School». Musicology Today 18 (2014): arentzep@uom.gr, - Σύνδεσµος ιστοσελίδας Πανεπιστηµίου Μακεδονίας 1 (Βλαχοπούλου 1987, ); (Mποτουροπούλου 1995, 62-65)

2 και δίχως φεγγάρι, η µανία της ασωτίας και ο έρωτας της αµαρτίας. Δέξου από µένα τις πηγές των δακρύων, εσύ που µεταλλάζεις µε το σύννεφο το νερό της θάλασσας, Λύγισε στ αναστενάγµατα της καρδιάς µου, εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης. Θα καταφιλήσω τ άχραντα ποδάρια σου, και θα τα σφουγγίσω πάλι µε τα πλοκάµια της κεφαλής µου αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό, τ άκουσε να περπατάνε, από το φόβο της κρύφτηκε. Των αµαρτιών µου τα πλήθη και των κριµάτων σου την άβυσσο, ποιος µπορεί να το εξιχνιάσει, ψυχοσώστη Σωτήρα µου; Μην καταφρονέσης τη δούλη σου, εσύ που έχεις τ αµέτρητο έλεος. Πηγή έµπνευσης για την Κασσιανή υπήρξε το χωρίο στα Ευαγγέλια των τριών Ευαγγελιστών: Μάρκου (ΙΔ, 3-9), Λουκά (Ζ, 36-50) και Ματθαίου (κστ, 6-13), το οποίο αναφέρεται στην ανώνυµη αµαρτωλή γυναίκα (µοιχαλίδα) που ο Ιησούς έσωσε από τον λιθοβολισµό λέγοντας τη φράση «ο αναµάρτητος πρώτος τον λίθο βαλέτω επ αυτήν». Η γυναίκα αυτή εξέφρασε στη συνέχεια τη µετάνοια και την ευγνωµοσύνη της προς τον Ιησού πλένοντας του τα πόδια και σκουπίζοντάς τα µε τα µαλλιά της. 2 Στον ύµνο αυτόν η Κασσιανή εκφράζει τη συνειδητοποίηση της αµαρτωλότητας όλης της ανθρωπότητας που µετανοεί και ζητά συγχώρεση από τον Σωτήρα Ιησού µέσα από συντετριµµένη προσευχή. Τον ύµνο της Κασσιανής µελοποίησαν διάφοροι Έλληνες συνθέτες. Στην εργασία αυτή θα παρατεθεί αρχικά η µελοποίηση του ύµνου από τον συνθέτη βυζαντινής µουσικής Πέτρο Λαµπαδάριο, που πραγµατοποιήθηκε τον 18 ο αιώνα. Ο Ύµνος αυτός είναι που ψάλλεται στην Εκκλησία την Μ. Τρίτη. Στη συνέχεια θα εξεταστούν τρεις µελοποιήσεις του Ύµνου για χορωδία a capella από τους Έλληνες συνθέτες Νικόλαο Χαλικιόπουλο Μάντζαρο (19 ος αιώνας), Θεµιστοκλή Πολυκράτη (αρχές του 20 ού αιώνα) και Μίκη Θεοδωράκη (µέσα του 20 ού αιώνα). Θα γίνει επίσης συνοπτική σύγκριση των µελοποιήσεων αυτών. Ο Πέτρος Πελοποννήσιος ή Πέτρος Λαµπαδάριος ( ) υπήρξε, ως γνωστόν, κορυφαίος συνθέτης βυζαντινής µουσικής του 18 ου αιώνα. Το έργο του είναι ιδιαίτερα ογκώδες και εξαιρετικής ποιότητας. 3 Το δοξαστικό των αποστίχων της Μ. Τετάρτης «Κύριε η εν πολλαίς αµαρτίαις περιπεσούσα γυνή» που συνέθεσε, είναι γραµµένο σε ήχο πλάγιο του τετάρτου µε µεταβολές σε ορισµένες φράσεις σε άλλους ήχους. Παρατίθεται στη συνέχεια µέρος της µονόφωνης βυζαντινής µελωδίας σε βυζαντινή σηµειογραφία, όπως αναγράφεται στο Δοξαστάριον, σε έκδοση Πέτρου Εφεσίου, Βουκουρέστι 1820, σ Η µεταγραφή σε δυτική σηµειογραφία έχει πραγµατοποιηθεί από τον Επίκουρο καθηγητή π. Νεκτάριο Πάρη (παρ. 1). 2 (Τρεµπέλας 1997, , , ) 3 (Ρωµανού 2006, 26-27) 4 (Πελοποννήσιου 1820, )

3 Παρ. 1, Πέτρου Πελοποννήσιου, «Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίες περιπεσούσα γυνή» Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος ( ) θεωρείται πρωτεργάτης της εδραίωσης της έντεχνης µουσικής των Επτανήσων. Έθεσε επίσης τις βάσεις της µουσικής παιδείας στην Κέρκυρα. Κοντά του φοίτησαν οι περισσότεροι από τους µετέπειτα διακεκριµένους Επτανήσιους συνθέτες. 5 Ως προς το συνθετικό του έργο συνέθεσε κυρίως σκηνική µουσική (µονόπρακτη όπερα, άριες και άλλα), καντάτες, εκκλ. µουσική, τραγούδια, χορωδιακά έργα, έργα για ορχήστρα (συµφωνίες εισαγωγές, εµβατήρια και χορούς) και έργα για σόλο πιάνο. 6 Σταδιακά στράφηκε κυρίως σε ελληνόγλωσσες φωνητικές συνθέσεις. 7 Η µελοποίηση του τροπαρίου της Κασσιανής «Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίαις» είναι αχρονολόγητη. Είναι γραµµένη για τετράφωνη ανδρική χορωδία: Οξύφωνος (δηλ. τενόρος) Ι, Οξύφωνος ΙΙ, βαρύτονος και βαθύφωνος a capella (χωρίς συνοδεία οργάνων). Αποτελείται από 101 µέτρα. Το ρυθµικό µέτρο είναι 4/4 και το tempo andante καθ όλη τη διάρκεια του έργου. Ως προς την τονικότητα το έργο είναι γραµµένο στη φα µείζονα µε σύντοµη µετατροπία αρχικά στη ρε ελάσσονα (µ. 9-14) και στην πορεία του έργου πιο εκτεταµένη µετατροπία στη φα ελάσσονα (µ ). Σε ορισµένα σηµεία ακούγονται αλλοιωµένες συγχορδίες. Οι µελωδικές γραµµές των φωνών δεν σχετίζονται µε τη βυζαντινή µελωδία του 5 (Ρωµανού 2000, 50-60) 6 (Συµεωνίδου 1995, ) 7 (Καρδάµης 2008, 63)

4 Πέτρου Λαµπαδάριου. Κινούνται κυρίως διατονικά µε συχνή επανάληψη του ιδίου φθόγγου. Ως προς τις ρυθµικές αξίες οι φωνές κινούνται κυρίως µε τέταρτα, όγδοα και µισά. Το τροπάριο έχει σε πολλά σηµεία οµοφωνική κίνηση (παρ. 2), παραπέµποντας σε εκκλησιαστικές τεχνικές παλαιότερων εποχών (π.χ. στην Αναγέννηση). Επίσης σε άλλα σηµεία, π.χ. µ. 17 µε άρση 19, γίνεται διαδοχική είσοδος των φωνών σε µορφή φουγκάτο µίµηση της ρυθµικής πορείας ή και της ρυθµοµελωδικής πορείας της πάνω φωνής (παρ. 3). Kάθε στίχος του κειµένου µελοποιείται σε περισσότερες µουσικές φράσεις, που χωρίζονται µεταξύ τους µε παύσεις ογδόου (παρ. 2). Οι περισσότερες φράσεις ολοκληρώνονται µε πτώσεις. Παρ. 2, µ. 1-12

5 Παρ. 3, µ Ο Θεµιστοκλής Πολυκράτης ( ), συνθέτης, διευθυντής χορωδίας και φιλόλογος, συνέθεσε πλήθος έργων πολυφωνικής εκκλησιαστικής µουσικής, τρεις όπερες, µουσική για αρχαίο δράµα, για την πρώτη Ελληνική επιθεώρηση Λίγο απ όλα και τραγούδια. Το τροπάριο της Κασσιανής «Κύριε η εν πολλαίς αµαρτίαις» εκδόθηκε το Είναι γραµµένο για τετράφωνη ανδρική χορωδία: Τενόρος Ι, Τενόρος ΙΙ, Μπάσσος Ι και Μπάσσοι ΙΙ a capella και αποτελείται από 128 µέτρα. Το ρυθµικό µέτρο είναι σταθερά 4/4 και το tempo largo καθ όλη τη διάρκεια του τραγουδιού. Ως προς την τονικότητα το τραγούδι είναι γραµµένο στο σύστηµα µείζονος ελάσσονος και πραγµατοποιούνται µετατροπίες σε κοντινές τονικότητες. Αρχικά κινείται στη ντο ελάσσονα (µ. 1-30), περνά στη λαb µείζονα (µ ), στη συνέχεια έχουµε εναλλαγή φα ελάσσονος και λαb µείζονος (µ ), σταθεροποιείται στη λαb µείζονα (µ ), επανέρχεται στην αρχική ντο ελάσσονα (µ. 111 µε άρση 120) και καταλήγει στη σχετική της µιb µείζονα (µ. 121 µε άρση τέλος). Οι µελωδικές γραµµές των φωνών δε σχετίζονται µε τη βυζαντινή µελωδία του Πέτρου Λαµπαδάριου. Κινούνται στα περισσότερα σηµεία διατονικά (παρ. 4, µ. 1-31). Πραγµατοποιείται µελωδική ανιούσα πορεία µε κορύφωση στα µ. 62 µε άρση-65 πάνω στη 8 (Πολυκράτης 1908)

6 φράση ο κλίνας τους ουρανούς. Επίσης µελωδική κορύφωση πραγµατοποιείται και στα µ τονίζοντας τη λέξη κριµάτων στη σοπράνο µε µελωδικό ανιόν πήδηµα έκτης (ντο 4 -λα 4 ) και στον Τενόρο Ι επίσης µε µελωδικό ανιόν πήδηµα έκτης (λα 3 φα 4 ), (παρ. 5). Στο τραγούδι κυριαρχούν οι ρυθµικές αξίες µισών και τετάρτων και οι φράσεις καταλήγουν συχνά µε ολόκληρα. Σε πολλά σηµεία η κίνηση των φωνών είναι οµοφωνική, παραπέµποντας σε εκκλησιαστική πρακτική παλαιότερων εποχών (π.χ. στην Αναγέννηση). Στα σηµεία αυτά η µελοποίηση είναι συλλαβική (παρ. 4). Ορισµένες µουσικές φράσεις αντιστοιχούν στους στίχους του κειµένου και άλλες όχι. Στα µ επαναλαµβάνεται τρεις φορές η λέξη οίµοι, για να τονιστεί η απελπισία της αµαρτωλής γυναίκας (παρ. 4). Οι περισσότερες φράσεις ολοκληρώνονται µε πτώσεις. Παρ. 4, µ. 1-31

7 Παρ. 5, µ Ο Μίκης (Μιχαήλ) Θεοδωράκης (1925), συνθέτης και διευθυντής ορχήστρας, ασχολήθηκε σχεδόν µε όλα τα είδη σύνθεσης. Συνέθεσε σκηνική µουσική, όπερες, µουσική για µπαλέτο, για κινηµατογράφο, για αρχαίο δράµα, έργα για ορχήστρα, για πιάνο, µουσική δωµατίου, φωνητικά έργα, εκκλησιαστικά, χορωδιακά έργα, πλήθος τραγουδιών και άλλα. 9 Το Τροπάριο της Κασσιανής συνέθεσε για τετράφωνη ανδρική χορωδία a capella αρχικά το Αργότερα, το 1984, συνέθεσε την εκδοχή για µικτή χορωδία επίσης χωρίς συνοδεία (σοπράνι, άλτι, τενόροι, µπάσοι, µε τις φωνές να τραγουδούν σε διάφορα σηµεία divisi σε πρώτες και δεύτερες). Η εκδοχή αυτή θα εξεταστεί στην παρούσα εργασία. 10 Το έργο ξεκινά µε τη µελοποίηση του Δόξα Πατρί για τετράφωνη µικτή χορωδία a capella σε 22 µέτρα. Το Δόξα Πατρί είναι γραµµένο στη σολ µείζονα, µ. 1-15, για να περάσει στη σολ ελάσσονα, µ , και να καταλήξει µε ηµίπτωση στη δεσπόζουσα µ.22. Η αλλαγή αυτή από τη µείζονα στην οµώνυµη ελάσσονα προς το τέλος του κοµµατιού δηµιουργεί µια ιδιαίτερη ξαφνική αίσθηση. Το ρυθµικό µέτρο είναι ¾ και το tempo maestoso, ώστε να τονιστεί ο δοξαστικός χαρακτήρας των στίχων. Οι φωνές κινούνται κατά κανόνα σε οµοφωνική κίνηση κυρίως τετάρτων, µισών και λιγότερο ογδόων. Η µελοποίηση είναι σε άλλα σηµεία συλλαβική και σε άλλα µελισµατική, αλλά και στη µελισµατική µελοποίηση η κίνηση είναι οµοφωνική. (παρ. 6). Όλες οι φωνές τραγουδούν ταυτόχρονα το ίδιο κείµενο, το οποίο σε συνδυασµό µε την οµοφωνική κίνηση προβάλλει το εκκλησιαστικό ύφος. 9 (Συµεωνίδου 1995, ) 10 (Theodorakis χ.χ.)

8 Παρ. 6, M. Θεοδωράκη, Δόξα Πατρί, µ Η µελοποίηση του Τροπαρίου της Κασσιανής πραγµατοποιείται σε 147 µέτρα. Σε διάφορα σηµεία µία ή περισσότερες φωνές τραγουδούν, όπως αναφέρθηκε, divisi σε πρώτες και δεύτερες (παρ. 7).

9 Παρ. 7, µ Επίσης, σε ορισµένα σηµεία µία ή περισσότερες φωνές τραγουδούν για λίγα µέτρα σολιστικά, ενώ οι υπόλοιπες φωνές τραγουδούν κυρίως κρατηµένους φθόγγους µεγάλης ρυθµικής αξίας, όπως ολόκληρα. Για παράδειγµα, στα µέτρα τραγουδά σολιστικά αρχικά η άλτο (µ ), στη συνέχεια η σοπράνο (µ ) και τέλος και οι δύο µαζί (µ ), ενώ η υπόλοιπη χορωδία τραγουδά κρατηµένους φθόγγους ολοκλήρων (παρ. 8, µ ).

10 Παρ. 8, µ Οι φωνές σε µεγάλο µέρος του έργου κινούνται σε οµοφωνική κίνηση µε κυρίαρχες αξίες τα τέταρτα, τα µισά και τα όγδοα. Συχνά είναι τα ρυθµικά σχήµατα όγδοου παρεστιγµένου µε δέκατο έκτο ή όγδοου µε δύο δέκατα έκτα, τα οποία ακούγονται είτε σε οµοφωνική κίνηση, είτε σε µορφή µίµησης (παρ. 7). Έτσι, υπάρχει εναλλαγή µερών µε κρατηµένες νότες και µερών µε µικρές ρυθµικές αξίες. Η µελοποίηση είναι αλλού συλλαβική και αλλού µελισµατική, ενώ σε διάφορα σηµεία οι φωνές τραγουδούν unisonο. Στην αρχή του έργου δεν αναγράφεται οπλισµός. Το τροπάριο είναι γραµµένο στο σύστηµα µείζονος ελάσσονος, ενώ σε µεµονωµένα σηµεία κυρίως στις καταλήξεις

11 φράσεων δίνεται τροπική αίσθηση, όπως για παράδειγµα στα µ. 43, µ και µ.131. Αρχική και βασική τονικότητα του κοµµατιού είναι η σολ ελάσσονα (µε δύο υφέσεις), αλλά το κοµµάτι τελειώνει σε φα# ελάσσονα (µε τρεις διέσεις) και µε ηµίπτωση στη δεσπόζουσα. Οι µελωδικές γραµµές των φωνών δεν ακολουθούν καθόλου τη βυζαντινή µελωδία του Πέτρου Πελοποννήσιου. Συχνή είναι η διατονική µελωδική κίνηση. Ως προς τη δυναµική υπάρχουν συχνές εναλλαγές forte ή fortissimo και piano ή pianissimo. Συνοψίζοντας και συγκρίνοντας τις τρεις µελοποιήσεις του Τροπαρίου της Κασσιανής, παρατηρούµε τις εξής οµοιότητες και διαφοροποιήσεις: Και τα τρία χορωδιακά έργα είναι γραµµένα χωρίς συνοδεία, ενδεχοµένως γιατί πρόκειται για µελοποίηση βυζαντινού τροπαρίου. Οι µελωδικές γραµµές τους δεν έχουν καµία σχέση µε τη βυζαντινή µελωδία του Πέτρου Λαµπαδάριου. Και τα τρία έργα είναι γραµµένα στο σύστηµα µείζονος ελάσσονος. Στη µελοποίηση του Θεοδωράκη υπάρχουν και σηµεία µε τροπική αίσθηση. Γενικά, στα έργα του Μάντζαρου και του Πολυκράτη πραγµατοποιούνται µετατροπίες σε κοντινές τονικότητες, ενώ στον Θεοδωράκη το έργο έχει ως βασική τονικότητα τη σολ ελάσσονα και καταλήγει µετά από διάφορες µετατροπίες στη φα# ελάσσονα. Χαρακτηριστική και στα τρία έργα είναι η οµοφωνική κίνηση των φωνών, που παράπεµπει, σε εκκλησιαστικές πρακτικές παλαιότερων εποχών. Στη µελοποίηση του Μάντζαρου διακρίνονται αντιστικτικές τεχνικές µίµησης. Η µελοποίηση του Θεοδωράκη είναι πιο πολύπλοκη µε περισσότερες εναλλαγές µουσικής υφής, καθώς είναι το πιο σύγχρονο από τα τρία έργα. Βιβλιογραφία Βλαχοπούλου, Φωτεινή: «Βιβλιογραφικό δοκίµιο για την Κασ(σ)ία Κασ(σ)ιανή. Ο θρύλος γύρω από τη βυζαντινή ποιήτρια και η ιστορικότητά του». Βυζαντινός Δόµος 1 (1987): Theodorakis: «Κassiani s Hymn». Αθήνα: Μουσικός Εκδοτικός Οίκος Κ. Παπαγρηγορίου-Χ. Νάκας χ.χ. Καρδάµης, Κώστας: Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος. Ενότητα µέσα στην πολλαπλότητα. Κέρκυρα: Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών Κερκυραίοι Δηµιουργοί Mποτουροπούλου, Ιφιγένεια: «Το Τροπάριο της Κασσιανής. Μύθος και πραγµατικότητα». Πρακτικά Ηµερίδας Η παρουσία της γυναίκας στην ελληνική ποίηση (1995): Πελοποννήσιος, Πέτρος: «Κύριε, η εν πολλαίς αµαρτίαις περιπεσούσα γυνή». Δοξαστάριον. Βουκουρέστι: Εκδόσεις Εφέσιου Πέτρου 1820: Πολυκράτης, Θεµιστοκλής: «Κύριε η εν πολλαίς αµαρτίαις», για τετραφωνία ανδρών. Αθήνα: Σπ. Κουσουλίνου Ρωµανού, Καίτη: Έντεχνη Ελληνική Μουσική στους νεότερους χρόνους. Αθήνα: Εκδόσεις Κουλτούρα Ρωµανού, Καίτη: Ιστορία της Έντεχνης Ελληνικής Μουσικής. Αθήνα: Εκδόσεις Κουλτούρα Συµεωνίδου Αλέκα, Λήµµα «Χαλικόπουλος Μάντζαρος, Νικόλαος». Λεξικό Ελλήνων συνθετών. Αθήνα: Μουσικός Οίκος Φίλιππος Νάκας (1995): Συµεωνίδου Αλέκα, Λήµµα «Θεοδωράκης, Μίκης (Mιχαήλ)». Λεξικό Ελλήνων συνθετών. Αθήνα: Μουσικός Οίκος Φίλιππος Νάκας (1995): Τρεµπέλας, Παναγιώτης: Η Καινή Διαθήκη µετά συντόµου ερµηνείας. Αθήναι: Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ»