ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ τεύχος

Transcript

1 Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική και Διοίκηση Ολικής Ποιότητας Ευστάθιος Αθ. Ζωγόπουλος, Διπλωματ. Μηχανολόγος Μηχανικος MSc, εκπ/κός ΕΠΑΣ Αιγάλεω, Διδάκτωρ Μηχανικός Ε.Μ.Π. Εισαγωγή Η Ευρωπαϊκή εκπαιδευτική πολιτική στην εξελικτική της πορεία, από τις απαρχές της μέχρι και σήμερα, ακολούθησε σχετικά αργούς ρυθμούς, σε σχέση πάντοτε με ευρωπαϊκές πολιτικές σε άλλους τομείς, όπως ο αγροτικός ή ο οικονομικός. Αυτή η βραδύτητα οφείλεται τόσο στο χαρακτήρα της παιδείας, ο οποίος είναι ευαίσθητος, εθνοκεντρικός, επιδεκτικός διαφόρων ιδεολογικών, φιλοσοφικών και κοινωνικών φορτίσεων, όσο και στην ορισμένες φορές απροθυμία των κρατών-μελών να δεχτούν με δεσμευτικό τρόπο κατευθυντήριες γραμμές σε έναν παραδοσιακό τομέα άσκησης της κυβερνητικής πολιτικής, όπως είναι το εκπαιδευτικό σύστημα. Επιπρόσθετα, στο χώρο της παιδείας αντανακλώνται με ευκρίνεια αλλά και με σφοδρότητα οι αντιθέσεις ή αντινομίες που υφίστανται ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικοπαιδαγωγικές ιδεολογίες και συναφείς προσδοκίες τόσο της εκπαιδευτικής κοινότητας όσο και του κοινωνικού συνόλου μιας χώρας. Μετά την επίτευξη της οικονομικής και νομισματικής ένωσης από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δρομολογούνται με εντατικότερους ρυθμούς οι εξελίξεις στον τομέα της παιδείας, ο οποίος αναντίλεκτα έχει προσελκύσει εδώ και πολύ καιρό το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον. Η επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο συνιστά προϋπόθεση για την προώθηση της ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας, για την επίτευξη υψηλών ποσοστών οικονομικής μεγέθυνσης και απασχόλησης και για τη μετάβαση προς μια οικονομία βασισμένη στη γνώση [1]. Για να προσδιορίσουμε εννοιολογικά τον όρο «ευρωπαϊκή εκπαίδευση», στο βαθμό που αυτός υφίσταται ουσιαστικά, θα λέγαμε ότι ο εν λόγω όρος περιγράφει τη σχέση συζήτησης και δράσης, που έχει ως αφετηρία τη διαδικασία της οικονομικής και πολιτικής ένωσης, και που αναφέρεται, στη στενή της έννοια, στα κράτη μέλη της Ε.Ε. και, στην ευρύτερη έννοια, στις χώρες του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Η ευρωπαϊκή εκπαίδευση προέκυψε από το ενδιαφέρον να εξασφαλίσει στα άτομα ευρωπαϊκή, δηλαδή διεθνική πολιτική και διοίκηση και περισσότερη αποδοχή και νομιμότητα, καθώς και από το ενδιαφέρον να δημιουργήσει τα απαραίτητα προσόντα για τη λειτουργία διεθνικής συνεργασίας στην πολιτική και την οικονομία [2]. 52

2 Η εκπαιδευτική πολιτική αποτελεί εσωτερική υπόθεση των κρατών μελών σύμφωνα με τις Συνθήκες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Συγκεκριμένα στο άρθρο 149 της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας αναφέρονται τα εξής: 1. Η κοινότητα θα συμβάλλει στην ανάπτυξη ποιοτικής εκπαίδευσης, ενθαρρύνοντας τη συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών και, εφόσον είναι απαραίτητο, υποστηρίζοντας και συμπληρώνοντας τη δράση τους, πλήρως σεβόμενη την ευθύνη των κρατών μελών για το περιεχόμενο της διδασκαλίας, την οργάνωση των εκπαιδευτικών συστημάτων και την πολιτιστική και γλωσσική ποικιλία. 2. Η κοινοτική δράση θα αποβλέπει στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής διάστασης της εκπαίδευσης, ιδιαίτερα δια μέσου της διδασκαλίας και της διάδοσης των γλωσσών των κρατών μελών, στην ενθάρρυνση της κινητικότητας των φοιτητών και εκπαιδευτικών, με την παρακίνηση, μεταξύ των άλλων, της ακαδημαϊκής αναγνώρισης των πτυχίων και των περιόδων σπουδών, στην προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στην ανάπτυξη των ανταλλαγών πληροφοριών και εμπειριών σε θέματα κοινά στα εκπαιδευτικά συστήματα των κρατών μελών, στην ενθάρρυνση της ανάπτυξης των ανταλλαγών νέων και των ανταλλαγών εκπαιδευτικών, στην ανάπτυξης της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Επίσης, συμβολή της Ε.Ε. στην εκπαίδευση αποτυπώνεται εύγλωττα στο άρθρο 150 της Συνθήκης για την Ε.Ε. που αφορά την επαγγελματική εκπαίδευση, στο οποίο αναφέρεται ότι η Ε.Ε εφαρμόζει πολιτική επαγγελματικής εκπαίδευσης, η οποία έχει ως στόχο: Να διευκολύνει την προσαρμογή στις μεταλλαγές της βιομηχανίας, ιδίως μέσω της επαγγελματικής εκπαίδευσης και του επαγγελματικού αναπροσανατολισμού, Να βελτιώνει την αρχική επαγγελματική εκπαίδευση και τη συνεχή κατάρτιση, για να διευκολύνεται η επαγγελματική ένταξη και επανένταξη στην αγορά εργασίας, Να διευκολύνει την πρόσβαση στην επαγγελματική εκπαίδευση και την ενίσχυση της κινητικότητας των εκπαιδευτών και των εκπαιδευόμενων, ιδίως των νέων, Να τονώνει τη συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και επιχειρήσεων στον τομέα της κατάρτισης και Να αναπτύσσει την ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών για τα κοινά προβλήματα των συστημάτων κατάρτισης των κρατών μελών. Εξέλιξη Ευρωπαϊκής Εκπαιδευτικής Πολιτικής Τα τελευταία είκοσι χρόνια, χωρίς να παραβιασθεί ο εθνικός χαρακτήρας της εκπαιδευτικής πολιτικής, μια σειρά από εξελίξεις και μεταβολές μετατρέπουν την Ε.Ε. σε κυρίαρχο παράγοντα των 53

3 εκπαιδευτικών πολιτικών. Οι βασικότερες από αυτές τις εξελίξεις, οι οποίες κατά κύριο λόγο αφορούν την τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι: Η Magna Charta των Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων (Μπολόνια, 18 Σεπτεμβρίου 1988) Το 1986, το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια απεύθυνε μια πρόταση στα παλαιότερα Πανεπιστήμια της Ευρώπης, με σκοπό την υπογραφή μιας magna charta των ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων. Μια οκταμελής επιτροπή υπέβαλε ένα σχέδιο, το οποίο υπογράφηκε από τους εκπροσώπους όλων των πανεπιστημίων που συγκεντρώθηκαν στην Μπολόνια το Η Magna Charta καθόρισε τους άξονες της εκπαίδευσης στην Ευρώπη, δηλαδή: α) Συνεργασία των Ευρωπαίων σε ένα περιβάλλον όλο και πιο διεθνές και μεταβαλλόμενο. β) Η δια βίου εκπαίδευση αποτελεί επένδυση για το πολιτιστικό, κοινωνικό και οικονομικό μέλλον της Ευρώπης. γ) Ο επαρκής εφοδιασμός του εκπαιδευτικού προσωπικού. δ) Η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των εκπαιδευτικών μονάδων. ε) Η πολιτική ισοτιμίας τίτλων. στ) Η ανάληψη δράσης από τα ευρωπαϊκά κράτη και τους υπερεθνικούς οργανισμούς. Η Διακήρυξη της Σορβόννης (25 Μαΐου 1998) Με την ευκαιρία της 800 ης επετείου του Πανεπιστημίου του Παρισιού, οι αρμόδιοι υπουργοί για θέματα Τριτοβάθμιας εκπαίδευσης της Γερμανίας, Γαλλίας, Ιταλίας και Ηνωμένου Βασιλείου εξέδωσαν στις 25 Μαΐου 1998 τη «Διακήρυξη της Σορβόννης». Η διακήρυξη αυτή στόχευε στην εναρμόνιση των ευρωπαϊκών συστημάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και στη δημιουργία ενός ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου ανώτατης εκπαίδευσης που θα αποτελέσει το κλειδί για την προώθηση της κινητικότητας (mobility) και της απασχολησιμότητας (employability) των Ευρωπαίων πολιτών, αλλά και για τη συνολική ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Η Διακήρυξη της Μπολόνια για την Ανώτατη Εκπαίδευση (19 Ιουνίου 1999) Η διακήρυξη της Σορβόννης οδήγησε σε μια νέα πράξη, τη διακήρυξη της Μπολόνια. Σε αυτή την πράξη συμμετείχαν Υπουργοί Παιδείας από τα μέλη της Ε.Ε. (15 χώρες), άλλα και από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, από τα μελλοντικά μέλη, από συνδεδεμένες χώρες υποψήφιες για έναρξη διαπραγματεύσεων. 54

4 Στις επιδιώξεις των ευρωπαϊκών κρατών περιλαμβάνονται οι προσπάθειες για «διασφάλιση καλύτερης συμβατότητας και πληρέστερης συγκρισιμότητας των συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης». Επίσης, τονίζεται πως πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα «ο στόχος της βελτίωσης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας του Ευρωπαϊκού συστήματος ανώτατης εκπαίδευσης». Οι υπογράφοντες τη διακήρυξη δηλώνουν: «στοχεύουμε σε ένα Ευρωπαϊκό σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης που θα ασκεί σε ολόκληρο τον κόσμο έλξη ανάλογη με αυτήν που ασκούν οι εξαίρετες πολιτισμικές και επιστημονικές παραδόσεις μας». Στη Διακήρυξη της Μπολόνια προωθήθηκαν επιμέρους δράσειςστόχοι που αποτελούν υποχρεώσεις των κρατών μελών και που θα πρέπει να επιτευχθούν μέσα στην πρώτη δεκαετία του 21 ου αιώνα. Οι στόχοι αυτοί θεωρούνται πρωταρχικής σημασίας για τη διαμόρφωση του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης και για την προώθηση του Ευρωπαϊκού συστήματος ανώτατης εκπαίδευσης σε ολόκληρο τον κόσμο και είναι οι εξής: 1. Υιοθέτηση ενός συστήματος τίτλων σπουδών (προπτυχιακός, μεταπτυχιακός/ διδακτορικός) που θα είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι και συγκρίσιμοι (με τη βοήθεια και του θεσμού «Συμπλήρωμα Διπλώματος/Diploma Supplement»). 2. Υιοθέτηση ενός συστήματος σπουδών που θα στηρίζεται σε δύο κύκλους, ένα προπτυχιακό (τουλάχιστον τριετή) και ένα μεταπτυχιακό (που να οδηγεί σε Μεταπτυχιακό Δίπλωμα και/ή Διδακτορικό). 3. Καθιέρωση ενός κοινού συστήματος διδακτικών μονάδων (ανάλογου με το εφαρμοζόμενο ευρωπαϊκό σύστημα μεταφοράς διδακτικών μονάδων/ects). 4. Προώθηση της κινητικότητας με ξεπέρασμα των εμποδίων για την ελεύθερη διακίνηση φοιτητών, διδασκόντων, ερευνητών και διοικητικού προσωπικού. 5. Προώθηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας στη διασφάλιση της ποιότητας (με στόχο την ανάπτυξη συγκρίσιμων κριτηρίων και μεθοδολογιών). 6. Προώθηση της ευρωπαϊκής διάστασης στην ανώτατη εκπαίδευση (σε σχέση με προγράμματα σπουδών, συνεργασία, κινητικότητα, άσκηση, κατάρτιση, επιμόρφωση και έρευνα). Με το ανακοινωθέν της Πράγας της 19 ης Μαΐου 2001 προστέθηκαν οι ακόλουθες δράσεις στη διαδικασία της Μπολόνιας: 1. Η εκπαίδευση και η δια βίου μάθηση (με στόχο την αντιμετώπιση της οικονομικής ανταγωνιστικότητας) 55

5 2. Η συμμετοχή των ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και των σπουδαστών στη δημιουργία του ευρωπαϊκού χώρου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. 3. Η ενίσχυση της ελκυστικότητας του ευρωπαϊκού χώρου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης μεταξύ των σπουδαστών τόσο της Ευρώπης όσο και από άλλα μέρη του κόσμου. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας (23 24 Μαρτίου 2000) Στο έκτακτο ευρωπαϊκό συμβούλιο της Λισσαβόνας θεσπίστηκε η λεγόμενη «στρατηγική της Λισσαβόνας» με σκοπό να καταστεί η ΕΕ η πιο ανταγωνιστική οικονομία στον κόσμο και να επιτευχθεί ο στόχος της πλήρους απασχόλησης πριν το 2010: «Η Ευρώπη πρέπει να γίνει η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης ανά την υφήλιο, ικανή για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή». Η στρατηγική αυτή βασίζεται σε τρεις πυλώνες, τον οικονομικό, τον κοινωνικό και τον περιβαλλοντικό πυλώνα. Ο οικονομικός πυλώνας «πρέπει να προετοιμάσει τη μετάβαση προς μια ανταγωνιστική και δυναμική οικονομία της γνώσης. Στον πυλώνα αυτό δίνεται έμφαση στην ανάγκη για συνεχή προσαρμογή στις εξελίξεις της κοινωνίας της πληροφορίας και στις προσπάθειες για συναίνεση στον τομέα της έρευνας και της ανάπτυξης». Οι εξελίξεις που ανησύχησαν τους ηγέτες της Ε.Ε ήταν δύο: η παγκοσμιοποίηση και η έκρηξη των τεχνολογιών των πληροφοριών και των επικοινωνιών (ΤΠΕ). Κύριοι ανταγωνιστές της Ε.Ε θεωρούνται οι Η.Π.Α., η Ιαπωνία, η Ν. Κορέα, η Κίνα, η Ινδία. Η στρατηγική της Λισσαβόνας στόχευε στην πλήρη ανάδειξη του οικονομικού αναπτυξιακού δυναμικού, «εφοδιάζοντας την Ε.Ε με αξιόπιστους και συγκρίσιμους μεταξύ των κρατών μελών δείκτες, ώστε να είναι σε θέση να λαμβάνει τα ενδεδειγμένα μέτρα». Η 4 η Διάσκεψη των Ευρωπαίων Υπουργών Εκπαίδευσης (Ρουμανία, Ιούνιος 2000) Το τελικό ανακοινωθέν αυτής της διάσκεψης έχει τίτλο: «Ισχυροποιώντας τον κοινό ευρωπαϊκό οίκο της εκπαίδευσης. Κοινωνική συνοχή και ποιότητα μια πρόκληση για την εκπαίδευση». Ανάμεσα στα συμπεράσματα της διάσκεψης: - Ο ρόλος της εκπαίδευσης τόσο στην κοινωνική όσο και στην οικονομική ανάπτυξη υποδηλώνει πως η εκπαίδευση πρέπει να αντιμετωπίζεται, με οικονομικούς όρους, σαν επένδυση. - Η ανάγκη της προετοιμασίας των πολιτών να ζήσουν και να εργαστούν σε μια κοινωνία βασισμένη στη γνώση, η οποία είναι 56

6 απαραίτητα μια κοινωνία μάθησης, μας καλεί σε μια στρατηγική δια βίου μάθησης, η οποία εξασφαλίζει δυνατότητες μάθησης σε διαφορετικά κοινά. Αυτή η στρατηγική συνεπάγεται ότι τα εκπαιδευτικά συστήματα και τα σχολεία πρέπει να προετοιμαστούν να εξυπηρετήσουν διαφορετικά κοινά (όλες τις ηλικίες, όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης και κατάρτισης) και να συνεργαστούν με άλλους παράγοντες (κέντρα κατάρτισης, επιχειρήσεις, τοπικές αρχές, δίκτυα οργανώσεων, κ.ά.). - Η επιτυχία των σχολείων απαιτεί ένα κατάλληλο και σταθερό εκπαιδευτικό προσωπικό, ηγεσία και σχέδιο ανάπτυξης. - Η ανάπτυξη της εκπαίδευσης, ώστε να εκπληρώσει τόσο νέους όσο και παραδοσιακούς ρόλους, δεν πρέπει να κρύψει την αναγκαιότητα της διατήρησης όσο και ενδυνάμωσης της ποιότητας της εκπαίδευσης σαν μια εγγύηση της κοινωνικής συνοχής. - Οι Υπουργοί παιδείας υπογραμμίζουν τη σημασία της ενδυνάμωσης της ποιοτικής πληροφοριακής βάσης, της μέτρησης και παρακολούθησης της ικανότητας του εκπαιδευτικού συστήματος να επιτυγχάνει τους κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτιστικούς στόχους του. - Η ευρωπαϊκή έκθεση για την ποιότητα της σχολικής εκπαίδευσης συνιστά το πρώτο βήμα του ευρωπαϊκού επιπέδου αναγνώρισης ποιοτικών δεικτών, υποστηρικτικών της ενδυνάμωσης του κοινού ευρωπαϊκού χώρου της εκπαίδευσης. - Η Επιτροπή καλείται να συνεχίσει το έργο της στο χώρο των ποιοτικών δεικτών και να παρουσιάσει στους Υπουργούς περισσότερο λεπτομερείς προτάσεις σε δυνατές μελλοντικές πρωτοβουλίες. - Η Σύνοδος της Πράγας (Μάιος 2001) Στο Ανακοινωθέν της Πράγας οι Υπουργοί Παιδείας: 1. Επιβεβαίωσαν τις δεσμεύσεις τους στους στόχους της Διακήρυξης της Μπολόνια, τονίζοντας επίσης ότι η ανώτατη εκπαίδευση είναι κοινωνικό αγαθό και πρέπει να έχει δημόσια υποστήριξη. 2. Εξέφρασαν την επιδοκιμασία τους για την ενεργό συμμετοχή της Ένωσης Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων (EUA) και του φορέα των Εθνικών Ενώσεων Φοιτητών της Ευρώπης (ESIB). 3. Επεσήμαναν την εποικοδομητική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. 57

7 4. Έκαναν προτάσεις για την περαιτέρω πορεία των έξι δράσεων της Διακήρυξης της Μπολόνια (αναγνωρίσιμα πτυχία, δύο κύκλοι σπουδών, κοινό σύστημα διδακτικών μονάδων, κινητικότητα, διασφάλιση της ποιότητας). 5. Τόνισαν τη σημασία για τον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης των παρακάτω ενεργειών: Δια βίου εκπαίδευση. Ενεργή συμμετοχή των φοιτητών ως μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας. Προώθηση της ελκυστικότητας και ανταγωνιστικότητας του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης και σε άλλα μέρη του κόσμου (με στόχο την ανάπτυξη μιας διεθνικής εκπαίδευσης). Ευρωπαϊκά κριτήρια αναφοράς για την εκπαίδευση και την κατάρτιση (Νοέμβριος 2002) Κριτήρια αναφοράς νοούνται συγκεκριμένοι στόχοι, η πρόοδος στους οποίους μπορεί να μετρηθεί. Αυτοί οι στόχοι κατανέμονται σε έξι τομείς: α) επενδύσεις στην εκπαίδευση και στην κατάρτιση β) πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου γ) απόφοιτοι θετικών επιστημών και τεχνολογικών σπουδών δ) αποφοίτηση από την ανώτερη βαθμίδα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ε) βασικά εφόδια στ) συμμετοχή στη δια βίου μάθηση. Τέθηκαν τα ακόλουθα κριτήρια αναφοράς, με όριο το 2010: - Όλα τα κράτη μέλη θα πρέπει να μειώσουν τουλάχιστον στο ήμισυ το ποσοστό των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο. - Όλα τα κράτη μέλη πρέπει να έχουν μειώσει τουλάχιστον στο ήμισυ το ποσοστό της διαφοράς εκπροσώπησης των δύο φύλων σε ό,τι αφορά τους απόφοιτους των μαθηματικών, των φυσικών επιστημών, της τεχνολογίας. - Ο μέσος όρος ατόμων ηλικίας ετών που θα έχουν ολοκληρώσει τουλάχιστον την ανώτερη βαθμίδα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης θα φτάσει ή και θα υπερβεί το 80%. 58

8 - Το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 15 ετών με χαμηλή επίδοση στην ικανότητα ανάγνωσης και στις ικανότητες στα μαθηματικά και στις θετικές επιστήμες θα έχει μειωθεί τουλάχιστον στο ήμισυ σε κάθε κράτος μέλος, σε σχέση με το Το μέσο επίπεδο στην ΕΕ για τη συμμετοχή στη δια βίου μάθηση πρέπει να είναι το 15% τουλάχιστον του ενήλικου πληθυσμού σε ηλικία εργασίας, σε καμία χώρα το ποσοστό αυτό δεν πρέπει να είναι μικρότερο του 10 %. Η Σύνοδος του Βερολίνου ( 19 Σεπτεμβρίου 2003) Tο Ανακοινωθέν του Βερολίνου προσδιόρισε τις επιμέρους διαδικασίες για κάθε μια από τις ενέργειες-δράσεις: 1. Διασφάλιση της ποιότητας Τονίστηκε η ανάγκη για την ανάπτυξη κοινών κριτηρίων και μεθόδων και συμφωνήθηκε ότι ως το 2005 τα Εθνικά Συστήματα Διασφάλισης και Αξιολόγησης της Ποιότητας θα συμπεριλαμβάνουν : Προσδιορισμό των αρμοδιοτήτων των φορέων και των ιδρυμάτων που εμπλέκονται στη διαδικασία. Αξιολόγηση προγραμμάτων ή ιδρυμάτων που θα περιλαμβάνει εσωτερική αξιολόγηση, εξωτερική επισκόπηση, συμμετοχή των φοιτητών στη διαδικασία, και κοινοποίηση των αποτελεσμάτων. Σύστημα αναγνώρισης, πιστοποίησης ή συμβατών διαδικασιών, διεθνή συνεργασία και συμμετοχή σε δίκτυα. 2. Σύστημα δύο κύκλων σπουδών Διάρθρωση δύο κύκλων σπουδών (προπτυχιακός και μεταπτυχιακός) και εισαγωγή τρίτου κύκλου σπουδών (διδακτορικές σπουδές). Πτυχία του πρώτου κύκλου σπουδών δίνουν πρόσβαση σε προγράμματα του δευτέρου. Πτυχία του δευτέρου δίνουν πρόσβαση σε διδακτορικές σπουδές. 3. Αναγνωρισιμότητα των τίτλων σπουδών και περιόδων σπουδών. Διαφάνεια και αναγνωρισιμότητα μεταξύ των προγραμμάτων σπουδών των ευρωπαϊκών χωρών, έτσι ώστε να διευθετηθεί το θέμα της αναγνώρισης των σπουδών και πτυχίων κάθε χώρας. 59

9 Επιτάχυνση εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Συστήματος Μεταφοράς Διδακτικών Μονάδων (ECTS) όχι μόνο για τη μεταφορά αλλά και το συνυπολογισμό (accumulation) μονάδων, που θα οδηγούν στη λήψη κοινού πτυχίου. Θεσμοθέτηση του Συμπληρώματος Διπλώματος (Diploma Supplement), που θα αποτελεί αναλυτική παρουσίαση του προγράμματος σπουδών που οδηγεί στο συγκεκριμένο πτυχίο. Δέσμευση όλων των χωρών να επικυρώσουν τη Σύμβαση της Λισσαβόνας για την Αναγνώριση (Lisbon Recognition Convention). Επίσης εξελίσσονται οι παρακάτω δράσεις: 4. Κινητικότητα, με αύξηση του αριθμού φοιτητών και με την οικονομική ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και των εθνικών φορέων χρηματοδότησης. 5. Ενεργή συμμετοχή των φοιτητών στις διαδικασίες για την ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης. 6. Προώθηση της ευρωπαϊκής διάστασης της Ανώτατης Εκπαίδευσης, με την οργάνωση κοινών προγραμμάτων σπουδών και δικτύων συνεργασίας που μπορεί να οδηγούν και σε κοινά πτυχία. 7. Προβολή της ελκυστικότητας του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης με διεθνείς συνεργασίες, προσέλκυση ξένων φοιτητών (και από χώρες του τρίτου κόσμου) και σύμπραξη με κοινωνικούς και οικονομικούς εταίρους. 8. Δια βίου μάθηση, με την ενεργό συμμετοχή των ιδρυμάτων ανώτατης εκπαίδευσης. 9. Συνεργασία του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης με τον Ευρωπαϊκού Χώρο Έρευνας, ώστε να υποστηριχθεί και να προωθηθεί με τον καλύτερο τρόπο η Ευρώπη της Γνώσης. 10. Παρακολούθηση και αποτίμηση των ενεργειών κάθε χώρας για την εφαρμογή της όλης πορείας και κυρίως για τους τρεις άμεσους στόχους, δηλαδή τη διασφάλιση της ποιότητας, τις σπουδές δύο κύκλων, και την αναγνώριση πτυχίων και περιόδων σπουδών 60

10 Επίσης: Στο πλαίσιο της διαδικασίας της Κοπεγχάγης, τα συμπεράσματα του Συμβουλίου και των αντιπροσώπων των κυβερνήσεων των κρατών μελών που συνήλθαν στο πλαίσιο του Συμβουλίου της 15 ης Νοεμβρίου 2004 σχετικά με τις μελλοντικές προτεραιότητες της ενισχυμένης ευρωπαϊκής συνεργασίας στην επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, έδωσαν προτεραιότητα στην ανάπτυξη ενός ανοιχτού και ευέλικτου Ευρωπαϊκού Πλαισίου Επαγγελματικών Προσόντων, στηριζόμενου στη διαφάνεια και στην αμοιβαία εμπιστοσύνη, το οποίο πρέπει να αποτελέσει κοινό σημείο αναφοράς που θα καλύπτει τόσο την εκπαίδευση όσο και την κατάρτιση. Η επικύρωση των αποτελεσμάτων των ανεπίσημων και άτυπων μορφών μάθησης πρέπει να προωθηθεί, σύμφωνα με τα συμπεράσματα του Συμβουλίου όσον αφορά κοινές ευρωπαϊκές αρχές για τον προσδιορισμό και την επικύρωση των ανεπίσημων και άτυπων μορφών μάθησης της 28 ης Μαΐου Τα Ευρωπαϊκά Συμβούλια των Βρυξελλών το Μάρτιο του 2005 και το Μάρτιο του 2006 υπογράμμισαν τη σημασία που έχει η θέσπιση ενός Ευρωπαϊκού Πλαισίου Επαγγελματικών Προσόντων. Πρόγραμμα δια βίου μάθησης ( ) Πρόταση απόφασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 14 ης Ιουλίου 2004, για τη θέσπιση ολοκληρωμένου προγράμματος δράσης στον τομέα της δια βίου μάθησης. Νομοθετικό ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 24 ης Οκτωβρίου 2007 που αφορά τη θέσπιση του ευρωπαϊκού πλαισίου επαγγελματικών προσόντων για τη διά βίου μάθηση. Η σύσταση υπεγράφη επίσημα στις 23 Απριλίου 2008 με τις 32 ευρωπαϊκές χώρες που μετέχουν στο πρόγραμμα «εκπαίδευση και κατάρτιση 2010» να είναι θετικές στην προώθηση του πλαισίου αυτού. Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας στην Ευρωπαϊκή Ένωση Το γεγονός της ύπαρξης διατάξεων για την παιδεία, την εκπαίδευση και την κατάρτιση σε αρκετά άρθρα (εκτός από τις βασικές αναφορές των άρθρων 149 και 150) της Συνθήκης για την Ε.Ε., δείχνει ότι για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα η εκπαιδευτική πολιτική δεν αναφέρεται ούτε στην εκπαίδευση ως αυτοσκοπό ούτε στην εκπαίδευση και κατάρτιση ως μέσο επιδίωξης καθαρά οικονομικών σκοπών. Η ένταξη της εκπαιδευτικής πολιτικής στον ίδιο τίτλο με την κοινωνική πολιτική της Ε.Ε προσδίδει στην κοινοτική εκπαιδευτική πολιτική μια ευρύτερη κοινωνική και πολιτική διάσταση [3]. Από τα προαναφερθέντα διαπιστώνουμε ότι η ποιότητα της εκπαίδευσης και κατάρτισης θεωρείται ζήτημα υψίστης πολιτικής προτεραιότητας σε όλα τα κράτη μέλη. 61

11 Τα υψηλά επίπεδα γνώσης, ικανοτήτων και δεξιοτήτων θεωρούνται βασικότατες προϋποθέσεις για την ενεργό συμμετοχή στα κοινά, για την απασχόληση και για την κοινωνική συνοχή. Η δια βίου μάθηση, αποτελεί σημαντικό μέσο διαμόρφωσης του μέλλοντος του καθενός τόσο σε επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο, ενώ η υψηλής ποιότητας εκπαίδευση είναι απαραίτητη υπό το πρίσμα των πολιτικών της αγοράς εργασίας και της ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζομένων εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για αυτούς τους λόγους, η Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθέτησε στις 14/3/1995 το πρόγραμμα «ΣΩΚΡΑΤΗΣ», για συνεργασία ανάμεσα στις χώρες μέλη στον τομέα της εκπαίδευσης. Στο πλαίσιο του προγράμματος κοινοτικής δράσης «ΣΩΚΡΑΤΗΣ», η ποιότητα της εκπαίδευσης αποτελεί το βασικό στόχο των ενεργειών του προγράμματος. Η ποιότητα της εκπαίδευσης έχει αποτελέσει συνεπώς ζήτημα προτεραιότητας για ανάλυση και έχουν δρομολογηθεί ορισμένες μελέτες και ερευνητικά σχέδια με στόχο την ενίσχυση της συνεργασίας στον τομέα αυτό σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι εν λόγω πρωτοβουλίες, προετοίμασαν το έδαφος για ένα πιλοτικό σχέδιο για την αξιολόγηση της ποιότητας της σχολικής εκπαίδευσης το οποίο εφαρμόστηκε σε 101 σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε όλη την Ευρώπη την περίοδο 1997/98. Βάσει των αποτελεσμάτων του εν λόγω πειραματικού σχεδίου, η επιτροπή ενέκρινε τον Ιανουάριο του 2000 μια πρόταση σύστασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την «Ευρωπαϊκή συνεργασία για την αξιολόγηση της ποιότητας στην σχολική εκπαίδευση», βασισμένη στα άρθρα 149 και 150 της συνθήκης. Το μέρος του προγράμματος που αναφέρεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση λέγεται «ERASMUS». Το πρόγραμμα «ERASMUS», το οποίο καθιερώθηκε το 1987, συνδέεται με την πράξη ΙΙ του προγράμματος LINGUA ( ). Στόχος του προγράμματος SOCRATES / ERASMUS είναι η βελτίωση της ποιότητας και της Ευρωπαϊκής διάστασης της εκπαίδευσης στην Ευρώπη (Πανεπιστημιακός και μη Πανεπιστημιακός τομέας), μέσω μιας ευρείας κλίμακας δραστηριοτήτων από ανταλλαγές σπουδαστών και εκπαιδευτικών έως την ανάπτυξη κοινών προγραμμάτων σπουδών. Πέρα από αυτές τις πρωτοβουλίες για τη βελτίωση της ποιότητας στον τομέα της εκπαίδευσης, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναπτύξει και άλλες δραστηριότητες σ αυτήν την κατεύθυνση, όπως είναι η Recommendation on Quality in Higher Education που υιοθέτησε το Συμβούλιο στις 24/9/98. Αυτή η οδηγία αφορά την εισαγωγή μεθόδων διασφάλισης της ποιότητας στην εκπαίδευση και την προώθηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας σ αυτόν τον τομέα. Συνιστά στα κράτη-μέλη την 62

12 καθιέρωση συστημάτων διασφάλισης της ποιότητας, τα οποία θα πρέπει να βασίζονται σε κοινές αρχές. Επίσης προτείνεται στις χώρες μέλη να λαμβάνουν μέτρα που να ενθαρρύνουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, στην εφαρμογή των σχεδίων τους για βελτίωση της ποιότητας, που μπορεί να είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας αξιολόγησης της ποιότητας. Έτσι το 1988 ιδρύθηκε το «Ευρωπαϊκό Δίκτυο για την Διασφάλιση της Ποιότητας», το οποίο αποτελείται από όργανα υπεύθυνα για την αξιολόγηση και την διασφάλιση της ποιότητας. Άλλα ευρωπαϊκά προγράμματα που αναφέρονται στην ποιότητα είναι το «ADAPT», το «New Leonardo Da Vinci», το «Comenius» που αφορά σχολικές συμπράξεις και το «Grundvig» το οποίο αφορά διά βίου εκπαίδευση ενηλίκων. Σύμφωνα με την Απόφαση αριθ. 1720/2006/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 15ης Νοεμβρίου 2006, τέθηκε σε ισχύ από την 1η Ιανουαρίου 2007 και για μια επταετία το νέο ευρωπαϊκό πρόγραμμα δράσης στον τομέα της Δια Βίου Μάθησης. Το πρόγραμμα Δια Βίου Μάθησης (Lifelong Learning Programme, ) ενσωματώνει τα προηγούμενα ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΙΙ και LEONARDO II, καθώς και το πρόγραμμα Jean Monnet με την εξής δομή: Α. ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ «Comenius» προσχολική και σχολική εκπαίδευση (συμπράξεις) «Erasmus» ανώτατη εκπαίδευση «Leonardo Da Vinci» επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση «Grundvig» διά βίου εκπαίδευση ενηλίκων Β. ΕΓΚΑΡΣΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 1. Ανάπτυξη πολιτικών και συνεργασίας για τη δια βίου μάθηση (ARION, CEDEFOP, δίκτυο EURYDICE, κ.λπ.) 2. Προώθηση εκμάθησης γλωσσών 3. Ανάπτυξη καινοτόμου περιεχομένου, υπηρεσιών, παιδαγωγικών μεθόδων και πρακτικών για τη δια βίου μάθηση με βάση τις ΤΠΕ 4. Διάδοση - αξιοποίηση αποτελεσμάτων Γ. JEAN MONNET Το πρόγραμμα σχετίζεται με θέματα ευρωπαϊκής ενοποίησης σε Πανεπιστημιακό επίπεδο. Από το 2008, Εθνική Μονάδα Συντονισμού για το σύνολο του προγράμματος Δια Βίου Μάθησης είναι το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών - Ι.Κ.Υ. 63

13 Το Δίκτυο Ευρυδίκη Παρ' όλο που το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο είχε εκφράσει την επιθυμία για τη λειτουργία δικτύου για τις ανταλλαγές πληροφοριών και εμπειριών σχετικά με την οργάνωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στις 9 Φεβρουαρίου 1976 (Επίσημη Εφημερίδα C 38 της ), αυτή η επιθυμία εκπληρώθηκε μόλις το 1980 με τη δημιουργία του δικτύου ΕΥΡΥΔΙΚΗ. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1990, το Συμβούλιο εξέδωσε ψήφισμα που αφορούσε ειδικότερα το δίκτυο ΕΥΡΥΔΙΚΗ και αποσκοπούσε στην ενίσχυση των υπηρεσιών του. Με βάση το ψήφισμα του Συμβουλίου και των υπουργών Παιδείας συνελθόντων στα πλαίσια του Συμβουλίου, της 6ης Δεκεμβρίου 1990, το Ευρυδίκη αποτελεί ένα δίκτυο πληροφοριών για την εκπαίδευση στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, [Επίσημη Εφημερίδα C 329, ]. Η εισαγωγή του άρθρου 149 στη συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση που υπογράφηκε στο Μάαστριχ το 1997, αποτέλεσε σημαντικό βήμα προόδου, επειδή υπογραμμίζει τη σημασία των ανταλλαγών πληροφοριών και εμπειριών σχετικά με θέματα κοινά στα εκπαιδευτικά συστήματα των κρατών μελών. Από το 1995, το δίκτυο Ευρυδίκη αναπτύσσεται στο πλαίσιο του προγράμματος ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Για να ενισχυθεί και να βελτιωθεί η συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών στον τομέα της εκπαίδευσης και να διευκολυνθεί η προετοιμασία των πρωτοβουλιών σε εθνικό και κοινοτικό επίπεδο, το δίκτυο Ευρυδίκη (Eurydice) είναι το κύριο μέσο πληροφόρησης σχετικά με τις δομές, τα συστήματα και τις εξελίξεις σε εθνικό και κοινοτικό επίπεδο στον τομέα της εκπαίδευσης. Κατά τον τρόπο αυτό, το δίκτυο Ευρυδίκη διαδραματίζει ρόλο παρατηρητηρίου, τονίζοντας τόσο την ποικιλομορφία των εκπαιδευτικών συστημάτων όσο και τις κοινές τάσεις τους. Το δίκτυο αποτελείται από εθνικές μονάδες και μία ευρωπαϊκή μονάδα, που δημιουργήθηκαν από τα υπουργεία Παιδείας. Οι χώρες που συμμετέχουν στο δίκτυο είναι: Αυστρία, Βέλγιο (Γαλλική, Γερμανική, Φλαμανδική κοινότητα), Βουλγαρία, Κύπρος, Τσεχία, Δανία, Εσθονία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Ισλανδία, Ιρλανδία, Ιταλία, Λιθουανία, Λετονία, Λιχτενστάιν, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ολλανδία, Νορβηγία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ισπανία, Σουηδία, Τουρκία, Μεγάλη Βρετανία ( Αγγλία, Ουαλία, Β. Ιρλανδία, Σκωτία). Οι πληροφορίες που παρέχουν οι εθνικές μονάδες υφίστανται επεξεργασία και αναλύονται από την ευρωπαϊκή μονάδα, η οποία έχει τη βάση της στις Βρυξέλλες και διαθέτει πολύ λεπτομερή βάση δεδομένων σχετικά με τα εκπαιδευτικά συστήματα στην Ευρώπη, την EURYBASE. Το δίκτυο Ευρυδίκη παρέχει αναλυτική περιγραφή της δομής και οργάνωσης των εκπαιδευτικών συστημάτων κάθε βαθμίδας. Στόχος 64

14 αυτού του δικτύου πληροφοριών για την εκπαίδευση είναι η παραγωγή αξιόπιστων και συγκρίσιμων πληροφοριών σχετικά με τα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα και πολιτικές. Επεξεργάζεται και δημοσιεύει περιγραφικές και συγκριτικές αναλύσεις καθώς και δείκτες και έρευνες σχετικά με τα εκπαιδευτικά συστήματα των χωρών που συμμετέχουν στο δίκτυο. Συμπεράσματα Εν κατακλείδι, τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί οι πόροι που διατίθενται από τις βιομηχανικές χώρες για την εκπαίδευση, καθώς η εκπαίδευση θεωρείται όχι μόνον ως εμπλουτισμός του ατόμου, αλλά και ως στοιχείο που συμβάλλει στην επίλυση προβλημάτων στον τομέα της απασχόλησης και της κοινωνικής συνοχής. Η δια βίου μάθηση αποτελεί σημαντικό μέσο για τη μελλοντική εξέλιξη του ατόμου σε επαγγελματικό και προσωπικό επίπεδο. Η ποιότητα της σχολικής εκπαίδευσης, πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλες τις φάσεις και σε όλους τους τομείς της παιδείας. Η απαίτηση για αυτού του είδους την ποιότητα σε όλα τα κράτη-μέλη αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για μια μελλοντική σύγκλιση των αντιστοίχων εκπαιδευτικών στόχων καθώς οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί πρέπει να ανταποκριθούν στις νέες εκπαιδευτικές και κοινωνικές απαιτήσεις της κοινωνίας στη νέα χιλιετία και στις επακόλουθες εξελίξεις. Πρέπει επίσης να καταβάλουν προσπάθειες για να βελτιώσουν την ποιότητα των υπηρεσιών που προσφέρουν με την ανάληψη νέων πρωτοβουλιών, που αποσκοπούν στη διασφάλιση της ποιότητας της εκπαίδευσης, και με την ενθάρρυνση της κινητικότητας ατόμων από τη μια χώρα στην άλλη καθώς και της ανταλλαγής γνώσεων. Τα ευρωπαϊκά συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης πρέπει να προσαρμοσθούν τόσο στις ανάγκες της κοινωνίας της πληροφορίας όσο και στην ανάγκη βελτίωσης του επιπέδου της απασχόλησης και της ποιότητάς της. Θα πρέπει όμως να υπογραμμισθεί, ότι η εκπαίδευση έχει ως στόχο την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου, της υποστήριξης και, όπου απαιτείται, της δημιουργίας διαφανών συστημάτων αξιολόγησης της ποιότητας, με στόχο να επιτύχουν εκπαίδευση υψηλής ποιότητας και να την βελτιώνουν, να διαφυλάξουν την ποιότητα της σχολικής εκπαίδευσης, ως βάση για τη δια βίου μάθηση, σύμφωνα με τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες κάθε κράτους μέλους, λαμβάνοντας επίσης υπόψη την ευρωπαϊκή διάσταση, να ενθαρρύνουν την αυτοαξιολόγηση των σχολείων ως μέθοδο δημιουργίας σχολείων που θα αποτελούν εκμανθάνοντες και βελτιούμενους οργανισμούς, στα πλαίσια μιας ισορροπημένης αυτοαξιολόγησης του σχολείου και εξωτερικής αξιολόγησης [4]. 65

15 Η ποιότητα της εκπαίδευσης αποτελεί τον καταλύτη για την ανάπτυξη μιας συνολικότερης ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής. Για τους λόγους αυτούς, η ποιότητα της εκπαίδευσης θεωρείται ζήτημα ύψιστης σημασίας σε εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο (Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 2001). H «Ανοικτή Μέθοδος Συντονισμού» που υιοθετήθηκε για τη διασφάλιση της όσο το δυνατόν μεγαλύτερης σύγκλισης των κρατών-μελών, προβλέπει τα ακόλουθα: Καθορισμό κατευθυντήριων γραμμών, συνδυασμένων με συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα για τη βραχυπρόθεσμη, μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη επίτευξη των στόχων που τίθενται. Προσαρμογή των κατευθυντήριων γραμμών στις εθνικές και περιφερειακές πολιτικές, με τον προσδιορισμό ειδικών στόχων και τη θέσπιση μέτρων που να λαμβάνουν υπόψη εθνικές και περιφερειακές ιδιαιτερότητες. Καθορισμό διαρκώς βελτιούμενων ποσοτικών και ποιοτικών δεικτών, καθώς και σημείων αναφοράς προσαρμοσμένων στις ανάγκες των κρατών-μελών, ως μέσο σύγκρισης των βέλτιστων πρακτικών. Περιοδική παρακολούθηση, αξιολόγηση και επανεξέταση, με τη μορφή αλληλοδιδακτικών διαδικασιών. Η προσπάθεια να καταστεί η Ευρώπη η πιο ανταγωνιστική οικονομία του κόσμου στηρίζεται στη διαρκή βελτίωση της ποιότητας της παρεχόμενης εκπαίδευσης: υψηλά επίπεδα γνώσεων και διαρκής απόκτηση νέων δεξιοτήτων σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον όπου κυριαρχούν οι τεχνολογίες των επικοινωνιών και της πληροφορίας [5]. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [1] Παντίδης, Σ., Πασιάς, Γ. (2003). Ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση, τόμος Α, σ.383, Αθήνα: Gutenberg. [2] Reich, H. (1997). Ευρωπαϊκή και «διαπολιτισμική» εκπαίδευση: ένα αταίριαστο ζευγάρι. Πρακτικά Ζ Διεθνούς Συνεδρίου της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος: Παιδαγωγική επιστήμη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, τάσεις και προοπτικές, σ.69 Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. [3] Τσαούσης, Δ. (1998). Ευρωπαϊκή εκπαιδευτική πολιτική, σ.13, Αθήνα: Gutenberg. [4] Ζωγόπουλος, Ε. (2011). Ανάλυση παραγόντων και κριτηρίων και υλοποίηση μοντέλου βελτίωσης ολικής ποιότητας στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Αθήνα, αυτοέκδοση. [5] O.E.C.D., (2004). Education at a Glance. pp France: O.E.C.D. Publications. 66