Θεοφύλακτος Νικομηδείας

Transcript

1 Για παραπομπή : Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Περίληψη : Εικονόφιλος κληρικός από τη Μικρά Ασία (περ. 765-περ. 840). Ο Θεοφύλακτος υπήρξε μαθητής και στενός συνεργάτης του πατριάρχη Ταράσιου. Στις αρχές του 9ου αιώνα διετέλεσε μητροπολίτης Νικομηδείας. Με πλήθος φιλανθρωπικών και άλλων έργων συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της μητρόπολης. Κατά την Εικονομαχία έλαβε ενεργό μέρος στον αγώνα του εικονόφιλου κλήρου. Πέθανε εξόριστος στη Στρόβιλο Καρίας, στο θέμα Κιβυρραιωτών. Ανακηρύχθηκε όσιος ως ομολογητής της πίστεως. Η μνήμη του τιμάται στις 8 Μαρτίου. Τόπος και Χρόνος Γέννησης περί το 765, Μικρά Ασία Τόπος και Χρόνος Θανάτου μεταξύ 840 και 845, Στρόβιλος Καρίας Κύρια Ιδιότητα κληρικός, μητροπολίτης, ομολογητής, όσιος 1. Βιογραφικά στοιχεία και σταδιοδρομία 1.1. Θεοφύλακτος Ο Θεοφύλακτος γεννήθηκε περί το 765 στη Μικρά Ασία. Σύμφωνα με τις αγιολογικές πηγές που αποτελούν και οι μοναδικές μαρτυρίες για τη ζωή και το έργο του, ο Θεοφύλακτος προερχόταν από φτωχή οικογένεια. Πιθανόν το 780 μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και συνδέθηκε με τον πρωτοασηκρήτι Ταράσιο, το μετέπειτα πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ( ), και προσελήφθη στην υπηρεσία του. Περί το 785 ο πατριάρχης, πλέον, Ταράσιος έστειλε τον Θεοφύλακτο στην, ιδρυθείσα από τον ίδιο, μονή του Στενού, στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου. Εκεί ο νεαρός Θεοφύλακτος εκπαιδεύθηκε και ήρθε σε επαφή με επιφανείς κληρικούς και εκκλησιαστικούς αξιωματούχους, υποστηρικτές της προσκύνησης των εικόνων. 1 Στη συνέχεια συνεργάστηκε και συνδέθηκε με επιφανείς εκπροσώπους του εικονόφιλου κλήρου όπως ο Μιχαήλ Συνάδων, ο Ευθύμιος Σάρδεων κ.ά Μεταξύ των ετών 787 και 806 ο Θεοφύλακτος χειροτονήθηκε μητροπολίτης Νικομηδείας και ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα. Ανήγειρε ναούς, ίδρυσε μονή αφιερωμένη στους αγίους Αναργύρους Κοσμά και Δαμιανό με νοσοκομείο, ορφανοτροφείο και άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα και προίκισε τη μητρόπολη Νικομηδείας με φορητές εικόνες και χρυσά ιερά σκεύη. Επίσης οργάνωσε πανηγύρεις και ίδρυσε σχολείο για τη μόρφωση των νέων. Σύμφωνα με τους αγιογράφους του ο ίδιος διακονούσε και υπηρετούσε στα φιλανθρωπικά ιδρύματα Θεοφύλακτος Ομολογητής Μετά την ανάρηση στο θρόνου του Λέοντα Ε' Αρμένιου ( ) ξεκίνησε η δεύτερη περίοδος της Εικονομαχίας. Το Δεκέμβριο του 814, πατριάρχης Νικηφόρος Α ( ) κάλεσε τον Θεοφύλακτο στην Κωνσταντινούπολη, για να λάβει μέρος σε σύνοδο των εικονόφιλων επισκόπων. Μετά τη λήξη των εργασιών της συνόδου, στις αρχές του 815, ο Θεοφύλακτος συμμετείχε στη συνάντηση των εικονόφιλων επισκόπων με τον εικονομάχο Λέοντα Ε ( ), που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του αυτοκράτορα. 2 Στη συνάντηση ο Θεοφύλακτος υπερασπίστηκε τις θέσεις της εικονόφιλης παράταξης και καταφέρθηκε κατά του ίδιου του αυτοκράτορα. Στη συνέχεια οι εικονόφιλοι κληρικοί εστάλησαν στην εξορία. Στις αρχές του 815, ο Θεοφύλακτος, όπως και αρκετοί άλλοι εικονόφιλοι επίσκοποι, καταδικάστηκε από τον αυτοκράτορα Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 1/5

2 Για παραπομπή : Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, σε αποσχηματισμό και εξορίστηκε στη Στρόβιλο της Καρίας, πόλη που ανήκε στο θέμα Κιβυρραιωτών. Κατά τη διάρκεια της 30ετούς εξορίας του, ο Θεοφύλακτος συνέχισε το φιλανθρωπικό του έργο, και δεν σταμάτησε τη διδασκαλία τους ενώ διατηρούσε επαφές με τους υποστηρικτές του με αλληλογραφία. Πέθανε από χρόνια νόσο μεταξύ των ετών 840 και 845, την 8η Μαρτίου. 2. Όσιος Θεοφύλακτος Μετά το θάνατό του ο ανακηρύχτηκε όσιος ως ομολογητής της πίστεως, καθώς διακρίθηκε για τη στάση του κατά την περίοδο της Εικονομαχίας, αλλά και για το φιλανθρωπικό έργο του και τον ασκητικό βίο του. Ο πατριάρχης Μεθόδιος Α ( ), επί βασιλείας της αυτοκράτειρας Θεοδώρας ( ) μετέφερε το λείψανο του οσίου στη Νικομήδεια, στο ναό των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού. Η μνήμη του οσίου τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 8 Μαρτίου Βίος Ο Βίος του οσίου γράφηκε μετά το 847 από το μοναχό Θεοφύλακτο, ενδεχομένως στενό συνεργάτη του. Το κείμενο σώζεται σε χειρόγραφο κώδικα στη μονή της Μεγίστης Λαύρας στο Άγιον Όρος. 4 Περιγράφεται με λεπτομέρειες η δράση και το έργο του οσίου, χωρίς αναφορές σε προσωπογραφικά στοιχεία και χρονολογήσεις. Ο Βίος αποτελεί πολύτιμη πηγή για τη δεύτερη περίοδο της Εικονομαχίας και μαρτυρά την ύφεση του μοναστικού βίου στις βυζαντινές επαρχίες. Επίσης, δίνει πληροφορίες για τα φιλανθρωπικά ιδρύματα που ίδρυσε ο όσιος Θεοφύλακτος και για την αναβίωση του μοναστικού βίου στην πόλη της Νικομήδειας και την ευρύτερη περιοχή, που συντελέστηκε χάρη στο έργο του. Στο Θεοφύλακτο αποδίδονται θαυματουργικές και προορατικές ικανότητες. Σε κώδικα που φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο και χρονολογείται στο 14ο αιώνα παραδίδεται διαφορετική εκδοχή του Βίου και ο όσιος αναφέρεται με το όνομα Θεόφιλος Κουντούρα-Γαλάκη, Ε., Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των σκοτεινών αιώνων, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Μονογραφίες αρ. 3 (Αθήνα 1996) σελ Matantséva, T., La conférence sur la vénération des images en décembre 814, Revue des Études. Byzantines 56 (1998) σελ Νικοδήμου Αγιορείτου, Συναξαριστής των δώδεκα του εναυτού 2 (Αθήνησι 1868) σελ , Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας 3, Μάρτιος, εκδ. Λαγγή Μ., (Αθήνα 1997) σελ , βλ. σελ. 154 εικόνα του αγίου, εικόνα έργο του Ράλλη Καψίδη. 4. Το κείμενο διασώζεται στον κώδικα Δ 84. Για τη δημοσίευσή του βλ. Bίος Θεοφυλάκτου Nικομηδείας, Vogt, A. (επιμ.), S. Theophylacte de Nicomédie, Analecta Bollandiana 50 (1932), σελ Πρόκειται για τον Πατμιακό κώδικα 736, φύλλα 61-68, βλ. σχετικά Halkin, F. (επιμ.), Theophylactus ep. Nicoediae, στο Halkin, F. (επιμ.), Bibliotheca Hagiographica Graeca 3:3 (Subsidia Hagiographica 8, Bruxelles 1957), αρ. 2452, σελ. 77. Βιβλιογραφία : Fedalto G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis 1: Patriarchatus Constantinopolitanus Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum Orientalium, Padova 1988 Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 2/5

3 Για παραπομπή : Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Speck P., Kaiser Konstantin VI. Die Legimation einer fremden und der Versuch einer eigenen Herrschaft 1, München 1978 Treadgold W.T., The Byzantine Revival , Stanford California 1988 Kazhdan A., Talbot A.M., "Women and Iconoclasm", Byzantinische Zeischrift, 84/85B, 1991/1992, Βλυσίδου Β., Λουγγής Τ., Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1 Ševčenko I., "Hagiography of the Iconoclast Period", Bryer, A. Herrin, J. (eds), Iconoclasm (Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975), Birmingham 1977, Matantseva T., "La conference sur la veneration des images en decembre 814", Revue des Études Byzantines, 56, 1998, Grumel V., Les regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, 1: Les actes des patriarches, facs. 2 et 3: Les regestes de 715 a 1206, (αναθεωρημένη έκδοση από τον J. Darrouzès), Paris 1989 Thomas G., Private Religious Foundations in the Byzantine Empire, Washington D.C. 1987, Dubarton Oaks Studies, 24 Νικόδημος ο Αγιορείτης, Συναξαριστής των δώδεκα του ενιαυτού, 2, Αθήνα 1868 "Theophylaktos, Metropolites von Nikomedeia", Lilie, R.-J. et al. (eds), Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit. Erste Abteilung ( ). Prolegomena, Berlin -New York 1998, Δικτυογραφία : 08/03 - Θεοφυλάκτου Νικομηδείας Γλωσσάριo : κώδικας, ο Χειρόγραφο από πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί δεμένο με τη μορφή σημερινού βιβλίου. Ο πλέον διαδεδομένος τύπος βιβλίου στο Μεσαίωνα. Αποτελούνταν από επεξεργασμένα τεύχη φύλλων, αρχικά παπύρου και περγαμηνής και αργότερα χαρτιού, τα οποία ήταν έτοιμα να δεχτούν γραφή. Τον 4ο αιώνα αντικατέστησε το ειλητάριο λόγω των πλεονεκτημάτων του, καθώς, για παράδειγμα, ήταν πλέον δυνατή η γραφή και στις δύο όψεις του φύλλου, το κείμενο διατηρούνταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και σε καλύτερη κατάσταση και άνοιγε εύκολα στην επιθυμητή σελίδα. νοσοκομείο, το Η λέξη νοσοκομείο (< κομώ την νόσον) προέρχεται από τον Ιουστινιανό Α ( ) και χαρακτήρισε κατ αρχάς τα ξενοδοχεία, ιδρύματα που περιέθαλπαν ασθενείς, στα οποία λειτουργούσε και χειρουργείο. Από τη Μέση Βυζαντινή περίοδο και εξής τα νοσοκομεία λειτουργούσαν συνήθως εντός των μοναστηριακών ιδρυμάτων. ομολογητής, ο Χριστιανός που διώχτηκε και βασανίστηκε για την πίστη του και διακρίθηκε για την υπεράσπιση του ορθόδοξου δόγματος σε περιόδους διωγμών, π.χ. κατά την περίοδο της Εικονομαχίας ( , ). Η Εκκλησία ως αναγνώριση των αγώνων των ομολογητών τούς έχει ανακηρύξει αγίους ή οσίους. Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 3/5

4 Για παραπομπή : Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, πρωτασηκρήτης, ο πρωτασηκρήτις, ο ή πρωτασεκρήτις, ή πρωτασεκρέτις, ή πρωτoασηκρήτις <[proto a secretis]: αξίωμα που εμφανίζεται τον 7ο αι. Ο πρωτοασηκρήτις ήταν επικεφαλής όλων των σεκρέτων και της αυτοκρατορικής γραμματείας που διοριζόταν από τον αυτοκράτορα και ήταν ενήμερος για όλα τα πολιτικά και διπλωματικά ζητήματα. Η θέση του απαιτούσε μεγάλη μόρφωση και θεωρούνταν λίαν εμπιστευτική. Επί βασιλείας των Παλαιολόγων το αξίωμα βαθμιαία υποβιβάστηκε και ενίοτε ήταν απλός τίτλος Πηγές Bίος Θεοφυλάκτου Nικομηδείας, Vogt, A. (επιμ.), S. Theophylacte de Nicomédie, Analecta Bollandiana 50 (1932), σελ Βίος και πολιτεία του οσίου πατρός ημών και ομολογητού Θεοφυλάκτου αρχιεπισκόπου Νικομηδείας e codice Patmensi 736 (BHG 2452) στο: Hagiologie byzantine. Texts inédits publiés en grec et traduits en français, εκδ. F. Halkin, SubsHag 71 (Bruxelles 1986), αρ. 13, σελ Bίος Eυθυμίου Σάρδεων, εκδ. J. Gouillard, La Vie d Euthyme de Sardes (+831), une oeuvre du patriarche Méthode, Travaux et mémoires 10 (1987) σελ. 27. Theodori Studitae, Epistulae, εκδ. G. Fatouros, CFHB αρ. 31 (Berlin 1991) επιστ. 175, 314. Le Quien, R. P. F. Michaelis, Oriens Christianus, in Quatuor Patriarchatus digestus; quo exhibetur Ecclesiae, Patriarcae, caeterique Praesules totius orientis 1 (Parisiis 1740; επανέκδοση Graz 1958) στήλ Grumel, V., Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople 1: Les actes des patriarches, Facs. 2-3: Les regestes de 715 à 1206 (Paris 1936, αναθεωρημένο από τον J. Darrouzès 1989) σελ. 44 Παραθέματα Το έργο του Θεοφύλακτου ως μητροπολίτη Nικομηδείας (8.) Καὶ ὁ μὲν τούτων Μιχαὴλ ὁ ἱερώτατος τὴν Συνάδων, ὁ δὲ ἅγιος πατὴρ ἡμῶν Θεοφύλακτος τὴν Νικομηδέων ἔλαχε διϊθύνειν μητρόπολιν. Τότε δὴ τότε ἦν ἀληθῶς ἰδεῖν ἱερέα Θεοῦ δικαιο σύνην ἐνδεδυμένον, καὶ ὅσιον ἀγαλλιάσει κεκοσμημένον, καὶ ἔργῳ καὶ λόγῳ τοῖς τοῦ διδασκάλου ἴχνεσιν ἐφεπόμενον, καὶ τὸν λόγον τῆς ἀληθείας ὀρθοτομοῦντα, καὶ τὴν πίστιν ἀκραιφνῆ τηροῦντα καὶ ἀδιάπτωτον, ὅσιον, ἄκακον, μακρόθυμον, πρᾷον, ἀόργητον, φιλάνθρωπον, καὶ ἐλεήμονα δειχθέντα, ᾧ καὶ μαρτυροῦσι τὰ πράγματα. οἴκους γὰρ ἀνεγείρας ἐν ταύτῃ τῇ πόλει διωρόφους, καὶ εὐκτήριον ναὸν ἐπ ὀνόματι τῶν ἁγίων καὶ θαυματουργῶν Ἀναργύρων Κοσμᾶ τε καὶ Δαμιανοῦ ἐν αὐτοῖς δειμάμενος κάλλιστον, κλίνας τε καὶ στρωμνὰς ἀποθέμενος τούτοις, καὶ ὅσα τοῖς δεομένοις ἐπαρκεῖν οἶδεν ὁ λόγος, ἀπόμοιράν τε οὐκ ὀλίγην αὐτοῖς προσκυρώσας, περιφανὲς φροντιστήριον ἀπετέλεσεν, ἰατροὺς καὶ ὑπηρέτας καταστησάμενος καὶ τὴν ἄλλην ἅπασαν χρείαν, ἧς ὁ ἐνδεὴς ἐπαρκεῖται λάος ὅπερ ἰατρεῖον ἐξ ἐκείνου καὶ μέχρι τῆς δεῦρο περίεστι, τὸ πρὸς τοὺς δεομένους εὐσυμπάθητόν τε καὶ φιλάνθρωπον τοῦ πατρὸς σαφῶς ἐνδεικνύμενον. Χηρῶν γὰρ ἀνὴρ πνεύματι, καὶ πατὴρ ὀρφανῶν, καὶ τῶν καθ ἥντινα αἰτίαν ἀπορουμένων, ἐλέους χορηγὸς δαψιλέστατος ἐγνωρίζετο καὶ τούτων πρὸς ὄνομα, γένος, πατρίδα, ἰδέαν, ἐγγράφως ἐκθέμενος, ἑκάστῳ μηνὶ τὴν τροφὴν πᾶσιν ἐδίδου ἀπαράσπαστόν τε καὶ ἀδιάλειπτον, ὃ καὶ εἰσέτι διετηρήθη παρὰ τῶν κατὰ διαδοχὰς ἱερατεύειν ἐκεῖσε λαχόντων. Ταῦτα μὲν οὕτως. Βίος Θεοφυλάκτου, επιμ. S. Vogt, Saint Théophylacte de Nicomédie, Analecta Bollandiana 50 Βίος Θεοφυλάκτου, επιμ. S. Vogt, Saint Théophylacte de Nicomédie, Analecta Bollandiana 50 (1932), σελ , ιδ. σελ (BHG 2451). Χρονολόγιο περί το 765: Γέννηση του Θεοφύλακτου 780: Μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη. Εντάσσεται στον κύκλο του Ταράσιου, μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ( ) Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 4/5

5 Για παραπομπή : Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, 785: Μεταβαίνει στη μονή του Στενού, στο Βόσπορο μεταξύ 787 και 806: Χειροτονείται μητροπολίτης Νικομηδείας Δεκέμβριος 814: Λαμβάνει μέρος σε σύνοδο εικονόφιλων επισκόπων στην Κωνσταντινούπολη 815: Συνάντηση με το Λέοντα Ε. Αποσχηματισμός και εξορία του Θεοφύλακτου Νικομηδείας στη Στρόβιλο μεταξύ 840 και 845 (8η Μαρτίου): Θάνατος του Θεοφύλακτου Νικομηδείας στη Στρόβιλο από χρόνια νόσο Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 5/5