Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας προβλήµατα και προοπτικές

Transcript

1 Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 9(21): Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας προβλήµατα και προοπτικές Ελένη Σταµατίου Εντεταλµένη διδάσκουσα (Ν. 407/80, βαθµ. Επικ. Καθηγητή) Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πεδίο Άρεως, Βόλος, τηλ: Περίληψη Αν και σε ικανοποιητική, γενικά, κατάσταση συγκριτικά µε τα διεθνή δεδοµένα, σηµαντικό τµήµα της ελληνικής παράκτιας ζώνης παρουσιάζει χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις. Η κατάληψή της, κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες, από ακατάλληλες και προερχόµενες από ελλειπή σχεδιασµό (ή ανυπαρξία αυτού) χρήσεις γης και οικονοµικές δραστηριότητες, συνδέθηκε µε τάσεις πληθυσµιακής υπερσυγκέντρωσης, πυκνότητας δικτύου µεταφορικής υποδοµής και προβλήµατα υποβάθµισης του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Η συστηµατική καταγραφή και ανάλυσή τους ανά γεωγραφικό διαµέρισµα και νοµό συµβάλει στην εφικτότερη προσέγγιση αποκατάστασης, αξιοποίησης και αναβάθµισης του παράκτιου χώρου και περιβάλλοντος. Λέξεις κλειδιά: χωρικές δυσλειτουργίες, περιβαλλοντικές αλλοιώσεις, παράκτιο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, συγκρούσεις χρήσεων γης, παράκτια ζώνη, παράκτιοι νοµοί Ιούλιος 2003 Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, Βόλος, Τηλ: , ιαθέσιµο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση:

2

3 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας Συσχέτιση χωρικού σχεδιασµού και περιβαλλοντικών επιπτώσεων Η ένταξη της περιβαλλοντικής µέριµνας και των συναφών παραµέτρων στο χωρικό και περιφερειακό προγραµµατισµό και σχεδιασµό τείνει, όπως ήδη έχει διεθνώς διαφανεί, να επιδράσει ουσιαστικά στην ποιοτική αναβάθµιση της αναπτυξιακής διαδικασίας. Σύµφωνα µε τις σύγχρονες τάσεις του αναπτυξιακού προγραµµατισµού η έννοια της ανάπτυξης συνδέεται, πλέον, µε την ενσωµάτωση της βελτίωσης της ποιότητας διαβίωσης ως ίσης βαρύτητας συνιστώσα µε την παραγωγική και οικονοµική απόδοση καθώς και την ένταξη της περιβαλλοντικής διάστασης στη χωρική και αστική ανάπτυξη [ΠΙΝ. 1,2]. Η αναπτυξιακή χωροταξική πολιτική µιας χώρας, µε τη χρήση της κατάλληλης µεθοδολογίας και επιδιώκοντας ανάπτυξη συµβατή µε την οικολογική ισορροπία και το περιβάλλον οδηγείται σε µακροχρόνια και ασφαλή αποτελέσµατα [ΜΠΕΡΙΑΤΟΣ 2000]. Ειδικότερα στα λιγότερο προηγµένα ή µη προνοµιούχα, από οικονοµική άποψη, κράτη, η προσπάθεια για ένταξη στο δρόµο κοινωνικοοικονοµικής προόδου και ανάπτυξης, συχνά µέσα από αντίξοες συνθήκες, δεν είχε περιλάβει ως προτεραιότητα αλλά ούτε και επέτρεπε την επίτευξη χωρικού και περιβαλλοντικού σχεδιασµού µε µακροπρόθεσµη προοπτική. Ανεπάρκειες, ιδιαίτερα στο παρελθόν, του χωρικού σχεδιασµού, ευθύνονται για αλλοιώσεις και υποβάθµιση της ποιότητας του φυσικού και δοµηµένου περιβάλλοντος [ΠΙΝ. 3, 4, 5], ενώ η σύνδεσή του µε την περιβαλλοντική πολιτική είναι προφανής στην εξέταση και αντιµετώπιση θεµάτων [ΜΠΕΡΙΑΤΟΣ 2000] όπως: Συνέπειες (επιπτώσεις, ρύπανση, οχλήσεις) εξαιτίας της δυσχερούς και ακατάλληλης κατανοµής των παραγωγικών δραστηριοτήτων, της κατασκευής και λειτουργίας των δικτύων τεχνικής υποδοµής και της οργάνωσης του δικτύου των αστικών κέντρων. Άξιοι προστασίας θεωρούµενοι ως φυσικοί - πλουτοπαραγωγικοί πόροι, φυσικά οικοσυστήµατα, ή ακόµη και φυσικοί αποδέκτες αποβλήτων (εθνικοί δρυµοί, υγροβιότοποι, παράκτια ύδατα, ευαίσθητες ζώνες) µε απαιτήσεις κατάλληλης διαχείρισης (οριοθετήσεις, καθορισµός χρήσεων γης, χωρικές ρυθµίσεις, κλπ.). Περιβαλλοντικά φαινόµενα, φυσικοί κίνδυνοι και καταστροφές, και καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, συνδεδεµένες µε τους τοµείς του σχεδιασµού και της περιφερειακής ανάπτυξης (όπως πυρκαγιές, σεισµοί, ξηρασία, λειψυδρία, πληµµύρες, κ.ά.), µε σοβαρές συνέπειες. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

4 492 Ελένη Σταµατίου Εντοπισµένη περιβαλλοντική υποβάθµιση σε ιδιαίτερου χαρακτήρα ζώνες και ευαίσθητα οικοσυστήµατα στον παράκτιο, νησιωτικό και ορεινό χώρο, ως συνέπεια τουριστικών ή άλλων πιέσεων, συγκρούσεων ή και µετασχηµατισµό χρήσεων γης [ΠΙΝ. 3, 4, 5]. Υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας συγκεκριµένων χωρικών πεδίων (µικρών νησιών, κλπ.), απώλεια των τοπικών χαρακτηριστικών, του φυσικού τοπίου, των πόλων έλξης ενδιαφέροντος και των διακεκριµένων και αναγνωρίσιµων σηµείων αναφοράς τους, καθώς, τελικά, και των συγκριτικών πλεονεκτηµάτων τους ως προς την τουριστική και αναπτυξιακή τους πορεία., κ.ά. [ΛΑΓΟΣ, ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 2001]. Είναι εµφανές ότι, σε µεγάλο αριθµό περιπτώσεων η επιδίωξη και η προσπάθεια βέλτιστης χωρικής ρύθµισης βασίζεται έως και ταυτίζεται µε την άρτια περιβαλλοντική διαχείριση. Αντίστοιχα, η επίλυση περιβαλλοντικών προβληµάτων συνδέεται στενά µε την διευθέτηση χωρικών ζητηµάτων, το οποίο είναι ιδιαίτερα εµφανές στον ευρωπαϊκό και µεσογειακό χώρο. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα, µεταξύ άλλων, αποτελούν αυτά των (µελών της Ε.Ε.) µεσογειακών κρατών Γαλλίας και Ιταλίας: Γαλλία: Τα, γενικά, εθνικού επιπέδου χωρικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα αφορούν στην αντιµετώπιση των συγκρούσεων χρήσεων γης, της αποµείωσης των ελεύθερων και χώρων πρασίνου σε περιοχές τουριστικού ενδιαφέροντος και οικιστικής ανάπτυξης, της κυκλοφοριακής συµφόρησης των µεγάλων αστικών κέντρων και της ηχορρύπανσης, στην αποκατάσταση µολυσµένων χερσαίων και υδατικών περιοχών, στη διάθεση αποβλήτων και στην κατασκευή µονάδων επεξεργασίας τους, καθώς και στη διαχείριση και προστασία των φυσικών πόρων και του τοπίου [ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 1997, σ. 127]. Τοπικά και ιδιαίτερα ζητήµατα εντοπίζονται στην παράκτια ζώνη, κυρίως εκείνη της Μεσογείου, τα οποία επικεντρώνονται στις συνέπειες της εκτεταµένης και συχνά ανεξέλεγκτης ανάπτυξης του τουρισµού (µε αύξηση των παραθεριστικών κατοικιών), της αναψυχής και των άλλων παράκτιων χρήσεων που η πυκνότητα της συγκέντρωσής τους συνεπάγεται συγκρούσεις χρήσεων γης και υποβάθµιση του αστικού περιβάλλοντος, στη ρύπανση των ακτών, τη συνεχιζόµενη εξαφάνιση οικοτόπων εθνικής και διεθνούς σηµασίας και στη διαχείριση των θαλάσσιων και χερσαίων προστατευόµενων περιοχών [UNEP 1996, p. 87]. Ιταλία: Χωρικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα αντιµετωπίζουν τα αστικά κέντρα, αλλά ιδιαίτερα η παράκτια ζώνη, υφιστάµενη τις επιπτώσεις της επέκτασης των τουριστικών χρήσεων (συµπεριλαµβανοµένων των αυθαίρετων κατοικιών και των θαλάσσιων δραστηριοτήτων), της ακατάλληλης χωροθέτησης εγκαταστάσεων βαριάς βιοµηχανίας και των στρατιωτικών χρήσεων, της ρύπανσης και αλλοίωσης του τοπίου, της διάθεσης αστικών και βιοµηχανικών αποβλήτων, της θαλάσσιας µεταφοράς επιβλαβών ουσιών (πετρελαιοειδών και χηµικών), του ευτροφισµού (κυρίως στη Β. Αδριατική µε ρυπαντική ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

5 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας 493 επιβάρυνση βιοµηχανικής προέλευσης)[unep 1996, p.p ] και της διάβρωσης των ακτών εξαιτίας των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και κατασκευών τεχνικής υποδοµής (φραγµάτων, συστηµάτων άρδευσης, κ.ά.), σοβαρής απειλής για το φυσικό περιβάλλον. Από τα εκτ. παράκτιων ελών που υπήρχαν στην Ιταλία στις αρχές του αιώνα απέµειναν εκτ. το 1972 και λιγότερα από εκτ. το 1994 [ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ, , σ.10]. Σε ποσοστό 48% σηµειώνεται υποχώρηση της συνολικής ακτογραµµής (µόνο στο 6% της ακτής παρατηρείται επαύξηση) της χώρας, κυρίως στα δέλτα των ποταµών. Τα αντιδιαβρωτικά έργα όπως του τµήµατος της ακτής βόρεια και νότια του Ρίµινι, της νότιας ακτής του Λάτσιο και της λιµνοθάλασσας του Βένετο έχουν συµβάλλει στην αντιµετώπιση της διάβρωσης και στη διατήρηση των φυσικών παραλίων, αλλά όχι πλήρως [ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 1997, σ. 137]. Στην Ελλάδα η περιβαλλοντική διάσταση δεν έχει, ακόµη, ενταχθεί επαρκώς στην κατάρτιση περιφερειακών και αναπτυξιακών προγραµµάτων και χωροταξικών σχεδίων [ΜΠΕΡΙΑΤΟΣ 2000, σ. 4], εξαιτίας του σχεδιασµού, της στρατηγικής και της µεθοδολογίας που έχουν υιοθετήσει, µέχρι σήµερα οι εµπλεκόµενοι φορείς. Έτσι, ιδιαίτερα στα αστικά -και κυρίως στα παράκτια- κέντρα και στις ευρύτερες περιοχές τους, εντοπίζονται εξαιτίας της πληθυσµιακής και συγκέντρωσης χρήσεων γης, χρόνια χωρικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα οφειλόµενα, σε µεγάλο βαθµό, στην έλλειψή της. Στη συνέχεια αναλύονται τα κύρια χωρικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα της χώρας, διερευνώνται τα αίτιά τους, οι µακροχρόνιες συνέπειές τους και η βασική γεωγραφική κατανοµή αυτών. 2. Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικά αλλοιώσεις στον ελληνικό παράκτιο χώρο Τα κύρια χωρικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα της χώρας σχετίζονται µε την ένταση των πληθυσµιακών συγκεντρώσεων των αστικών κέντρων, τις συγκρούσεις χρήσεων γης και µε την υποβάθµιση των συνθηκών διαβίωσης των αστικών κέντρων 1, την 1 Αναφορικά µε τις ανθρωπογενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον σε επίπεδο χώρας, ενδεικτικά, ισχύει: -εκποµπή κατά κεφαλή: 7,5 t CO 2 από ορυκτά καύσιµα (1994), 32,8 Kg NO 2 από όλες τις πηγές (1992), -αστικά απόβλητα (1992): 310 Kg/κατ., -ανακύκλωση γυαλιού (1993): κατά 20%, ενώ σε άνω του 10% του συνδεδεµένου µε αποχετευτικό δίκτυο πληθυσµού αντιστοιχούν µονάδες επεξεργασίας αποβλήτων [EUROSTAT 1996, σ.σ. 2-3]. Γενικά στις 15 χώρες µέλη της ΕΕ την περίοδο οι εκποµπές του CO 2 µειώθηκαν κατά µέσο όρο 2,7% ενώ την ίδια περίοδο στην Ελλάδα αυξήθηκαν κατά 6,7% όπως προκύπτει από τα επίσηµα στοιχεία του Στατιστικού Γραφείου της ΕΕ EUROSTAT [ΕΝΗΜ. ΕΛΤΙΟ ΤΕΕ, 1997, σ. 47]. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

6 494 Ελένη Σταµατίου ανεξέλεγκτη ανάπτυξη και την εποχικότητα του τουρισµού, την υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας περιβαλλοντικά ευαίσθητων τόπων, την αλλοίωση των οικοτόπων, του φυσικού περιβάλλοντος και της αισθητικής του τοπίου, τη συρρίκνωση της αγροτικής γης, την µείωση των δασών, την υποβάθµιση των υδατικών πόρων, τη θαλάσσια ρύπανση, τη διάβρωση των ακτών, κ.ά. [ΠΙΝ. 4, 5, 6]. Υψηλή πληθυσµιακή συγκέντρωση των µεγάλων αστικών κέντρων χαρακτηρίζει την Ελλάδα, µε το σύνολο της αύξησης να λαµβάνει χώρα στις παράκτιες περιοχές, που χωροθετούνται στα 4/5 του συνόλου των νοµών καταλαµβάνοντας εκτ. ή 76,03% της επικράτειας. Συγκεκριµένα, σε παράκτια ζώνη 1-2 χλµ. (των παράκτιων δήµων) συγκεντρώνεται το 33% του συνολικού πληθυσµού [COCCOSSIS H., MEXA A.1996]. Παράλληλα, η σύγκριση µεταξύ πληθυσµιακής πυκνότητας παράκτιων περιοχών (87,25 κατ./τ.χλµ.) και εθνικού µέσου όρου (77,6 κατ./τ.χλµ.) επιβεβαιώνει τη σηµαντικά µικρότερη πληθυσµιακή συγκέντρωση της ενδοχώρας. Χαρακτηριστικό είναι µέχρι σήµερα το γεγονός της χωροθέτησης της πλειονότητας (2/3) των µεγαλύτερων πληθυσµιακά (άνω των κατ.) αστικών κέντρων της χώρας στην παράκτια ζώνη, σχηµατίζοντας σηµαντικούς λιµένες, όπως η Αθήνα µε τον Πειραιά ( κατ. το 1991), η Θεσσαλονίκη ( κατ. ο ήµος, κατ. το ευρύτερο πολεοδοµικό συγκρότηµα το 1991) και το Ηράκλειο ( κατ.) στις ακτές του Αιγαίου µε συνολικό πληθυσµό άνω των 3,9 εκατ. κατ., και η Πάτρα ( κατ.) στις ακτές του Ιονίου. Εξάλλου, από το σύνολο των πρωτευουσών των νοµών της χώρας οι 25 είναι παράκτιες [ΠΙΝ. 1, 2]. Η χωροθέτηση του σηµαντικότερου τµήµατος των µεγάλων εθνικής εµβέλειας οδικών αξόνων στην παράκτια ζώνη συνδέεται άµεσα µε την γεωγραφική κατανοµή των βασικών αστικών πόλων που κυριαρχούνται από προβλήµατα ενδοκυκλοφοριακά, ανεπάρκειας πράσινου και ελεύθερων χώρων µετά τη µετατροπή τους σε οικιστικές ζώνες πρώτης ή δεύτερης κατοικίας, αλλοίωση τοπικών χαρακτηριστικών και σταδιακής περιβαλλοντικής υποβάθµισης, χωρίς την πρόβλεψη βέλτιστης εξισορρόπησης µεταξύ ανάπτυξης και ποιότητας διαβίωσης. Η χωροθέτηση, κατά µήκος της ακτογραµµής κυρίως του ανατολικού ηπειρωτικού τµήµατος της χώρας, µεγάλου αριθµού λιµένων σε φυσικούς και ηµίκλειστους κόλπους, έχει συσχετιστεί µε την ταυτόχρονη εγκατάσταση αναπτυξιακών δραστηριοτήτων (βιοµηχανία, τουρισµός, κ.ά.) και πληθυσµού άλλων µη προνοµιούχων περιοχών και την βραχυ-µεσοχρόνια οικονοµική ευηµερία, αλλά και την αλλοίωση του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος και την εξασθένηση των τοπικών κοινωνικοπολιτιστικών χαρακτηριστικών. Η συνδεδεµένη µε την αστυφιλία τάση προς απερήµωση ιδιαίτερα δυτικών και νότιων τµηµάτων του ηπειρωτικού κορµού της χώρας, εξαιτίας της συνεχούς δηµογραφικής συρρίκνωσης και η παραµέληση αποµονωµένων µειονεκτικών περιοχών (ορεινών, νησιωτικών, κλπ.) οδηγούν σε προβλήµατα υποβάθµισης των ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

7 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας 495 µικρών οικισµών, εξαφάνισης των παραδοσιακών χρήσεων γης και ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και της αποτύπωσης αυτών στο χώρο, καθώς και ανισότητας µεταξύ γεωγραφικών διαµερισµάτων και περιοχών σε εθνικό, περιφερειακό και επίπεδο νοµών. Οι συγκρούσεις χρήσεων γης και οι µεταβολές τους είναι επιβλαβείς µε εµφανείς τις συνέπειές τους κυρίως στα αγροτικά οικοσυστήµατα µέσω δραστικών µετασχηµατισµών στα γεωργικά εδάφη και σε ελεύθερες εκτάσεις οικοτόπων ή χώρων αναψυχής [ΠΙΝ. 5]. Η ταχεία αστικοποίηση, ιδιαίτερα των παράκτιων ζωνών, µε την παράλληλη τάση επέκτασης δεύτερων (παραθεριστικών) κατοικιών, την έλλειψη σχεδιασµού και απαραίτητης υποδοµής κατά τη διαδικασία γεωργικής, βιοµηχανικής και κυρίως τουριστικής ανάπτυξης, την ανεπάρκεια στο σύστηµα διάθεσης και επεξεργασίας αντίστοιχων λυµάτων, και µε φαινόµενα διάβρωσης του εδάφους κ.ά. έχει οδηγήσει σε αδιέξοδα από άποψη φυσικού περιβάλλοντος ιδιαίτερα στις παρακείµενες σε κύρια αστικά κέντρα περιοχές. Η έλλειψη Κτηµατολογίου και η κατάληψη και ιδιοποίηση γης του ηµοσίου επιτείνει τις συγκρούσεις χρήσεων γης και την περιβαλλοντική υποβάθµιση [ΡΟΚΟΣ., 1981]. Η υποβάθµιση του αστικού περιβάλλοντος, του οικιστικού ιστού αλλά και της ποιότητας διαβίωσης στα αστικά κέντρα, απόρροια κυρίως, µεταπολεµικών λανθασµένων πολιτικών επιλογών αναφορικά µε το καθεστώς και την πολιτική γης όπως οι, συνδεδεµένες µε την απώλεια της ανθρώπινης κλίµακας, ευνοϊκές ρυθµίσεις για την πυκνή δόµηση και την ανάπτυξη υψηλών Συντελεστών όµησης, µε συνέπεια τον εντοπισµό αδυναµιών και ανεπαρκειών στο στεγαστικό απόθεµα, την έλλειψη ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου, κυκλοφοριακές δυσχέρειες, προβλήµατα ρύπανσης και ηχορύπανσης, κλπ. Η υποβάθµιση του πολιτιστικού δοµηµένου περιβάλλοντος, ιδιαίτερα σε τµήµατα αστικών κέντρων ή σε παραδοσιακούς οικισµούς, µε έντονη την απειλή της µη αναστρέψιµης αλλοίωσης της συνεκτικότητας του αστικού ιστού και των ιδιαίτερων ιστορικών και µορφολογικών χαρακτηριστικών, ή σε περιπτώσεις συνδυασµού πολιτιστικού και φυσικού περιβάλλοντος µε κίνδυνο εξασθένησης ή εξαφάνισης των γειτνιαζόντων φυσικών πόρων, απαραίτητων για την ανάδειξη του πολιτιστικής αξίας πολεοδοµικού και κτιριακού αποθέµατος. Η έντονη βιοµηχανική συγκέντρωση στις παράκτιες περιοχές της χώρας συνδέεται µε την επίσης παράκτια χωροθέτηση των σηµαντικότερων αστικών κέντρων και των λιµενικών εγκαταστάσεων, σε συνδυασµό µε τον καταλυτικό ρόλο της ναυτιλίας στη διακίνηση αντίστοιχων προϊόντων και απαραίτητων πρώτων υλών, της χάραξης του κύριου µεταφορικού οδικού άξονα από την Πάτρα ως την Καβάλα και των αρτηριών που συνδέουν την Κόρινθο µε την Καλαµάτα, την Κυπαρισσία µε την Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

8 496 Ελένη Σταµατίου Πάτρα, το Ρίο-Αντίρριο µε τη Ήπειρο, τη δυτική µε την ανατολική Κρήτη, αλλά και των µεγάλων τµηµάτων του σιδηροδροµικού δικτύου στη Β. και. Πελοπόννησο και στη. Μακεδονία παράλληλα µε την ακτογραµµή [ΠΙΝ. 6] για λόγους γεωµορφολογίας και προσέγγισης των κύριων κοµβικών πόλων. Η ανάπτυξη του τουρισµού µε έντονη και καθοριστική την εποχικότητά του στην Ελλάδα, έχει καταστεί συχνά αιτία λειτουργικών προβληµάτων για τους παράκτιους οικισµούς, λόγω της συσσώρευσης πληθυσµού και τουριστικών εξυπηρετήσεων, κυκλοφοριακής συµφόρησης, αναγκαιότητας διάθεσης και επεξεργασίας υγρών και στερεών αποβλήτων κ.ά., για την επίλυση των οποίων οι τοπικές κοινωνίες αντιµετωπίζουν θεσµικές, οργανωτικές, συνονιστικές και οικονοµικές αδυναµίες [COCCOSSIS H., PARPAIRIS A. 1993]. Η µεγιστοποίηση της πληθυσµιακής συγκέντρωσης των νησιών τους θερινούς µήνες, υπερβαίνοντας τη φέρουσα ικανότητα των φυσικών οικοσυστηµάτων και της λειτουργικής διάρθρωσης (υποδοµών, υπηρεσιών κλπ.) προκαλεί συνήθως µη αναστρέψιµες συνέπειες [COCCOSSIS H., MEXA A. 1996, p.8] στα κοινωνικοοικονοµικά, αναπτυξιακά, πολιτιστικά, χωρορυθµιστικά και οικιστικά πρότυπα και στους περιβαλλοντικούς και φυσικούς πόρους. Για την πρόληψή τους είναι απαραίτητη η πρόβλεψη επιπλέον προγραµµάτων υποδοµών στα πλαίσια ορθολογικού σχεδιασµού και ολοκληρωµένης διαχείρισης παράκτιων ζωνών (χρήσεων γης και αναπτυξιακών δραστηριοτήτων) µε σκοπό τη διασφάλιση της βέλτιστης χρήσης της συνολικής περιοχής. Αντίστοιχα, ανακύπτει η αναγκαιότητα της παροχής κινήτρων για την εξάλειψη του φαινοµένου της απερήµωσης των νησιών κατά τους χειµερινούς µήνες, µε τον προγραµµατισµό υποδοµών και επενδύσεων σε τοµείς πέραν του τουριστικού. Παράλληλα, η εντατική πολυετής τουριστική εκµετάλλευση και χρήση µέσω των αναπτυξιακών διαδικασιών και των θεσµικών αδυναµιών και ανοχών της δεκαετίας του 70 οδήγησε σε µεγάλο ποσοστό στον κορεσµό επιµέρους περιοχών παραδοσιακά τουριστικών προορισµών (συµπεριλαµβανοµένων των ηπειρωτικών παράκτιων ή νησιωτικών πόλων, όπως η Κρήτη, η Ρόδος, η Κέρκυρα, η Χαλκιδική, η Αργολίδα κ.ά.), στη σταδιακή υποβάθµιση των περιβαλλοντικών τους πόρων [ΠΙΝ. 6] και σε δυσµενείς προοπτικές για τη µελλοντική αξιοποίησή και τη δυνατότητα διατήρησής τους ως επίλεκτων τόπων τουριστικής -αλλά και οικονοµικής- ανάπτυξης µακροπρόθεσµα [TSARTAS P., LAGOS D., STAMATIOU E. 2002]. ιαπιστώνεται πως τόσο η χωρικά (σηµειακά ή γραµµικά) όσο και η χρονικά (κατά χρονικές περιόδους ή συνήθως, εποχιακά, κατά τη διάρκεια του έτους) εντατική τουριστική χρήση που ως πρόσφατα αποτελούσε το κυρίαρχο τοµεακό πρότυπο στη χώρα µας, ευθύνεται σε µεγάλο βαθµό για την κακή χωρική ρύθµιση και την απώλεια περιβαλλοντικών πόρων, αξιοποιήσιµων ως τοπικών συγκριτικών πλεονεκτηµάτων και πόλων έλξης πλήθους περιοχών [ΛΑΓΟΣ, ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 2001]. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

9 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας 497 Ειδικότερα στους παραδοσιακούς τόπους και στα µικρά νησιά που εξαρτούν την µελλοντική τους ανάπτυξη κυρίως από τον τουρισµό, απαραίτητη είναι η διασφάλιση της µη υπέρβασης της φέρουσας ικανότητάς τους, η πρόβλεψη της προστασίας των φυσικών πόρων και του -ανθρώπινης κλίµακας και συµβατού µε το τοπίοδοµηµένου περιβάλλοντος. Πιθανή αλλοίωση ή ανεπάρκεια των βασικών αυτών πόλων τουριστικής έλξης θα προκαλέσει µη αναστρέψιµες συνέπειες στον τουριστικό τοµέα [ΛΑΓΟΣ, ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 2001] και στις κοινωνικοοικονοµικές δραστηριότητες τους. Ευνοϊκή θεωρείται η µέσω σχεδιασµού εξασφάλιση επιµήκυνσης της τουριστικής περιόδου και απαραίτητο ένα ιδιαίτερο πρότυπο διαχείρισης, µε έµφαση στη διατήρηση της ευαίσθητης ισορροπίας µεταξύ φυσικού περιβάλλοντος και κοινωνικοοικονοµικών παραµέτρων. Για τους οικότοπους και τα χερσαία ή παράκτια οικοσυστήµατα (όπως οι ευπαθείς αµµοθίνες) αιτίες αλλοίωσης συνιστούν: η εντατική γεωργική χρήση, η κτηνοτροφική δραστηριότητα στις δασικές ζώνες, η τουριστική ανάπτυξη, η χωρίς άρτιο σχεδιασµό και υποδοµή κατασκευή δηµοσίων έργων, η ανεξέλεγκτη ανοικοδόµηση αυθαιρέτων (µε πιθανή την πρόκληση πυρκαγιάς -σκόπιµη ή τυχαία- σε παρακείµενες µε αστικοποιηµένες περιοχές εκτάσεις), η ανεπάρκεια συστήµατος επεξεργασίας αστικών και βιοµηχανικών λυµάτων, η παράνοµη αλιεία και το κυνήγι καθώς και οι παράνοµες αρχαιολογικές έρευνες, ο έλεγχος των οποίων είναι δύσκολα εφικτός λόγω της εκτεταµένης ακτογραµµής. Αλλοιώσεις οικοτόπων και παράκτιων οικοσυστηµάτων εντοπίζονται µεταξύ άλλων στους νοµούς: Ζακύνθου (όπου και οι απειλούµενοι από την άναρχη τουριστική ανάπτυξη οικότοποι θαλάσσιας χελώνας), Πρεβέζης (µε απειλούµενα από τη ρύπανση τα οικοσυστήµατα του Αµβρακικού κόλπου), Ηµαθίας (κυρίως στο δέλτα του Αξιού, Λουδία και Αλιάκµονα), κ.ά. [ΠΙΝ. 3, 6]. Η αλλοίωση της αισθητικής του τοπίου, συνέπεια της αστικής, τουριστικής και βιοµηχανικής ανάπτυξης και εξορυκτικών (λιγνίτη, βωξίτη, µάρµαρου κ.ά.) και λατοµικών δραστηριοτήτων ή εξαιτίας της γειτνίασης µε µεγάλους κυκλοφοριακούς άξονες, αποτελεί φαινόµενο κυρίως των τελευταίων δεκαετιών. Εντοπίζεται στην πλειονότητα κυρίως των παράκτιων νοµών της χώρας [ΠΙΝ. 6] και κυρίως στο Ν. Αττικής (στο Φαληρικό όρµο και σε µεγάλο µέρος της παράκτιας περιοχής του νοµού, ιδιαίτερα κοντά στα αστικά κέντρα Αθήνας, Πειραιά, Ελευσίνας και Μεγάρων), στους νοµούς Μεσσηνίας, Ηλείας, Μαγνησίας, Πιερίας (εξαιτίας της διέλευσης του οδικού δικτύου πλησίον της ακτογραµµής), Χαλκιδικής (µε µη αρµονική ένταξη τουριστικών συγκροτηµάτων στο περιβάλλον) και Αργολίδας, Αρκαδίας, Ρεθύµνου και Λασιθίου (εξαιτίας της εκτεταµένης ή και ανεξέλεγκτης οικιστικής και τουριστικής ανάπτυξης). Με έµφαση στα άνω των 40 καθορισµένα και αναγνωρισµένα από την ΕΕ τοπία της χώρας, από τα πιο χαρακτηριστικά της Ένωσης, η αποκατάσταση και προστασία των φυσικών τοπίων θεωρείται άµεσης προτεραιότητας. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

10 498 Ελένη Σταµατίου Οι συγκρούσεις των χρήσεων γης κυρίως µεταξύ γεωργίας και οικονοµικά επικερδέστερης για τον πληθυσµό παράκτιας τουριστικής ανάπτυξης σε συνδυασµό µε την ανεπάρκεια θεσµικών ρυθµίσεων για τις γεωργικές εκτάσεις έχουν οδηγήσει σε µείωση και υποβάθµιση των γεωργικών καλλιεργειών, στο σταδιακό µετασχηµατισµό του περιβάλλοντος και των αγροτικών χρήσεων γης στις αντίστοιχες του τριτογενή τοµέα µε τη διαµόρφωση περιοχών δεύτερης (παραθεριστικής) κατοικίας, κ.ά. Τα δάση και ιδιαίτερα τα παράκτια -που αντιστοιχούν στο 60% των δασών της χώρας, µε τις παράκτιες δασικές περιοχές στο 76% της συνολικής χερσαίας επιφάνειας, ενώ σχεδόν το 16% καλύπτεται από δασώδη ή µακκί βλάστηση- [COCCOSSIS H., MEXA A. 1996] αντιµετωπίζουν έντονα προβλήµατα µείωσης ή αλλοίωσης. Η έλλειψη συντονισµού των θεσµικών ρυθµίσεων και των συστηµάτων ελέγχου για τα δάση ευνοούν τις παράνοµες διαδικασίες οδηγώντας σε σοβαρές αλλοιώσεις τµηµάτων αυτής της κρατικής ιδιοκτησίας, µε συνέπειες την καταπάτηση, την διαµόρφωση βοσκοτόπων, την ανοικοδόµηση και την αστικοποίηση. Η πρόσφατη προώθηση των διαδικασιών του κτηµατολογικού ελέγχου της χώρας αναµένεται να έχει κατασταλτικό ρόλο στην περαιτέρω οικολογική καταστροφή, µειώνοντας τις πιθανότητες παρόµοιων µελλοντικών ενεργειών. Η υποβάθµιση των υδατικών πόρων ορισµένων παράκτιων περιοχών, εντοπισµένη και σε πολλά νησιά [ΠΙΝ. 4, 6], οφείλεται στη δυσχερή διαχείριση εξαιτίας της διασποράς τους και της άνισης πληθυσµιακής κατανοµής των γειτονικών περιοχών. Με κύριο εντοπισµό στη Β. Ελλάδα, στον υπόλοιπο ηπειρωτικό κορµό της χώρας και στα νησιά και στην Κρήτη, οι 408 και µε συνολική έκταση στρ. υγρότοποι (δέλτα, έλη, λιµνοθάλασσες, κ.ά.) υποστηρίζουν σπάνια είδη πτηνοπανίδας (είδη αετών όπως ο Heliaetus albicila ή o Aquila clanga, πελεκάνων όπως ο δαλµατικός Pelecanus crispus κλπ.) [MOURMOURIS A. 1993] και άλλα είδη πανίδας [COCCOSSIS H., MEXA A. 1996, p. 3] απειλούµενα από την τουριστική ή αστική ανάπτυξη της παράκτιας ζώνης όπως η θαλάσσια χελώνα Caretta caretta µε τόπους αναπαραγωγής σε προστατευόµενους υγρότοπους, το υπό εξαφάνιση είδος της µεσογειακής φώκιας Monachus monachus, κ.ά. Εξάλλου, η ανεξέλεγκτη εκροή λυµάτων αστικής και βιοµηχανικής προέλευσης (συνήθης αιτία αλµυρότητάς τους) είναι επιβλαβείς κυρίως στις περιπτώσεις υπόγειων υδάτων [ΠΙΝ. 5]. Η θαλάσσια ρύπανση εντοπισµένη κυρίως στους κόλπους (Σαρωνικός, Θερµαϊκός, Πατραϊκός, Παγασητικός, κ.ά.) των µεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα-Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ηράκλειο και Βόλος) χαρακτηρίζεται από αρκετά υψηλά επίπεδα σε άξονες µεγάλων πληθυσµιακών συγκεντρώσεων και βιοµηχανικών εγκαταστάσεων. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

11 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας 499 Τα φυσικά χαρακτηριστικά των ακτών, ο µεγάλος αριθµός νησιών και πολλών σχεδόν κλειστών κόλπων, όρµων και καναλιών (σηµαντικού οικολογικού και οικονοµικού ενδιαφέροντος) και η ύπαρξη ασθενών ρευµάτων δεν ευνοούν την ανανέωση των υδάτων επιβραδύνοντας τη διαδικασία απορρύπανσής τους. Συναφή παραδείγµατα συνιστούν οι, εκτενώς µελετηµένες αλλά και άµεσης προτεραιότητας αποκατάστασης της ποιότητας των υδάτων τους, παράκτιες περιοχές του Σαρωνικού (που όπως του Θερµαϊκού και του Παγασητικού αποτελούν ηµίκλειστα συστήµατα µε σχετικά ασθενή ρεύµατα) και του κόλπου της Ελευσίνας. Προβλήµατα ρύπανσης αντιµετωπίζουν επίσης ο Κορινθιακός, ο κόλπος της Γέρας στη Λέσβο, κ.ά. Η διαδικασία ταχείας αστικοποίησης των παράκτιων περιοχών σε συνδυασµό µε την έλλειψη επαρκούς υποδοµής (αποχετευτικού συστήµατος κλπ.) έχουν οδηγήσει σε υποβάθµιση της ποιότητας του θαλάσσιου περιβάλλοντος ορισµένων, όχι πάντα µη αναστρέψιµου χαρακτήρα. Στις συνέπειες ανεπαρκούς χωροταξικής διαχείρισης και λειτουργικής οργάνωσης και ατυχηµάτων στους τόπους χωροθέτησης λιµένων, περιλαµβάνονται οικολογικές επιπτώσεις µε σοβαρά προβλήµατα ρύπανσης ακτών και παράκτιου ή µη περιβάλλοντος. Με την προβλεπόµενη λειτουργία µονάδων επεξεργασίας λυµάτων και βιολογικής απορρύπανσης σε 27 παράκτια αστικά κέντρα πληθυσµιακής τάξης άνω των κατ., αναµένεται δραστική µείωση των επιπέδων θαλάσσιας ρύπανσης [COCCOSSIS H., MEXA A.,1996, p.8]. Παρόµοιες ενέργειες προωθήθηκαν µέσω κοινοτικά χρηµατοδοτούµενων προγραµµάτων, όπως π.χ. στα πλαίσια του ENVIREG. Η διάβρωση των ακτών είναι ιδιαίτερα εµφανής σε τόπους άµεσης γειτνίασης δηµόσιων ή ιδιωτικών έργων µε τον κυρίως φυσικό σχηµατισµό των ακτών (µε σοβαρές αλλοιώσεις στις αµµώδεις παραλίες και στις αµµοθίνες αλλά και στις βραχώδεις ακτές), χωρίς προηγούµενες εκτιµήσεις περιβαλλοντικών επιπτώσεων (µη υποχρεωτικών στο παρελθόν), σε περιπτώσεις έµµεσων συνεπειών από την αφαίρεση της αµµώδους κάλυψης των παραλίων (κατασκευές παράκτιων διόδων κ.ά.) ή εξαιτίας της αιολικής επίδρασης, της επίδρασης των θαλάσσιων υδάτων κλπ. [ΠΙΝ. 6]. Σε ενδότερα τµήµατα των παράκτιων περιοχών η διάβρωση του εδάφους εµφανίζεται ως συνέπεια της αποψίλωσης, των πυρκαγιών και της υπερβόσκησης στις δασικές εκτάσεις. Τα αντιπροσωπευτικά χωρικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα της Ελλάδας εµφανίζονται εντονότερα στην παράκτια ζώνη [ΠΙΝ. 6].Σηµαντικό τµήµα της καταλαµβάνεται από το µεγαλύτερο µέρος χρήσεων γης και οικονοµικά δυναµικών δραστηριοτήτων, των οποίων η χωροθέτηση παρουσιάζεται ως σταθερή και συνειδητή επιλογή ιδιαίτερα των τελευταίων δεκαετιών, λόγω των ευνοϊκών συνθηκών που παρέχει, ενώ σχετίζεται µε τάσεις πληθυσµιακής υπερσυγκέντρωσης, πυκνότητας δικτύου µεταφορικής υποδοµής, αλλά και µε µη αναστρέψιµες οικολογικές αλλοιώσεις. Παράλληλα, η διαµόρφωση ηµίκλειστων προστατευοµένων κόλπων σε όλο το µήκος της Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

12 500 Ελένη Σταµατίου πολυδιαµελισµένης ελληνικής ακτογραµµής λειτουργεί ως δυνητικός υποδοχέας πληθώρας ανθρωπογενών δραστηριοτήτων [ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 1997]. 3. Επισηµάνσεις και προοπτικές Η διερεύνηση των εξελίξεων των σχετικών µε το χώρο και το περιβάλλον πολιτικών [ΥΠΕΧΩ Ε -ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ 1998] στην Ελλάδα αποκαλύπτει, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 80, εµφάνιση πρωτοβουλιών, αντιπροσωπευτικών της συνειδητής δραστηριοποίησης κρατικών ή µη φορέων (ΥΠΕΧΩ Ε σε συνεργασία µε συναρµόδια υπουργεία, θεµατικά ή επιστηµονικά κέντρα, ΜΚΟ, κ.ά.) στην κατεύθυνση προσεγγίσεων ορθολογικής χωρικής διαχείρισης και περιβαλλοντικής προστασίας. Συσσωρευµένες ανεπάρκειες στον τοµέα του χωρικού σχεδιασµού κατά το παρελθόν ευθύνονται, σε µεγάλο βαθµό, για τις αλλοιώσεις και τη υποβάθµιση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ενώ η περιβαλλοντική διάσταση δεν είχε ακόµη ενταχθεί επαρκώς στην κατάρτιση περιφερειακών και αναπτυξιακών προγραµµάτων και χωροταξικών σχεδίων. Μεγάλο µέρος ευθύνης φέρει η µέχρι πρόσφατα συγκεντρωτική, αλλά και µη ευέλικτη και ανεπαρκώς συντονισµένη, λειτουργία των κεντρικών φορέων, καθώς το θεσµικό πλαίσιο που διέπει τις χωρικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις του αναπτυξιακού προγραµµατισµού παραµένει στο µεγαλύτερο και κρισιµότερο τµήµα του στις αρµοδιότητές τους. Παρά την ύπαρξη διευρυµένου πλαισίου κανονιστικών ρυθµίσεων, διαπιστώνεται η απουσία συνεκτικού, συντονισµένου, ενιαίου και ολοκληρωµένου χωρικού και περιβαλλοντικού σχεδιασµού και η ένταξή σε µια ολοκληρωµένη πολιτική σχεδιασµού, εκσυγχρονισµένη και περισσότερο αποδοτική [ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 1997]. Οι ελληνικές ακτές, αντιπροσωπεύοντας, σύµφωνα µε τα προαναφερόµενα, τον πιο σηµαντικό φυσικό και πλουτοπαραγωγικό εθνικό πόρο της χώρας, και παρότι γενικά σε ικανοποιητική κατάσταση συγκριτικά µε τα διεθνή δεδοµένα, απαιτούν σωστή αξιοποίηση από πλευράς αρµοδίων φορέων, µε προσεγγίσεις αποκατάστασης της οικολογικής ισορροπίας και βελτίωσης του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. H εξέταση των δηµογραφικών, αστικών και τουριστικών τάσεων και των επιπτώσεων της διαπλοκής χρήσεων γης και πληθυσµιακών συγκεντρώσεων στο παράκτιο περιβάλλον (τοπίο, υδάτινοι πόροι, δάση, κλπ.), οδηγεί στη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας κατάρτισης και υλοποίησης πολιτικών µακροπρόθεσµων στόχων µε απαίτηση συγκεκριµένων επιµέρους παραµέτρων για την επίτευξή τους [ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 1999]. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

13 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας Προτάσεις αντιµετώπισης χωρικών και περιβαλλοντικών προβληµάτων παράκτιων ζωνών Απαραίτητη, για την αντιµετώπιση των περιβαλλοντικών προβληµάτων των παράκτιων ζωνών, είναι η εξειδικευµένη νοµοθεσία για το παράκτιο χερσαίο και κυρίως για το θαλάσσιο τµήµα, για το οποίο ήταν ανύπαρκτη έως τώρα η διαχειριστική δυνατότητα του ΥΠΕΧΩ Ε, και η αναθεώρηση και ο εµπλουτισµός του συναφούς θεσµικού πλαισίου όπου, εξάλλου, δεν περιέχεται η έννοια της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στο θαλάσσιο τµήµα. Ιδιαίτερα, σχετικά µε τον τουριστικό τοµέα, εντοπίζονται αδυναµίες του Ν. 1650/1986 (Νόµο-Πλαίσιο για το Περιβάλλον) και της ΚΥΑ 69269/5387/1990 (για την Εκτίµηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων) [π.χ. για τη συµπλήρωση και αναθεώρησή τους, την προέγκριση χωροθέτησης στις περιπτώσεις τουριστικών εγκαταστάσεων και την έλλειψη διευθετηµένου συστήµατος των χρήσεων που καθιστά αναγκαία τη συµπλήρωση και αναθεώρησή τους, όπως ήδη επιχειρείται µε ανάλογη νοµολογία], ενώ σηµαντική είναι η διατήρηση και αξιοποίηση των παραδοσιακών υφιστάµενων χρήσεων γης και της ιδιαίτερης φυσιογνωµίας των τόπων που λειτουργούν ως πόλοι τουριστικής έλξης [TSARTAS P., LAGOS D., STAMATIOU E. 2002]. Ύστερα από την αρχικά, αποσπασµατική, εµφάνιση πρωτοβουλιών και µελετών ολοκληρωµένης διαχείρισης ακτών (σχεδιασµένης διαχείρισης γης συνδεόµενης µε στοιχεία περιβαλλοντικής προστασίας και αναβάθµισης) από τη δεκαετία του 80 -µε αντιπροσωπευτική στην Ελλάδα τη µελέτη του Αµβρακικού κόλπου-, διαπιστώθηκε η απαραίτητη χρήση Εκτίµησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και Φέρουσας Ικανότητας, διερεύνησης τουριστικών τάσεων και ανάλυσης κόστους - οφέλους και επισηµάνθηκε η αναγκαιότητα έγκαιρης απόκτησης γης από πλευράς φορέων ή περιβαλλοντικών ΜΚΟ (Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων) προς διαχείριση, υποστήριξης από την κεντρική διοίκηση, αποδοχής των τοπικών αρχών και ίδρυσης αυτόνοµου αρµόδιου φορέα, κλπ. εν πρέπει να παραληφθεί η αναγκαιότητα θεσµικής και οικονοµικής ενίσχυσης των ΜΚΟ µε την προώθηση και αναβάθµιση επιµορφωτικών προγραµµάτων κοινού για την ενεργοποίησή τους σε συναφείς δράσεις. Στις γενικές, προτεινόµενες, αρχές σχεδιασµού και υλοποίησης ολοκληρωµένης διαχείρισης περιλαµβάνονται οι επιταγές της αειφόρου ανάπτυξης, αλλά και του Blue Plan 2 για την ενιαία διαχείριση ακτών, αστικού χώρου και προστατευόµενων περιοχών. 2 Το Γαλάζιο Σχέδιο (Blue Plan) υιοθετηµένο στη Βαρκελώνη το 1985 από το Μεσογειακό Σχέδιο ράσης (ΜΑΡ) υπό την αιγίδα του Προγράµµατος Περιβάλλοντος του ΟΗΕ (UNEP) δεσµεύει τις χώρες της Μεσογείου και της ΕΕ στην υποχρέωση για αντιµετώπιση της θαλάσσιας ρύπανσης και διασφάλιση περιβαλλοντικά ισχυρής ανάπτυξης κατά µήκος των παράκτιων περιοχών [GRENON M., BATISSE M. (Eds), 1989]. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

14 502 Ελένη Σταµατίου Συγκεκριµένα, η ολοκληρωµένη διαχείριση ακτών πρέπει να επικεντρώνεται στους ακόλουθους άξονες: Συνεκτίµηση υδατικού στοιχείου και θεσµική και πρακτική προσέγγιση παράλληλης διαχείρισης παράκτιου -χέρσου και θαλάσσιου- τµήµατος. Προσδιορισµός χερσαίου και θαλάσσιου πεδίου διαχείρισης και διασφάλιση των δηµόσιων και προστατευτέων εκτάσεων (φυσικού ή ανθρωπογενούς περιβάλλοντος). ιατήρηση µεθόδων οικολογικής χρήσης φυσικών πόρων και προώθηση πολυκριτηριακής διαχειριστικής αντιµετώπισης. ιαβαθµισµένη προστασία και διαχείριση φυσικών πόρων µε έµφαση στα παράκτια ευαίσθητα οικοσυστήµατα. Προσαρµογή σχεδιασµού στις δυνάµεις και αλληλεπιδράσεις των φυσικών στοιχείων, αξιοποίησής τους και προβλέψεις αντιµετώπισης των συνεπειών τους. Εµπλοκή συνόλου διοικητικών επιπέδων µε συνεργασία και άρτιο συντονισµό αρµόδιων φορέων. Ανάλυση οικονοµικών απαιτήσεων, διερεύνηση εφικτότητας και σκοπιµότητας προγραµµάτων διαχείρισης. Εφαρµογή σύγχρονων µεθοδολογιών και τεχνολογίας στη διαχείριση της παράκτιας ζώνης. Προώθηση συµµετοχικού σχεδιασµού και ανάπτυξης διεθνούς συνεργασίας. Υπογραµµίζεται η πρωταρχικής σηµασίας αποσαφήνιση εννοιολογικού προσδιορισµού της παράκτιας ζώνης και των επιµέρους συνιστωσών της, στην Ελλάδα και διεθνώς, µε βάση γεωµορφολογικά, γεωφυσικά, χωροταξικά, περιβαλλοντικά κ.ά. κριτήρια και, ενδεχοµένως, επιπλέον κατηγοριοποιήσεις ανάλογα µε την τάξη µεγέθους του συγκεκριµένου πεδίου εξέτασης και υλοποίησης, δηλαδή µε αποκλίσεις και ευελιξία καθορισµού ορίων προς διαχείριση παράκτιου τµήµατος µε µεγάλης έκτασης ενδοχώρα κλπ. [ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ1997]. Επίσης, στο σύστηµα άρτιας διαχείρισης ακτών πρέπει να περιέχονται προτάσεις αναδιάρθρωσης και βελτίωσης, εκτός του θεσµικού πλαισίου, και των µέσων διαχείρισης του χώρου στο πλαίσιο των δυνατοτήτων και δικαιοδοσιών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, σε συνδυασµό µε την αναζήτηση σύγχρονων µηχανισµών που δεν θα κατατείνουν στο βραχυπρόθεσµο οικονοµικό όφελος, αλλά στην ανταποδοτικότητα, µε βάση τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης [ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ 2000]. Στη σύγχρονη περιβαλλοντική θεώρηση για την αναπτυξιακή προοπτική περιλαµβάνονται, εξάλλου, ο προβληµατισµός για την αειφορία στα αστικά κέντρα (όπου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

15 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας 503 η κοινωνική πίεση οδήγησε στην εγκατάλειψη προγραµµάτων για µαζική αστική ανάπτυξη, επιβάλλοντας πιο ανθρώπινη κλίµακα σε οικιστικά σχέδια και την ακύρωση της κατεδάφισης ιστορικών κτιρίων και συνόλων, κ.ά.), για την υποβάθµιση του αστικού και του περιαστικού χώρου (περιβαλλοντικά προβλήµατα απορρέοντα από την πληθυσµιακή υπερσυγκέντρωση και τα συνεπακόλουθα αυτής, όπως η κυκλοφοριακή συµφόρηση, η ανεπάρκεια κοινόχρηστων χώρων, η αισθητική υποβάθµιση κ.ά.), για το περιαστικό και αστικό φυσικό περιβάλλον (τα περιαστικά δάση, τους υγρότοπους µε την αισθητική και οικολογική σηµασία τους, το παράκτιο µέτωπο και περιβάλλον, κ.ά..), κλπ. [ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ 1997, σ.σ ]. Σηµαντικό στοιχείο της σύγχρονης προσέγγισης του χωρικού και περιβαλλοντικού σχεδιασµού, αποτελεί η θεώρηση της επέκτασης των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων στην εξέταση των γενικότερων αναπτυξιακών σχεδίων, µέρος των οποίων αποτελούν τα έως τώρα εξεταζόµενα έργα ή δραστηριότητες. Της νέας αυτής προσέγγισης, γνωστής ως στρατηγικής περιβαλλοντικής εκτίµησης έχει ξεκινήσει ήδη η προώθηση στις πιο ανεπτυγµένες χώρες, µε την εξέταση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τα χωροταξικά και πολεοδοµικά σχέδια. Παράλληλα, εξετάζεται το ενδεχόµενο της επέκτασης της εκτίµησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων έργων ή δραστηριοτήτων κατά την αισθητική, πολιτισµική, κοινωνική ή οικονοµική τους συνιστώσα ή συνδυασµούς αυτών, ώστε να καταστεί αποτελεσµατικότερη και ευρύτερης περιβαλλοντικής συµβολής [ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ 1997, σ. 486]. ιαπιστώνεται ότι, απαραίτητη είναι η σύνδεση της περιβαλλοντικής διαχείρισης και των πολιτικών µε τη χωροταξία και όχι, πλέον, η αποσπασµατική εστίαση σε επιλύσεις επιµέρους πτυχών, καθώς και η δυνατότητα εξέλιξής τους από απλά διαχειριστικά συστήµατα σε πρότυπα ανάπτυξης (κοινωνικοοικονοµικής και περιβαλλοντικής) στο σύνολο των επιπέδων σχεδιασµού. Βιβλιογραφία ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Κ.Γ. (2000), Θεσµικό πλαίσιο περιφερειακής ανάπτυξης, Τόµοι Α, Β, Γ, Αθήνα. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ ΑΘ. (1997), Πολεοδοµικός Σχεδιασµός, Για µια βιώσιµη ανάπτυξη του αστικού χώρου, εκδόσεις Συµµετρία., Αθήνα. COCCOSSIS H., MEXA A. (1996), National Report of Greece, Workshop on policies on sustainable Development of Mediterranean coastal areas, Santorini Island, Greece, April, Ministry of the Environment Planning and Republic Works, Athens, COCCOSSIS H., PARPAIRIS A. (1993), Environment and Tourism issues: Preservation of local identity and Growth Management, in KONSOLA D. (ed.) Culture, Environment and Regional Development, Regional Development Institute, Athens, EΝΗΜ. ΕΛΤΙΟ ΤΕΕ (1997), Αφιέρωµα: Περιβάλλον, τ. 1957, , σ.σ και ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ, , Ανακοίνωση της Επιτροπής σχετικά µε την ολοκληρωµένη διαχείριση των παράκτιων ζωνών, (COM (95) 511 τελικό). Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

16 504 Ελένη Σταµατίου EUROPEAN ENVIRONMENTAL AGENCY, (1995), Europe's Environment- The Dobris Assessment, STANNERS D., BOUDEAU Ph. (eds), p EUROSTAT (1996): Αριθµοί της γνώσης - Στατιστικό πορτραίτο της Ευρωπαϊκής Ενωσης, Λουξεµβούργο. GRENON M., BATISSE M. (Eds) (1989), Future for the Mediterranean Basin - The Blue Plan, Oxford, ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ Τ. (1996), Οι υγρότοποι που έγιναν σκουπιδότοποι, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυρ , σελ. 15. ΛΑΓΟΣ., ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ Ε. (2001), Η χωρική διάρθρωση των πολιτικών διαστάσεων του τουρισµού, ΤΕΕ-Ελληνικό τµήµα UIA, ιεθνές Συνέδριο: Πολιτιστικό περιβάλλον και Τουρισµός: Ο ρόλος του αρχιτέκτονα, , Καβάλα. ΜΠΕΡΙΑΤΟΣ ΗΛ., (2000), Περιβαλλοντικός Σχεδιασµός και Πολιτική, τ Ι: Θεσµικές, διοικητικές, οργανωτικές δοµές, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, Τµ. Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος. MINISTRY OF THE ENVIRONMENT, PHYSICAL PLANNING AND PUBLIC WORKS (1991), National Report of Greece, United Nations Conference on Environment and Development, Brazil, June 1992, Athens. MOURMOURIS A. (1993), Greece: country Description on Coastal Zone Management Report, World Coast 1993, Athens. ΝΙΚΟΛΑΟΥ Α., ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ Ε. (1999), Η εξέλιξη της οικιστικής ανάπτυξης στον παράκτιο χώρο, Πανελλήνιο Συνέδριο ιαχείριση και βελτίωση παράκτιων ζωνών, ΕΜΠ - Εργαστήριο Λιµενικών Έργων, Αθήνα, ΡΟΚΟΣ., (1981) Κτηµατολόγιο και Αναδασµός-Πολιτική Γης, τοµ. Α', κείµενα έρευνας και διδασκαλίας, Μαυροµµάτης, Αθήνα, ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ Ε., (1997) ιαχείριση Περιβάλλοντος. Πολιτικές για τη προστασία των ακτών της Ελλάδας. Η εµπειρία από το χώρο της Μεσογείου, ιδακτορική ιατριβή, Τ.Α.Π.Α., Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα, TSARTAS P., LAGOS D., STAMATIOU E. (2002), Tourism Policy and Tourist Development Planning in Border Regions, in the International XVI AESOP Congress Planning in Border Regions, University of Thessaly, Department of Planning and Regional Development, , Volos. ΥΠΕΧΩ Ε, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, Εργαστήριο Περιβαλλοντικού Σχεδιασµού, Εθνική µονάδα ακτών (1998), Πρόγραµµα για τη βιώσιµη ανάπτυξη των ακτών και νησιών, Χωροταξία - Οικιστική-παραθεριστική κατοικία, τελικό κείµενο οµάδας εργασίας. UNEP (1996), The State of the Marine and Coastal Environment in the Mediterranean Region, MAP, Technical Reports Series 100, Athens. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

17 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας 505 Πίνακας 1. Παράκτιες πρωτεύουσες παράκτιων νοµών της χώρας ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΝΟΜΟΙ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ ΙΑΜΕΡΙΣΜΑ (1991)/(κατ.) ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ ΣΤ. ΕΛΛΑ Α ΑΤΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΑ ΒΟΙΩΤΙΑΣ ΛΕΙΒΑ ΙΑ ΦΩΚΙ ΑΣ ΑΜΦΙΣΣΑ ΑΙΤΩΛ/ΝΙΑΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΦΘΙΩΤΙ ΑΣ ΛΑΜΙΑ ΕΥΒΟΙΑΣ ΧΑΛΚΙ Α ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΧΑΪΑΣ ΠΑΤΡΑ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ ΚΟΡΙΝΘΟΣ ΑΡΓΟΛΙ ΑΣ ΝΑΥΠΛΙΟ ΑΡΚΑ ΙΑΣ ΤΡΙΠΟΛΗ ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΗΛΕΙΑΣ ΠΥΡΓΟΣ ΝΗΣΙΑ ΙΟΝΙΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΚΕΡΚΥΡΑ ΛΕΥΚΑ ΑΣ ΛΕΥΚΑ Α ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙ ΖΑΚΥΝΘΟΥ ΖΑΚΥΝΘΟΣ ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΡΤΑΣ ΑΡΤΑ ΠΡΕΒΕΖΑΣ ΠΡΕΒΕΖΑ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ ΗΓΟΥΜ/ΤΣΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ΒΟΛΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ ΛΑΡΙΣΑ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΗΜΑΘΙΑΣ ΒΕΡΟΙΑ ΠΙΕΡΙΑΣ ΚΑΤΕΡΙΝΗ ΣΕΡΡΩΝ ΣΕΡΡΕΣ ΚΑΒΑΛΑΣ ΚΑΒΑΛΑ ΧΑΛΚΙ ΙΚΗΣ ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ ΘΡΑΚΗ ΞΑΝΘΗΣ ΞΑΝΘΗ ΡΟ ΟΠΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗ ΕΒΡΟΥ ΑΛΕΞ/ΠΟΛΗ ΝΗΣΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΛΕΣΒΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗ ΧΙΟΥ ΧΙΟΣ ΣΑΜΟΥ ΣΑΜΟΣ ΚΥΚΛΑ ΩΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ Ω ΕΚΑΝΗΣΟΥ ΡΟ ΟΣ ΚΡΗΤΗ ΧΑΝΙΩΝ ΧΑΝΙΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΗΓΗ: ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΕΛ., 1997, Παράρτηµα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

18 506 Ελένη Σταµατίου Πίνακας 2 Πληθυσµός της Ελλάδας και της ευρύτερης περιφέρειας Αθήνας και των περιφερειών ( ) ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΕΤΗ ΑΥΞΗΣΗ % / /1981 ΕΛΛΑ Α ,1 5,4 Ευρύτερη περιφέρεια Αθήνας (ποσοστό % ,2 2,3 επικράτειας) (29%) (31%) (30%) Υπόλοιπο Στερεάς Ελλάδας (και Εύβοιας) ,8 12,3 Πελοπόννησος ,6 6,4 Νησιά Ιονίου ,8 4,6 Ηπειρος ,6 4,5 Θεσσαλία ,4 5,1 Μακεδονία ,2 6,6 Θράκη ,7-2,2 Νησιά Αιγαίου ,6 6,3 Κρήτη ,0 6,9 ΠΗΓΗ: MINISTRY OF THE ENVIRONMENT, PHYSICAL PLANNING AND PUBLIC WORKS, 1991:44, ( ιάθεση δεδοµένων)/ ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΕΛ., 1997 (επεξεργασία) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

19 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας 507 Πίνακας 3. Χωρικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις εντατικών και εκτατικών δραστηριοτήτων ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Ένταση Με ή χωρίς σχεδιασµό αστική βιοµηχανική, τουριστική, ενέργειας και υποδοµής µεταφορών επέκταση σε γεωργικές και παράκτιες εκτάσεις και φυσικούς οικοτόπους. Αυξανόµενες απαιτήσεις υδάτων για γεωργική, αστική, βιοµηχανική και τουριστική χρήση. Υποβάθµιση, αµφίβολη καταλληλότητα και ανεπαρκής ρύθµιση. Εντατική ή ακατάλληλη χρήση και διάθεση γεωργικών λιπασµάτων και παρασιτοκτόνων. Επέκταση χρήσεων γης ιεσπαρµένη παράκτια τουριστική και οικιστική ανάπτυξη (παραθεριστική κατοικία), συνεχής καλλιέργεια περιθωριακών εδαφών εξαιτίας αστάσθειας επιφάνειας εδαφών, ανέµων ή βροχοπτώσεων. Επέκταση καλλιεργειών σε επικλινείς επιφάνειες µε ακατάλληλες καλλιεργητικές µεθόδους. Επέκταση καλλιεργειών σε ακατάλληλες περιοχές, δαπανηρή εφαρµογή µηχανοποίησης. Επέκταση κτηνοτροφικών χρήσεων σε ακατάλληλες περιοχές, επιδοτήσεις για παροχή υδάτων και διατροφής στην κτηνοτροφία. ΕΠΙ ΡΑΣΗ Μεσοπρόθεσµες χρήσεις γης, µείωση εδαφών γεωργίας, αναψυχής, φυσικών οικοτόπων και δασών. Μετατόπιση εντατικών καλλιεργειών σε περιθωριακές περιοχές, εκτόπιση παραδοσιακών επαγγελµάτων (αλιέων, κτηνοτρόφων), αλλοίωσης φυσικών οικοσυστηµάτων. Ανταγωνισµός στη ζήτηση υδατικών πόρων µεταξύ των κατηγοριών χρηστών, υποβάθµιση γεωργικών και φυσικών οικοτόπων, κυρίως υγροτόπων, υπερβολική χρήση υπόγειων υδάτων, υπέρχρηση υδάτων στις αρδευόµενες καλλιέργειες, ανεπαρκής χρήση αστικών και βιοµηχανικών καταναλωτών. Αυξανόµενα επίπεδα θρεπτικών και τοξικών ουσιών στα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα, αυξηµένο κόστος γεωργικής παραγωγής και µειωµένη γεωργική ωφελιµότητα. Υποβάθµισης εδαφών της χέρσου απώλειες εδαφών και θρεπτικών οργανικών υλών και δοµής του εδάφους, απώλεια γεωργικής παραγωγής, αυξηµένο κόστος οδικών υπηρεσιών εξαιτίας της χαµηλής πληθυσµιακής πυκνότητας οικισµών. Μείωση εδαφών και παραγωγικότητας τους, αποψίλωση δασών. Εξάντληση οριακών δυνατοτήτων ευπαθών εδαφών για την υποστήριξη της γεωργίας- µετατόπιση των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων σε ακατάλληλες περιοχές. Οι εφαρµογές µηχανοποίησης σχετίζονται µε την υποβάθµιση των εδαφών. Εντατική χρήση κτηνοτροφικών περιοχών και επέκταση κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων σε ευπαθή εδάφη, αύξηση πυρκαγιών, αιολικής και υδατικής διάβρωσης εδαφών κ.ά. ΧΩΡΙΚΕΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Μη αναστρέψιµη απώλεια γεωργικών εδαφών, παράκτιων περιοχών και φυσικών οικοτόπων, συγκρούσεις µεταξύ ανταγωνιστικών κατηγοριών χρήσεων, τάσεις εκχέρσωσης υγροτόπων, σηµαντική αύξηση ρυπαντικών εκροών και συγκέντρωσή τους σε ευπαθείς περιοχές, εντατική καλλιέργεια, υποβάθµιση και εξάντληση των εδαφών, απώλεια οργανικών υλών, µειωµένη ικανότητα υδατικής απορρόφησης, καταστροφή χλωρίδας και πανίδας, αυξανόµενη διάβρωση. Ανισοκατανοµή υδατικών πόρων σε ανταγωνιστικές κατηγορίες χρηστών, κυρίως για αστικές, βιοµηχανικές και τουριστικές χρήσεις, σε βάρος της γεωργίας και των φυσικών οικοτόπων. Ανύψωση του επιπέδου υδάτων και αλµυρότητα εξαιτίας της υπερκατανάλωσης στην άρδευση. Απαιτήσεις επιπλέον επενδύσεων υποδοµής για παροχή, επεξεργασία και δηµιουργία δικτύου παροχής ύδατος και επεξεργασίας υδατικών λυµάτων εξαιτίας της αστικής και βιοµηχανικής χρήσης. Επιπτώσεις στην υγεία ανθρώπων και πανίδας, υποβαθµισµένη ιχθυοπαραγωγή µαζών για πολυποίκιλη χρήση (πόσιµα ύδατα, άρδευση κλπ.) Μεταφορά εδαφών και καθίζηση υπεδάφους προς την κατεύθυνση της υδατική ροής, αύξηση των µορίων της ατµόσφαιρας και του κονιορτού, αυξηµένο κόστος συντήρησης συστηµάτων άρδευσης, χρήση λιπασµάτων. Μεταφορά υπεδάφους προς την κατεύθυνση της υδατικής ροής, καθίζηση του υπεδάφους στα συστήµατα άρδευσης κ.ά. Εξάντληση δυνατοτήτων εδάφους, δηµιουργία συνθηκών διάβρωσής τους µειωµένη ικανότητα αντίστασης σε πυρκαγιά, ξηρασία κ.ά. Απώλεια οικοτόπων, µεταβολές στη σύνθεση της χλωρίδας, υποστήριξη της κτηνοτροφίας από υπόγεια ύδατα. ΠΗΓΗ: EUROPEAN ENVIRONMENTAL AGENCY, 1995 ( ιάθεση δεδοµένων) / ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΕΛ., 1997 (επεξεργασία) Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

20 508 Ελένη Σταµατίου Πίνακας 4. Ποσοστό (%) υγροτόπων µε περιβαλλοντικές αλλοιώσεις - κύριες αιτίες % ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΑΛΛΟΙΩΣΕΩΝ 75,0 % Ρύπανση από αστικά λύµατα ή απορρίµατα 62,5 % Ρύπανση από γεωργικές δραστηριότητες 54,0 % Παράνοµο κυνήγι 46,0 % Ρύπανση από βιοµηχανίες και βιοτεχνίες 37,5 % Εκχερσώσεις 37,5 % Ανεξέλεγκτη άντληση 33,0 % Άλλα εγγειοβελτιωτικά έργα (π.χ. φράγµατα, διευθετήσεις κοίτης) 33,0 % Αλλοίωση του χαρακτήρα ή περιορισµός της έκτασης από διάφορες αιτίες (π.χ. καταπατήσεις) 33,0 % Ανεξέλεγκτη βόσκηση, επιβλαβής για το οικοσύστηµα 33,0 % Υλοτοµήσεις κυρίως παράνοµες, µε συνέπειες στα υγροτοπικά δάση 25,0 % Πτώση της στάθµης της λίµνης 21,0 % Ανεξέλεγκτες αµµοληψίες 21,0 % Αυθαίρετη δόµηση 21,0 % Κατασκευή έργων όπως: επέκταση αεροδροµίου, έργα διαχείρισης µονάδων υδατοκαλλιεργειών 21,0 % Προσχώσεις 17,0 % Επιχωµατώσεις 12,5 % Ρύπανση από κτηνοτροφικές δραστηριότητες 12,5 % Υπεραλίευση ή µη ορθή αλίευση 8,0 % Στραγγίσεις νόµιµες ή παράνοµες 8,0 % Υπερβολική αύξηση καλαµώνων ΠΗΓΗ: ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ Τ.,1996 ( ιάθεση δεδοµένων)/σταματιου ΕΛ., 1997 (επεξεργασία) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

21 Χωρικές δυσλειτουργίες και περιβαλλοντικές αλλοιώσεις στους παράκτιους νοµούς της Ελλάδας 509 Πίνακας 5. Συσχέτιση τοµέων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και προβληµάτων χώρου και περιβάλλοντος ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Αστικοποίηση και µεταφορές Γεωργία Τουρισµός, αναψυχή και κυνήγι Αλιεία και ιχθυοκαλλιέργεια Βιοµηχανία (περιλαµβάνεται η παραγωγή ενέργειας) ΑΙΤΙΑ / ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Μεταβολές χρήσεων γης (π.χ. για λιµένες, αερολιµένες, οδικό, σιδηροδροµικό δίκτυο, εκσκαφή και διάθεση προσχώσεων λιµένος, κηλίδες στη θάλασσα (πετρελαίου, αποχετευτικών λυµάτων κλπ.) υδατοληψία, εκροές υγρών και στερεών αποβλήτων. Ανάκτηση εδαφών, χρήση λιπασµάτων και ζιζανιοκτόνων, κτηνοτροφικές µονάδες, υδατοληψία, αρδευτικά έργα. Ανάπτυξη και µεταβολές χρήσεων γης (π.χ. γήπεδα γκολφ), οδικό, σιδηροδροµικό και αεροπορικό δίκτυο, λιµένες και λιµένες αναψυχής, υδατοληψία, διάθεση υγρών και στερεών αποβλήτων. Κατασκευή λιµένων, εγκαταστάσεις απαραίτητου εξοπλισµού αλίευσης και ιχθυοκαλλιέργειας, εκροές εγκαταστάσεων ιχθυοκαλλιέργειας. Μεταβολές χρήσεων γης, ηλεκτροπαραγωγοί σταθµοί, εξαγωγή φυσικών πόρων, εκροές λυµάτων κατά τη διαδικασία παραγωγής, ψύξη υδάτων, ανεµόµυλοι, περιορισµοί ποταµών, φράγµατα παλίρροιας και αντιπληµµυρικά έργα. ΠΗΓΗ: EUROPEAN ENVIRONMENTAL AGENCY, 1995, p ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗΣ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Απώλεια οικοτόπων και ποικιλίας ειδών, υποβάθµιση επιπέδου υπόγειων υδάτων, ρύπανση υδάτων, κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία, ευτροφισµός, εισαγωγή ξένων ειδών. Απώλεια οικοτόπων και ποικιλίας ειδών, ρύπανση υδάτων, ευτροφισµός. Απώλεια οικοτόπων και ποικιλίας ειδών, υποβάθµιση επιπέδου υπόγειων υδάτων, εισχώρηση αλµυρών υδάτων σε υπόγεια ύδατα, ρύπανση υδάτων, ευτροφισµός, κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία. Υπεραλίευση, συνέπειες και σε άλλα είδη ιχθυοπανίδας, ρύπανση ακτών από εκροές απορριµάτων και πετρελαιοπαραγωγών, υδατική ρύπανση, ευτροφισµός, εισαγωγή ξένων ειδών, καταστροφή οικοτόπων και µεταβολές στις θαλάσσιες κοινότητες. Απώλεια οικοτόπων και ποικιλίας ειδών, υδατική ρύπανση, ευτροφισµός, θερµική ρύπανση, µειωµένη παραγωγή πόσιµων υδάτων, δηµιουργία ιζήµατος στις παράκτιες ζώνες, διάβρωση ακτών. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(21)

22 510 Ελένη Σταµατίου Πίνακας 6. Κύρια περιβαλλοντικά προβλήµατα παράκτιας ζώνης της Ελλάδας ανά γεωγραφικό διαµέρισµα και νοµό. Α. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑ Α Ν. ΑΤΤΙΚΗΣ: Εκτός από την παράκτια (χερσαία και θαλάσσια) ρύπανση εξαιτίας αστικών και βιοµηχανικών λυµάτων στις περιοχές Ελευσίνας, Μεγάρων, Ασπροπύργου επισηµαίνεται αλλοίωση του τοπίου στο Φαληρικό όρµο και σε µεγάλο µέρος της παράκτιας περιοχής του νοµού κυρίως κοντά στα αστικά κέντρα Αθήνας, Πειραιά, Ελευσίνας, Μεγάρων. Το ατµοσφαιρικό πρόβληµα συνδέεται µε υπερσυγκέντρωση πληθυσµού και βιοµηχανικών δραστηριοτήτων σε συνδυασµό µε δυσµενή τοπογραφικά, πολεοδοµικά και µετεωρολογικά χαρακτηριστικά και ανεπάρκεια λειτουργικότητας της πόλης. Κύριες πηγές ρύπανσης αποτελούν η κυκλοφορία τροχοφόρων, η θέρµανση, οι βιοµηχανικές-βιοτεχνικές δραστηριότητες. Στην περιοχή της Αθήνας εντοπίζονται υψηλές διεθνώς τιµές καπνού, µέτρια επίπεδα µολύβδου σε σχέση µε το υψηλό όριο της ΕΕ, µονοξειδίου άνθρακα, διοξειδίου αζώτου, µε υπέρβαση ορίων κυρίως στην περιφέρεια της πόλης, στους βόρειους σταθµούς του λεκανοπεδίου. Ν. ΒΟΙΩΤΙΑΣ: Προβλήµατα ατµοσφαιρικής ρύπανσης παρουσιάζει η περιοχή Σχηµαταρίου (βιοµηχανικές και κτηνοτροφικές µονάδες) και η παραλία ιστόµου (εργοστάσιο Αλουµίνας) µε κύριο πρόβληµα τις εκποµπές φθορίου και ηχορρύπανσης, κυρίως στο παράκτιο τµήµα του νοµού εξαιτίας της διέλευσης της εθνικής οδού Αθηνών - Θεσσαλονίκης από οικιστικές περιοχές. Ν. ΦΩΚΙ ΑΣ: Προβλήµατα ρύπανσης εντοπίζονται στον Κορινθιακό κόλπο στη νότια (παράκτια) πλευρά του νοµού, εξαιτίας της δυσχερούς ανανέωσης των υδάτων του. Ν. ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ: Τα προβλήµατα της παράκτιας ζώνης αναφέρονται στα ευπαθή οικοσυστήµατα της θεσµικά προστατευόµενης λιµνοθάλασσας του Μεσολογγίου που απειλούνται από ρύπανση των υδάτων. Ν. ΦΘΙΩΤΙ ΑΣ: Κυριότερο οικολογικό πρόβληµα της περιοχής οφείλεται στη λειτουργία της ΛΑΡΚΟ Α.Ε. στη Λάρυµνα (µε συνέπειες στην ανθρώπινη υγεία, όπως πνευµονοκοκκιάσεις, στην πανίδα, τη χλωρίδα κ.ά.), ενώ σοβαρή είναι η ηχορρύπανση στον εναέριο χώρο της ευρύτερης περιοχής Λαµίας, πεδίου ασκήσεων πολεµικών αεροσκαφών. Ν. ΕΥΒΟΙΑΣ: Σοβαρά οικολογικά προβλήµατα εντοπίζονται σε 4 περιοχές του νοµού: Α) στην ευρύτερη περιοχή Χαλκίδας µε συγκέντρωση βιοµηχανιών κυρίως στην περιοχή της Γλύφας (κεραµοποιεία - ασβεστοποιεία), στο Βαθύ Αυλίδας - Φάρου κ.ά. (χηµικών προϊόντων, ναυπηγεία, τσιµέντων κλπ.) όπως τα Τσιµέντα Χαλκίδας, κύρια πηγή θαλάσσιας και εναέριας ρύπανσης, και οξέα προβλήµατα θαλάσσιας και ατµοσφαιρικής ρύπανσης βιοµηχανικής προέλευσης, Β)στην περιοχή της Ριτσώνας,Γ)στην περιοχή Χαλκίδας - Λαµψάκου, παράλληλα προς την παραλιακή διαδροµή από Χαλκίδα µέχρι Λάµψακο, και )στην περιοχή Βασιλικού που αποτελεί φυσική συνέχεια της παραπάνω βιοµηχανικής περιοχής. Β. ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ Ν. ΑΧΑΪΑΣ: Επισηµαίνεται παράκτια (θαλάσσια και χερσαία) ρύπανση εξαιτίας εκροών αστικών και βιοµηχανικών λυµάτων στο νότιο Πατραϊκό κόλπο. Πραγµατοποιείται έρευνα ΥΠΕΧΩ Ε για την κατασκευή εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυµάτων Πατρών ενώ η πόλη υφίσταται υψηλά επίπεδα ηχορρύπανσης. Ν. ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ: Τα κυριότερα προβλήµατα ατµοσφαιρικής ρύπανσης εντοπίζονται στη λειτουργία της MOTOR OIL (τοποθεσία Καλαµάκι), µε σοβαρότατες οικολογικές συνέπειες στο παράκτιο χερσαίο και θαλάσσιο περιβάλλον από την εκροή λυµάτων. Ν. ΑΡΓΟΛΙ ΑΣ: Προβλήµατα αλλοίωσης του παράκτιου φυσικού τοπίου και των οικοσυστηµάτων εξαιτίας της τουριστικής ανάπτυξης υποβαθµίζουν το περιβάλλον του νοµού. Ν. ΑΡΚΑ ΙΑΣ: Εντοπίζονται σηµειακά, προβλήµατα αλλοίωσης του παράκτιου φυσικού τοπίου και των οικοσυστηµάτων εξαιτίας της ανεξέλεγκτης οικιστικής και τουριστικής ανάπτυξης. Ν. ΛΑΚΩΝΙΑΣ: Επισηµαίνεται θαλάσσια ρύπανση από την εκροή οικιστικών λυµάτων της πόλης του Γυθείου, ενώ πραγµατοποιήθηκε έρευνα του ΥΠΕΧΩ Ε για τη διαχείρισή τους. Ν. ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ: Η ρύπανση από εκροές πετρελαιοφόρων στη θαλάσσια περιοχή της Πύλου, η αλλοίωση του παράκτιου φυσικού τοπίου από τη διέλευση του οδικού δικτύου πλησίον της ακτογραµµής στο δυτικό τµήµα της και οι εκροές αστικών και βιοµηχανικών λυµάτων στο λιµένα της Καλαµάτας στο Μεσσηνιακό κόλπο αποτελούν κύρια περιβαλλοντικά προβλήµατα. Ν. ΗΛΕΙΑΣ:Στα κύρια περιβαλλοντικά προβλήµατα του περιλαµβάνεται η αλλοίωση του παράκτιου φυσικού τοπίου από τη διέλευση οδικού δικτύου πλησίον της ακτογραµµής. Γ. ΝΗΣΙΑ ΙΟΝΙΟΥ Ν. ΚΕΡΚΥΡΑΣ: Επισηµαίνονται τοπικά προβλήµατα διάθεσης αστικών λυµάτων καθώς και µερικής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης