«Το σύστημα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα»

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ «Το σύστημα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα» Σπουδάστρια: Θεοδώρα Καρούντζου Επιβλέπων Καθηγητής: κ. Μακρίδης Σάββας. ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

2 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 2 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ - ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις έκτακτων αναγκών στην Ελλάδα. Ακόµη και οι χώρες που είναι εξοπλισµένες µε τα καλύτερα συστήµατα πρώιµης προειδοποίησης εξακολουθούν να βρίσκονται σε κίνδυνο, αφού οι άνθρωποι αγνοούν τις προειδοποιήσεις πιστεύοντας ότι είναι άτρωτοι» (Briceno, 2006). Η διαπίστωση αυτή αναδεικνύει τη κρισιµότητα της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης σε έκτακτες ανάγκες. Κύριο σκοπό της παρούσας εργασίας αποτελεί η εξέταση και αξιολόγηση του συστήµατος παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην Ελλάδα. Αρχικά η εργασία επικεντρώνεται στην επισήµανση των επιπτώσεων των καταστροφών στην ψυχική υγεία των ανθρώπων και στην οµαλή λειτουργία των κοινοτήτων. Μεταγενέστερα εξετάζονται οι ψυχοκοινωνικές ανάγκες των θυµάτων µιας καταστροφής και οι βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται ο σχεδιασµός των ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων. Γίνεται εκτενής αναφορά και αξιολόγηση του ελληνικού συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. ιενεργείται πρωτογενής έρευνα προκειµένου να διερευνηθεί η αποτελεσµατικότητα των δράσεων των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και κρίσιµες πτυχές του συστήµατος. Η συλλογή των δεδοµένων πραγµατοποιείται µε τη µέθοδο του ερωτηµατολογίου και της συνέντευξης. Το ερωτηµατολόγιο διανέµεται σε υπαλλήλους των κύριων φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα. Πραγµατοποιείται ανάλυση των δεδοµένων µε τη χρήση του στατιστικού πακέτου S.P.S.S (έκδοση 10.1). Τα συµπεράσµατα τα οποία εξάγονται από την ανάλυση αναδεικνύουν ελλείψεις του συστήµατος και µη ικανοποιητική αποτελεσµατικότητα επιµέρους δράσεων. Στο κεφάλαιο των συµπερασµάτων παρατίθενται προτάσεις βελτίωσης του. The Greek system of psychosocial services in states of emergency Even countries with the best early warning systems are in danger. People ignore warnings and think they are immune. (Salvano Briceno, 2006). This ascertainment brings out the gravity and the importance of psychosocial intervention in a state of emergency.

3 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 3 The main purpose of this paper is to examine and evaluate the Greek psychosocial support system in states of emergency. First, this paper focuses on outlining the effects of disasters on the mental health of people and the normal running of the communities. Then, it goes on to explore issues related to the needs of disaster victims as well as the basic principles involved in planning psychosocial interventions. Finally, the greek system of psychosocial support in states of emergency is analyzed and evaluated. A statistical primary research is being conducted in order to evaluate the effectiveness of the organisations involved in psychosocial interventions and explore critical aspects of this system. Data is collected through questionnaire and interviewing. The questionnaire, was distributed to people who work for governmental and nongovernmental organisations that mainly take part in psychosocial interventions and analysed by the Statistical Package S.P.S.S (version 10.1). According to the conclusions drawn by the data analysis, the greek system of psychosocial support is characterised by organisational drawbacks and unsatisfactory effectiveness of various services. The conclusive chapter of this paper focuses on suggestions for improving the Greek system of psychosocial support.

4 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Ακόµη και οι χώρες που είναι εξοπλισµένες µε τα καλύτερα συστήµατα πρώιµης προειδοποίησης εξακολουθούν να βρίσκονται σε κίνδυνο, αφού οι άνθρωποι αγνοούν τις προειδοποιήσεις πιστεύοντας ότι είναι άτρωτοι» (Briceno, 2006). Η καταστροφή ανατρέπει αυτή ακριβώς την ασφάλεια και την εµπιστοσύνη που έχει ο άνθρωπος για τον εαυτό του και τον κόσµο που τον περιβάλλει. Το καταστροφικό γεγονός σφραγίζει ανεξίτηλα την ψυχή των ανθρώπων που το βιώνουν και συνταράσσει τα θεµέλια της κοινωνίας που πλήττει (Ζουρούδη, 2007). Στην παρούσα εργασία µε τίτλο «Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις έκτακτων αναγκών στην Ελλάδα» διερευνώνται οι κρίσιµες ψυχολογικές, ψυχοπαθολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις των καταστροφών, οι ψυχοκοινωνικές ανάγκες των πληγέντων κατά τη διάρκεια µιας έκτακτης ανάγκης µετά από µια καταστροφή και καταγράφονται οι φορείς και οι δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα. Σκοπός παρούσας µελέτης Σκοπός της παρούσας µελέτης αποτελεί η καταγραφή του ελληνικού συστήµατος παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών µε εκτενή αναφορά στις δράσεις και τους φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και σε κρίσιµες πτυχές του συστήµατος, καθώς και η επισήµανση ελλείψεων και αδυναµιών, η παρουσίαση τρόπων βελτίωσης του συστήµατος για να µπορεί να φέρει εις πέρας αποτελεσµατικότερα την πολυσύνθετη αυτή αποστολή του. Επιµέρους στόχοι της παρούσας µελέτης Η µελέτη του και αποτύπωση του τρόπου οργάνωσης και λειτουργίας του συστήµατος παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις έκτακτων αναγκών συνίσταται: στον προσδιορισµό των εννοιών της καταστροφής, της έκτακτης ανάγκης και της κρίσης βάσει ξένης βιβλιογραφίας και υπό το πρίσµα του βασικού ελληνικού θεσµικού πλαισίου για την πολιτική προστασία. στην παρουσίαση των δυσµενών ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων των καταστροφών στον άνθρωπο και στην κοινωνία και στην επισήµανση της αναγκαιότητας ύπαρξης ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων σε όλα τα στάδια εξέλιξης του καταστροφικού

5 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 5 φαινοµένου. Για το σκοπό αυτό ακολουθεί εκτενής αναφορά στους στόχους από τους οποίους πρέπει να διέπεται η ψυχοκοινωνική παρέµβαση σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών. στην παρουσίαση των εµπλεκόµενων φορέων και των δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στη Ελλάδα. στην αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας του ελληνικού συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και στην παράθεση προτάσεων για την βελτίωσή του. Υποθέσεις Εργασίας Η δόµηση προγραµµάτων ψυχοκοινωνικής µέριµνας είναι ανεπτυγµένη σε πολλές χώρες καθώς έχει αναγνωριστεί η κρισιµότητά της. Σχεδόν σε κάθε κράτος µέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης προβλέπεται κάποιο είδος ψυχοκοινωνικής παρέµβασης σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης. Οι κρατικές αρχές φέρουν την ευθύνη της προετοιµασίας, τους σχεδιασµού και της αξιολόγησης της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης στο πλαίσιο ενός αποτελεσµατικού συστήµατος απόκρισης σε έκτακτες ανάγκες. Κατά το παρελθόν οι ψυχοκοινωνικές ανάγκες των θυµάτων της καταστροφής θεωρούνταν δευτερεύουσες, τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται η σηµαντικότητα των ψυχοκοινωνικών συνεπειών και να επισηµαίνεται η ανάγκη ύπαρξης ενός αποτελεσµατικού συστήµατος παροχής ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών. Στην Ελλάδα το ελληνικό σύστηµα παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης παρουσιάζει ελλείψεις αλλά υφίστανται προοπτικές βελτίωσης της ψυχοκοινωνικής απόκρισης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών. Μέσα Για την µελέτη του µοντέλου παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης στην Ελλάδα αξιοποιήθηκαν τα ακόλουθα µέσα: µελέτη του Νοµικού Πλαισίου για την αποτύπωση του υφιστάµενου τρόπου λειτουργίας στην Ελλάδα. µελέτη ξένης και ελληνικής αρθρογραφίας και βιβλιογραφίας για την κατανόηση του τρόπου µε τον οποίο θα πρέπει να δοµείται και να λειτουργεί ένα τέτοιο σύστηµα παροχής υπηρεσιών για να είναι αποτελεσµατικό.

6 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 6 ιαδικτυακή αναζήτηση: π.χ. µελέτες περίπτωσης παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα σε καταστάσεις έκτακτων αναγκών. ιενέργεια πρωτογενούς έρευνας προκειµένου να µελετηθεί η αποτελεσµατικότητα των εµπλεκόµενων φορέων και των δράσεων τους στην Ελλάδα και επεξεργασία των ευρηµάτων της έρευνας µε τη χρήση του Στατιστικού Πακέτου SPSS (έκδοση 10.1) για την εξαγωγή συµπερασµάτων και την αποτίµηση της αποτελεσµατικότητας του υφιστάµενου συστήµατος παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα. Μεθοδολογία εργασίας Κατόπιν βιβλιογραφικής αναζήτησης παρατέθηκαν οι δυσµενείς επιπτώσεις των καταστροφών στην ατοµική και κοινωνική συµπεριφορά και διατυπώθηκαν οι βασικοί στόχοι που διέπουν τις ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών. Συγκεντρώθηκε όλο το σχετικό θεσµικό πλαίσιο προκειµένου να καταγραφούν οι φορείς που δύνανται να συµµετέχουν σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του πληγέντος πληθυσµού. Κατά την ανωτέρω έρευνα διαπιστώθηκε η εµπλοκή µη θεσµοθετηµένων φορέων στην παροχή ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών οι οποίοι παρεµβαίνουν µε δική τους πρωτοβουλία, όπως οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και επιχειρήθηκε η καταγραφή τους. Μετά την ολοκλήρωση της παρουσίασης του ελληνικού συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, σκοπός της παρούσας µελέτης αποτέλεσε η αξιολόγηση των εµπλεκόµενων φορέων και παρεχόµενων υπηρεσιών. Η αξιολόγηση αυτή πραγµατοποιήθηκε µε τη διενέργεια πρωτογενούς έρευνας µε τη χρήση ερωτηµατολογίου και συνέντευξης. Ειδικότερα, πραγµατοποιήθηκε συνέντευξη µε υπηρεσιακό στέλεχος του Ε.Κ.Κ.Α προκειµένου να διερευνηθούν περαιτέρω οργανωσιακές πτυχές του συστήµατος. Στα πλαίσια της έρευνας συντάχθηκε ερωτηµατολόγιο και διανεµήθηκε αποκλειστικά σε φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, προκειµένου να αξιολογηθεί η αποτελεσµατικότητα των δράσεων κάθε φορέα και να επισηµανθούν τυχόν αδυναµίες του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Ακολούθησε επεξεργασία των δεδοµένων της έρευνας µε τη χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS (10.1) από την οποία διαπιστώθηκε η αποτελεσµατικότητα του ισχύοντος συστήµατος παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα και οι τυχόν ελλείψεις και αδυναµίες του.

7 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 7 ιάρθρωση Κεφαλαίων Στην πρώτη ενότητα κρίνεται σκόπιµος ο προσδιορισµός των εννοιών της καταστροφής, της έκτακτης ανάγκης και της κρίσης. Παρατίθεται το εννοιολογικό περιεχόµενο που αποδίδει στις έννοιες αυτές, ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (Π.Ο.Υ) αλλά και το πρόσφατο ελληνικό θεσµικό πλαίσιο για την πολιτική προστασία. ( Ν.3013/2002 και Υ.Α 1299/2003) Η δεύτερη ενότητα της παρούσης µελέτης εστιάζει στις ψυχολογικές επιπτώσεις των καταστροφών σε ατοµικό επίπεδο µε ιδιαίτερα αναφορά σε ειδικές πληθυσµιακές οµάδες όπως ηλικιωµένοι, παιδιά, γυναίκες, άτοµα µε ειδικές ανάγκες και προσωπικό των υπηρεσιών εκτάκτου ανάγκης. Παράλληλα αναλύονται διεξοδικά οι επιπτώσεις των καταστροφικών συµβάντων σε κοινωνικό και κοινοτικό επίπεδο. Από τη µελέτη της σχετικής αρθρογραφίας και βιβλιογραφίας παρουσιάζεται στην τρίτη ενότητα ένα πλαίσιο αρχών και στόχων που πρέπει να διέπει τις ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις πριν και µετά την επέλευση της καταστροφής. Καταγράφονται οι βραχυπρόθεσµες και µακροπρόθεσµες ανάγκες των εµπλεκόµενων σε σοβαρά ατυχήµατα ή καταστροφές και γίνεται αναφορά στους παράγοντες αποτελεσµατικότητας της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζεται το ελληνικό σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών και καταγράφονται οι κύριοι φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Περιγράφονται αναλυτικά οι δράσεις κάθε φορέα ως προς την οργάνωση και την πραγµατοποίηση της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης και ο τρόπος ενεργοποίησης τους σε προγενέστερες καταστροφικά συµβάντα του ελλαδικού χώρου. Στόχος της πρωτογενούς έρευνας της επόµενης ενότητας αποτελεί η διερεύνηση της αποτελεσµατικότητας των δράσεων-υπηρεσιών των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και η επισήµανση κρίσιµων πτυχών του συστήµατος. Από τα συµπεράσµατα της έρευνας αναδεικνύονται οι ελλείψεις του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και προτείνονται τρόποι βελτιστοποίησης του.

8 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 8 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ - ΠΕΡΙΛΗΨΗ 2 ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΟΧΗΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΕ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΚΤΑΚΤΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α. 2 THE GREEK SYSTEM OF PSYCHOSOCIAL SERVICES IN STATES OF EMERGENCY 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 ΣΚΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4 ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4 ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 5 ΜΕΣΑ 5 ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 6 ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ 7 I. ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ-ΕΚΤΑΚΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ- ΚΡΙΣΗΣ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΩΝ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ-ΕΚΤΑΚΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ ΒΑΣΗ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 11 II. ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΣΕ ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΣΕ ΕΙ ΙΚΕΣ ΟΜΑ ΕΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ 24 IΙΙ. ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ: ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΠΛΗΓΕΝΤΩΝ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 32 ΙV. ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΟΧΗΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΡΑΣΕΙΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ (Υ.Υ.Κ.Α) - ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ Σ -ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΑ Ι ΡΥΜΑΤΑ - ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ - ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗΣ (Ο.Τ.Α.) ΜΗ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΣΥΝ ΡΟΜΗ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ 52

9 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 9 2. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΣΕ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΚΤΑΚΤΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α-ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ 53 V. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: ΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΣΕ ΕΠΙΠΕ Ο Ε.Κ.Κ.Α ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΒΑΣΕΙ ΣΧΕ ΙΟΥ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΠΟΛΙΤΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΤΟΥ Ε.Κ.Κ.Α ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Κ.Κ.Α ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΚ ΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ (ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ) ΠΙΛΟΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΙΕΞΑΓΩΓΗ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΈΛΕΓΧΟΣ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΦΟΡΕΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΡΙΣΙΜΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΦΟΡΕΩΝ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 85 VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 87 VII. ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ 95 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ 95 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ 95 VIΙI. ΠΗΓΕΣ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΆΡΘΡΑ ΙΣΤΟΣΕΛΙ ΕΣ 101 IX. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΙΝΑΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ (SPSS 10.1) 109

10 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 10 I. ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ-ΕΚΤΑΚΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ- ΚΡΙΣΗΣ I 1. Προσδιορισµός εννοιών Καταστροφή Σύµφωνα µε ορισµό του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας η καταστροφή συνιστά «σοβαρή διαταραχή για τη λειτουργία της κοινότητας ή της κοινωνίας που επιφέρει υλικές, οικονοµικές και περιβαλλοντικές απώλειες και υπερβαίνει τη δυνατότητα της πληγείσας κοινότητας ή κοινωνίας να ανταπεξέλθει χρησιµοποιώντας του δικούς της πόρους». Αποτελεί «ένα γεγονός ή κατάσταση που καθιστά αναγκαία τη λήψη εξωτερικής βοήθειας σε εσωτερικό ή διεθνές επίπεδο». Η καταστροφή υποδηλώνει την αλληλεπίδραση ενός εξωτερικού παράγοντα µε την ανθρώπινη κοινότητα και υποκρύπτει την έλλειψη ικανότητας ελέγχου. «Οι καταστροφές συχνά θεωρούνται συµβάντα του φυσικού περιβάλλοντος επιβλαβή για τα ανθρώπινα όντα, προερχόµενα από δυνάµεις άγνωστες προς αυτά» ( Christodoulou et al 2005, σελ 2). Οι καταστροφές συνήθως δεν µπορούν να προβλεφθούν και πιάνουν τους ανθρώπους και τις διοικήσεις εξαπίνης. Παρόλ αυτά υπάρχουν κίνδυνοι οι οποίοι επαναλαµβάνονται, όπως σε περιοχές που µαστίζονται από πληµµύρες ή από συνεχείς τροµοκρατικές επιθέσεις. Η καταστροφή απαιτεί ένα κοινωνικό πλαίσιο και κάνει έκδηλη την αλληλεπίδραση ανάµεσα στη φύση και την κοινωνία. Έκτακτη ανάγκη Σύµφωνα µε τον ορισµό που έχει αποδώσει ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας ο όρος έκτακτη ανάγκη υποδηλώνει µια κατάσταση στην οποία οι κανονικές διαδικασίες αναστέλλονται και λαµβάνονται έκτακτα µέτρα, προκειµένου να αποτραπεί η εκδήλωση των επιπτώσεων ενός κινδύνου στην κοινότητα. Οι αρχές πρέπει να είναι σε θέση να ανταποκριθούν αποτελεσµατικά σε µια έκτακτη ανάγκη. Εάν δεν ελεγχθούν εγκαίρως, ορισµένες έκτακτες ανάγκες καταλήγουν σε εκτεταµένες καταστροφές. Ένας άλλος ορισµός ο οποίος έχει αποδοθεί στον όρο έκτακτη ανάγκη είναι «η κατάσταση η οποία συνιστά απειλή για την υγεία, την περιουσία, την ιδιοκτησία και το περιβάλλον». Οι περισσότερες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης απαιτούν άµεση παρέµβαση

11 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 11 προκειµένου να αποτραπεί η επιδείνωση της κατάστασης. Για να χαρακτηρισθεί ένα συµβάν ως έκτακτη ανάγκη πρέπει να συντρέχει µια από τις ακόλουθες προϋποθέσεις: Το συµβάν να αποτελεί άµεση απειλή για τη ζωή, την υγεία, την περιουσία και το περιβάλλον. Το συµβάν να έχει προκαλέσει θανάτους, αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων, υλικές ή περιβαλλοντικές ζηµιές. Υπάρχει αυξηµένη πιθανότητα το συµβάν να κορυφωθεί και να προκαλέσει άµεσο κίνδυνο για την ζωή, την υγεία, την περιουσία και το περιβάλλον ( Κρίση Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας «η κρίση γίνεται αντιληπτή ως µια δύσκολη κατάσταση η οποία εµπεριέχει την πιθανότητα µιας κλιµακούµενης διαδικασίας, που δεν µπορεί να προσδιορισθεί χρονικά ενώ χωρικά µπορεί να αναγνωριστούν διαφορετικά επίπεδα έντασης. Η κρίση προϋποθέτει ανάλυση προκειµένου να γίνει αισθητή. Εννοιολογικά καλύπτει την κατάσταση ετοιµότητας και κινητοποίησης. Αποτελεί την χρονική στιγµή του κινδύνου ή της µεγάλης δυσκολίας, την «αποφασιστική καµπή» ( Η κρίση αποτελεί µια κατάσταση που προκαλεί την αίσθηση του κινδύνου στο κοινό, σχετικά µε την καταλληλότητα, την παράδοση, την προστασία ή την ακεραιότητα ενός οργανισµού ή της κοινωνίας (Φαλάρας, 2010). 2. Προσδιορισµός εννοιών καταστροφής-έκτακτης ανάγκης βάση θεσµικού πλαισίου πολιτικής προστασίας Το βασικό θεσµικό πλαίσιο για την πολιτική προστασία ( Ν.3013/2002 ΦΕΚ Α/ και Υ.Α 1299/2003 ΦΕΚ Α/ ) προσδιορίζει την έννοια της καταστροφής και της κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Σύµφωνα µε το Ν.3013/2002 και την Υ.Α 1299/2003 καταστροφή «νοείται κάθε ταχείας ή βραδείας εξέλιξης φυσικό φαινόµενο ή τεχνολογικό συµβάν στο χερσαίο, θαλάσσιο και εναέριο χώρο, το οποίο προκαλεί εκτεταµένες δυσµενείς επιπτώσεις στον άνθρωπο καθώς και στο ανθρωπογενές ή φυσικό περιβάλλον. Η ένταση της καταστροφής καθορίζεται από το µέγεθος των απωλειών ή ζηµιών που αφορούν στη ζωή, στην υγεία και στην περιουσία των πολιτών, στα αγαθά, στις πλουτοπαραγωγικές πηγές και στις υποδοµές» (άρθρο 1, παράγραφος 1 εδάφιο α και β Ν.3013/2002). Παράλληλα ο νόµος ορίζει ότι βασικό σκοπό της πολιτικής προστασίας αποτελεί η προστασία της ζωής, της υγείας και της περιουσίας των πολιτών από φυσικές (συµπεριλαµβανοµένων βιολογικών,

12 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 12 χηµικών και πυρηνικών συµβάντων) και λοιπές καταστροφές, που προκαλούν καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης κατά τη διάρκεια της ειρηνικής περιόδου. Στο πλαίσιο του ιδίου σκοπού περιλαµβάνεται η µέριµνα για τα υλικά και πολιτιστικά αγαθά, τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και τις υποδοµές της χώρας, µε στόχο την ελαχιστοποίηση των συνεπειών των καταστροφών (άρθρο 1 παράγραφος 1). Επιπλέον ορίζει ως κατάσταση έκτακτης ανάγκης πολιτικής προστασίας την κατάσταση που σχετίζεται µε µια συγκεκριµένη καταστροφή, για την αντιµετώπιση της οποίας απαιτείται ειδικός συντονισµός από τη Γενική Γραµµατεία Πολιτικής Προστασίας και κινητοποίηση δυναµικών και µέσων, επιπλέον του διατιθέµενου υπό κανονικές συνθήκες (άρθρο 2 παράγραφος 4 εδάφιο β Ν.3013/2002). Από τη διατύπωση των εν λόγω άρθρων συνάγεται ότι κάθε φυσικό φαινόµενο ή τεχνολογικό συµβάν, που προκαλεί εκτεταµένες δυσµενείς επιπτώσεις, µπορεί να καταλήξει σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τη χώρα.

13 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 13 II. ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ Π 1. Ψυχολογικές επιπτώσεις καταστροφών Τα καταστροφικά τραυµατικά γεγονότα αποτελούν αναπόσπαστο κοµµάτι της ανθρώπινης ιστορίας σε όλο τον κόσµο. Η έκθεση σε ένα καταστροφικό, εν δυνάµει απειλητικό για τη ζωή γεγονός, αποτελεί µέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Τουλάχιστον τα δύο τρίτα του συνολικού πληθυσµού της χώρας θα εκτεθούν σε ένα σηµαντικό τραυµατικό γεγονός κάποια στιγµή της ζωής τους. (Galea et al, 2005, σελ 78) Χιλιάδες άνθρωποι εκτίθενται σχεδόν καθηµερινά σε µια πληθώρα, περισσότερο ή λιγότερο σοβαρών, συµβάντων που θα µπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως καταστροφικά. Τα καταστροφικά συµβάντα αποτελούν σύνθετες και πολυδιάστατες καταστάσεις που είναι δυνατόν να έχουν εκτεταµένες ψυχοκοινωνικές συνέπειες τόσο στη ζωή των ατόµων όσο και στη ζωή των τοπικών κοινοτήτων ή των ευρύτερων κοινωνιών, ακόµα και αν ο αριθµός των ατόµων που εµπλέκεται είναι περιορισµένος. Τα καταστροφικά γεγονότα αναδεικνύονται τα τελευταία χρόνια ως σοβαρό ζήτηµα για την δηµόσια ψυχική υγεία. Οι επιδηµιολογικές έρευνες καταδεικνύουν ότι ένα µεγάλο ποσοστό του πληθυσµού έχει εκτεθεί σε τραυµατικά καταστροφικά γεγονότα, καθώς τα τελευταία χρόνια η υφήλιος γνώρισε καταστροφές πρωτόγνωρης έντασης. Η διερεύνηση των γνώσεων, γύρω από τις επιπτώσεις των καταστροφικών γεγονότων και των παραγόντων που συµβάλλουν στην ανάπτυξη των µετατραυµατικών διαταραχών, δύναται να συµβάλλει στην πρόληψη και στην καλύτερη προετοιµασία των αρµόδιων φορέων για την διαχείριση των έκτακτων αναγκών. Οι καταστροφές προκαλούν ποικίλες ψυχολογικές και κοινωνικές αντιδράσεις και πλήττουν καίρια το ανθρώπινο σύστηµα το οποίο αποτελείται από το άτοµο, την οικογένεια, το κοινωνικό σύνολο και την κοινότητα. Οι ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις που εµφανίζονται µετά από κάποιο καταστροφικό συµβάν διακρίνονται σε εκείνες που αφορούν στα άτοµα και εκείνες που αφορούν στο κοινωνικό σύνολο (Μπεργιαννάκη, 2007, σελ 22). Το καταστροφικό συµβάν µπορεί να προκαλέσει ατοµικό και συλλογικό τραύµα. Το ατοµικό τραύµα ορίζεται ως «το πλήγµα τόσο ξαφνικό και δυνατό στον ψυχισµό του ανθρώπου που ξεπερνά τις ψυχολογικές άµυνες του και δεν αφήνει περιθώρια ουσιαστικής απάντησης». Το

14 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 14 συλλογικό τραύµα ορίζεται «ως το πλήγµα στους βασικούς κοινωνικούς ιστούς που κατακερµατίζουν τους δεσµούς µεταξύ των ανθρώπων και την επικρατούσα αίσθηση κοινωνικής αλληλεγγύης» ( Myers, 1994, σελ 1). 1.1 Ψυχολογικές επιπτώσεις καταστροφών σε ατοµικό επίπεδο Οι αντιδράσεις των ανθρώπων στα καταστροφικά συµβάντα καθίστανται πιο κατανοητές εάν αναλυθούν οι συνθήκες υπό τις οποίες αναπτύσσονται. Κάθε καταστροφικό γεγονός αποτελεί µια ακολουθία συνθηκών, που αναπτύσσονται στα διάφορα στάδια εξέλιξης του. Οι φάσεις των καταστροφικών γεγονότων, ως προς τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις τους στους ανθρώπους, µπορούν να διακριθούν στη φάση απειλής και προειδοποίησης για την επέλευση του καταστροφικού κινδύνου, την καταστροφική περίοδο, την άµεση µετακαταστροφική περίοδο και την απώτερη µετακαταστροφική περίοδο. Φάση απειλής και προειδοποίησης (προκαταστροφική περίοδος) Πρόκειται για την χρονική περίοδο πριν από την επέλευση του καταστροφικού συµβάντος όπου υφίσταται τεκµηριωµένος κίνδυνος και κλιµακώνεται η ετοιµότητα του κρατικού µηχανισµού, των δυναµικών και των µέσων πολιτικής προστασίας. Το κράτος προβαίνει σε µέτρα και ενέργειες για την προετοιµασία της επέµβασης, για την αντιµετώπιση του επικείµενου καταστροφικού συµβάντος. Το κοινό ενηµερώνεται για την εµφάνιση του επικείµενου κινδύνου και δίδονται κατευθυντήριες οδηγίες για τους ενδεδειγµένους τρόπους αυτοπροστασίας έναντι της καταστροφής είτε από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης είτε από τοπικούς παράγοντες. Οι αντιδράσεις απέναντι στο φαινόµενο µιας καταστροφής ποικίλουν από την ενεργό προετοιµασία για την πρόληψη και το µετριασµό των συνεπειών µέχρι την άρνηση µιας ενδεχόµενης καταστροφής. Τα άτοµα αρνούνται να λάβουν τα ενδεδειγµένα µέτρα αυτοπροστασίας, θεωρώντας την απειλή υπερβολική. Άλλοτε αυτό συµβαίνει στα

15 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 15 πλαίσια µη προσαρµοστικών ψυχολογικών µηχανισµών άµυνας όπου δεν γίνεται αποδεκτό ότι οι ίδιοι µπορούν να αποτελέσουν θύµατα µιας καταστροφής (Μπεργιαννάκη, 2007, σελ.45). Τα επικείµενα καταστροφικά γεγονότα δεν δύνανται να προκαλέσουν συλλογικό πανικό. Οι περισσότεροι ερευνητές υποστηρίζουν ότι, οτιδήποτε και εάν η έννοια του συλλογικού πανικού σηµαίνει, τα φαινόµενα αυτά είναι στατιστικά σπάνια και συνήθως αφορούν µια µικρή οµάδα ανθρώπων και είναι πολύ σύντοµης διάρκειας (Βερνίκος, 2004, σελ.7). Η απειλή επέλευσης ενός καταστροφικού συµβάντος προκαλεί άγχος το οποίο οφείλεται στο αίσθηµα απειλής της ζωής και της ασφάλειας τόσο του ιδίου του ατόµου, όσο και των κοντινών του προσώπων ή αντίστοιχα στην έλλειψη προηγούµενης εµπειρίας και προειδοποίησης (Βάγγερ, 2006, σελ. 12). εν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που λόγω της απρόβλεπτης φύσεως του καταστροφικού συµβάντος ως προς το χρόνο και τον τόπο εκδήλωσης, οι αρµόδιες αρχές δεν προλαβαίνουν να απευθύνουν προειδοποιήσεις προς το κοινό. Όταν το γεγονός συµβαίνει ξαφνικά µε µικρή ή καθόλου προειδοποίηση τότε το σοκ και η σύγχυση η οποία προκαλείται είναι έντονα. Όταν αντίθετα υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες, συγκεκριµένες οδηγίες και ήπια καθοδήγηση έχει παρατηρηθεί ότι µειώνεται το άγχος µπροστά στο επικείµενο καταστροφικό γεγονός. (Disaster Mental Response Handbook, 2000) Καταστροφική περίοδος Είναι η χρονική περίοδος των πρώτων ωρών ή ηµερών µετά την επέλευση του καταστροφικού συµβάντος. Οι υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης καταβάλλουν προσπάθειες, αναφορικά µε τη διάσωση των πληγέντων και τη σταθεροποίηση της κατάστασης, µέσα από τη διατήρηση των ζωτικών λειτουργιών της κοινότητας. Οι ψυχολογικές αντιδράσεις που παρατηρούνται σε πληγέντες είναι ποικίλες :(Ehreich, 2001, σελ 17) Ψυχικό Μούδιασµα το οποίο συνίσταται στην έκφραση έκπληξης, σαστίσµατος και απάθειας. Η άρνηση, αποµόνωση και έκφραση συναισθηµάτων, που καταδεικνύουν ότι τα θύµατα δεν µπορούν αποδεχθούν την πραγµατικότητα, διαδέχονται την επιφανειακή ψυχραιµία από την οποία αρχικά διακατέχονταν. Η άρνηση αποδοχής της πραγµατικότητας αντικαθίσταται από έντονα συναισθήµατα φόβου και ψυχοσωµατικές αντιδράσεις όπως ταχυκαρδία και µυϊκούς πόνους.

16 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 16 ιάχυτο άγχος το οποίο δυσχεραίνει τη δυνατότητα των πληγέντων να αποφασίζουν και δηµιουργεί διαταραχές ύπνου. Συναισθήµατα ανασφάλειας και άγχους, αποχωρισµού από αγαπηµένα πρόσωπα. Ενοχές των ατόµων που επέζησαν, ενώ άλλοι συνάνθρωποι έχουν πεθάνει. Συνεχείς σκέψεις γύρω από το καταστροφικό γεγονός και αξιολόγηση της ορθότητας των ενεργειών, στις οποίες προέβησαν κατά τη διάρκειά του. Επιθυµία συναισθηµατικής αποµόνωσης από τους συνανθρώπους ή επιθυµία διαρκούς επικοινωνίας µε άλλους ανθρώπους. Αµφιθυµία πληροφόρησης για την σωµατική ακεραιότητα των αγαπηµένων τους προσώπων και των προσωπικών τους περιουσιών. Υστερικές αντιδράσεις και ψυχωτικά συµπτώµατα όπως παραισθήσεις, αποδιοργάνωση του λόγου, απώλεια χωρο χρόνου. Τα περισσότερα άτοµα υιοθετούν κατά τη διάρκεια της καταστροφής την αρµόζουσα συµπεριφορά προσπαθώντας να προστατέψουν τον εαυτό τους και τους υπολοίπους. εν καταβάλλονται από τον πανικό, ενώ παράλληλα επιδεικνύουν ηρωισµό. Οι ψυχολογικές αντιδράσεις των ατόµων, ως άµεσο επακόλουθο µιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης, παρουσιάζονται ως κανονικές, στο πλαίσιο µη κανονικών συνθηκών. Άµεση µετακαταστροφική περίοδος Είναι χρονική περίοδος κατά την οποία η κατάσταση έχει σταθεροποιηθεί και παρέχονται πιο γραφειοκρατικοποιήµενες µορφές ενίσχυσης της πληγείσας κοινότητας, διενεργούνται εκτιµήσεις ζηµιών και καταβάλλονται αποζηµιώσεις. Η περίοδος αυτή υποδιαιρείται σε δυο συµπεριφορικές φάσεις: (Μπεργιαννάκη, 2007,σελ 63) Την αρχική περίοδο του µέλιτος η οποία ξεκινά την επόµενη µέρα µετά την καταστροφή και διαρκεί λίγους µήνες. Κατά τη διάρκεια της εν λόγω περιόδου επικρατούν από την πλευρά των επιζώντων συναισθήµατα αισιοδοξίας και ευγνωµοσύνης για την κατάσταση ασφάλειας στην οποία έχουν περιέλθει. Την αρχική περίοδο του µέλιτος διαδέχεται η περίοδος της απογοήτευσης ή της ανάνηψης από την αυταπάτη, όπου συνειδητοποιούνται πως αρκετές από τις αλλαγές µπορεί να καταστούν και µόνιµες και αυτό θα έχει ως αποτέλεσµα την εµφάνιση µετατραυµατικών συµπτωµάτων. Τα συµπτώµατα του ψυχικού τραύµατος µπορεί να διαρκέσουν για πολύ µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα µετά το πέρας του καταστροφικού γεγονότος. Τα τρία κύρια

17 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 17 συµπτώµατα των ατόµων που υποφέρουν από ψυχικό τραύµα είναι τα ακόλουθα ( Sapirstein και Weir, 2008, σελ 23) Αναβίωση του τραυµατικού γεγονότος: Οι επιζώντες της καταστροφής είναι αφηρηµένοι, κατακλύζονται από τις σκέψεις του τραυµατικού γεγονότος. Ταράσσονται και αναστατώνονται, εκτιθέµενοι σε οτιδήποτε θυµίζει την καταστροφή. εν εκλείπουν οι περιπτώσεις κατά τις οποίες διηγούνται το συντελεσθέν γεγονός ως παροντικό. Σε παιδιά η αναβίωση του τραυµατικού γεγονότος εκδηλώνεται µέσα από εφιάλτες ή συνεχείς σωµατικές ενοχλήσεις όπως ζαλάδες, πονοκεφάλους και στοµαχικές διαταραχές οι οποίες δεν µπορούν αποδοθούν σε φυσικά αίτια. Αποφυγή αναµνήσεων της καταστροφής µέσα από την αποφυγή επίσκεψης τοποθεσιών ή εκτέλεσης δραστηριοτήτων, που περικλείουν αυξηµένο κίνδυνο αναβίωσης του τραυµατικού γεγονότος. Επιπλέον οι πληγέντες σπάνια διηγούνται το καταστροφικό συµβάν σε άλλους και πολλές φορές προτιµούν να αποµονωθούν κοινωνικά. Η διήγηση του καταστροφικού συµβάντος και η επαναφορά στην επιφάνεια αναµνήσεων του τραυµατικού γεγονότος προκαλεί σωµατικό µούδιασµα. Ορισµένοι από τους πληγέντες είτε δεν δύνανται να ανακαλέσουν στη µνήµη τους ότι συνέβη είτε δεν θυµούνται ότι βίωσαν την εν λόγω εµπειρία του καταστροφικού συµβάντος. Συνεχές άγχος και ταραχή, η οποία γίνεται αντιληπτή από τη στιγµή που τα άτοµα αιφνιδιάζονται εύκολα και αντιδρούν µε υπερβολικό τρόπο. Μετά το τραυµατικό γεγονός του καταστροφικού συµβάντος το άτοµο εµφανίζει διαταραχές ύπνου, δεν µπορεί να κοιµηθεί εύκολα ή να µείνει ξύπνιο. Είναι πιο οξύθυµο από το σύνηθες και παρουσιάζει έντονη κυκλοθυµία. Ιδιαίτερα τα παιδιά αρνούνται να αποχωρισθούν τους γονείς τους και να πάνε σχολείο, ενώ εκφράζουν διαρκείς φοβίες οι οποίες σχετίζονται µε την καταστροφή. Χαρακτηριστική φοβία αυτού του είδους αποτελεί ο φόβος απώλειας των γονέων και άλλων συγγενικών προσώπων. Η πλειονότητα των πληγέντων δεν εµφανίζει µακροπρόθεσµα σοβαρές αρνητικές ψυχολογικές επιπτώσεις µετά από µια καταστροφή, καθώς γύρω στο 30% του πληθυσµού θα εµφανίσει τέτοια συµπτώµατα. Άλλα µετατραυµατικά συµπτώµατα αποτελούν η κατάθλιψη, η χρήση ουσιών, τα προβλήµατα στις διαπροσωπικές σχέσεις, η ενδοοικογενειακή βία, τα προβλήµατα στο εργασιακό περιβάλλον.

18 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 18 Οι πιο σοβαρές µετακαταστροφικές ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις που εµφανίζονται κατά τη διάρκεια της συγκεκριµένης περιόδου είναι οι εξής: ιαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυµατική Εµπειρία (.Σ.Μ.Ψ.Ε.): Η ιαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυµατική Εµπειρία προκύπτει σαν καθυστερηµένη ή παρατεταµένη αντίδραση σε ένα ψυχοπιεστικό γεγονός ή κατάσταση (µικρής ή µεγάλης) κλίµακας, εξαιρετικά απειλητικής ή καταστροφικής φύσεως, που είναι δυνατόν να προκαλέσει διάχυτη δυσφορία σχεδόν σε οποιονδήποτε. Οι παράγοντες οι οποίοι συσχετίζονται θετικά µε την εµφάνιση του εν λόγω µετατραυµατικού συµπτώµατος είναι η µεγάλη βαρύτητα του ψυχοτραυµατισµού σε κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και η ύπαρξη κάποιας ψυχικής διαταραχής στο οικογενειακό ή στο ατοµικό περιβάλλον (Μπεργιαννάκη, 2007, σελ 28). Τα χαρακτηριστικά συµπτώµατα της.σ.μ.ψ.ε είναι τα ακόλουθα: Συνεχής αναβίωση του τραυµατικού γεγονότος. Προσπάθεια αποφυγής σκέψεων, συναισθηµάτων και συζητήσεων που αφορούν την καταστροφή. Προσπάθεια αποφυγής δραστηριοτήτων, τοποθεσιών και ανθρώπων που υπενθυµίζουν στο θύµα το τραύµα της καταστροφής. Αδυναµία ανάκλησης σηµαντικών πτυχών της καταστροφικής εµπειρίας. Μειωµένο ενδιαφέρον συµµετοχής σε συγκεκριµένες δραστηριότητες. ιαταραχές ύπνου, ξεσπάσµατα θυµού. Γενικευµένα προβλήµατα συγκέντρωσης και προσοχής. Αλλαγές στους µηχανισµούς ψυχολογικής άµυνας και στην προσωπική ταυτότητα (Van der Kolk και Weisaeth, 1996). Γενικευµένη Αγχώδης διαταραχή: Τα κύρια συµπτώµατα της Γενικευµένης Αγχώδους ιαταραχής είναι τα ακόλουθα: Επίµονο, υπερβολικό άγχος και ανησυχία σχετικά µε µια πληθώρα γεγονότων και καταστάσεων και όχι κατ ανάγκη για την καταστροφή και τις επιπτώσεις της. υσκολία ελέγχου της ανησυχίας η οποία απέχει πολύ από εκείνη η οποία θα αντιστοιχούσε στην πραγµατικότητα. Η ανησυχία και το άγχος συνδυάζονται µε συµπτώµατα όπως κινητική εγρήγορση, µυϊκή κόπωση, δυσκολία συγκέντρωσης, διαταραχές του ύπνου. Παρόλο που τα άτοµα τα οποία πάσχουν από γενικευµένη αγχώδη διαταραχή δεν θεωρούν τις ανησυχίες τους υπερβολικές, εµφανίζουν κόπωση εξαιτίας της συνεχούς τους

19 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 19 ανησυχίας και αυτό συνιστά τροχοπέδη για την οµαλότητα της οικογενειακής, κοινωνικής και επαγγελµατικής τους ζωής. Τα παιδιά πολλές φορές εκφράζουν την ανησυχία τους υπό την µορφή αµφισβήτησης των σχολικών τους επιδόσεων και επίδειξης υπερβολικού ζήλου για την αποδοχή από τους υπόλοιπους. Παθολογικό Πένθος: Μετά από θάνατο ενός αγαπηµένου προσώπου το άτοµο βιώνει µια λογική ακολουθία σταδίων πένθους. Κατά το άµεσο χρονικό διάστηµα στο οποίο έχει επέλθει ο θάνατος, η πρώτη αντίδραση του ατόµου είναι η άρνηση και η δυσπιστία. Η αίσθηση του µουδιάσµατος θα επικρατήσει έναντι της συνειδητοποίησης της πραγµατικότητας. Κατόπιν, αφού αρχίσει να συνειδητοποιείται η πραγµατικότητα και η βαρύτητα της απώλειας, είναι πιθανό να επικρατήσει o θυµός, η ταραχή, η νοσταλγία για τον αποθανόντα, το άγχος της επιβίωσης χωρίς αγαπηµένους ανθρώπους. Επικρατεί µια περίοδος πένθους για το άτοµο µέχρι σταδιακά να αποκοπεί από τους ψυχολογικούς δεσµούς µε τον αποθανόντα. Το τραύµα δύναται να παρεµποδίσει αυτή τη διαδικασία του πένθους. Η απώλεια της κοινωνικής δικτύωσης, η ενοχή της επιβίωσης σε συνδυασµό µε το ψυχολογικό τραύµα του πληγέντος µπορεί να µεταβάλλει τη διαδικασία του εσωτερικού πένθους. Οι αναµνήσεις των εκλιπόντων θα πυροδοτήσουν τις αναµνήσεις του ατόµου από την καταστροφή. Ο µετατραυµατικός συλλογισµός µπορεί να αποτελέσει εµπόδιο στην αντιµετώπιση των πρωταρχικών αναµνήσεων του πένθους. Το µετατραυµατικό µούδιασµα µπορεί να αποτελέσει ανασχετικό παράγοντα στην κοινωνική δικτύωση των πληγέντων. Μετα τραυµατική Κατάθλιψη: Συνήθως εµφανίζεται σε συνδυασµό µε την ιαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυµατική Εµπειρία. Το τραύµα µπορεί να δηµιουργήσει ή να επαυξήσει την ήδη υπάρχουσα κατάθλιψη. Τα κυριότερα συµπτώµατα της Μετα-τραυµατικής Κατάθλιψης είναι λύπη, αϋπνία, κούραση, µειωµένη όρεξη ή βουλιµία, δυσκολία συγκέντρωσης, απάθεια, αίσθηµα απελπισίας και εγκατάλειψης, κοινωνική αποµόνωση, αµετάκλητη αλλαγή του τρόπου ζωής και οξυθυµία. Σε ορισµένες περιπτώσεις το άτοµο δεν δέχεται ότι είναι λυπηµένο και αντιθέτως παραπονιέται ότι δεν έχει καθόλου συναισθήµατα. Επιπλέον, έχουν παρατηρηθεί σε άτοµα περισσότερα συµπτώµατα σωµατικής κοπώσεως, όπως πόνοι σε όλο το σώµα, παρά θλίψη. Ειδικά σε παιδιά παρατηρούνται σωµατικές ενοχλήσεις, οξυθυµία και κοινωνική αποµόνωση.

20 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 20 Απώτερη µετακαταστροφική περίοδος Περιλαµβάνει τη χρονική περίοδο τουλάχιστον ενός έτους µετά την επέλευση του καταστροφικού γεγονότος. Η ζωή έχει σταθεροποιηθεί στην πληγείσα περιοχή. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, ενώ πολλοί από τους πληγέντες έχουν επιλύσει τα κοινωνικά και παθολογικά τους προβλήµατα, ένας µικρός αριθµός ατόµων συνεχίζει να υποφέρει από τα ψυχοπαθολογικά συµπτώµατα της άµεσης µετακαταστροφικής περιόδου. Επιπλέον άτοµα τα οποία δεν επέδειξαν συµπτώµατα ψυχοπαθολογίας κατά τη διάρκεια των προγενέστερων περιόδων, µπορεί στην τρέχουσα περίοδο, που οι πάσης φύσεως απώλειες γίνονται αισθητές, να εµφανίσουν σοβαρά συµπτώµατα άγχους και θλίψης. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αποκαταστάσεως αυξάνονται οι απόπειρες αυτοκτονίας και η εµφάνιση συµπτωµάτων χρόνιας κοπώσεως, ενώ παρατηρείται έλλειψη όρεξης για εργασία και για την εκτέλεση καθηµερινών δραστηριοτήτων και αδυναµία του ατόµου να σκεφτεί καθαρά. Η ιαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυµατική εµπειρία απαντάται συχνά κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Έρευνες έχουν δείξει ότι πιο σύνθετα τραύµατα παρατηρούνται σε άτοµα τα οποία έχουν απαχθεί και έχουν κρατηθεί ως όµηροι, σε θύµατα σεξουαλικής ή σωµατικής κακοποίησης ή σε πολίτες κρατών που ζουν υπό καθεστώς συνεχούς πολέµου. Στα θύµατα αυτών των καταστροφών έχει παρατηρηθεί χρόνια κατάθλιψη, άγχος, τύψεις επιβίωσης, κοινωνική αποµόνωση, διαταραχές ύπνου, σωµατικές ενοχλήσεις, εχθρικά αισθήµατα, έλλειψη κινήτρου και µία γενική δυσπροσαρµοστικότητα σε διαπροσωπικό επίπεδο. Θύµατα παρατεταµένων, συνεχών ή σοβαρών τραυµάτων δύναται να εµφανίσουν «περίπλοκη ιαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυµατική εµπειρία» µε τα ακόλουθα συµπτώµατα: Συνεχής κατάθλιψη, ψύχωση µε την αυτοκτονία και εκρηκτικό θυµό. Ντροπή, ενοχή, αίσθηση διαφορετικότητας από τους συνανθρώπους και απελπισία. Αµνησία, ενοχλητικές σκέψεις. Αποµόνωση, έλλειψη εµπιστοσύνης προς τους συνανθρώπους. Έλλειψη πίστης, µια αίσθηση απελπισίας και απόγνωσης. Ψύχωση µε την εκδίκηση. 1.2 Ψυχολογικές επιπτώσεις καταστροφής σε ειδικές οµάδες του πληθυσµού Το ψυχολογικό αντίκτυπο των καταστροφών δεν είναι ίδιο για όλα τα άτοµα. Ορισµένα άτοµα µπορεί να βιώσουν ένα καταστροφικό γεγονός χωρίς καµία επίπτωση στη ψυχολογία

21 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 21 τους, ενώ άλλα επηρεάζονται δυσµενώς ψυχολογικά. Πέρα όµως από τις αποκλίσεις του ψυχολογικού αντίκτυπου των καταστροφών, συγκεκριµένες κατηγορίες του πληθυσµού όπως τα παιδιά, οι γυναίκες, οι ηλικιωµένοι, τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες, το προσωπικό των υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης (πυροσβέστες, αστυνοµικοί, δηµοσιογράφοι) και οι εθελοντές παρουσιάζουν αυξηµένη ευαλωτότητα στην ανάπτυξη ψυχοπαθολογικών επιπτώσεων µετά από ένα καταστροφικό συµβάν. Παιδιά Τα παιδιά αποτελούν µια οµάδα του πληθυσµού η οποία χαρακτηρίζεται από αυξηµένη ευαλωτότητα µετά από µια καταστροφή. Οι µέχρι πρότινος ισχύουσες πεποιθήσεις ότι τα παιδιά είναι ευπροσάρµοστα και συνέρχονται αµέσως από ένα ψυχικό τραύµα, ακόµη και αν το ψυχικό τραύµα που θα υποστούν είναι σοβαρό και ότι ιδιαίτερα τα παιδιά µικρής ηλικίας δεν επηρεάζονται από τις καταστροφές εκτός και εάν αναστατωθούν από την αντίδραση των γονέων τους, αποτελούν µύθο (Ehreich, 2001, σελ 17). Η πραγµατικότητα είναι τελείως διαφορετική. Τα µικρά παιδιά επηρεάζονται άµεσα από θανάτους ή καταστροφικά συµβάντα. Η πλειονότητα των παιδιών αντιδρούν άµεσα και σωστά, ιδιαίτερα υπό καθεστώς προστασίας και υποστήριξης από τους γονείς. Παρολ αυτά παρουσιάζουν παρεµφερή συµπτώµατα µε εκείνα των ενηλίκων µετά από ένα καταστροφικό συµβάν. Ειδικότερα: Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας µεταξύ ενός έως πέντε ετών παρουσιάζουν συµπτώµατα φόβου του αποχωρισµού και διαταραχές ύπνου. Αποφεύγουν συγκεκριµένες τοποθεσίες και καταστάσεις, που δεν σχετίζονται άµεσα µε την καταστροφή. Τα παιδιά ηλικίας από έξι έως έντεκα ετών συνήθως διηγούνται συνεχώς το καταστροφικό συµβάν, έχοντας εµµονή µε αυτό, και εκφράζουν ανησυχία για την ασφάλειά τους. Πολύ συχνά παρουσιάζουν διαταραχές ύπνου, επιθετική συµπεριφορά και εξάρσεις θυµού,δεν θέλουν να πάνε ακόµα και στο σχολείο. Στον ελλαδικό χώρο έχουν καταγραφεί οι δυσµενείς ψυχολογικές επιπτώσεις των καταστροφών σε παιδιά, µετά τις πρόσφατες πυρκαγιές της Ηλείας. Πιο συγκεκριµένα, κατόπιν αξιολόγησης των επιπτώσεων της καταστροφής σε άτοµα προσχολικής, πρώτης σχολικής και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης του ήµου Ζαχάρως από τα στελέχη του Τοµέα Κοινωνικής Πρόνοιας του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού διαπιστώθηκαν τα ακόλουθα ( Πρακτικά Ηµερίδας: Μαζικές Καταστροφές, Ψυχο-κοινωνική Παρέµβαση & ιαχείριση Κρίσεων, 2007):

22 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 22 Στις ζωγραφιές των παιδιών αποτυπώνονταν συχνά εικόνες καταστροφής. Μαθητές του νηπιαγωγείου ανά τακτά χρονικά διαστήµατα εξέφραζαν φόβο για επερχόµενη πυρκαγιά στην θέα ή την οσµή καπνού. Σε παιδιά τα οποία βίωσαν θανάτους συγγενικών τους προσώπων παρουσιάστηκαν φαινόµενα διαταραχής ύπνου, κοινωνικής αποµόνωσης, διάσπασης της προσοχής. Τα παιδιά του δηµοτικού κατά τη διάρκεια οµαδικών παιχνιδιών εξέφρασαν ένταση. Τα παιδιά δεν ήθελαν να συζητήσουν για την καταστροφή. Εάν τα µετακαταστροφικά τραύµατα των παιδιών δε θεραπευτούν εγκαίρως ή εάν ο κίνδυνος της καταστροφής είναι συνεχής, το παιδί µεγαλώνει µε φόβο και άγχος, νιώθοντας έντονα τα βιώµατα της καταστροφής, της βίας και του οικογενειακού αποχωρισµού. Γυναίκες Η ευαλωτότητα του γυναικείου φύλου στις επιπτώσεις µιας καταστροφής απορρέει από το σύνθετο ρόλο τον οποίο καλείται να διαδραµατίσει µέσα στη σύγχρονη κοινωνία. Εξαιτίας του παραδοσιακού τους ρόλου µέσα στην οικογένεια, οι γυναίκες έχουν αυξηµένη φυσική παρουσία µέσα στο σπίτι. Κατά τη διάρκεια της καταστροφής εκτίθενται σε περισσότερες κινδύνους επειδή βρίσκονται στο σπίτι σε σχέση µε τα άτοµα που βρίσκονται σε προστατευµένους εργασιακούς χώρους. Παράλληλα µετά την καταστροφή παρουσιάζουν µικρότερη προθυµία να εγκαταλείψουν το σπίτι σε σχέση µε τα υπόλοιπα µέλη της οικογένειας. Ηλικιωµένοι Έχουν γίνει έρευνες προκειµένου να διερευνηθούν οι επιπτώσεις ενός καταστροφικού συµβάντος στη ψυχολογία των ηλικιωµένων. Τα πορίσµατα των εν λόγω ερευνών είναι αντιφατικά. Σε κάποιες έρευνες οι ηλικιωµένοι παρουσιάζονται εξίσου ευάλωτοι µε τους νέους, ενώ σε κάποιες άλλες έρευνες παρουσιάζονται πιο ευάλωτοι. Παρολ αυτά είναι εύλογο να υπάρχει η πεποίθηση ότι οι ηλικιωµένοι παρουσιάζουν αυξηµένο κίνδυνο εκδήλωσης ψυχοπαθολογικών επιπτώσεων µετά από ένα καταστροφικό συµβάν. Οι άνθρωποι µεγαλύτερης ηλικίας µένουν συνήθως µόνοι, αποκοµµένοι από το κοινωνικό τους περιβάλλον. Μετά από ένα καταστροφικό συµβάν παρουσιάζουν απώλεια µνήµης, αποπροσανατολισµό, µειωµένη ικανότητα συγκέντρωσης. Αισθάνονται ότι λόγω της ηλικίας τους δεν µπορούν να ξανακτίσουν τη ζωή τους.

23 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 23 Άτοµα µε ειδικές ανάγκες Άνθρωποι ανάπηροι, διανοητικά άρρωστοι ή διανοητικά καθυστερηµένοι βιώνουν σε µεγαλύτερο βαθµό τις δυσµενείς επιπτώσεις ενός καταστροφικού συµβάντος. Τα άτοµα αυτά υπό φυσιολογικές συνθήκες χρήζουν ιδιαίτερης µέριµνας, αναφορικά µε την προµήθεια φαρµάκων και παροχών συγκεκριµένων υποδοµών φροντίδας και βοήθειας. Η οµαλή λειτουργία των παροχών αυτών διαταράσσεται µετά την επέλευση ενός καταστροφικού συµβάντος, µε αποτέλεσµα η καθηµερινότητα των οµάδων αυτών να καθίσταται δυσχερής. Τα άτοµα καταβάλλονται από άγχος και ανασφάλεια για το αν θα µπορέσουν να ανταπεξέλθουν στην σκληρή καθηµερινότητα της µετακαταστροφικής περιόδου. Προσωπικό Υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης και εθελοντές Έχουν αυξηµένη πιθανότητα εµφάνισης δυσµενών ψυχολογικών συµπτωµάτων εξαιτίας του γεγονότος ότι σπεύδουν από την πρώτη στιγµή στον τόπο της καταστροφής και εκτίθενται στις φρικιαστικές εικόνες των επιπτώσεων της καταστροφής, ακούν τις αφηγήσεις των θυµάτων, αντιλαµβάνονται τον ανθρώπινο πόνο, επιφορτίζονται το πολύπλοκο έργο της αναγνώρισης των νεκρών. Τα καθήκοντά τους είναι εξαιρετικά επίπονα και επικίνδυνα και εξαιτίας αυτού υποβάλλονται σε µεγάλο στρες, διακατέχονται από το συναίσθηµα ότι οτιδήποτε πράξουν δεν είναι επαρκές. Αισθάνονται ένοχοι λόγω της πρόσβασης τους σε βασικά αγαθά πρώτης ανάγκης στα οποία τα θύµατα των καταστροφών δεν έχουν πρόσβαση. Αισθάνονται υπαίτιοι για πιθανές αποτυχίες στις επιχειρήσεις διάσωσης γεγονός το οποίο επιβαρύνει την ψυχολογία τους. Στοιχεία µετατραυµατικών διαταραχών συχνά απαντώνται στο προσωπικό των υπηρεσιών διάσωσης (Ursano et al, 1994). Παρουσιάζουν παρεµφερείς µετατραυµατικές διαταραχές µε τα θύµατα των καταστροφών όπως ιαταραχή Στρες Μετά από Ψυχοτραυµατική Εµπειρία. Επιπλέον διακατέχονται από θυµό, οργή, αδυναµία, ενοχή και τρόµο. Ιδιαίτερα οι επαγγελµατίες διασώστες, όπως οι αστυνοµικοί και οι πυροσβέστες χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη ευαλωτότητα µετά την καταστροφή, διότι η επαγγελµατική τους ταυτότητα εξαρτάται πολλές φορές από την πεποίθηση ότι είναι σκληροί και άτρωτοι. Κατά συνέπεια λυγίζοντας συναισθηµατικά από τις επώδυνες καταστάσεις µε τις οποίες έρχονται αντιµέτωποι κατά τη διάρκεια της εργασίας τους, νιώθουν ότι χάνουν τον αυτοσεβασµό τους και απογοητεύουν τους συναδέλφους τους. Η ψυχολογία τους επιδεινώνεται ακόµα περισσότερο, εάν έχουν εκτεθεί σε τραυµατικά γεγονότα κατά το παρελθόν και οι καινούργιες αυτές οδυνηρές εµπειρίες ενεργοποιούν συναισθήµατα παλαιών τραυµατικών εµπειριών. Παράλληλα οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας που µεταβαίνουν στον τόπο της καταστροφής για να παράσχουν ψυχολογική υποστήριξη στα θύµατα,

24 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 24 αντιµετωπίζουν ειδικό στρες διότι βιώνουν τη δοκιµασία των υπόλοιπων ανθρώπων, µοιράζονται συναισθήµατα µαζί τους και βιώνουν την οικειοποίηση του τραύµατος. Το εθελοντικό προσωπικό το οποίο παρεµβαίνει στην κρίση διατρέχει τον κίνδυνο της υπερεπένδυσης και ταύτισης µε τον πληγέντα και καταρρέει πιστεύοντας ότι πρέπει να µοιραστεί ολόκληρο το βάρος της κατάστασης και τη συναισθηµατική φόρτιση. (Βερνίκος, 2004, σελ 99). Συχνά όταν η καταστροφή είναι µεγάλη και οι συνέπειες της είναι φρικτές, τα µέλη των οµάδων διάσωσης και αρωγής αναπτύσσουν ψυχολογία παρεµφερή µε αυτή των πρωτευόντων θυµάτων. 2. Επιπτώσεις καταστροφών στην κοινότητα Η καταστροφή αποτελεί ένα «τραυµατικό γεγονός που δύναται να επηρεάσει µεγάλο µέρος της κοινότητας ή ολόκληρη την κοινωνία» ( Mayers και Wee, 2005, σελ 5). Η δυσµενής επίδραση των επιπτώσεων των καταστροφών στην οµαλή λειτουργία της κοινότητας και της κοινωνίας οφείλεται εν µέρει στην αθρόα εισροή σωστικών συνεργείων, µέσων µαζικής ενηµέρωσης, ανθρώπων που διαµένουν πλησίον της πληγείσας περιοχής. Σε πολλές περιπτώσεις καταστροφών οι κάτοικοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πληγείσα περιοχή, προκειµένου να µεταφερθούν σε µια πιο ασφαλή περιοχή. Ακόµα και αν η δοµή της κοινότητας παραµείνει αναλλοίωτη, η καταστροφή διαταράσσει τους κοινωνικούς και οικογενειακούς δεσµούς, την κοινότητα ακόµα και ολόκληρη την κοινωνία. Όταν τέτοιου είδους δεσµοί διαταράσσονται, τα άτοµα που προγενέστερα αποτελούσαν µέλη µίας συµπαγούς κοινωνικής οµάδας χάνουν τους φίλους, τους γείτονές τους, µε αποτέλεσµα να χάνεται ένα µέρος της κοινωνικής τους υπόστασης. Αναφορικά µε την οικογένεια, οι θάνατοι αγαπηµένων οικογενειακών προσώπων, οι αποχωρισµοί, η υπερβολική εξάρτηση από τις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, επιφέρουν αλλαγές στους παραδοσιακούς οικογενειακούς ρόλους και κατά συνέπεια στη δυναµική της. Παράλληλα, η εισροή σε µια κοινότητα ατόµων εκτός της κοινότητας, µπορεί να επιφέρει αλλαγή των παραδοσιακών πρακτικών ανατροφής των παιδιών, των σχέσεων µεταξύ ανδρών και γυναικών. Σε πολλές δε περιπτώσεις καταστροφών έχει παρατηρηθεί το θλιβερό φαινόµενο της αύξησης των ενδοοικογενειακών συγκρούσεων, εκδηλώσεις των οποίων αποτελούν τα διαζύγια και η ενδοοικογενειακή βία. Οι καταστροφές επιφέρουν δυσµενείς επιπτώσεις και στην λειτουργία των βασικών κοινοτικών ιδρυµάτων, όπως των σχολείων και της εκκλησίας. Άνθρωποι οι οποίοι µέχρι πρότινος καθίσταντο επικεφαλής των εν λόγω ιδρυµάτων αδυνατούν να παράσχουν τις

25 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 25 υπηρεσίες τους, διότι έχουν πληγεί από την καταστροφή. Παράλληλα παραδοσιακά πρότυπα εξουσίας διαταράσσονται. Πληθώρα ερευνών έχουν δείξει ότι καταστροφικά συµβάντα σχετίζονται µε την αύξηση κρουσµάτων βίας, επιθετικότητας, χρήσης αλκοόλ και γενικότερα παραβατικών συµπεριφορών. Επιπρόσθετα, µετά από καταστροφικά συµβάντα µπορεί να επέλθει παύση στην εκτέλεση των παραδοσιακών δραστηριοτήτων της κοινότητας. Οι µεταβολές στις παραδοσιακές δραστηριότητες της κοινότητας άλλοτε είναι προσωρινές και άλλοτε µόνιµες. Χαρακτηριστικό παράδειγµα καταστροφικού συµβάντος, που δύναται να µεταβάλλει τις παραδοσιακές δραστηριότητες µιας κοινότητας, αποτελεί η πληµµύρα. Εξαιτίας της επέλευσης του πληµµυρικού κινδύνου, µπορεί να καταστραφεί µερικώς ή ολοσχερώς η αγροτική γη και η ακτή. Παραδοσιακές δραστηριότητες κατοίκων της περιοχής όπως η γεωργική εκµετάλλευση και η αλιεία δεν λαµβάνουν πλέον χώρα. Τα άτοµα χάνουν τις προσωπικές τους περιουσίες και την κύρια ενασχόλησή τους, γεγονός που συντείνει στη ανάπτυξη κοινωνικής και ατοµικής παθολογίας. Η προαναφερθείσα εισροή υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης στην πληγείσα περιοχή επιφέρει περιορισµούς και αλλαγές και στους κοινωνικούς ρόλους. Η τοπική αστυνοµία καθώς και οι τοπικές υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, καλούνται να συνεργαστούν µε υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης και εθελοντές, προερχόµενους από άλλες περιοχές. Οι «εξωτερικές» υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης πολλές φορές συνιστούν απειλή έναντι στους παραδοσιακούς ρόλους των τοπικών υπηρεσιών και οργανισµών. Εκτυλίσσονται συγκρούσεις µεταξύ των νέων αρχηγών και των παραδοσιακών αρχηγών της κοινότητας. Η εξωτερική βοήθεια στην πληγείσα περιοχή αν και κρίνεται απαραίτητη, µπορεί να προκαλέσει εξάρτηση της κοινότητας.

26 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 26 IΙΙ. ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ III 1. Ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις πριν από την επέλευση της καταστροφής Οι ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις πριν από την επέλευση της έκτακτης ανάγκης περιλαµβάνουν κυρίως δράσεις ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης της κοινότητας σχετικά µε τους κινδύνους που ενδεχοµένως αντιµετωπίσει και εκπαίδευσης για την ανάπτυξη δεξιοτήτων µε σκοπό τη µείωση της βλάβης. Οι άνθρωποι όταν γνωρίζουν τη φύση του καταστροφικού παράγοντα που τους απειλεί και τους ενδεδειγµένους τρόπους αυτοπροστασίας, αντιδρούν καλύτερα κατά τη διάρκεια της καταστροφής και ενδεχοµένως µπορεί να µην εµφανίσουν δυσµενείς ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις. 2. Ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις µετά από καταστροφές: αποστολή και στόχοι Αποστολή των ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών συνιστά η µετατροπή του πληγέντος πληθυσµού από θύµατα σε επιζώντες. Η ειδοποιός διαφορά µεταξύ του θύµατος µιας καταστροφής και του επιζώντα, είναι ότι το θύµα υφίσταται µια κατάσταση στην οποία έχει απωλέσει τον έλεγχο του περιβάλλοντος και του εαυτού του, ενώ ο επιζών έχει ανακτήσει τον έλεγχο και µπορεί να ανταπεξέλθει σε οποιαδήποτε δυσκολία του παρουσιαστεί. Το θύµα είναι παθητικό και εξαρτώµενο από άλλους ενώ ο επιζών δεν είναι, έχει τη δυνατότητα να διαδραµατίσει ενεργό ρόλο στην προσπάθεια της κοινότητας να ανακάµψει (Ehrenreich, 2001, σελ 9). Οι στόχοι της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης όπως περιγράφονται από την Αµερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία ( Ursano & Fyullerton, 2002), είναι οι ακόλουθοι: Μείωση της έκθεσης σε τραυµατικά γεγονότα ή καταστάσεις. Εκπαίδευση-πληροφόρηση του κοινού για τις αναµενόµενες αντιδράσεις. Συµβουλευτική των ατόµων που επιζητούν επαγγελµατική βοήθεια. Μείωση της δευτερογενούς νοσηρότητας. Εντοπισµός των οµάδων ή των ατόµων υψηλού κινδύνου και παροχή της κατάλληλης βοήθειας. Συµβουλευτική προς άλλους ειδικούς και προς ηγέτες της κοινότητας.

27 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 27 Κατά τη διάρκεια µιας έκτακτης ανάγκης οι υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης αναλαµβάνουν δράσεις, οι οποίες ποικίλουν ανάλογα µε το στάδιο εξέλιξης των καταστροφικών συµβάντων. Στο στάδιο αµέσως µετά την εκδήλωση του καταστροφικού συµβάντος, οι οµάδες ψυχοκοινωνικής παρέµβασης θα µεταβούν είτε στον τόπο της καταστροφής είτε στον τόπο που συγκεντρώνονται οι πληγέντες. Προκειµένου να επαυξηθεί το αίσθηµα ασφάλειας των πληγέντων δροµολογούνται δράσεις εκκένωσης της πληγείσας περιοχής και επανεγκατάστασης σε πιο ασφαλές µέρος όπου παρέχεται τροφή, νερό και ιµατισµός. Η αποµάκρυνση των πληγέντων προκειµένου να µην καθίσταται δυνατή η οπτική επαφή µε την πραγµατικότητα, αποτελεί ένα επιπρόσθετο λόγο για την εγκατάστασή τους σε χώρους προσωρινής διαµονής. Παράλληλα παρέχεται πληροφόρηση προς τους πληγέντες, ενθαρρύνεται η ανάπτυξη κοινωνικών δικτύων και η επικοινωνία µε συγγενείς ή άλλους ανθρώπους του φιλικού περιβάλλοντος, Οι πληγέντες διαβεβαιώνονται ότι οι αντιδράσεις τους είναι φυσιολογικές στο πλαίσιο µη φυσιολογικών συνθηκών. Επιπρόσθετα, παρέχεται ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη και ιατρική περίθαλψη στους τραυµατίες. Αναλαµβάνονται δράσεις αναγνώρισης των οµάδων του πληθυσµού, που αναµένεται ότι θα αναπτύξουν δυσµενείς ψυχοπαθολογικές διαταραχές, δηλαδή των ατόµων που αποτελούν οµάδες υψηλού κινδύνου. Οι πληγέντες οι οποίοι ήδη παρουσιάζουν συµπτώµατα πανικού και θλίψης χρήζουν άµεσης φροντίδας. Ιδιαίτερες παρεµβάσεις γίνονται για οµάδες του πληθυσµού, οι οποίες χαρακτηρίζονται από αυξηµένη ευαλωτότητα µετά την καταστροφή, όπως παιδιά, ηλικιωµένοι άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Κατά τη διάρκεια της µεταβατικής φάσης καθίσταται επιτακτικά αναγκαία η επαναξιολόγηση των ατοµικών και συλλογικών αναγκών. Η διατήρηση καναλιών επικοινωνίας µεταξύ των νοσηλευτικών ιδρυµάτων, των υπηρεσιών έρευνας και διάσωσης, της αστυνοµίας και των αρχών σε τοπικό επίπεδο, θα επαυξήσει τη δυνατότητα των οµάδων ψυχοκοινωνικής παρέµβασης να παρέχουν έγκυρη ενηµέρωση στους πολίτες, σχετικά µε τη φύση και τις κρίσιµες παραµέτρους του καταστροφικού συµβάντος (µέγεθος καταστροφής, πορεία ερευνών για την αναζήτηση των αγνοούµενων). Οι ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις λαµβάνουν χώρα στον τόπο διαµονής των πληγέντων µε επί τόπου επισκέψεις ή προσωπική επαφή. Οι οµάδες ψυχοκοινωνικής παρέµβασης εστιάζουν στην κατανόηση εκ µέρους των θυµάτων της κατάστασης στην οποία έχουν περιέλθει, των εναλλακτικών λύσεων και τους ενθαρρύνουν να χρησιµοποιήσουν τις υπηρεσίες που προσφέρουν συγκεκριµένη βοήθεια. Ορισµένα άτοµα θα χρειαστούν

28 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 28 περαιτέρω παραποµπή σε υπηρεσίες ψυχοθεραπευτή ή εξειδικευµένου ψυχολόγου και για αυτό πραγµατοποιείται εντοπισµός των ατόµων που διατρέχουν κίνδυνο ανάπτυξης ψυχολογικών προβληµάτων. Επιπρόσθετο στόχο της παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών αποτελεί η ψυχοθεραπεία, η ενθάρρυνση της κοινωνικής δικτύωσης και επανενσωµάτωσης (τα παιδιά πρέπει να ενθαρρυνθούν να επιστρέψουν στο σχολείο και οι ενήλικες στο επαγγελµατικό τους περιβάλλον) και η αποθάρρυνση εκδηλώσεως δυσµενών ψυχοπαθολογικών αντιδράσεων. Οι οµάδες ψυχοκοινωνικής παρέµβασης ακούν προσεχτικά τις διηγήσεις των πληγέντων, τους διαβεβαιώνουν ότι οι αντιδράσεις τους είναι φυσιολογικές στα πλαίσια µη κανονικών συνθηκών, τους εκπαιδεύουν στις τεχνικές διαχείρισης πανικού και επίλυσης προβληµάτων. Παρέχεται βοήθεια στον καθορισµό των στόχων και στην ανάπτυξη σχεδίων δράσης. Κατά συνέπεια κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής οι ψυχολογικού τύπου παρεµβάσεις εντάσσονται στα πλαίσια µιας συµβουλευτικής κρίσεων. Κατά το µακροπρόθεσµο στάδιο παρέχεται τριτογενής πρόληψη µετά την καταστροφή προκειµένου να αντιµετωπισθεί η ψυχοπαθολογία που συνδέεται µε την καταστροφή. Παράλληλα, οι φορείς ψυχοκοινωνικής στήριξης συνεχίζουν να παρέχουν υπηρεσίες όπως επαρκή πληροφόρηση και να ενθαρρύνουν την κοινωνική επανένταξη. Επιπλέον, παρακολουθούνται τα αποτελέσµατα των ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών και θεραπειών συνολικά. Παρέχεται συνδροµή στο σχεδιασµό και την υλοποίηση επετειακών δραστηριοτήτων και στην προετοιµασία του κοινού για τον τερµατισµό των προγραµµάτων της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Η τοπική κοινωνία και οι φορείς της καθίστανται υπεύθυνοι για την παροχή ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών. 3. Ψυχοκοινωνικές ανάγκες πληγέντων µετά από καταστροφές Πληµµύρες, σεισµοί, θύελλες, ανεµοστρόβιλοι, επικίνδυνα τεχνολογικά ατυχήµατα, τροµοκρατικές επιθέσεις, ατυχήµατα µεταφοράς µπορούν να προκαλέσουν παρεµφερείς και προβλέψιµες επιπτώσεις στον άνθρωπο. Οι ψυχοκοινωνικές ανάγκες των επιζώντων είναι συναφείς σε όλα τα προαναφερθέντα είδη καταστροφών. Έγνοια και αγώνας για επιβίωση, φόβος και άγχος για την προσωπική ασφάλεια και την ασφάλεια των αγαπηµένων προσώπων, επιθυµία εξιστόρησης του καταστροφικού συµβάντος και µοιράσµατος συναισθηµάτων. Οι πληγέντες διακατέχονται από την ανάγκη να νιώσουν µέλη της κοινότητας και να αποτελέσουν αναπόσπαστο µέρος των προσπαθειών της να ανακάµψει. Έχει επικρατήσει η µέθοδος της κατηγοριοποίησης των ψυχοκοινωνικών αναγκών των ατόµων, που αποτελούν θύµατα µιας µαζικής κατάστασης έκτακτης ανάγκης µε βάση τα

29 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 29 στάδια εξέλιξης του καταστροφικού συµβάντος. (European Policy Paper: Psycosocial Support in Situation of Mass Emergencies Άµεση µετακαταστροφική φάση Κατά την άµεση µετακαταστροφική περίοδο οι πληγέντες έχουν ανάγκη διασφάλισης ενός ασφαλούς και άνετου περιβάλλοντος, στο οποίο θα νιώθουν ήρεµοι,αποµακρυσµένοι από την εστία εκδήλωσης του καταστροφικού συµβάντος όπου θα τους παρέχεται τροφή, σίτιση, νερό και βασική υγιεινή. Επιζητούν τη διαπροσωπική επαφή, να αισθανθούν ότι τους νοιάζονται, ότι ταυτίζονται συναισθηµατικά οι υπόλοιποι µαζί τους, ότι δεν είναι οι µόνοι που βρίσκονται σε δυσµενή ψυχολογική κατάσταση, θέλουν να πληροφορηθούν για την τύχη των αγαπηµένων τους προσώπων. ιακατέχονται από την ανάγκη να ενηµερωθούν για τη φύση του καταστροφικού συµβάντος, προκείµενου να κατανοήσουν τις αιτίες για τις οποίες περιήλθαν στην παρούσα κατάσταση και για το τι πρόκειται να συµβεί στο µέλλον. Ορισµένες φορές θέλουν να εκφράσουν θυµό, αγανάκτηση για το απροσδόκητο του καταστροφικού συµβάντος, επιζητούν ένα υποστηρικτικό περιβάλλον στο οποίο θα εκφράσουν τη δυσαρέσκεια και τον πόνο τους. Θέλουν να ανακτήσουν τον έλεγχο και την εµπιστοσύνη στον εαυτό τους. Άτοµα µε σοβαρά σωµατικά τραύµατα χρήζουν άµεσης ιατρικής περίθαλψης σε νοσοκοµεία καθώς και συναισθηµατικής υποστήριξης. Επιζητούν τη συµπαράσταση συγγενικών και φιλικών τους προσώπων. Οι πρακτικές τους ανάγκες πρέπει να διευθετηθούν για το χρονικό διάστηµα στο οποίο θα παραµείνουν στο νοσοκοµείο. Οι ιδιαίτερες οµάδες του πληθυσµού όπως µετανάστες, παιδιά, ηλικιωµένοι, άτοµα µε ειδικές ανάγκες, τουρίστες, άτοµα που έχασαν συγγενείς κατά τη διάρκεια της καταστροφής χρήζουν ιδιαίτερης ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, ως προς την ικανοποίηση των προαναφερθέντων ψυχοκοινωνικών αναγκών. Μεταβατική φάση Οι πληγέντες κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής επιζητούν συναισθηµατική και κοινωνική στήριξη µέσα από το οικογενειακό, γειτονικό και εργασιακό τους περιβάλλον. Ορισµένοι από αυτούς ζητούν πληροφόρηση για τις διοικητικές υπηρεσίες στις οποίες πρέπει να αποτανθούν προκειµένου να λάβουν επιδοτήσεις, κοινωνικά επιδόµατα και άλλοι επιζητούν συµβουλές για την επαγγελµατική τους σταδιοδροµία. Ζητήµατα ασφαλιστικής και νοµικής φύσεως χρήζουν άµεσης επίλυσης από τις αρµόδιες κοινωνικές, νοµικές και διοικητικές υπηρεσίες, διότι εάν δεν επιλυθούν µπορεί να αποτελέσουν αιτίες εµφάνισης

30 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 30 ψυχοκοινωνικών προβληµάτων. Παράλληλα η πολιτεία πρέπει να µεριµνήσει για τη δηµιουργία ειδικών υποδοµών για πληγέντες µε προβλήµατα σωµατικής αναπηρίας, προκειµένου να µπορούν να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις της καθηµερινότητας. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής επικρατεί η ανάγκη του ανήκειν σε µια οµάδα, της πληροφόρησης για τις κρίσιµες παραµέτρους του καταστροφικού συµβάντος, της επικοινωνίας µε άλλους επιζώντες, της συνδροµής στην κοινότητα µέσα από την κοινωνική δικτύωση. Τα άτοµα που παρουσιάζουν έκδηλη ψυχοτραυµατική παθολογία ή αυξηµένο κίνδυνο εκδήλωσης µετατραυµατικών συµπτωµάτων πρέπει να βοηθηθούν από την πολιτεία, προκειµένου να τεθούν υπό ειδική ψυχοθεραπευτική ή ψυχολογική παρακολούθηση. Οι νοσηλευόµενοι έχουν ψυχολογικές και κοινωνικές ανάγκες, επιζητούν την επικοινωνία µε άλλους ανθρώπους, συµβουλές και πληροφόρηση για το τι έχει εκτυλιχθεί κατά τη διάρκεια της άµεσης µετακαταστροφικής περιόδου. Νοσηλευόµενοι για µεγάλο χρονικό διάστηµα, αποκοµµένοι από τον κοινωνικό περίγυρο χρειάζονται ιδιαίτερη ψυχοκοινωνική υποστήριξη. Συγγενείς αποθανόντων ή ανθρώπων που αγνοούνται έχουν πρακτικές ανάγκες, οι οποίες σχετίζονται µε επετείους, κηδείες και αναζητήσεις των αγνοούµενων. Η συναισθηµατική και ψυχολογική υποστήριξη που θα λάβουν από το οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον είναι καθοριστική, προκειµένου να µπορέσουν να ανταπεξέλθουν σε µια τόσο δύσκολη κατάσταση. Μακροπρόθεσµη φάση Στην µακροπρόθεσµη µετακαταστροφική περίοδο οι εξελίξεις µπορεί να είναι θετικές επειδή επικράτησαν παράµετροι, που καθορίζουν την επίλυση της ατοµικής και κοινωνικής ψυχοπαθολογίας, ή αρνητικές εάν οι παράµετροι συντελούν στην µακροπρόθεσµη διατήρησή της (Μπεργιαννάκη, 2007). Τα άτοµα τα οποία εµφανίζουν αυξηµένη ευαλωτότητα ως προς την ανάπτυξη ψυχολογικών παθήσεων είναι εκείνα µε κάποια ψυχική διαταραχή στο οικογενειακό ή ατοµικό ιστορικό είτε εκείνα που έχουν εκτεθεί σε ένα προγενέστερο τραυµατικό γεγονός είτε άτοµα κοινωνικά αποµονωµένα. Αυτές οι κατηγορίες πληγέντων χρήζουν ιδιαίτερης ψυχολογικής και φαρµακολογικής θεραπείας

31 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 31 Επιπρόσθετα λόγω των καινούργιων συνθηκών δηµιουργούνται καινούργιες ανάγκες. Η ανάγκη ταύτισης µε άλλους ανθρώπους, συµµετοχής σε οµάδες αυτοβοήθειας εξακολουθεί να υφίσταται. Οι σοβαροί τραυµατίες του καταστροφικού συµβάντος (σωµατικά ανάπηροι, τυφλοί) συνεχίζουν να χρειάζονται ιατρική παρακολούθηση και σε πολλές περιπτώσεις πρέπει να γίνουν λειτουργικές προσαρµογές, προκειµένου να προσαρµοστούν στην καινούργια πραγµατικότητα της καθηµερινότητας. Ο εκπαιδευτικός και επαγγελµατικός επαναπροσανατολισµός των πληγέντων, που πραγµατοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου δεν δύνανται να αντισταθµίσει την απώλεια της αυτονοµίας, της κοινωνικής ζωής και του εισοδήµατος. Προκειµένου αυτά να ανακτηθούν, χρειάζεται ψυχοκοινωνική στήριξη από το οικογενειακό, το φιλικό, το εργασιακό περιβάλλον και οικονοµική ενίσχυση, µέσα από την καταβολή οικονοµικών αποζηµιώσεων. Σύµφωνα µε έγγραφο αναφορικά µε την Ευρωπαϊκή Πολιτική για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη ανθρώπων που εµπλέκονται σε µαζικά ατυχήµατα ή καταστροφές (European Policy Paper Psycosocial Support in Situation of Mass Emergences), σε µια µαζική έκτακτη ανάγκη, λόγω της επείγουσας κατάστασης και της στενότητας των οικονοµικών πόρων, πρέπει να γίνει από την πλευρά των εµπλεκόµενων µια ιεράρχηση των αναγκών των πληγέντων. Οι εν λόγω ανάγκες είναι άρρηκτα συνδεδεµένες µεταξύ τους, αλλά απαιτείται σαφής θέση προτεραιοτήτων και άµεση λήψη αποφάσεων. 1. Πρωταρχικό ρόλο στη διαδικασία υποστήριξης των πληγέντων κατέχει η διατήρηση των βασικών λειτουργιών η οποία περιλαµβάνει: Βασικές και προηγµένες µεθόδους υποστήριξης των ζωτικών λειτουργιών και ιατρική φροντίδα εκτάκτου ανάγκης. ιαµονή, σίτιση, νερό, φαγητό, και βασική υγιεινή. ιαπροσωπική επαφή, επικοινωνία και πληροφόρηση. 2. Σε δεύτερο επίπεδο πρέπει να επιδιώκεται η παροχή βασικής υποστήριξης, καθιστώντας ικανά τα άτοµα που εµπλέκονται σε µια κατάσταση µαζικής έκτακτης ανάγκης να ανακτήσουν την ασφάλεια, την ιδιωτικότητα και την ελευθερία. Η υποστήριξη είναι: Υλικοτεχνική Κοινωνική, συναισθηµατική, ψυχολογική Παροχή ενηµέρωσης

32 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα Σε τρίτο επίπεδο, καθίσταται επιτακτικά αναγκαία η διατήρηση της φυσικής, διανοητικής και κοινωνικοοικονοµικής ευεξίας και η επιστροφή σε φυσιολογικές συνθήκες ζωής οι οποίες προϋποθέτουν: Υποστήριξη σε υλικοτεχνικά, οικονοµικά, διοικητικά και νοµικά ζητήµατα. Κοινωνική και Ψυχολογική Υποστήριξη. Παρατηρούµε ότι η ιεράρχηση των αναγκών των ανθρώπων που εµπλέκονται σε µια µαζική κατάσταση έκτακτης ανάγκης ουσιαστικά εµπεριέχουν και συµπίπτουν µε την ιεράρχηση των αναγκών της πυραµίδας του Maslow (βλ.σχήµα 2). Στην βάση της πυραµίδας του Maslow βρίσκονται οι βιολογικές ανάγκες, ανεβαίνοντας προς τα πάνω οι ανάγκες ασφάλειας, οι κοινωνικές ανάγκες, οι ανάγκες αυτοεκτίµησης, ενώ στην κορυφή της πυραµίδας περίοπτη θέση κατέχουν οι γνωστικές αλλαγές. Καλύπτοντας ο άνθρωπος ένα επίπεδο αναγκών, δύναται να προχωρήσει και στο επόµενο. 4. Παράγοντες αποτελεσµατικότητας ψυχοκοινωνικής παρέµβασης Η αποτελεσµατικότητα των ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων καθορίζεται από την προεργασία που θα γίνει πριν από την επέλευση της έκτακτης ανάγκης. Ιδιαίτερα σε µαζικές καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης η ψυχοκοινωνική παρέµβαση πρέπει να έχει περισσότερο προληπτικό παρά κατασταλτικό χαρακτήρα. Βασική συνιστώσα της επιτυχηµένης ψυχοκοινωνικής παρέµβασης αποτελεί η ύπαρξη σχεδίου ψυχοκοινωνικής απόκρισης και η ενσωµάτωσή του στο γενικό σχέδιο αντιµετώπισης εκτάκτων αναγκών. Στο εν λόγω σχέδιο θα προσδιορίζονται µε σαφήνεια οι κεντρικοί, τοπικοί φορείς και οι εθελοντικές οργανώσεις που δύνανται να παράσχουν ψυχοκοινωνική στήριξη στους πληγέντες σε όλα τα καταστροφικά στάδια καθώς και ο φορέας που θα αναλάβει το συντονισµό όλων των εταίρων ψυχοκοινωνικής στήριξης. Η ανάπτυξη συστήµατος συντονισµού των σχετικών υπηρεσιών ή της υπεύθυνης υπηρεσίας (ενδουπηρεσιακά ή και δια-υπηρεσιακά), µε την καθιερώση συγκεκριµένης ιεραρχίας και τρόπου αντίδρασης είναι πολύ σηµαντική (WHO 2003). Το σχέδιο ανά τακτά χρονικά

33 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 33 διαστήµατα πρέπει να ελέγχεται µέσω ασκήσεων προσοµοίωσης και να επικαιροποιείται αν διαπιστώνονται ελλείψεις κατά την εφαρµογή του. Η διενέργεια ασκήσεων στις οποίες θα συµµετάσχουν όλοι οι φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, θα διασφαλίσει την συντονισµένη δράση και την αποφυγή της έλλειψης επικοινωνίας και των αλληλοεπικαλύψεων όταν επέλθει η έκτακτη ανάγκη. Κάθε φορέας που συµµετέχει σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης υποχρεούται να συντάσσει σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Το σχέδιο πρέπει να αποτελεί ανασπόσπαστο µέρος του γενικού σχεδιασµού του και να παραθέτει διεξοδικά όλες τις δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του πληγέντος πληθυσµού, στα διάφορα στάδια εξέλιξης του καταστροφικού συµβάντος. Εξίσου σηµαντική προϋπόθεση αποτελεί η εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναµικού που αναλαµβάνει δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Η εκπαίδευση επαυξάνει τη δυνατότητα των οµάδων παρέµβασης να ανταποκριθούν άµεσα, βελτιώνοντας τις δεξιότητες και τη δυνατότητά τους να λειτουργήσουν αποτελεσµατικά σε οµαδικό επίπεδο. Επιπρόσθετο σκοπό των εκπαιδεύσεων αποτελεί η απόκτηση ενός βασικού επιπέδου γνώσης και µια κοινή γλώσσα στον τοµέα της ψυχοτραυµατιολογίας. Μέσα από την εκπαίδευση το ανθρώπινο δυναµικό εξοικειώνεται µε τα πρωτόκολλα ψυχοκοινωνικής στήριξης, που πρέπει να εφαρµόζονται κατά τη διάρκεια εκτάκτων αναγκών.

34 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 34 ΙV. ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΟΧΗΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΙV 1. Φορείς και δράσεις ψυχοκοινωνικής στήριξης Το ελληνικό σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών ουσιαστικά βασίζεται στη δράση του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Υ.Υ.Κ.Α) και ορισµένων εποπτευόµενων του φορέων, των Οργανισµών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) και στη συνδροµή Μη Κυβερνητικών και Εθελοντικών Οργανώσεων (Μ.Κ.Ο.) (βλ.σχήµα 3). Στα παρακάτω υποκεφάλαια αναλύονται διεξοδικά οι δράσεις κάθε φορέα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα ως προς την προετοιµασία και την υλοποίηση ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων πριν και µετά την επέλευση της καταστροφής Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Υ.Υ.Κ.Α.) - Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύη ς -Νοσηλευτικά Ιδρύµατα - Σύλλογος Ελλήνων Ψυχολόγων - Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης Προετοιµασία ψυχοκοινωνικής παρέµβασης Σύµφωνα µε τη Υ.Α 1299/2003 το Υ.Υ.Κ.Α. υποχρεούται να συντάσσει σχέδιο αντιµετώπισης έκτακτων αναγκών και παροχής αρωγής στους πληγέντες. Μεριµνά για τη διασφάλιση και διατήρηση των αναγκαίων ποσοτήτων φαρµάκων, σκηνών και κλινοσκεπασµάτων τα οποία θα διατεθούν στον πληγέντα πληθυσµό σε µια έκτακτη ανάγκη. Παράλληλα, δηµιουργεί τις αναγκαίες κατά την κρίση του υποδοµές για το συντονισµό της παροχής υπηρεσιών κοινωνικής στήριξης και την παροχή εξειδικευµένων υπηρεσιών σε άτοµα, οικογένειες και οµάδες που περιέρχονται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

35 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 35 Ψυχοκοινωνική παρέµβαση Κατά την άµεση µετακαταστροφική περίοδο το Υ.Υ.Κ.Α. κινητοποιείται για να παράσχει τα βασικά µέσα υποστήριξης των ζωτικών λειτουργιών της πληγείσας κοινότητας και ιατρική φροντίδα εκτάκτου ανάγκης. Προωθεί στον τόπο της καταστροφής τις αναγκαίες ποσότητες φαρµάκων, σκηνών και κλινοσκεπασµάτων. Προκειµένου να καλυφθούν οι επείγουσες ιατρικές ανάγκες που ανακύπτουν σε µια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, κινητοποιεί το αναγκαίο επιστηµονικό και νοσηλευτικό προσωπικό και καθορίζει στους χώρους προσωρινής διαµονής των πληγέντων, τα ενδεικνυόµενα µέτρα υγειονοµικού ελέγχου. Επιπλέον µεριµνά για την αυξηµένη και επαρκή λειτουργία των Νοσηλευτικών Ιδρυµάτων. Κατόπιν εντολής του Εθνικού Κέντρου Επιχειρήσεων Υγείας (Ε.Κ.ΕΠ.Υ.) κινητοποιείται το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Ε.Κ.Κ.Α) το οποίο διαθέτει µέσα για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη των πληγέντων και την περίθαλψη ευπαθών οµάδων του πληθυσµού. Το Ε.Κ.ΕΠ.Υ. συντονίζει τους φορείς που έχουν την ευθύνη για την υλοποίηση δράσεων σχετικά µε την αντιµετώπιση έκτακτων συνθηκών που αφορούν στη δηµόσια υγεία και στο χώρο της υγείας γενικότερα και καθορίζει επακριβώς τις αρµοδιότητες των εµπλεκόµενων φορέων σε καταστάσεις κρίσης. (παρ. 3,4, 5 άρθρο 15 Ν. 3370/05). Από τη διατύπωση των εν λόγω άρθρων συνάγεται ότι το Εθνικό Κέντρο Επιχειρήσεων Υγείας (Ε.Κ.ΕΠ.Υ) αναλαµβάνει τον επιχειρησιακό σχεδιασµό των υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του Ε.Κ.Κ.Α. και του Σ.ΕΨ. Κατά την µακροπρόθεσµη φάση το Υ.Υ.Κ.Α. µεριµνά για την εφαρµογή διαδικασιών αποζηµίωσης των πληγέντων σε περιπτώσεις καταστροφής της οικοσκευής τους. Ταυτόχρονα η γενική ιεύθυνση Πρόνοιας του Υ.Υ.Κ.Α. σε συνεργασία µε το Ε.Κ.ΕΠ.Υ. ενηµερώνει τους πολίτες αναφορικά µε τις εν λόγω δράσεις στήριξης και αποκατάστασης. Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Ε.Κ.Κ.Α.) Το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Ε.Κ.Κ.Α.) το οποίο ιδρύθηκε µε τις διατάξεις της παρ.1 του άρθρου 6 του Ν.3106/2003 (ΦΕΚ Α /30/ ) είναι Νοµικό Πρόσωπο ηµοσίου ικαίου, µε έδρα την Αθήνα και τελεί υπό την εποπτεία και τον έλεγχο του Υ.Υ.Κ.Α. Επιλαµβάνεται του συντονισµού του δικτύου παροχής υπηρεσιών κοινωνικής στήριξης σε άτοµα, οικογένειες και πληθυσµιακές µονάδες που περιέρχονται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (άρθρο 2 παρ.1 Π. 22/2006 ΦΕΚ 18/ ). Άτοµα, οικογένειες και πληθυσµιακές οµάδες θεωρούνται ότι χρήζουν άµεσα κοινωνικής βοήθειας όταν µεταξύ

36 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 36 άλλων αντιµετωπίζουν κοινωνικούς κινδύνους, που προέρχονται από φυσικές καταστροφές ή από ατυχήµατα µε µεγάλο αριθµό θυµάτων. Το Ε.Κ.Κ.Α. παρέχει συµβουλευτική υποστήριξη σε ατοµικό-οµαδικό και κοινοτικό επίπεδο, καθώς και ψυχολογική υποστήριξη βραχείας διάρκειας σε άτοµα, ζευγάρια, οικογένειες και πληθυσµιακές οµάδες. Προσφέρει βοήθεια υπό τη µορφή φιλοξενίας και άµεσης στέγασης. Παρέχει πληροφόρηση και ενηµέρωση για προνοιακά θέµατα, συντονίζει και εφαρµόζει προγράµµατα κοινωνικής αλληλεγγύης και εθελοντικής προσφοράς για την αντιµετώπιση έκτακτων αναγκών. Σχεδιάζει και εξειδικεύει τρόπους άµεσης κοινωνικής παρέµβασης και εξειδικευµένες υπηρεσίες ανά οµάδα στόχο ή κατά πεδίο δράσης. Αναπτύσσει δίκτυα συνεργασίας µε άλλους φορείς και υπηρεσίες που ασχολούνται µε την αντιµετώπιση έκτακτων περιστατικών. Προετοιµασία Ψυχοκοινωνικής Παρέµβασης Οι ιευθύνσεις του Ε.Κ.Κ.Α που ασχολούνται µε την οργάνωση ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών είναι η ιεύθυνση Κοινωνικών Παρεµβάσεων και η ιεύθυνση Συντονισµού και Οργάνωσης (άρθρο 9 παρ.1 Π. 22/2006). Η ιεύθυνση Συντονισµού και Οργάνωσης κυρίως διεξάγει κοινωνιολογικές έρευνες και εκπονεί µελέτες µε σκοπό τον εντοπισµό και την αποτελεσµατική αντιµετώπιση των αναγκών των οµάδων στόχων που εξυπηρετεί το Ε.Κ.Κ.Α. Ανταλλάσσει πληροφόρηση σε διεθνές και εθνικό επίπεδο για πρότυπα λειτουργίας, συνδιοργανώνει δράσεις εντός των σκοπών του Ε.Κ.Κ.Α. Η ιεύθυνση Συντονισµού και Οργάνωσης ουσιαστικά συνεισφέρει στο σχεδιασµό της οργάνωσης των δοµών του Ε.Κ.Κ.Α. και στον προγραµµατισµό του τρόπου εφαρµογής τους, µε βάση την επεξεργασία των στατιστικών στοιχείων που συλλέγονται από τις δοµές, καθώς και τα πορίσµατα των ερευνών. Παράλληλα έχει την ευθύνη συντονισµού, δικτύωσης και ανάπτυξης των µονάδων του Ε.Κ.Κ.Α. σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο.(άρθρο 8 παράγραφος 1 εδάφιο γ Π. 22/2006) Η ιεύθυνση Κοινωνικών Παρεµβάσεων αναλαµβάνει τις κυριότερες δράσεις προετοιµασίας της ψυχοκοινωνικής απόκρισης, µέσω του Τµήµατος ιαχείρισης Κρίσεων το οποίο συντάσσει σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Παράλληλα, εκπονεί µε τη διαδικασία της εξοµοίωσης, σενάρια καταστροφών για τα οποία εφαρµόζει πρωτόκολλα χειρισµού κρίσεων, ενώ προωθεί τα αποτελέσµατα στη ιεύθυνση Κοινωνικών Παρεµβάσεων και στη ιεύθυνση Συντονισµού και Οργάνωσης. Ταυτόχρονα, έχει την ευθύνη δικτύωσης µε προνοιακούς φορείς σε τοπικό επίπεδο, µε στόχο τη συµµετοχή τους σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών ή ατυχηµάτων µε µεγάλο αριθµό θυµάτων.

37 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 37 Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση σε έκτακτες ανάγκες Το Ε.Κ.Κ.Α διαθέτει υπηρεσίες για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη των πληγέντων και την περίθαλψη ευπαθών οµάδων του πληθυσµού, που χρήζουν ιδιαίτερης µέριµνας και φροντίδας. Οι υπηρεσίες αυτές είναι η Τριψήφια Τηλεφωνική Γραµµή Άµεσης Κοινωνικής Βοήθειας (197), τα Κέντρα Κοινωνικής Στήριξης (Κ.Κ.Σ.), η Υπηρεσία ιαχείρισης Κρίσεων, η Υπηρεσία Άµεσης Κοινωνικής Παρέµβασης και οι Ξενώνες Σύντοµης Φιλοξενίας. Η Τριψήφια Τηλεφωνική Γραµµή Άµεσης Κοινωνικής Βοήθειας (197) άρχισε να λειτουργεί το 1993 στο πλαίσιο του Εθνικού Οργανισµού Πρόνοιας και από το 2003 εντάχθηκε στο Ε.Κ.Κ.Α. Αποτελεί µια ανοιχτή γραµµή επικοινωνίας, µέσω της οποίας ειδικοί ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί στηρίζουν τους έχοντες ανάγκη κοινωνικής και ψυχολογικής βοήθειας, διατηρώντας το απόρρητο και την ανωνυµία της επικοινωνίας. Η τηλεφωνική γραµµή «αφουγκράζεται» τα προβλήµατα που ταλανίζουν τους πληγέντες. Αποτελεί βοηθητικό µέσο ψυχοκοινωνικής υποστήριξης για τα άτοµα που µιλούν την τοπική γλώσσα, που ενδεχοµένως πάσχουν από ψυχολογικά προβλήµατα και αποφεύγουν την απευθείας επικοινωνία για λόγους κοινωνικής προκατάληψης. Χρησιµοποιείται κατά την µεταβατική και µακροπρόθεσµη µετακαταστροφική φάση. Ο ρόλος της Τριψήφιας Τηλεφωνικής Γραµµής Άµεσης Κοινωνικής Βοήθειας είναι διττός. Αφενός προσφέρει ψυχολογική στήριξη και αφετέρου παραπέµπει τους πολίτες στις υπόλοιπες υπηρεσίες του Ε.Κ.Κ.Α και σε άλλες κοινωνικές υπηρεσίες. Λειτουργεί σε ολοήµερη βάση ως µηχανισµός εντόπισης κοινωνικών αναγκών, µε ειδικό τριψήφιο αριθµό για ενήλικες και τετραψήφιο για παιδία, αποτελεί δε κανάλι εισόδου των πολιτών στο κρατικό σύστηµα κοινωνικής αλληλεγγύης.. Στο παρακάτω διάγραµµα παρουσιάζεται ένας απολογισµός των πεπραγµένων της Τηλεφωνικής Γραµµής Άµεσης Κοινωνικής Βοήθειας κατά το έτος 2008.

38 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 38 Σχήµα 4 Απολογισµός Πεπραγµένων 2008, Τηλεφωνική Γραµµή 197 Πηγή: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Απολογισµός Λειτουργίας Υπηρεσιών Ε.Κ.Κ.Α. για το 2008 Τα Κέντρα Κοινωνικής Στήριξης (Κ.Κ.Σ.) λειτουργούν στο νοµό Αττικής και Θεσσαλονίκης και αποτελούν τις περιφερειακές πύλες εισόδου στο σύστηµα της άµεσης κοινωνικής φροντίδας. Κάθε πολίτης σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης µπορεί να απευθυνθεί σε οποιοδήποτε Κ.Κ.Σ. προκειµένου να λάβει ψυχολογική υποστήριξη και πληροφόρηση για µια πλειάδα ζητηµάτων πρόνοιας και κοινωνικής αλληλεγγύης. Ειδικοί ψυχολόγοι,κοινωνιολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί αναλαµβάνουν την ψυχολογική υποστήριξη, ενώ ορισµένα περιστατικά παραπέµπονται στους Ξενώνες Σύντοµης Φιλοξενίας. Επιπλέον το επιστηµονικό προσωπικό των Κέντρων παρεµβαίνει στο σπίτι και στις εστίες εµφάνισης του προβλήµατος, προκειµένου να παράσχει άµεσα υπηρεσίες Στον παρακάτω πίνακα αναγράφονται τα Κ.Κ.Σ. του νοµού Αττικής και Θεσσαλονίκης. Πίνακας 1: Κ.Κ.Σ. Αττικής και Θεσσαλονίκης Κ.Κ.Σ ΑΤΤΙΚΗΣ Κ.Κ.Σ ΑΓ. ΙΛΙΟΥ Κ.Κ.Σ ΚΑΛΑΜΑΚΙΟΥ-ΑΓΙΟΥ ΣΩΣΤΗ Κ.Κ.Σ ΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ Κ.Κ.Σ ΚΑΡΕΑ Κ.Κ.Σ ΡΕΝΤΗ Κ.ΚΣ ΠΕΝΤΕΛΗΣ Κ.Κ.Σ ΒΟΥΛΑΣ Κ.Κ.Σ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ Κ.Κ.Σ ΠΛ.ΒΑΘΗΣ Κ.Κ.Σ ΠΕΙΡΑΙΑ Κ.Κ.Σ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Κ.Κ.Σ ΦΟΙΝΙΚΑ Κ.Κ.Σ ΠΥΛΗΣ ΑΞΙΟΥ

39 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 39 Κ.Κ.Σ ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΩΝ Στο παρακάτω διάγραµµα απεικονίζεται ένας απολογισµός της λειτουργίας των Κ.Κ.Σ ανά είδος προσφερόµενης υπηρεσίας µε βάση στατιστικά στοιχεία που ελήφθησαν από την ιστοσελίδα του Ε.Κ.Κ.Α ( για το έτος Σχήµα 5 Απολογισµός Πεπραγµένων 2008, Κέντρα Κοινωνικής Στήριξης Πηγή: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Απολογισµός Λειτουργίας Υπηρεσιών Ε.Κ.Κ.Α. για το 2008 Η Υπηρεσία ιαχείρισης Κρίσεων ενεργοποιείται σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών µε µεγάλο αριθµό θυµάτων, για την παροχή ψυχολογικής και κοινωνικής βοήθειας στα θύµατα και σε συγγενείς τους. ιαθέτει κινητή µονάδα η οποία λειτουργεί ως επιτελικό επιχειρησιακό κέντρο. Το Ε.Κ.Κ.Α. προκειµένου να διασφαλίσει την αποτελεσµατικότερη δυνατή παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στους πληγέντες προέβη στη συγκρότηση τεσσάρων Οµάδων Ταχείας Παρέµβασης (Ο.ΤΑ.Π. ) αποτελούµενων από ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, οι οποίες λειτουργούν στα πλαίσια της εν λόγω υπηρεσίας. Τα µέλη των οµάδων, πέρα από την εξειδικευµένη επιστηµονική κατάρτιση που κατέχουν, έχουν επιµορφωθεί περαιτέρω, µέσω παρακολούθησης σεµιναρίων ψυχολογικής και κοινωνικής στήριξης του πληθυσµού, στην Εθνική Σχολή ηµόσιας Υγείας και στο Εθνικό Κέντρο ηµόσιας ιοίκησης. Βρίσκονται σε επιφυλακή για να παρέµβουν καθ όλη τη διάρκεια του έτους (για µια εβδοµάδα του µήνα η κάθε µια) και συγκροτούνται εκ περιτροπής βάσει προκαθορισµένου κυκλικού προγράµµατος το οποίο καταρτίζεται από το Τµήµα ιαχείρισης Κρίσεων. Το προσωπικό που συγκροτεί τις Ο.Τ.Α.Π. προέρχεται από τη ιεύθυνση Κοινωνικών Παρεµβάσεων και πιο συγκεκριµένα από τους Ξενώνες και από τα Κ.Κ.Σ. Εξαίρεση αποτελεί το προσωπικό της Τριψήφιας Τηλεφωνικής Γραµµής Άµεσης Κοινωνικής Βοήθειας το οποίο δεν συµµετέχει στη συγκρότηση των Ο.ΤΑ.Π., διότι καλείται να παράσχει ψυχολογική υποστήριξη στον πληθυσµό επί εικοσιτετραώρου βάσεως.

40 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 40 Οι Ο.ΤΑ.Π. κινητοποιούνται, κατόπιν εντολής του Ε.Κ.ΕΠ.Υ. από το τµήµα ιαχείρισης Κρίσεων, σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών ή βιοµηχανικών- χηµικών ατυχηµάτων µε µεγάλο αριθµό θυµάτων. Εργάζονται επιτόπου ή στους τόπους όπου συγκεντρώνονται οι πληγέντες. Μεταβαίνουν άµεσα από την πρώτη κιόλας ηµέρα της καταστροφής στην πληγείσα περιοχή προκειµένου να διαπιστώσουν την ύπαρξη τυχόν προβληµάτων, να εκτιµήσουν τις ανάγκες, να παράσχουν ψυχοκοινωνική υποστήριξη σε θύµατα και συγγενείς. Παράλληλα ενθαρρύνουν τις τοπικές Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις να κινητοποιηθούν και να δράσουν. Η Υπηρεσία Άµεσης Κοινωνικής Παρέµβασης του Ε.Κ.Κ.Α διαθέτει δυο υπηρεσίες οι οποίες επιστρατεύονται για την παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στους πληγέντες, την Υπηρεσία Υποδοχής-Ξενώνα-Άµεσης Ολιγοήµερης Φιλοξενίας και τον Ξενώνα ολιγοήµερης φιλοξενίας. Κατά πρώτο λόγο η Υπηρεσία Υποδοχής-Ξενώνα-Άµεσης ολιγοήµερης φιλοξενίας χρησιµοποιείται από πολίτες που βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης και χρήζουν ψυχολογικής και κοινωνικής υποστήριξης. Μέσω της Υπηρεσίας Υποδοχής δύναται να τους παρασχεθεί ψυχολογική και κοινωνική βοήθεια. Η Υπηρεσία Υποδοχής της Αθήνας βρίσκεται στο κτίριο της Κεντρικής Υπηρεσίας του Ε.Κ.Κ.Α. και λειτουργεί καθ όλη τη διάρκεια της εβδοµάδας. Παράλληλα, στον Ξενώνα ολιγοήµερης φιλοξενίας διαµένουν προσωρινά σοβαρά και έκτακτα περιστατικά, τα οποία αναλαµβάνει το εξειδικευµένο προσωπικό του Ε.Κ.Κ.Α. Οι Ξενώνες Σύντοµης Φιλοξενίας προσφέρουν προσωρινό κατάλυµα και φροντίδα σε ευπαθείς οµάδες πληθυσµού, όπως έφηβοι και έφηβες, γυναίκες θύµατα οικογενειακής βίας µε ή χωρίς παιδιά, γυναίκες θύµατα βίας γενικά, θύµατα παράνοµης εµπορίας και διακίνησης µε σκοπό τη σεξουαλική εκµετάλλευση και ενήλικες γενικά που βρίσκονται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Στους Ξενώνες, πέραν της φιλοξενίας, παρέχεται στους εξυπηρετούµενους κατά τη διάρκεια της διαµονής τους, από ειδικευµένο στελεχιακό δυναµικό, συµβουλευτική και ψυχολογική στήριξη. Οι Ξενώνες συνεργάζονται µε τα Κ.Κ.Σ. της περιοχής τους και τους άλλους δηµόσιους ή ιδιωτικούς φορείς που δραστηριοποιούνται στον ίδιο χώρο (Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες, ήµους), προκειµένου να ευρεθεί η καταλληλότερη εφικτή λύση στα προβλήµατα που προκύπτουν. Οι Ξενώνες Σύντοµης Φιλοξενίας χρησιµοποιούνται και για την ψυχοκοινωνική στήριξη πληγέντων, µετά από καταστροφικά συµβάντα.

41 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 41 Στον παρακάτω πίνακα παρατίθονται οι ξενώνες που λειτουργούν σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη Πίνακας 1: Ξενώνες Αττικής και Θεσσαλονίκης ΞΕΝΩΝΕΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΞΕΝΩΝΑΣ ΙΛΙΟΥ ΞΕΝΩΝΑΣ ΚΑΛΑΜΑΚΙΟΥ-ΑΓΙΟΥ ΣΩΣΤΗ ΞΕΝΩΝΑΣ ΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ ΞΕΝΩΝΑΣ ΚΑΡΕΑ ΞΕΝΩΝΑΣ ΡΕΝΤΗ ΞΕΝΩΝΑΣ ΠΕΝΤΕΛΗΣ ΞΕΝΩΝΑΣ ΒΟΥΛΑΣ ΞΕΝΩΝΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΞΕΝΩΝΑΣ ΠΛ.ΒΑΘΗΣ ΞΕΝΩΝΑΣ ΠΕΙΡΑΙΑ ΞΕΝΩΝΑΣ ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΩΝ Στο παρακάτω διάγραµµα απεικονίζεται ένας απολογισµός της λειτουργίας των Ξενώνων µε βάση στατιστικά στοιχεία τα οποία ελήφθησαν από την ιστοσελίδα του Ε.Κ.Κ.Α για το έτος του 2008 ( Σχήµα 6 Απολογισµός Πεπραγµένων 2008, Ξενώνες Πηγή: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Απολογισµός Λειτουργίας Υπηρεσιών Ε.Κ.Κ.Α. για το 2008 Νοσηλευτικά Ιδρύµατα Μια πολύ σηµαντική παράµετρος της αποτελεσµατικής αντιµετώπισης µιας έκτακτης ανάγκης είναι ο τρόπος που θα ανταποκριθούν τα νοσηλευτικά ιδρύµατα και το προσωπικό

42 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 42 τους. Η ανταπόκριση εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από την ύπαρξη σχεδίου ψυχοκοινωνικής υποστήριξης το οποίο θα ενεργοποιηθεί σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση σε έκτακτες ανάγκες Μόλις επέλθει η καταστροφή κινητοποιούνται οι υπηρεσίες έκτακτων ιατρικών περιστατικών δηλαδή οι υπηρεσίες διακοµιδής και οι οµάδες προνοσοκοµειακής ιατρικής περίθαλψης των νοσηλευτικών ιδρυµάτων και µεταβαίνουν στον τόπο της καταστροφής. Οι τραυµατισµένοι επιζήσαντες διακοµίζονται στα νοσοκοµεία, προκειµένου να λάβουν ιατρική θεραπεία και να τεθούν υπό παρακολούθηση για οξείες αντιδράσεις άγχους και ψυχολογικά προβλήµατα, προκαλούµενα από τραυµατισµούς. Τα νοσηλευτικά ιδρύµατα αναλαµβάνουν δράση και στο επίπεδο της δευτεροβάθµιας αντιµετώπισης των βλαβών της ψυχικής υγείας και της ψυχοπαθολογίας. Σε αυτό το στάδιο, η ψυχοκοινωνική βοήθεια παρέχεται από ειδικούς επαγγελµατίες ψυχολόγους νοσηλευτικών ιδρυµάτων κοντά στον τόπο της καταστροφής, ταυτόχρονα µε την υγειονοµική φροντίδα. Στα πλαίσια της δευτεροβάθµιας αντιµετώπισης, ορισµένα νοσηλευτικά ιδρύµατα αποστέλλουν κλιµάκια επαγγελµατιών ψυχικής υγείας στον τόπο της καταστροφής. Αναφορικά µε την τριτοβάθµια παρέµβαση, παρέχεται ψυχολογική στήριξη από ειδικούς θεραπευτές και επαγγελµατίες ψυχικής υγείας στον κατάλληλο τόπο και χρόνο. Αν και η µεγάλη πλειοψηφία ανθρώπων καταφέρνει να ανταπεξέλθει σε εξαιρετικά δύσκολα συνθήκες και να προσαρµοστεί παρά τις αρχικές δυσκολίες, υπάρχουν κάποιοι οι οποίοι χρειάζονται συστηµατικότερη βοήθεια. Για τους ανθρώπους αυτούς πολλές φορές είναι αναγκαία η παραποµπή στις ειδικευµένες υπηρεσίες ψυχικής υγείας που προσφέρουν τα νοσηλευτικά ιδρύµατα. (Καραδήµας, 2007) Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης Το Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης (Ι.Κ.Π.Α.) αποτελεί Νοµικό Πρόσωπο ηµοσίου ικαίου και τελεί υπό την εποπτεία και τον έλεγχο του Υ.Υ.Κ.Α. (άρθρο 1 Π. 55/2008 ΦΕΚ Α/ ). Σκοπό του Ι.Κ.Π.Α αποτελεί η συνδροµή του Υ.Υ.Κ.Α. στη χάραξη πολιτικής στον τοµέα της πρόνοιας. Προωθεί το δηµόσιο διάλογο για ζητήµατα κοινωνικής φροντίδας, γνωµοδοτεί για κάθε θέµα πολιτικής που παραπέµπεται από το Υ.Υ.Κ.Α., εισηγείται µέτρα για την πραγµατοποίηση των προγραµµατικών στόχων στον τοµέα της κοινωνικής φροντίδας. Εισηγείται µέτρα και ενέργειες, για τη βελτίωση της αποδοτικότητας και της αποτελεσµατικότητας των υπηρεσιών που παρέχονται από τους

43 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 43 φορείς κοινωνικής φροντίδας, το συντονισµό των σχετικών δράσεων και την τεκµηρίωση τους. Ταυτόχρονα προτείνει στα αρµόδια όργανα προγράµµατα επιµόρφωσης των εκπαιδευτών εθελοντών που πραγµατοποιούνται από εθελοντικές οργανώσεις του άρθρου 12 του Ν.2646/1998, αναπτύσσει επιστηµονική έρευνα στο χώρο της πρόνοιας και εκτελεί ερευνητικό έργο, στο πλαίσιο των προτεραιοτήτων της πολιτικής που καθορίζει το Υ.Υ.Κ.Α (άρθρο 2, Π. 55/2008 ΦΕΚΑ/ ) Προετοιµασία Ψυχοκοινωνικής Παρέµβασης Το Ι.Κ.Π.Α. διαδραµατίζει καίριο ρόλο στην προετοιµασία της ψυχοκοινωνικής απόκρισης, εκπονώντας µελέτες αναφορικά µε ψυχοκοινωνικά φαινόµενα και συµµετέχοντας στο σχεδιασµό υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Η σπουδαιότητα της δράσης του Ι.Κ.Π.Α. έγκειται στο γεγονός ότι η έρευνα για τις άµεσες και µακροπρόθεσµες διαταραχές που αναπτύσσονται µετά από ένα καταστροφικό συµβάν, αποτελεί προϋπόθεση για την πρόληψη των ψυχολογικών αντιδράσεων των διαφορετικών τύπων καταστροφών και συνάµα για την αποτελεσµατική οργάνωση και σχεδιασµό της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης.. Σύλλογος Ελλήνων Ψυχολόγων (Σ.Ε.Ψ.) Αποτελεί ένα φορέα µε εµπειρία στο τοµέα αντιµετώπισης των καταστροφών, διαχείρισης κρίσεων και ψυχικού τραύµατος. Ο Σ.Ε.Ψ. ιδρύθηκε το 1963 και είναι ο επίσηµος επιστηµονικός και επαγγελµατικός φορέας των Ψυχολόγων της Ελλάδος. Υπάγεται στον έλεγχο και την εποπτεία του Υ.Υ.Κ.Α. Σύµφωνα µε το καταστατικό ιδρύσεώς του (άρθρο 3) µεταξύ των στόχων του συλλόγου είναι η οργάνωση ερευνών, η υποστήριξη ερευνητικών προγραµµάτων που σχετίζονται µε την ψυχολογία και την ψυχοκοινωνική περίθαλψη και η προώθηση της ψυχοκοινωνικής µέριµνας, σε όλους τους τοµείς που αφορούν στην ψυχολογία µε βάση τις ανάγκες και τα συµφέροντα του πληθυσµού. Από το 2001 ο Σ.Ε.Ψ. µετέχει στην Επιτροπή Μελέτης Αντιµετώπισης Καταστροφών, ιαχείρισης Κρίσεων και Ψυχικού Τραύµατος της Ευρωπαϊκής Οµοσπονδίας Συλλόγων Ψυχολόγων (European Federation of Psycologists Assosiation, EFPA) και πιο συγκεκριµένα στην Οµάδα εργασίας για τη διαχείριση κρίσεων και φυσικών καταστροφών.

44 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 44 Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση σε έκτακτες ανάγκες Το επιστηµονικό προσωπικό του Σ.Ε.Ψ. παρεµβαίνει σε περιπτώσεις µαζικών καταστροφών ενεργοποιώντας τις ακόλουθες οργανωτικές δοµές: Κεντρική µονάδα ψυχολογικής στήριξης του πληγέντος πληθυσµού αποτελούµενη από επαγγελµατίες ψυχολόγους του Σ.Ε.Ψ. για την παροχή ψυχολογικής στήριξης σε συγγενείς και οικογένειες θυµάτων και την παραποµπή περιστατικών που χρήζουν ιδιαίτερης ψυχολογικής και ψυχιατρικής φροντίδας σε εξειδικευµένες υπηρεσίες. Κινητή µονάδα ψυχολογικής στήριξης, η οποία µεταβαίνει στους χώρους συγκέντρωσης των πληγέντων προκειµένου να προσφέρει υπηρεσίες ανάλογα µε τις ανάγκες. Τηλεφωνική Γραµµή Άµεσης Ψυχολογικής Υποστήριξης και Ενηµέρωσης η οποία δεν αποτελεί µόνιµη δοµή αλλά ενεργοποιείται µετά από καταστροφικά συµβάντα και προβλέπεται στον επιχειρησιακό σχεδιασµό του Ε.Κ.ΕΠ.Υ Οργανισµοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) Οι δηµοτικές και κοινοτικές αρχές διευθύνουν και ρυθµίζουν τις τοπικές υποθέσεις, σύµφωνα µε την αρχή της επικουρικότητας και της εγγύτητας, µε στόχο την προστασία, την ανάπτυξη και τη συνεχή βελτίωση των συµφερόντων και της ποιότητας ζωής της τοπικής κοινωνίας. (Άρθρο 15 Ν.3463/2006) Ένας από τους τοµείς στους οποίους διαδραµατίζουν καίριο ρόλο στη διεκπεραίωση των τοπικών υποθέσεων είναι ο τοµέας κοινωνικής προστασίας και αλληλεγγύης. Οι δήµοι και οι κοινότητες συµµετέχουν σε δράσεις και προγράµµατα που στοχεύουν στη µέριµνα, υποστήριξη, φροντίδα ευπαθών κοινωνικών οµάδων και στην προαγωγή της ψυχικής υγείας µέσα από την παροχή υπηρεσιών υγείας. Εν όψει καταστροφικών συµβάντων, οργανώνουν την κοινωνική παρέµβαση και πραγµατοποιούν ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης του πληθυσµού. Όταν η καταστροφή επέλθει πραγµατοποιούν ψυχο-κοινωνικές παρεµβάσεις στην πληγείσα περιοχή και επιστρατεύουν τις ήδη υπάρχουσες δοµές τους ( Κέντρα Ψυχοκοινωνικής Στήριξης, Ξενώνες) για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη του πληθυσµού. Προετοιµασία Κοινωνικής Παρέµβασης Οι δήµοι καθορίζουν εκ των προτέρων, πριν από την επέλευση της έκτακτης ανάγκης, τους χώρους προσωρινής υποδοχής των πληγέντων, ιδιαίτερα σε περιοχές υψηλού κινδύνου. Σε αυτούς τους χώρους θα µεταφερθούν οι πληγέντες µετά την καταστροφή προκειµένου να µειωθεί η έκθεση τους στο τραυµατικό γεγονός των επιπτώσεων της καταστροφής.

45 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 45 Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση πριν από την επέλευση της έκτακτης ανάγκης Αποτελεί καίριο καθήκον των δήµων η ενηµέρωση και εκπαίδευση του πληθυσµού για τη φύση των καταστροφικών κινδύνων και για τα ενδεδειγµένα µέτρα αυτοπροστασίας. Θεωρείται διεθνώς σηµαντικό ο γενικός πληθυσµός να είναι προετοιµασµένος, ώστε να αντιµετωπίσει σε ικανοποιητικό βαθµό να προβλήµατα που ανακύπτουν µετά από µια φυσική καταστροφή. Γενικά υπάρχουν πολύ µικρότερες πιθανότητες για την εµφάνιση και την ανάπτυξη ψυχοπαθολογίας σε άτοµα και οµάδες που γνωρίζουν τη φύση της ενδεχόµενης καταστροφής, το βαθµό της υπάρχουσας ασφάλειας και τις δυνατότητες προστασίας από αυτή. ( Μπεργιαννάκη, 2007). Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση σε έκτακτες ανάγκες Στα πλαίσια κάθε δήµου λειτουργούν ξενώνες και δηµοτικές επιχειρήσεις κοινωνικής µέριµνας. Οι δηµοτικές επιχειρήσεις κοινωνικής µέριµνας αναλαµβάνουν τη σίτιση των ενοίκων του ξενώνα. Οι ξενώνες χρησιµοποιούνται ως κατάλυµα για τους πληγέντες µετά από καταστροφές. Μια άλλη εξίσου σηµαντική υπηρεσία του δήµου, που χρησιµοποιείται για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη των πληγέντων σε περιπτώσεις έκτακτων αναγκών, είναι τα Κέντρα Ψυχοκοινωνικής Στήριξης. Αρµοδιότητες των Κέντρων Ψυχοκοινωνικής Στήριξης αποτελούν η παροχή πρωτοβάθµιας ψυχικής υγείας, η ψυχολογική και κοινωνική στήριξη των ευπαθών κοινωνικών οµάδων και η συνεργασία µε τους υπόλοιπους φορείς του δήµου για την παραποµπή περιπτώσεων που χρήζουν άµεσης ψυχολογικής υποστήριξης. Αποστολή των Κέντρων Ψυχοκοινωνικής Στήριξης συνιστά η προαγωγή της φυσικής και ψυχικής υγείας του γενικού πληθυσµού, η παροχή συµβουλευτικών υπηρεσιών, η παροχή υπηρεσιών σε ευπαθείς οµάδες του πληθυσµού όπως µετανάστες και άτοµα µε αναπηρίες και η παροχή εξατοµικευµένης στήριξης σε θύµατα ενδοοικογενειακής κακοποίησης και γενικότερα σε άτοµα που χρήζουν συµβουλευτικής. Στα πλαίσια ενός τέτοιου κέντρου, παρέχεται συµβουλευτική και ψυχοκοινωνική στήριξη σε άτοµα που επιθυµούν να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους. Επιπλέον, επαυξάνεται η ικανότητα των ατόµων να λαµβάνουν αποφάσεις, µέσω της συµµετοχής τους σε οµάδες αυτογνωσίας. Οι οµάδες αυτογνωσίας τίθενται υπό την εποπτεία ενός ειδικού θεραπευτή και αποτελούνται από άτοµα τα οποία αντιµετωπίζουν το ίδιο πρόβληµα. Οι συµµετέχοντες ανταλλάσουν εµπειρίες, µιλώντας ο ένας στον άλλο. Μέσα από τις γνωσιακές συµπεριφορικές τεχνικές τα άτοµα επεξεργάζονται

46 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 46 τα ατοµικά τους συναισθήµατα και τις συναισθηµατικές τους εµπλοκές και βιώνουν µια επανορθωτική-διορθωτική συναισθηµατική εµπειρία µέσα στην οµάδα. Επί τόπου ψυχοκοινωνική παρέµβαση Κατά την άµεση µετακαταστροφική φάση συγκροτούνται οµάδες υπαλλήλων των Ο.Τ.Α, προκειµένου να εργαστούν στον τόπο της καταστροφής. Αφού η πληγείσα περιοχή εκκενωθεί, οι οµάδες συνδράµουν στη δηµιουργία καταυλισµών και στην εξασφάλιση της επιβίωσης, της ασφάλειας και των συνθηκών στοιχειώδους διαβίωσης των πληγέντων (σίτιση, ιµατισµός και παροχή πρώτων βοηθειών). Μεριµνούν για την φροντίδα ιδιαίτερων πληθυσµιακών οµάδων, όπως ηλικιωµένων και παιδιών. Πληροφορούν τους δηµότες για τα κλιµάκια άλλων φορέων που έχουν µεταβεί στην πληγείσα περιοχή, προκειµένου να παράσχουν υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Κατά την µεταβατική φάση παρέχουν ψυχολογική στήριξη στους πληγέντες, µέσω της ενεργητικής και υποστηρικτικής ακρόασης, πληροφορούν για παροχές που καταβάλλονται από την πολιτεία, καθώς και για τη διαδικασία καταβολής των παροχών. Κατά τη µακροπρόθεσµη φάση σχεδιάζονται και υλοποιούνται προγράµµατα αποκατάστασης των ιδιαίτερων πληθυσµιακών οµάδων Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και Εθελοντισµός Εθελοντισµός είναι η δραστηριότητα των ενεργών πολιτών οι οποίοι διακατέχονται από αυθορµητισµό, όραµα, ευσυνειδησία και επαγγελµατική νοοτροπία χωρίς οικονοµικό ή άλλο όφελος, αποσκοπώντας στην ευόδωση ενός συγκεκριµένου σκοπού. Αποδέκτης είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, το περιβάλλον ή και κοινωνικά προβλήµατα που αναζητούν λύσεις όπως η υγεία, η εκπαίδευση, η ανεργία, η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισµός, τα ανθρώπινα δικαιώµατα και η πολιτική προστασία. Η συµµετοχή των εθελοντικών οργανώσεων και ειδικευµένων εθελοντών πολιτικής προστασίας στην αντιµετώπιση των καταστροφών έχει θεσµοποιηθεί µε το Ν.3013/2002 στο πλαίσιο της Γενικής Γραµµατείας Πολιτικής Προστασίας. Εκτός από τη Γενική Γραµµατεία Πολιτικής Προστασίας πλέον µητρώα εθελοντικών οργανώσεων και ειδικευµένων εθελοντών τηρούνται από Νοµαρχιακές και Τοπικές Αυτοδιοικήσεις και από άλλους φορείς πολιτικής προστασίας. Τα τελευταία χρόνια οι εθελοντές έχουν διαδραµατίσει καίριο ρόλο στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη του πληθυσµού µετά από καταστροφικά γεγονότα. Ολοένα και

47 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 47 περισσότεροι πολίτες αφυπνίζονται σε θέµατα εθελοντικής δράσης και εκπαιδεύονται προκειµένου να µπορέσουν να παράσχουν τέτοιου είδους υπηρεσίες στους συνανθρώπους τους κατά τη διάρκεια µιας έκτακτης ανάγκης. Το εκπαιδευτικό πρόγραµµα Εθελοντικής ράσης για την ιαχείριση Κινδύνων και Κρίσεων και Αντιµετώπιση Εκτάκτων Αναγκών «Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους» στοχεύει στην εκπαίδευση Εθελοντών για την απόκτηση δεξιοτήτων ιαχείρισης Κινδύνων και Κρίσεων και Αντιµετώπισης Εκτάκτων Αναγκών. Το πρόγραµµα υλοποιείται σε συνεργασία µε την Τοπική και Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Νοσοκοµεία, ΕΚΟ και την Εθνική Σχολή ηµόσιας ιοίκησης. Αποτελεί µια εθνική προσπάθεια ενηµέρωσης και αφύπνισης του γενικού πληθυσµού σε προγράµµατα εθελοντικής δράσης για την αντιµετώπιση εκτάκτων αναγκών. Στο πρόγραµµα οι συµµετέχοντες εθελοντές εξοικειώνονται µε γνωσιακές παραµέτρους του κινδύνου ( στρατηγικές λύσης προβλήµατος, διαχείριση πληροφορίας, λειτουργία σε οµάδες, ψυχοκοινωνική υποστήριξη πληγέντων, διαχείριση πανικού). Άλλες θεµατικές ενότητες του προγράµµατος αποτελούν οι πυρκαγιές, οι πληµµύρες και τα ακραία καιρικά φαινόµενα, τα θαλάσσια ναυτικά ατυχήµατα,η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, η παροχή πρώτων βοηθειών και η διαχείριση των καταυλισµών ( ) Το εν λόγω πρόγραµµα ουσιαστικά πραγµατοποιεί και ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις µείωσης της βλάβης πριν από την καταστροφή από τη στιγµή που εφοδιάζει τους πολίτες µε τις κύριες γνώσεις επιβίωσης από καταστροφικά συµβάντα γεγονός που τους καθιστά πιο έτοιµους να αντιµετωπίσουν ένα καταστροφικό γεγονός. Οι αντιδράσεις των ατόµων και των οµάδων είναι εντονότερες όταν τα άτοµα δεν έχουν προηγούµενη εµπειρία για την αντιµετώπιση έκτακτων ή επικίνδυνων συνθηκών. Σε µερικές εθελοντικές οµάδες του «Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους» συµµετέχουν και άνθρωποι που παρακολουθούσαν το πρόγραµµα λόγω ενοχών, διότι πανικοβλήθηκαν κατά τη διάρκεια σεισµού και εγκατέλειψαν αλλόφρονες αγαπηµένα πρόσωπα χωρίς καµία βοήθεια. Οι άνθρωποι που συµµετείχαν στο πρόγραµµα, βοηθήθηκαν να επανεκτιµήσουν τη συµπεριφορά τους µέσω τεχνικών ανάκτησης του ελέγχου καταστάσεων που διδάχθηκαν στο πρόγραµµα. (Βερνίκος, 2010, σελ 27) Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση Εθελοντών σε έκτακτες ανάγκες Οι εθελοντές φέρνουν εις πέρας µια πληθώρα δράσεων ψυχολογικής και κοινωνικής υποστήριξης των πληγέντων µετά από καταστροφές. Αµέσως µετά την καταστροφή οµάδες εθελοντών αναλαµβάνουν την οργάνωση των καταυλισµών. Καταγράφουν την κατάσταση

48 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 48 στην πληγείσα περιοχή και τις υπάρχουσες ανάγκες του πληθυσµού. Με βάση τις υπάρχουσες ανάγκες αποτυπώνονται οι υφιστάµενες δοµές που δύναται να χρησιµοποιηθούν για την κάλυψη των αναγκών. Καταγράφονται τα άτοµα και οι ιδιαιτερότητές τους, οι ευαίσθητες οµάδες του πληθυσµού. Στις προτεραιότητες των εθελοντών τίθεται η εξασφάλιση των καθηµερινών αναγκών των πληγέντων, σε είδη διατροφής και πόσιµο νερό. Αφού διασφαλισθεί η παροχή νερού, οι εθελοντές λαµβάνουν υγειονοµικά µέτρα προστασίας των καταυλισµών και κατασκευάζουν χώρους προστασίας των ανθρώπων από περιβαλλοντικούς κινδύνους. Κατόπιν αξιολογούνται οι ανάγκες σε ιατροφαρµακευτικό υλικό, λαµβάνοντας υπόψη τις ανάγκες που απορρέουν από τραυµατισµούς και τις προϋπάρχουσες ανάγκες, που δεν καλύπτονται λόγω υπολειτουργίας των διαφόρων µονάδων. Αφού η κατάσταση σταθεροποιηθεί, η δράση των εθελοντικών οµάδων συνεχίζεται αποσκοπώντας στην διαφύλαξη της δηµόσιας υγείας, στην ενηµέρωση του πληθυσµού για λοιµώξεις, στην προστασία της ψυχολογικής και διανοητικής ισορροπίας των κατοίκων και στην προστασία του περιβάλλοντος. (Τζανέτος, 2007). Οι Μ.Κ.Ο είναι µη κερδοσκοπικές οργανώσεις µε διεθνή συνήθως παρουσία, οι οποίες δεν αποτελούν διεθνείς οργανισµούς αλλά στηρίζονται στην ιδιωτική πρωτοβουλία και είναι ανεξάρτητες από τα κράτη. Αποτελούν ενώσεις οι οποίες δεν έχουν κερδοσκοπικό σκοπό και ιδρύονται από ιδιώτες, που επιθυµούν να δραστηριοποιηθούν σε εθνικό, διεθνές ή διακρατικό επίπεδο. Πρόκειται για νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, που ξεχωρίζουν για τη συµµετοχή σε αυτές µελών που συµµερίζονται κοινούς προβληµατισµούς, σε µια βάση καθαρά εθελοντική. Συστατικό στοιχείο των Μ.Κ.Ο αποτελεί η εθελοντική δράση, από τη στιγµή που χωρίς τη συµβολή των εθελοντών καθίσταται αδύνατη η οµαλή λειτουργία τους. (Τζανέτος, 2007). Οι κυριότερες Μ.Κ.Ο οι οποίες έχουν δραστηριοποιηθεί στον τοµέα της παροχής ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα είναι οι ακόλουθες: Ερυθρός Σταυρός Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός (Ε.Ε.Σ.) αποτελεί τον µεγαλύτερο Μη Κυβερνητικό Οργανισµό στην Ελλάδα. Αποστολή του σε καιρό ειρήνης συνιστά η αρωγή και συµπαράσταση στα θύµατα των φυσικών καταστροφών και επιδηµιών καθώς και η αυτόνοµη ή σε συνεργασία µε το

49 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 49 Κράτος και άλλους Κοινωνικούς Φορείς, ανθρωπιστική δραστηριότητα. Σε καιρό πολέµου συνδράµει και επικουρεί το έργο της στρατιωτικής και υγειονοµικής υπηρεσίας, περιθάλπει τραυµατίες και ασθενείς και προστατεύει τον άµαχο πληθυσµό. Η πολυσύνθετη αυτή αποστολή του Ε.Ε.Σ. εκπληρώνεται µε τη συνεισφορά των εθελοντών και την άµεση ανταπόκριση των πολιτών. Ο Τοµέας Κοινωνικής Πρόνοιας του Ε.Ε.Σ. δραστηριοποιείται στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη των πληγέντων µετά από καταστροφές. Καλύπτει ένα ευρύ φάσµα αναγκών της ελληνικής κοινωνίας. Προσελκύει, εντάσσει στο δυναµικό του και εκπαιδεύει τους εθελοντές, ενώ µετεκπαιδεύει το επαγγελµατικό δυναµικό. Παράλληλα ενεργοποιεί κοινωνικές υπηρεσίες στην περιφέρεια, προκειµένου να ανταποκριθούν στις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών και να προσφέρουν ψυχοκοινωνική υποστήριξη σε άτοµα και οικογένειες που έχουν περιέλθει σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Ο Τοµέας Κοινωνικής Πρόνοιας του Ε.Ε.Σ. αναλαµβάνει τις ακόλουθες δράσεις προετοιµασίας και πραγµατοποίησης ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων : Προετοιµασία Ψυχοκοινωνικής Παρέµβασης Ο Τοµέας Κοινωνικής Πρόνοιας καταρτίζει σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης, το οποίο θέτει σε εφαρµογή σε περιπτώσεις έκτακτων αναγκών και εκπαιδεύει το προσωπικό, προκείµενου να διασφαλισθεί η αποτελεσµατική και συντονισµένη δράση του όταν απαιτηθεί. Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση πριν από την έκτακτη ανάγκη Οι εθελοντές του Τοµέα Κοινωνικής Πρόνοιας του Ε.Ε.Σ. αναλαµβάνουν πρωτοβουλίες ενηµέρωσης και εκπαίδευσης του πληθυσµού για την αντιµετώπιση των καταστροφών. Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση σε έκτακτες ανάγκες Ο Τοµέας Κοινωνικής Πρόνοιας του Ε.Ε.Σ έχει αναπτύξει ένα ειδικό επιχειρησιακό µοντέλο παροχής ψυχοκοινωνικής φροντίδας στην άµεση φάση της καταστροφής. Βάσει του σχεδίου που έχει καταρτισθεί σε προγενέστερο στάδιο, αλλά και συµφώνα µε τις επιταγές της προκύπτουσας καταστροφής, η οµάδα εκτίµησης του Τοµέα Κοινωνικής Πρόνοιας θα µεταβεί στην πληγείσα περιοχή προκειµένου να καταγράψει τις αρχικές ανάγκες του πληθυσµού καθώς και τις ευπάθειες της περιοχής. Η οµάδα εκτίµησης αντικαθίσταται από

50 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 50 την επιχειρησιακή οµάδα. Συχνά τα µέλη της οµάδας δεν αποσύρονται παραµένοντας στη σύνθεση του κλιµακίου. Καταγράφονται οι πληγέντες και αφού ιεραρχηθούν οι βασικές τους ανάγκες, καλύπτονται οι πρωταρχικές ανάγκες διαβίωσης. ίδεται ιδιαίτερη µέριµνα στη καταγραφή των ευπαθών οµάδων του πληθυσµού όπως παιδιών, εγκύων, ηλικιωµένων ή χρόνια ασθενών. Μετέπειτα παρέχεται πληροφόρηση αναφορικά µε την επικρατούσα κατάσταση και διενεργούνται αναζητήσεις των θυµάτων της καταστροφής. Οργανώνονται χώροι προσωρινής διαµονής των πληγέντων και καταυλισµοί. Αναλαµβάνονται δράσεις παροχής συµβουλευτικής και ψυχολογικής στήριξης στον πληθυσµό από επαγγελµατίες κοινωνικούς λειτουργούς, µε τη βοήθεια ειδικά εκπαιδευµένων εθελοντών, αποσκοπώντας στην σταθεροποίηση των θυµάτων, ιδιαίτερα των ευάλωτων κοινωνικών οµάδων και στην ενεργοποίηση της αυτονοµίας, αυτό-εκτίµησης και υπευθυνότητας. Ιδιαίτερη ψυχολογική βοήθεια παρέχεται στις οµάδες του πληθυσµού, οι οποίες χαρακτηρίζονται από την έλλειψη άτυπων δικτύων κοινωνικής φροντίδας και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, και στα άτοµα που παρουσιάζουν προβλήµατα σωµατικής ή ψυχικής υγείας. Οργανώνεται γραφείο πληροφόρησης το οποίο αναλαµβάνει την υποδοχή και καταγραφή των θυµάτων, την παροχή πληροφόρησης για κέντρα και πηγές βοήθειας και την συλλογή αιτηµάτων αναζήτησης των αγνοούµενων. Ενθαρρύνονται τα µέλη της κοινότητας να συµµετάσχουν στη διανοµή της ανθρωπιστικής βοήθειας. Παράλληλα, παρέχεται ψυχολογική στήριξη και στο ίδιο το προσωπικό του Ε.Ε.Σ. Κατά τη διάρκεια της µακροπρόθεσµης φάσης, συνεχίζεται η παροχή ψυχοκοινωνικής και κλινικής στήριξης στα θύµατα µε σκοπό την ενθάρρυνση της αυτενέργειας. Επιπρόσθετα σχεδιάζονται και υλοποιούνται προγράµµατα αποκατάστασης ειδικών πληθυσµιακών οµάδων όπως ηλικιωµένων, ατόµων µε ειδικές ανάγκες και µεταναστών. Παροτρύνονται οι νέοι µέσω προγραµµάτων να συµµετάσχουν και οι ίδιοι σε δραστηριότητες αποκατάστασης της κοινότητας. Ενθαρρύνονται στο να εµπλακούν σε δραστηριότητες της κοινότητας, δηµιουργώντας επιτροπές, αναδεικνύοντας φυσικούς αρχηγούς ως υπευθύνους, ενώ άτοµα µε εξειδίκευση αξιοποιούνται προκειµένου να αναπτύξουν αισθήµατα αυτοεκτίµησης και υπευθυνότητας. Γιατροί Χωρίς Σύνορα Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα είναι µια διεθνής, ανεξάρτητη, ιατρική, ανθρωπιστική οργάνωση που έχει στόχο την παροχή ιατρικής βοήθειας οπουδήποτε υπάρχει ανάγκη χωρίς καµία φυλετική, θρησκευτική, πολιτική ή άλλη διάκριση. Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα προσφέρουν τη βοήθεια τους σε πληθυσµούς που βρίσκονται σε κατάσταση έκτακτης

51 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 51 ανάγκης, σε θύµατα φυσικών ή ανθρώπινων παραγόντων, σε όσους υποφέρουν εξαιτίας εξεγέρσεων, χωρίς καµία φυλετική, θρησκευτική, φιλοσοφική ή πολιτική διάκριση. Προετοιµασία Ψυχοκοινωνικής Παρέµβασης Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα καταρτίζουν σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης για την αντιµετώπιση των δυσµενών ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων των καταστροφών. Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση σε έκτακτες ανάγκες Οµάδες γιατρών και ψυχολόγων µεταβαίνουν στην πληγείσα περιοχή προκειµένου να γίνει αξιολόγηση των αναγκών του τοπικού πληθυσµού, να παρασχεθεί ιατρική βοήθεια και ψυχολογική υποστήριξη σε ανθρώπους οι οποίοι έχουν πληγεί. Κατά τη διάρκεια της διερευνητικής αποστολής παρέχεται υποστήριξη στις τοπικές αρχές υγείας για την αξιολόγηση των αναγκών. PRAKSIS H Praksis αποτελεί µια Μη Κυβερνητική Οργάνωση, που έχει ως στόχο την εφαρµογή και υλοποίηση προγραµµάτων ιατρικής και ανθρωπιστικής βοήθειας. Η δράση της βασίζεται στις αρχές της ανθρωπιστικής και εθελοντικής δράσης προς όφελος των πληθυσµών που βρίσκονται σε κίνδυνο είτε λόγω φτώχειας, είτε λόγω ασθενειών είτε λόγω του ότι οι φυσικές καταστροφές, τους αναγκάζουν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση σε έκτακτες ανάγκες Η Praksis σε συνεργασία µε το Ελληνικό ίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη σχεδίασε και υλοποίησε το πρόγραµµα «Επόµενη Μέρα», µε στόχο την ενίσχυση των προσπαθειών για την αποκατάσταση του φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου των περιοχών της Ηλείας και της Εύβοιας, που επλήγησαν από τις καταστροφικές πυρκαγιές το Από τις πρώτες µετακαταστροφικές ώρες το ανθρώπινο δυναµικό της PRAKSIS µετέβη στην πληγείσα περιοχή, προκειµένου να αξιολογήσει τις συνέπειες της καταστροφής και τις ανάγκες του πληθυσµού. Με βάση τα συµπεράσµατα τα οποία προέκυψαν από την αξιολόγηση, διαµορφώθηκαν οι κύριοι άξονες του προγράµµατος «Επόµενη Μέρα». Προκειµένου να αντιµετωπισθεί το µετατραυµατικό στρες των παιδιών και των εφήβων, κρίθηκε απαραίτητη η στήριξη από ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς του

52 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 52 εκπαιδευτικού προσωπικού και των γονέων. Για το πρόγραµµα αποκατάστασης του φυσικού κεφαλαίου σκοπός της «Επόµενης Μέρας» ήταν να εκφράσει οργανωµένα το αίτηµα των πολιτών για εθελοντική συµµετοχή στην κοινή προσπάθεια αποκατάστασης. Οργανώθηκαν εθελοντικές οµάδες από εργαζόµενους των εταιρειών-µελών του ικτύου και της Praksis µε τη συµµετοχή οµάδων διάσωσης και τοπικών δασαρχείων για την παροχή βοήθειας στην αντιπληµµυρική προστασία, στην αποκατάσταση των ζηµιών και στην δενδροφύτευση. (Ετήσια Αναφορά ράσης 2008, PRAKSIS) 1.4. Συνδροµή Μέσων Μαζικής Ενηµέρωσης στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη Τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης (Μ.Μ.Ε) δύνανται να συνδράµουν τους κύριους φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, τόσο προληπτικά όσο και κατασταλτικά σε παρεµβάσεις προστασίας του πληθυσµού. Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση πριν από την επέλευση της έκτακτης ανάγκης Εν όψει επικείµενου κινδύνου αφυπνίζουν τους πολίτες, προκείµενου να ενεργοποιηθούν και να τεθούν σε ετοιµότητα προστασίας του εαυτού τους και της οικογένειάς τους, τονίζοντας τη βαρύνουσα σηµασία της πρόληψης. Οι πολίτες οι οποίοι έχουν ενηµερωθεί για τις φυσικές καταστροφές γνωρίζουν: ( ηµοσιογραφικός οδηγός: Φυσικές καταστροφές και ενεργοποίηση των πολιτών για την αντιµετώπισή τους, Κοινοτικό Πρόγραµµα Media Terra) Τον επικείµενο κίνδυνο και πως µπορούν να προετοιµαστούν για να τον αντιµετωπίσουν και να µετριάσουν τις συνέπειές του. Αυτή η δράση των Μ.Μ.Ε είναι ιδιαίτερα σηµαντική διότι «ελαχιστοποιούνται οι αντιδράσεις της κοινωνικής οµάδας και των ατόµων, όταν τα άτοµα διαθέτουν ετοιµότητα για την αντιµετώπιση έκτακτων ή επικίνδυνων συνθηκών» (Μπεργιαννάκη, 2007, σελ 41) Την ατοµική τους ευθύνη, αναφορικά µε τη λήψη µέτρων αυτοπροστασίας και τη σπουδαιότητα της συµµόρφωσης µε τις κατευθυντήριες οδηγίες των αρχών σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε καταστροφικού φαινοµένου και της ορολογίας που χρησιµοποιείται από τις αρχές πολιτικής προστασίας, γεγονός που επαυξάνει τη δυνατότητα επεξεργασίας γεγονότων και λήψης αποφάσεων κατά τη διάρκεια της έκτακτης ανάγκης.

53 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 53 Η συνεισφορά των Μ.Μ.Ε σε ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις πριν από την καταστροφή είναι µεγάλη καθώς η έγκαιρη πληροφόρηση αξιολογείται πολύ θετικά από τα µέλη της κοινωνικής οµάδας και συνεισφέρει στο αίσθηµα της ασφάλειας, το οποίο είναι καθοριστικό για την αποτροπή των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων από την εκδήλωση µιας καταστροφής (Μπεργιαννάκη, 2007, σελ 50). Ψυχοκοινωνική παρέµβαση σε έκτακτες ανάγκες Αµέσως µετά την καταστροφή τα θύµατα κυριαρχούνται από έντονα συναισθήµατα φόβου, αβεβαιότητας, συναισθηµατικής απόσυρσης και δέους απέναντι σε µια άγνωστη κατάσταση. Υπό τις προαναφερθείσες συνθήκες, τα Μ.Μ.Ε ικανοποιούν το αίτηµα του πληγέντος πληθυσµού για άµεση και αξιόπιστη πληροφόρηση, κοινοποιούν κατευθυντήριες οδηγίες για τις ενδεικνυόµενες ενέργειες για την προστασία του, επαυξάνοντας την ψυχραιµία των πληγέντων και αποτρέποντας την εκδήλωση µεµονωµένων περιστατικών πανικού. Επιπλέον πραγµατοποιείται ενηµέρωση για τις υπάρχουσες τηλεφωνικές γραµµές βοήθειας, τα κέντρα κοινωνικής και ψυχοκοινωνικής στήριξης και τις υπόλοιπες δοµές παρέµβασης. Σε αυτό, ιδιαίτερα καθοριστικό ρόλο διαδραµατίζουν τα τοπικά Μ.Μ.Ε. Ανακοινώνονται ανά τακτά χρονικά διαστήµατα προγνώσεις της Ελληνικής Μετερεωλογικής Υπηρεσίας, προκειµένου να προστατευθούν οι πληγέντες από πιθανές αντίξοες καιρικές συνθήκες. Παράλληλα παρέχεται βοήθεια από τους δηµοσιογράφους στον εντοπισµό ατόµων που αγνοούνται και στην ενηµέρωση και ταυτοποίηση οµάδων του πληθυσµού, που αντιµετωπίζουν µεγαλύτερο κίνδυνο, όπως µεταναστών και ατόµων µε ειδικές ανάγκες. Μέσω προβολής δηµοσιογραφικών εκποµπών ενθαρρύνεται η ανάπτυξη κοινωνικών δικτύων και η προσφορά βοήθειας σε συνανθρώπους. 2. Λειτουργία Συστήµατος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης σε προγενέστερες καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα-Μελέτες Περίπτωσης Προκειµένου να εξαχθούν κάποια συµπεράσµατα για τον τρόπο κινητοποίησης και λειτουργίας του ελληνικού συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών κρίνεται σκόπιµη η ανάλυση των πιο σηµαντικών µελετών περιπτώσεων καταστροφικών συµβάντων του ελλαδικού χώρου. (Αντύπα, 2010)

54 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 54 Σεισµός Πάρνηθας ( Σεπτέµβριος 1999) Αποτέλεσε το µεγαλύτερο καταστροφικό συµβάν από άποψη ανθρώπινων απωλειών. Για την αντιµετώπιση των οδυνηρών συνεπειών του, αναπτύχθηκε συνεργασία µεταξύ των στελεχών του Υ.Υ.Κ.Α, του Σ.ΕΨ και των φορέων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στον τοµέα της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των πληγέντων. Ειδικότερα ο Σ.Ε.Ψ κινητοποίησε κεντρική και κινητή µονάδα ψυχολογικής υποστήριξης. Η Κεντρική Μονάδα Ψυχολογικής Υποστήριξης βρισκόταν σε διαρκή επαφή µε το συντονιστικό κέντρο του Υ.Υ.Κ.Α και τους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Πλαισιωνόταν από 55 ψυχολόγους µέλη του Σ.Ε.Ψ, οι οποίοι προσέφεραν ψυχολογική υποστήριξη στα θύµατα και στις οικογένειές τους. Τα άτοµα, τα οποία έχρηζαν ιδιαίτερης ψυχολογικής βοήθειας, παραπέµπονταν σε Ψυχολογικές ή Ψυχιατρικές Υπηρεσίες. Η κινητή µονάδα ψυχολογικής υποστήριξης του επιστρατεύτηκε για επί τόπου µετάβαση σε καταυλισµούς, προκειµένου να υποστηριχθούν ψυχολογικά οι άστεγοι. Επιπρόσθετα, λειτούργησε τηλεφωνική γραµµή άµεσης ψυχολογικής υποστήριξης και ενηµέρωσης, η οποία διατέθηκε από την πολιτεία στον Σ.Ε.Ψ και γνωστοποιήθηκε στους πολίτες από τα Μ.Μ.Ε. Υπάλληλοι της τηλεφωνικής γραµµής ήταν επαγγελµατίες ψυχολόγοι, φοιτητές ψυχολογίας και εθελοντές. Η τηλεφωνική γραµµή παρείχε ψυχολογική υποστήριξη ακόµα και σε αλλοδαπούς στην µητρική τους γλώσσα. Πυρκαγιές της Ηλείας (Αύγουστος 2007) Με αφορµή το συγκεκριµένο καταστροφικό συµβάν αναπτύχθηκαν συνέργειες µεταξύ όλων των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Κατά πρώτο λόγο ενεργοποιήθηκαν (το χρονικό διάστηµα από τις 25/8 /2007 έως τις 13/09) τέσσερις Ο.Τ.Α.Π. του Ε.Κ.Κ.Α. κατόπιν εντολής από το Ε.Κ.ΕΠ.Υ. και µετέβησαν στην πληγείσα περιοχή. Οι περιοχές στις οποίες δραστηριοποιήθηκαν ήταν εξήντα χωριά σε εννέα πυρόπληκτους δήµους (Αρχαία Ολυµπία, Ζαχάρω, Πηνεία, Σκυλλούντα, Ωλένη, Φολόη, Ανδρίτσαινα, Αλιφήρος και Φυγαλείας). Σκοπός της παρέµβασης στην οξεία φάση της καταστροφής ήταν η καταγραφή των αναγκών και των περιστατικών που έχρηζαν άµεσης ψυχοκοινωνικής βοήθειας. Κατά τις πρώτες ώρες της καταστροφής επιτακτική ήταν η ανάγκη λήψης πρακτικών µέτρων και κυρίως η ενηµέρωσή του πληγέντος πληθυσµού για τα ληφθέντα, εκ µέρους της πολιτείας, µέτρα οικονοµικής στήριξης. Τα κλιµάκια του Ε.Κ.Κ.Α συνεργάστηκαν µε τους οικείους δηµάρχους και Κοινοτάρχες καθώς και µε τα στελέχη της Νοµαρχίας Ηλείας, µε τα κλιµάκια ψυχοκοινωνικής παρέµβασης του Ε.Ε.Σ., της Μ.Κ.Ο.

55 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 55 «Κλίµακα», του Ψυχιατρικού Νοσοκοµείου Αθηνών (Ψ.Ν.Α.), µε το πρόγραµµα «Βοήθεια στο Σπίτι», και µε κατοίκους της περιοχής. Στην οξεία φάση της καταστροφής παρασχέθηκε υποστήριξη σε συγγενείς αποθανόντων, στους κατοίκους της περιοχής οι οποίοι είχαν υποστεί υλικές ζηµιές και παρουσίαζαν δυσκολίες στέγασης, και σε πληγέντες οι οποίοι εµφάνισαν δυσµενείς ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις. Στη µεταβατική φάση πραγµατοποιήθηκαν επισκέψεις κλιµακίων και χρόνια, σοβαρά περιστατικά παραπέµφθηκαν στις αρµόδιες υπηρεσίες υγείας και πρόνοιας. Ενώ αρχικά παρατηρήθηκε µια αλληλοεπικάλυψη δραστηριοτήτων και έλλειψη συντονισµού λόγω του πλήθους των φορέων που µετέβησαν στην πληγείσα περιοχή, στην πορεία επιτεύχθηκε καλύτερη οργάνωση και η κατάσταση βελτιώθηκε. Επιπλέον τέθηκε µε βάση το Επιχειρησιακό σχέδιο του Υ.Κ.Κ.Α. σε εφαρµογή η Τηλεφωνική Γραµµή Ψυχολογικής Υποστήριξης του Σ.Ε.Ψ. για ακόµη µια φορά και για χρονικό διάστηµα τριών µηνών. Η Γραµµή προσέφερε ψυχολογική υποστήριξη Α Βοηθειών, παρέπεµπε τους πολίτες που έχρηζαν άµεσης ψυχολογικής βοήθειας σε Ψυχιατρικές και Ψυχολογικές Υπηρεσίες, ενώ ταυτόχρονα κατέγραφε τις ανάγκες, προκειµένου να ενηµερωθούν τα αρµόδια Υπουργεία και να προβούν στις δέουσες ενέργειες. Η Γραµµή χρησιµοποιήθηκε από οµάδες του πληγέντος πληθυσµού οι οποίες εκδήλωσαν ψυχικά τραύµατα µετά την καταστροφή, όπως επίσης από µέλη σωστικών συνεργείων, νοσηλευτικό προσωπικό, οδηγούς ασθενοφόρων και υπεύθυνους ασφαλείας. Σεισµός Βορειοδυτικής Πελοποννήσου (Ιούνιος 2008) Οι Ο.ΤΑ.Π. κινητοποιήθηκαν αν και δεν υπήρχε ιδιαίτερος λόγος παρέµβασης, σε σχέση µε την ψυχοκοινωνική υποστήριξη. Ο πληθυσµός της περιοχής βίωσε το γεγονός του σεισµού και τα επακόλουθα συναισθήµατα τα οποία είχαν σχέση µε αυτό, αλλά µέσα σε τελείως φυσιολογικά πλαίσια. Οι ανάγκες που είχαν ήταν κυρίως πρακτικής φύσεως, δηλαδή ανάγκες εξεύρεσης καταλύµατος, τροφής και οικονοµικής υποστήριξης σε µεµονωµένες περιπτώσεις. Πυρκαγιές Βορειοανατολικής Αττικής (Αύγουστος 2009) Οι Ο.ΤΑ.Π. κινητοποιήθηκαν στους δήµους και κοινότητες Βαρνάβα, Γραµµατικού, Μαραθώνα, Νέας Μάκρης, Σουλίου, Πικερµίου, ιονύσου, Ροδόπολης, Σταµάτης, Άνοιξης, Αγίου Στεφάνου και Παλλήνης. Η Υπηρεσία ιαχείρισης Κρίσεων παρείχε πληροφόρηση για

56 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 56 τον τοµέα της κύριας ψυχοκοινωνικής στήριξης, ενώ βοηθούσε στην καταγραφή των αναγκών και ενηµέρωνε τους πληγέντες για τη δυνατότητα φιλοξενίας τους σε Ξενώνες στην Περιοχή του Ιλίου. Οι πυρόπληκτοι ως επί το πλείστον δεν αποδέχθηκαν να φιλοξενηθούν, διότι δεν επιθυµούσαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Επίσης η Υπηρεσία ιαχείρισης Κρίσεων µέσω των κλιµακίων και της τηλεφωνικής γραµµής άµεσης κοινωνικής βοήθειας συνέδραµε στην πληροφόρηση των αρµοδίων και του κοινού, για τα µέτρα τα οποία ελήφθησαν από την Πολιτεία για την ανακούφιση των πληγέντων. Η εν λόγω γραµµή δέχθηκε πλειάδα κλήσεων για ψυχολογική υποστήριξη και ενηµέρωση.

57 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 57 V. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ V Λόγω της διερευνητικής φύσης της παρούσας µελέτης η ποιοτική µέθοδος θεωρείται περισσότερο ενδεδειγµένη σε σχέση µε την ποσοτική. Ως κύριο εργαλείο πρωτογενούς έρευνας επελέγη το ερωτηµατολόγιο. Κατά το στάδιο διαµόρφωσης του ερωτηµατολογίου, πραγµατοποιήθηκε συνέντευξη µε στέλεχος του Ε.Κ.Κ.Α προκειµένου να διερευνηθούν περεταίρω συνιστώσες που αφορούν στον τρόπο κινητοποίησης του, στην επικοινωνία των εµπλεκόµενων φορέων, στις αρµοδιότητες τους και τυχόν ελλείψεις στο σύστηµα παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Επιλέχθηκε το Ε.Κ.Κ.Α διότι αποτελεί κατεξοχήν φορέα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα. Τα συµπεράσµατα που προέκυψαν από τη συνέντευξη συνέβαλαν καθοριστικά στην οριστικοποίηση του ερωτηµατολογίου. 1. Συνέντευξη: διαπιστώσεις και συµπεράσµατα Προκειµένου να διερευνηθεί η µέχρι τώρα συµβολή του Ε.Κ.Κ.Α. στην οργάνωση και παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών και ο τρόπος οργάνωσης του ελληνικού συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης πραγµατοποιήθηκε συνέντευξη µε επιχειρησιακό στέλεχος του Ε.Κ.Κ.Α. και πιο συγκεκριµένα µε την προϊσταµένη του Τµήµατος ιαχείρισης Κρίσεων, την κ. Αντύπα Ελένη. Οι ερωτήσεις αποσκοπούσαν στη διερεύνηση της οργανωσιακής πτυχής της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης του Ε.Κ.Κ.Α. και του ελληνικού συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Οι µεταβλητές ως προς τις οποίες εξετάσθηκαν τα παραπάνω ζητήµατα ήταν οι ακόλουθες: Ύπαρξη ενός καταρτισµένου σχεδίου ψυχοκοινωνικής παρέµβασης από το Ε.Κ.Κ.Α. Ύπαρξη στρατηγικού σχεδίου ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Εκπαίδευση στελεχών του Ε.Κ.Κ.Α. βάσει του ήδη καταρτισµένου σχεδίου. Ενηµέρωση των πολιτών για τις υπηρεσίες του Ε.Κ.Κ.Α. πριν και µετά την επέλευση της έκτακτης ανάγκης.

58 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 58 Ροή της επικοινωνίας κατά τη διάρκεια της έκτακτης ανάγκης µεταξύ Ε.Κ.Κ.Α και Γενικής Γραµµατείας Πολιτικής Προστασίας. Συντονισµός παρεµβάσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Ακολούθως παρατίθενται τα συµπεράσµατα τα οποία εξήχθησαν από την παραπάνω συνέντευξη Σχεδιασµός Ψυχοκοινωνικής Παρέµβασης σε επίπεδο Ε.Κ.Κ.Α. Το Τµήµα ιαχείρισης Κρίσεων του Ε.Κ.Κ.Α. καταρτίζει σε ετήσια βάση σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης µε το οποίο προσδιορίζεται το προσωπικό που θα στελεχώσει τις Ο.ΤΑ.Π., ο τρόπος ψυχοκοινωνικής παρέµβασης στην πληγείσα περιοχή και η χρονική αλληλουχία των ενεργειών των οµάδων Στρατηγικό Σχέδιο Ψυχοκοινωνικής Παρέµβασης. υστυχώς δεν υφίσταται κάποιο στρατηγικό σχέδιο µε το οποίο να καθορίζονται όλες οι ενέργειες των εµπλεκόµενων φορέων στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη του πληθυσµού σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης Εκπαίδευση προσωπικού ψυχοκοινωνικής παρέµβασης βάσει σχεδίου Το Τµήµα ιαχείρισης Κρίσεων, αφού καταρτίσει σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης πραγµατοποιεί σενάρια καταστροφών, για τα οποία εφαρµόζει πρωτόκολλα χειρισµού κρίσεων και προωθεί τα αποτελέσµατα των σεναρίων στη ιεύθυνση Κοινωνικών Παρεµβάσεων και στη ιεύθυνση Συντονισµού και Οργάνωσης. Τα αποτελέσµατα των σεναρίων δηλαδή ο τρόπος µε τον οποίο το προσωπικό ανταπεξήλθε στην προσοµοιωµένη έκτακτη ανάγκη αξιολογούνται και λαµβάνονται ενέργειες προκειµένου να διορθωθούν οι αποκλίσεις Ενηµέρωση πολιτών για τις υπηρεσίες του Ε.Κ.Κ.Α. Αναφορικά µε τον τρόπο γνωστοποίησης των υπηρεσιών του Ε.Κ.Κ.Α. πριν από την επέλευση της καταστροφής, όλες οι υπηρεσίες είναι αναρτηµένες σε αναλυτική µορφή στο διαδίκτυο στην ιστοσελίδα του Οργανισµού Παράλληλα ανά τακτά χρονικά διαστήµατα διανέµονται φυλλάδια σε πολίτες και σε υπηρεσίες. Ιδιαίτερη µέριµνα δίνεται στη γνωστοποίηση στους πολίτες της δυνατότητας χρήσης της τριψήφιας τηλεφωνικής γραµµής άµεσης κοινωνικής βοήθειας (197).

59 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 59 Μετά την επέλευση της καταστροφής η γνωστοποίηση των υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του Ε.Κ.Κ.Α καθώς και των υπόλοιπων φορέων αποτελεί αρµοδιότητα κυρίως των τοπικών αρχών. Η τοπική αυτοδιοίκηση πρέπει να γνωστοποιήσει στους πληγέντες την παρουσία κλιµακίων αλληλεγγύης στην περιοχή Επικοινωνία Ε.Κ.Κ.Α. και Γενικής Γραµµατείας Πολιτικής Προστασίας µετά την εκδήλωση της καταστροφής Ενώ το θεσµικό πλαίσιο προβλέπει ( Άρθρο 9 παράγραφος 2 εδάφιο 2 Π. 22/2006) ότι το Ε.Κ.Κ.Α έχει την ευθύνη διασύνδεσης και συνεργασίας µε την Υπηρεσία Πολιτικής Προστασίας,ως υπηρεσίας που έχει το γενικό συντονισµό, σε προγενέστερες καταστάσεις εκτάκτων αναγκών παρουσιάστηκε ελλιπής συνεργασία. εν υπήρξε επικοινωνία µε τη Γενική Γραµµατεία Πολιτικής Προστασίας και το Ε.Κ.Κ.Α. παρενέβη ενώ η καταστροφή βρίσκονταν ακόµα σε πλήρη εξέλιξη και επιχειρούσαν τα ένστολα εκπαιδευµένα σώµατα της πολιτείας. Η ψυχοκοινωνική παρέµβαση πρέπει να πραγµατοποιείται κατά την άµεση µετακαταστροφική περίοδο. Η Γενική Γραµµατεία Πολιτικής Προστασίας οφείλει να ενηµερώνει το Ε.Κ.Κ.Α, ότι έχουν περατωθεί οι επιχειρήσεις καταστολής προκειµένου το Ε.Κ.Κ.Α να πραγµατοποιήσει τις ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις Συντονισµός και Συνεργασία Ενώ το νοµοθετικό πλαίσιο προβλέπει συντονιστικό ρόλο για το Ε.Κ.Κ.Α αναφορικά µε το δίκτυο παροχής υπηρεσιών κοινωνικής στήριξης σε άτοµα, οικογένειες και πληθυσµιακές µονάδες που περιέρχονται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, στην πράξη το Ε.Κ.Κ.Α. δεν λειτουργεί ως συντονιστικό όργανο. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια προσπαθεί συστηµατικά να ανακτήσει το συντονιστικό του ρόλο. Επιπλέον έχει παρατηρηθεί σε προγενέστερα καταστροφικά συµβάντα να συρρέουν κλιµάκια φορέων νοσοκοµείων, του Ε.Κ.Κ.Α και των Μ.Κ.Ο. ενώ η καταστροφή µπορούσε να αντιµετωπισθεί µε τοπικά µέσα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης εφόσον ήταν τοπικής εντάσεως. Το γεγονός αυτό συνιστά σπατάλη πόρων και επιφέρει επικαλύψεις αρµοδιοτήτων. 2. Μεθοδολογία έρευνας (µε ερωτηµατολόγιο) Προκειµένου να διερευνηθεί η αποτελεσµατικότητα των φορέων που συµµετέχουν σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των πληγέντων σε έκτακτες ανάγκες και κρίσιµες

60 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 60 πτυχές του συστήµατος, χρησιµοποιήθηκε η µέθοδος του ερωτηµατολογίου, µε το οποίο ζητήθηκε η αξιολόγηση των υπηρεσιών κάθε φορέα, του τρόπου οργάνωσης, λειτουργίας και συντονισµού των φορέων µετά την επέλευση µιας έκτακτης ανάγκης, ακολουθώντας το πλαίσιο και την οµαδοποίηση που παρουσιάζεται στο προτεινόµενο ερωτηµατολόγιο. Οι ως άνω παράγοντες αξιολογήθηκαν από τους ερωτώµενους µε τη χρήση ερωτήσεων κλειστού τύπου, σταθµισµένης κλίµακας. Για την πλειονότητα των ερωτήσεων χρησιµοποιήθηκε η κλίµακα Likert πέντε βαθµίδων (1-5), µε την οποία αξιολογήθηκε η αποτελεσµατικότητα των δράσεων των επιµέρους υπηρεσιών από 1 = «καθόλου αποτελεσµατική» έως 5 = «απόλυτα αποτελεσµατική» και το αν οι ερωτηθέντες συµφωνούν ότι κάποιες κρίσιµες προϋποθέσεις αποτελεσµατικότητας των ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων ισχύουν για το ελληνικό σύστηµα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης από 1= «διαφωνώ» έως 5= «συµφωνώ». Άλλωστε, η επιλογή ενός δοµηµένου ερωτηµατολογίου µε κλειστού τύπου ερωτήσεις διευκολύνει την ανάλυση καθώς οδηγεί σε συγκεκριµένα συµπεράσµατα βάσει προϋπαρχουσών κατηγοριών ανάλυσης Πιλοτική εφαρµογή Για να διασφαλισθεί η ορθότητα και η καταλληλότητα της επιλεγείσας ερευνητικής µεθόδου, κρίνεται σκόπιµη η δοκιµή της. Η διεξαγωγή πιλοτικής έρευνας αποβλέπει στον έλεγχο των ερωτήσεων καθώς και των τεχνικών συλλογής δεδοµένων, προκειµένου αυτές να εξυπηρετούν µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους στόχους της έρευνας. Πριν την οριστικοποίηση της δοµής και του περιεχοµένου του ερωτηµατολογίου και προκειµένου να διασφαλισθεί η εξαγωγή των συµπερασµάτων που απαιτεί η παρούσα µελέτη, διεξήχθη δοκιµαστικός έλεγχος µε την αποστολή και συµπλήρωση δέκα ερωτηµατολογίων από το προσωπικό µιας υπηρεσίας που συµµετέχει σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών. Ζητήθηκε από τους ερωτώµενους, οι οποίοι ενηµερώθηκαν προηγουµένως για τον πιλοτικό χαρακτήρα της έρευνας, να συµπληρώσουν και να σχολιάσουν το ερωτηµατολόγιο ως προς τη σαφήνεια των ερωτήσεων, τον αριθµό και την πολυπλοκότητά τους. Σύµφωνα µε τις παρατηρήσεις των ερωτηθέντων το µέγεθος του ερωτηµατολογίου ήταν αρκετά µεγάλο, υπήρχε επανάληψη ερωτήσεων τις οποίες θεωρούσαν «ίδιες», ενώ σε κάποιες περιπτώσεις η διατύπωση των ερωτήσεων ήταν ασαφής. Τα προβλήµατα που εντοπίστηκαν σε αυτή την πιλοτική µελέτη λήφθηκαν υπόψη στον τελικό σχεδιασµό του ερωτηµατολογίου και χρησιµοποιήθηκαν για τη βελτίωση των ερωτήσεων.

61 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 61 Επιπλέον, µε τη χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS (έκδοση 10.1) διενεργήθηκε επεξεργασία των δεδοµένων του πιλοτικού δείγµατος, προκειµένου να διαπιστωθεί εάν ο τρόπος οργάνωσης των ερωτήσεων διευκολύνει την επιλεγείσα στατιστική ανάλυση. Κατόπιν των ανωτέρω, σύµφωνα µε τις παρατηρήσεις των ερωτηθέντων αλλά και βάσει των εργαλείων ανάλυσης του SPSS, αναδιαµορφώθηκε το αρχικό ερωτηµατολόγιο µε την προσθήκη νέων µεταβλητών και την αφαίρεση άλλων, καταλήγοντας στο οριστικό ερωτηµατολόγιο της πρωτογενούς έρευνας Περιεχόµενο ερωτηµατολογίου Ειδικότερα, οι ερωτήσεις της έρευνας αποσκοπούσαν στη διαπίστωση του εάν οι συγκεκριµένοι φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης είναι γνωστοί για τη δράση τους, στην αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης ανά φορέα καθώς και στην αξιολόγηση κρίσιµων παραµέτρων του συστήµατος.. Ακολούθως, παρατίθενται οι θεµατικές ενότητες που περιλαµβάνονται στο ερωτηµατολόγιο που διανεµήθηκε και οι οποίες αντιστοιχούν στους κύριους εµπλεκόµενους φορείς και οι επιµέρους ενότητες που αναφέρονται στις δράσεις υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης ανά φορέα και οι οποίες ζητήθηκε να αξιολογηθούν. 1. Γνώση Συµβολής Ε.Κ.Κ.Α. Αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας των ακόλουθων υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του Ε.Κ.Κ.Α. : 1.1 Τηλεφωνική γραµµή άµεσης κοινωνικής βοήθειας(197) 1.2 Κέντρα Κοινωνικής Στήριξης (Κ.Κ.Σ). 1.3 Οµάδες Ταχείας Παρέµβασης (Ο.ΤΑ.Π) 1.4 Ξενώνες Ολιγοήµερης και Σύντοµης φιλοξενίας. 2. Γνώση Συµβολής Σ.Ε.Ψ. Αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας των ακόλουθων υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του Σ.Ε.Ψ. : 2.1 Κινητές µονάδες ψυχολόγων του Σ.Ε.Ψ. 2.2 Τηλεφωνική Γραµµή Άµεσης Ψυχολογικής Υποστήριξης.

62 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα Γνώση Συµβολής Ο.Τ.Α. Αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας των ακόλουθων υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των Ο.Τ.Α.: 3.1 Εκ των προτέρων καθορισµός των χώρων υποδοχής των πληγέντων σε περίπτωση επέλευσης του κινδύνου. 3.2 Εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση του πληθυσµού σχετικά µε τη φύση και τον τρόπο αντιµετώπισης των επικείµενων κινδύνων. 3.3 Συνδροµή στην σίτιση και τον ιµατισµό του πληγέντος πληθυσµού. 3.4 Ψυχολογική υποστήριξη πληθυσµού. 3.5 Προγράµµατα και δράσεις αποκατάστασης ειδικών οµάδων του πληθυσµού. 4. Γνώση Συµβολής Νοσηλευτικών Ιδρυµάτων Αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας των ακόλουθων υπηρεσιών-δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των Νοσηλευτικών Ιδρυµάτων: 4.1 Σχεδιασµός ψυχοκοινωνικής παρέµβασης Ψυχολογική υποστήριξη του πληγέντος πληθυσµού. 5. Γνώση Συµβολής Μ.Μ.Ε. Αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας των ακόλουθων υπηρεσιών-δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των Μ.Μ.Ε.: 5.1 Ενηµέρωση πληθυσµού µέσα από την προβολή ειδικών εκποµπών σχετικά µε τα ενδεικνυόµενα µέτρα αυτοπροστασίας σε περίπτωση καταστροφής. 5.2 Πληροφόρηση µετά το καταστροφικό συµβάν. 5.3 Ενηµέρωση του πληθυσµού σχετικά µε τις υπάρχουσες δοµές ψυχοκοινωνικής στήριξης (Τηλεφωνικές Γραµµές, Κέντρα Κοινωνικής Στήριξης, Ξενώνες Φιλοξενίας, κ.λ.π.) µετά την καταστροφή. 5.4 Ενθάρρυνση δηµιουργίας κοινωνικών δικτύων µέσα από την προβολή πληγέντων που χρήζουν άµεσης βοήθειας. 5.5 Αποφυγή πρόκλησης µεµονωµένων περιστατικών πανικού και αποτροπή φηµολογίας µέσα από τη σωστή διαχείριση τις πληροφορίας. 5.6 Εκπαίδευση δηµοσιογράφων από ψυχολόγους για να προφυλάσσουν τον εαυτό τους και τους άλλους από την έκθεση στο τραυµατικό γεγονός.

63 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα Γνώση Συµβολής Μ.Κ.Ο. Αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας των ακόλουθων υπηρεσιών-δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των Μ.Κ.Ο. και του εθελοντισµού: 6.1 Ενηµέρωση και εκπαίδευση του πληθυσµού για την αντιµετώπιση των καταστροφών. 6.2 Συνδροµή στην κάλυψη των πρώτων αναγκών των πληγέντων µετά την εκδήλωση της καταστροφής. 6.3 Συνδροµή στην οργάνωση των χώρων προσωρινής διαµονής των πληγέντων µετά από την καταστροφή. 6.4 Ψυχολογική και κοινωνική στήριξη πληγέντος πληθυσµού µε ιδιαίτερη µέριµνα για τις ειδικές πληθυσµιακές µονάδες (ηλικιωµένοι, µετανάστες, άτοµα µε ειδικές ανάγκες). 7. Αξιολόγηση των ακόλουθων προτάσεων που αφορούν το σύστηµα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα: 7.1 Το προσωπικό των φορέων που εµπλέκονται στην παροχή ψυχικής βοήθειας σε πληγέντες είναι άριστα εκπαιδευµένο. 7.2 Υπάρχει στρατηγικό σχέδιο έκτακτης ανάγκης για την παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, το οποίο ενεργοποιείται κατά την επέλευση έκτακτου γεγονότος. 7.3 Κάθε εµπλεκόµενος φορέας συντάσσει Σχέδιο Ψυχοκοινωνικής Παρέµβασης. 7.4 Οι πληγείσες οµάδες ενηµερώνονται άµεσα και έγκαιρα για τους φορείς στους οποίους µπορούν να απευθυνθούν για την παροχή ψυχοκοινωνικής βοήθειας. 7.5 Προβλέπεται συντονιστικό όργανο το οποίο παρεµβαίνει και συντονίζει αποτελεσµατικά τις ενέργειες των φορέων ψυχοκοινωνικής στήριξης. 7.6 Κάθε φορέας ψυχοκοινωνικής παρέµβασης έχει διακριτό ρόλο και χώρο δράσης και δεν υπάρχουν επικαλύψεις στις παρεχόµενες υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης κατά την εκδήλωση έκτακτου συµβάντος. 7.7 Υπάρχει ελλιπής επικοινωνία µεταξύ των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης µετά το καταστροφικό συµβάν. 7.8 Μετά την επέλευση του έκτακτου καταστροφικού συµβάντος γίνεται αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των παρεµβάσεων. 7.9 ίνεται έµφαση στην κάλυψη των ψυχοκοινωνικών αναγκών ειδικών πληθυσµιακών οµάδων όπως ηλικιωµένων, µεταναστών και Α.Μ.Ε.Α.

64 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα Στα σχολεία γίνεται ενηµέρωση και διανέµεται εκπαιδευτικό υλικό, σχετικά µε τον τρόπο αντιµετώπισης των ψυχολογικών δυσκολιών µε τις οποίες έρχονται αντιµέτωπες τα παιδιά µετά το καταστροφικό συµβάν Τα Μ.Μ.Ε λειτουργούν αποτρεπτικά προς τη δηµιουργία φηµολογίας και καθησυχάζουν το κοινό Η κοινωνική δικτύωση (γείτονες, φιλικό περιβάλλον) αναδεικνύεται σε σηµαντικό παράγοντα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε έκτακτες ανάγκες Η Τοπική Αυτοδιοίκηση ενηµερώνει έγκαιρα τους πολίτες στην πληγείσα περιοχή προκειµένου να απευθυνθούν στα αντίστοιχα κλιµάκια που έχουν µεταβεί για την παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης Το προσωπικό των σωµάτων ασφαλείας (Ε.Λ.Α.Σ., Πυροσβεστική, Ένοπλες υνάµεις) πρέπει να εκπαιδευτεί στην παροχή πρώτης ψυχικής βοήθειας στους πληγέντες Η κοινότητα είναι ευαισθητοποιηµένη και ενηµερωµένη σχετικά µε τους κινδύνους που πρόκειται να αντιµετωπίσει µετά από µια φυσική καταστροφή Η οργανωµένη εθελοντική δράση είναι καθοριστική για την αποτελεσµατικότητα της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. 8. ηµογραφικά στοιχεία 8.1 Φύλο 8.2 Ηλικία 8.3 Μόρφωση 8.4 Οργανισµός Απασχόλησης 8.5 Εµπειρία σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης 3. ιεξαγωγή πρωτογενούς έρευνας Ως καταλληλότερη µέθοδος δειγµατοληψίας κρίθηκε η στρωµατοποιηµένη, βάσει του φορέα απασχόλησης των ερωτηθέντων. Στόχος ήταν το δείγµα να είναι αντιπροσωπευτικό της πλειοψηφίας των εµπλεκόµενων φορέων στο σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην Ελλάδα. Οι φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης χωρίσθηκαν σε εκείνους που ανήκουν στον έλεγχο και την εποπτεία του Υ.Υ.Κ.Α., σε Ο.Τ.Α. και σε Μ.Κ.Ο. ιανεµήθηκαν ερωτηµατολόγια στους υπαλλήλους του Ε.Κ.Κ.Α., σε ένα (1) νοσηλευτικό ίδρυµα, στους ήµους Αγίου Στεφάνου και Χολαργού, στη Μ.Κ.Ο. Praksis. Το ερωτηµατολόγιο εστάλη συνολικά σε 90 αποδέκτες µέσω της άµεσης µετάβασης σε φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Η άµεση µετάβαση και επικοινωνία µε τους φορείς που

65 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 65 επελέγησαν να συµµετάσχουν στην έρευνα για τη συµπλήρωση των ερωτηµατολογίων κρίθηκε ως η καταλληλότερη µέθοδος, δεδοµένου ότι το χρονικό διάστηµα για την συγκέντρωση των ερωτηµατολογίων ήταν µικρό. Συνολικά συγκεντρώθηκαν 53 ερωτηµατολόγια. Από αυτά, τα 2 δεν περιείχαν αρκετά στοιχεία για περαιτέρω στατιστική ανάλυση και αφαιρέθηκαν. Συνολικά καταχωρήθηκαν για επεξεργασία 51 ερωτηµατολόγια, αριθµός που αντιστοιχεί σε 56,7% επί του συνόλου των απεσταλµένων ερωτηµατολογίων. Το παρόν ερωτηµατολόγιο απευθύνθηκε αποκλειστικά σε υπαλλήλους φορέων οι οποίοι δραστηριοποιούνται στην παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε έκτακτες ανάγκες στην Ελλάδα. Λαµβάνοντας υπόψη τον περιορισµένο χρόνο διεξαγωγής της πρωτογενούς έρευνας για τη συγκέντρωση του απαιτούµενου αριθµού ερωτηµατολογίων (από 25/04/2010 έως 11/05/2010) καθώς και την έκταση και την πολυπλοκότητα του ερωτηµατολογίου, το εν λόγω ποσοστό ανταπόκρισης κρίνεται αρκετά ικανοποιητικό. 4. Περιορισµοί Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να αναφερθούν οι περιορισµοί της παρούσας πρωτογενούς έρευνας καθώς επηρεάζουν τα αποτελέσµατα αυτής και την προσπάθεια αποδοχής και γενίκευσης των ευρηµάτων για την αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των υπηρεσιώνδράσεων των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, και των κρίσιµων παραµέτρων του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα. Καταρχήν, η έρευνα διεξήχθη σε δείγµα 5 φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης (Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, 1 νοσηλευτικό ίδρυµα, 2 υπηρεσίες τοπικής αυτοδιοίκησης -1 Μη Κυβερνητική Οργάνωση). Το µέγεθος αυτό περιορίζει τη δυνατότητα γενίκευσης των αποτελεσµάτων στο σύνολο του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Το περιορισµένο χρονικό διάστηµα κατά το οποίο διεξήχθη η έρευνα σε συνδυασµό µε τον περιορισµένο αριθµό φορέων που αναλαµβάνουν δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, καθώς και το γεγονός ότι απευθύνεται σε επιλεγµένων χαρακτηριστικών δείγµα, επηρεάζει αρνητικά τη δυνατότητα συγκέντρωσης ικανοποιητικού µεγέθους δείγµατος. Επιπλέον, η ανάγκη µείωσης της έκτασης του ερωτηµατολογίου είχε ως αποτέλεσµα τον περιορισµό σε περισσότερο γενικές ερωτήσεις και οµαδοποιήσεις των υπηρεσιών δράσεων των φορέων, οι οποίες επηρέασαν τον αριθµό των υπηρεσιών που περιλαµβάνονται

66 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 66 στο προτεινόµενο πλαίσιο αξιολόγησης της αποτελεσµατικότητας των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. 5. Ανάλυση δεδοµένων 5.1 Έλεγχος αξιοπιστίας Προκειµένου να εξετασθεί η αξιοπιστία των υπό διερεύνηση µεταβλητών (υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και κρίσιµες παράµετροι του συστήµατος), διενεργήθηκε ανάλυση αξιοπιστίας (reliability analysis), από την οποία προκύπτει ότι για τις συνολικά 46 µεταβλητές που αναφέρονται στις υπό αξιολόγηση παρεχόµενες υπηρεσίες ο συντελεστής του Cronbach s (Alpha) = 0,95 ο και οποίος είναι πολύ ικανοποιητικός καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στο 1. Επίσης, ο συντελεστής Alpha if Item Deleted, δηλαδή οι υποθετικές τιµές του Alpha εάν οι αντίστοιχες µεταβλητές δεν περιλαµβάνονταν στην ανάλυση, είναι λίγο µικρότερος από την τιµή του Alpha και εποµένως ορθώς παραµένουν στην ανάλυση οι εν λόγω µεταβλητές. 5.2 Χαρακτηριστικά δείγµατος Το δείγµα του πληθυσµού στο οποίο διενεργήθηκε η έρευνα περιλαµβάνει 51 άτοµα. Από τους συνολικά 51 ερωτηθέντες υπαλλήλους οι οποίοι εµπλέκονται σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, το 60.8% είναι γυναίκες ενώ το 39.2% είναι άνδρες. (Σχήµα 7) Η διασπορά ηλικίας στο δείγµα είναι µικρή, δεδοµένου ότι το 51% των ερωτώµενων ανήκει στην ηλικιακή κατηγορία µεταξύ 25 και 34 ετών. Το 37,3% των ερωτώµενων ανήκουν στην ηλικία µεταξύ 35 έως 44, το 7,8% είναι µικρότεροι από την ηλικία των 25, το 2% είναι µεταξύ των ηλικιών 45 και 54 και το 2% των ερωτώµενων είναι µεγαλύτεροι από την ηλικία των 55 ετών (Σχήµα 8).

67 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 67 Αναφορικά µε τους φορείς που περιλαµβάνονται στο δείγµα της έρευνας, όπως αναφέρθηκε, η έρευνα απευθύνθηκε αποκλειστικά σε υπαλλήλους οι οποίοι απασχολούνται σε φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα (Σχήµα 9). Τα ερωτηµατολόγια διανεµήθηκαν σε υπαλλήλους του Ε.Κ.Κ.Α, δύο δήµων, ενός νοσηλευτικού ιδρύµατος καθώς και µιας Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης. Το 31,4 % των ερωτηθέντων που συµπλήρωσαν το ερωτηµατολόγιο προέρχονται από το νοσηλευτικό ίδρυµα που έχει συµµετάσχει σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των πληγέντων. Το 25,5% των ερωτηθέντων προέρχονται από Ο.Τ.Α το 23,5% από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, ενώ το 19,6% το δείγµατος αποτελεί υπαλλήλους του Ε.Κ.Κ.Α. Από το σύνολο των ερωτηθέντων το 64,7% έχει συµµετάσχει σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε προγενέστερες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης στην Ελλάδα ενώ το 35,3% δεν έχει λάβει µέρος σε τέτοιες δράσεις.(σχήµα 10) Στην παρούσα ανάλυση κρίνεται σκόπιµη

68 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 68 η αναφορά στο ποσοστό του δείγµατος που είχε προηγούµενη εµπειρία στην παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, εξετάζοντας τον φορέα προέλευσής του (Σχήµα 11), καθώς αποτελεί και µια αποτύπωση του µέχρι σήµερα βαθµού εµπλοκής των φορέων στο ως άνω σύστηµα. Το ποσοστό των υπαλλήλων που διαθέτουν εµπειρία στον τοµέα της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης θεωρείται σηµαντικό για την αξιοπιστία των συµπερασµάτων που θα εξαχθούν αναφορικά µε το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην Ελλάδα. Ειδικότερα, από το σύνολο των ερωτηθέντων ανά φορέα, οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις εµφανίζονται µε τη µεγαλύτερη συµµετοχή κατά το παρελθόν στην παροχή ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών (91,7%) και ακολουθεί το Ε.Κ.Κ.Α µε ποσοστό 80%, γεγονός αναµενόµενο από τη στιγµή που αποτελεί κατεξοχήν φορέα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα. Επιπλέον σηµαντικό ποσοστό των υπαλλήλων των Ο.Τ.Α. (76,9%) που συµπλήρωσαν το ερωτηµατολόγιο διαθέτουν ανάλογη εµπειρία. Το χαµηλότερο ποσοστό ερωτηθέντων µε εµπειρία στον τοµέα της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης προέρχεται από τα Νοσηλευτικά Ιδρύµατα. 5.3 Μεθοδολογία στατιστικής ανάλυσης Όπως αναφέρθηκε, η έρευνα στοχεύει στην αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των δράσεων-υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και στην επισήµανση των κρίσιµων παραµέτρων του συστήµατος. Ουσιαστικά, η έρευνα περιλαµβάνει 46 παράγοντες που κατηγοριοποιούνται σε 7 επιµέρους οµάδες ενοτήτων. Εποµένως, στόχος της παρούσας ανάλυσης αποτελεί κατά πόσο οι ερωτηθέντες γνωρίζουν ποιοι φορείς εµπλέκονται σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και πόσο

69 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 69 αποτελεσµατική αξιολογούν τη συνεισφορά τους ( ενότητες 1-7 ερωτηµατολογίου), και αν ισχύουν κάποιες προτάσεις που αφορούν στο σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην Ελλάδα (ενότητα 8). Για καθεµία από τις ανωτέρω ενότητες χρησιµοποιήθηκαν περιγραφικές τεχνικές προκειµένου να κατανοηθούν καλύτερα τα στοιχεία-χαρακτηριστικά του δείγµατος αλλά και για να εξαχθούν χρήσιµα για την πρωτογενή έρευνα συµπεράσµατα. Κατά την στατιστική ανάλυση των δεδοµένων (ενότητες 1-6) υπολογίσθηκαν τα κύρια στατιστικά µέτρα που ερµηνεύουν τις υπό εξέταση µεταβλητές. Ειδικότερα, υπολογίσθηκε η µέση αποτελεσµατικότητα κάθε δράσης ανά φορέα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης (µέση τιµή), ο ελάχιστος και ο µέγιστος αριθµός της αποτελεσµατικότητας των δράσεων ανά φορέα, το εύρος και η τυπική απόκλιση και εξήχθησαν πίνακες συνάφειας (crosstabs) προκειµένου να αναζητηθούν πληροφορίες για µεταβλητές που προέρχονται από διασταυρώσεις των τιµών περισσότερων µεταβλητών. Επιπλέον, µελετήθηκε η πραγµατική σχετική συχνότητα (valid percent) και η πραγµατική σχετική αθροιστική συχνότητα (valid cumulative percent) µε την οποία κατανεµήθηκαν οι τιµές αξιολόγησης κάθε µεταβλητής υπηρεσίας παροχής ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. εδοµένου ότι οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να αξιολογήσουν τις υπηρεσίες µόνο των φορέων που γνωρίζουν, κατά την στατιστική ανάλυση µελετήθηκαν οι πραγµατικές τιµές συχνοτήτων, χωρίς δηλαδή τις κενές τιµές (missing values), καθώς έτσι αντικατοπτρίζεται η πραγµατική αξιολόγηση των υπό µελέτη φορέων και υπηρεσιών. Επίσης, για κάθε φορέα που περιλήφθηκε στην έρευνα, κατασκευάστηκε νέα µεταβλητή η οποία υπολογίσθηκε ως η µέση τιµή των τιµών που έλαβαν οι µεταβλητές υπηρεσίες του (compute new variable). Για τις νέες αυτές µεταβλητές µελετήθηκαν οι τιµές των κύριων στατιστικών µέτρων προκειµένου να εξαχθούν συµπεράσµατα για την συνολική αποτελεσµατικότητα των φορέων του συστήµατος παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην Ελλάδα. Τα δεδοµένα των µεταβλητών παρουσιάστηκαν µε στατιστικούς πίνακες και διαγράµµατα τα οποία βοηθούν στην παρατήρηση σηµαντικών χαρακτηριστικών των δεδοµένων. Η ίδια διαδικασία ακολουθήθηκε και για την αξιολόγηση των προτάσεων που αφορούν στο σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα. Μέσω της περιγραφικής ανάλυσης µελετήθηκαν τα κύρια στατιστικά µέτρα, πίνακες σχετικών συχνοτήτων και σχετικών αθροιστικών συχνοτήτων, καθώς επίσης και πίνακες

70 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 70 συνάφειας, όπου λήφθηκαν υπόψη µεταβλητές που περιλαµβάνονται στα δηµογραφικά στοιχεία της έρευνας. Η ως άνω στατιστική ανάλυση απεικονίζεται και στη συνέχεια µε τη χρήση γραφηµάτων (ραβδογράµµατα και πίτες), στα οποία καθίστανται εµφανή τα συµπεράσµατα της έρευνας. 5.4 Αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας φορέων Ζητήθηκε από τους ερωτηθέντες να αξιολογήσουν τις παρεχόµενες υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των εµπλεκόµενων φορέων τους οποίους γνωρίζουν. Εποµένως, στην παρούσα ανάλυση θα πρέπει να γίνει αναφορά στο ποσοστό του δείγµατος που αξιολόγησε κάθε φορά τις υπό εξέταση υπηρεσίες. (Σχήµα 12). Από το παραπάνω διάγραµµα διαπιστώνουµε σύµφωνα µε τις απαντήσεις των ερωτηθέντων ότι τα νοσηλευτικά ιδρύµατα είναι ο πιο γνωστός φορέας ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, γεγονός που ενδεχοµένως οφείλεται στη συσχέτιση από την πλευρά των ερωτηθέντων των υπηρεσιών ιατρικής φροντίδας µε τις υπηρεσίες ψυχοκοιµωνικής υποστήριξης. Ακολουθούν οι υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των Ο.Τ.Α. (74,50%) και οι Μ.Κ.Ο. (70,60%) οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει ευρύτερα γνωστές και έχουν καθιερωθεί στη συνείδηση του κόσµου. Οι υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του Ε.Κ.Κ.Α είναι γνωστές στο 68,60% του δείγµατος, ποσοστό χαµηλό αναλαγοζόµενοι το γεγονός ότι το Ε.Κ.Κ.Α. αποτελεί κατεξοχήν φορέα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα. Παράλληλα, παρατηρούµε ότι ο Σ.Ε.Ψ. αποτελεί τον λιγότερο γνωστό φορέα, το οποίο όπως προαναφέρθηκε µάλλον οφείλεται στις περιστασιακό χαρακτήρα των δοµών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που παρέχει.

71 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 71 Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης Όλες οι υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που παρέχονται από το Ε.Κ.Κ.Α. βαθµολογήθηκαν κατά µέσα όρο, αρκετά αποτελεσµατικές (η µέση τιµή κυµαίνεται από 3,1 έως 3,4 στην 5βαθµη κλίµακα).(βλ.σχήµα 13). Ειδικότερα, το 51,4% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι οι Ξενώνες Σύντοµης και Ολιγοήµερης φιλοξενίας του Ε.Κ.Κ.Α. είναι πολύ έως και απόλυτα αποτελεσµατικά µέσα παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης (βαθµολογία 4 και 5) και αποτελούν τις υπηρεσίες που έλαβαν την καλύτερη αξιολόγηση ως προς την αποτελεσµατικότητα παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα (mean=3,4286). Επιπλέον, ένα σηµαντικό ποσοστό των ερωτηθέντων (34,3%) αξιολογεί πολύ θετικά την αποτελεσµατικότητα της Τηλεφωνικής Γραµµής Άµεσης Κοινωνικής Βοήθειας και τα Κ.Κ.Σ., ενώ για τις ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις των Ο.ΤΑ.Π το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 45,7%. Η καλύτερη αξιολόγηση των υπηρεσιών του Ε.Κ.Κ.Α προήλθε από το ίδιο το Ε.Κ.Κ.Α. και τις Μ.Κ.Ο. Το Ε.Κ.Κ.Α έλαβε τις χαµηλότερες αξιολογήσεις από τους Ο.Τ.Α και τα νοσηλευτικά ιδρύµατα (Σχήµα 14).

72 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 72 Σύλλογος Ελλήνων Ψυχολόγων (Σ.Ε.Ψ.) Το ήµισυ των ερωτηθέντων (51%) δε γνωρίζει για τη συµβολή του Σ.Ε.Ψ. σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του πληγέντος πληθυσµού (Σχήµα 12), παρότι ο Σ.Ε.Ψ. πραγµατοποίησε δύο πολύ σηµαντικές ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις κατά το παρελθόν, στο σεισµό της Πάρνηθας του 1999 και στις πυρκαγιές της Εύβοιας και της Πελοποννήσου. Από το σύνολο των ερωτηθέντων που γνώριζαν και αξιολόγησαν τις υπηρεσίες, το 73,1% βαθµολογεί την τηλεφωνική γραµµή ψυχολογικής υποστήριξης του Σ.Ε.Ψ. από καθόλου έως µέτρια αποτελεσµατική ενώ το ίδιο ποσοστό για τις υπηρεσίες που παρέχονται από την κινητή µονάδα ψυχολόγων του φορέα ανέρχεται στο 69,2%. Ενδεχοµένως ο Σ.Ε.Ψ. να λάµβανε καλύτερες αξιολογήσεις εάν οι ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες και παρεµβάσεις που παρέχει δεν ήταν περιστασιακές αλλά µόνιµες και δεν ενεργοποιούνταν µόνο κατά την επέλευση της έκτακτης ανάγκης. Το γεγονός αυτό δικαιολογεί εν µέρει και το µεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων το οποίο αγνοεί τη συµβολή του Σ.Ε.Ψ σε δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των πληγέντων. εδοµένου ότι µεγάλος αριθµός ερωτηθέντων δεν γνωρίζει το Σ.Ε.Ψ, είναι σκόπιµο να γίνει αναφορά στην αξιολόγηση των υπηρεσιών ανά φορέα ερωτηθέντων. Όπως φαίνεται και στο Σχήµα 15, το Ε.Κ.Κ.Α. αξιολόγησε θετικότερα τις δράσεις του Σ.Ε.Ψ. ενώ η χαµηλότερη αξιολόγηση προήλθε από τους Ο.Τ.Α. Οργανισµοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Όλες οι υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που παρέχονται από τους Ο.Τ.Α. βαθµολογήθηκαν κατά µέσα όρο, από λίγο έως αρκετά αποτελεσµατικές (η µέση τιµή κυµαίνεται από 2,4 έως 2,9 στην 5βαθµη κλίµακα) (βλ.σχήµα 16 ).

73 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 73 Στο Σχήµα 17 που ακολουθεί αποτυπώνεται αναλυτικά η βαθµολογία για κάθε υπηρεσία των Ο.Τ.Α. Πιο συγκεκριµένα όσον αφορά στον εκ των προτέρων καθορισµό των χώρων υποδοχής των πληγέντων σηµαντική πλειοψηφία των ερωτηθέντων (47,4%) πιστεύει ότι η δράση των Ο.Τ.Α. στον τοµέα αυτό είναι λίγο αποτελεσµατική ενώ µόλις το 13,1% κρίνει τις ως άνω υπηρεσίες πολύ ή/και απόλυτα αποτελεσµατικές. Ίδιες αξιολογήσεις έλαβαν και οι δράσεις των Ο.Τ.Α. στον τοµέα της εκπαίδευσης-ευαισθητοποίησης του πληθυσµού σχετικά µε τη φύση και τον τρόπο αντιµετώπισης των επικείµενων κινδύνων, όπου το 65,8% των ερωτηθέντων τις έκρινε από καθόλου έως λίγο αποτελεσµατικές. Κατά συνέπεια οι Ο.Τ.Α. δεν συνδράµουν σε ικανοποιητικό βαθµό σε ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις ενηµέρωσης του πληθυσµού πριν από την επέλευση της έκτακτης ανάγκης. Είναι σηµαντικό ο πληθυσµός να είναι προετοιµασµένος για την αντιµετώπιση µιας καταστροφής διότι υπάρχουν πολύ µικρότερες πιθανότητες για την ανάπτυξη ψυχοπαθολογικών προβληµάτων σε άτοµα και οµάδες που γνωρίζουν τη φύση της ενδεχόµενης καταστροφής. Οι Ο.Τ.Α. είναι σηµαντικό να αναλαµβάνουν τέτοιες δράσεις εφόσον αποτελούν το επίπεδο διοίκησης που βρίσκεται εγγύτερα στους πολίτες και έχει γνώση των τοπικών προβληµάτων και συνθηκών. Σχετικά µε τις κατασταλτικές δράσεις των Ο.Τ.Α., δηλαδή τις υπηρεσίες που παρέχει µετά την επέλευση ενός έκτακτου καταστροφικού συµβάντος, άνω του ήµισυ των ερωτηθέντων βαθµολογεί από καθόλου έως λίγο αποτελεσµατική την ψυχολογική στήριξη που παρέχουν οι Ο.Τ.Α. στους πληγέντες και την υλοποίηση προγραµµάτων και δράσεων αποκατάστασης ειδικών οµάδων του πληθυσµού. Παράλληλα το 34,2% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η συνδροµή των Ο.Τ.Α. στη σίτιση και τον ιµατισµό του πληγέντος πληθυσµού είναι αρκετά αποτελεσµατική.

74 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 74 Συµπερασµατικά οι δράσεις που αναλαµβάνουν οι Ο.Τ.Α. στον τοµέα της οργάνωσης των ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων, σε ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις πριν και µετά την επέλευση της έκτακτης ανάγκης δεν κρίνονται αρκετά αποτελεσµατικές. Την χαµηλότερη αποτελεσµατικότητα από όλες τις δράσεις αποδίδουν οι ερωτηθέντες στην εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση του πληθυσµού σχετικά µε τον τρόπο αντιµετώπισης των επικείµενων κινδύνων. Αξιοσηµείωτο δε αποτελεί και το γεγονός ότι και οι ίδιοι οι υπάλληλοι οι οποίοι απασχολούνται σε Ο.Τ.Α. δε θεωρούν αρκετά αποτελεσµατικές τις υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των Ο.Τ.Α. (Σχήµα 18). Νοσηλευτικά Ιδρύµατα Τα νοσηλευτικά ιδρύµατα αξιολογήθηκαν ως προς την προετοιµασία και την διενέργεια ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων. Οι αξιολογήσεις των υπηρεσιών των

75 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 75 νοσηλευτικών ιδρυµάτων κρίθηκαν από το σύνολο των ερωτηθέντων κατά µέσο όρο ως λίγο αποτελεσµατικές (Σχήµα 19). Εξετάζοντας ειδικότερα τη βαθµολογία που έλαβε κάθε υπηρεσία δράση των νοσηλευτικών ιδρυµάτων, παρατηρείται ότι η πλειοψηφία των υπαλλήλων των φορέων ψυχοκοινωνικής στήριξης δεν αξιολόγησαν ως αρκετά αποτελεσµατικό το σχεδιασµό ψυχοκοινωνικής παρέµβασης των νοσηλευτικών ιδρυµάτων, αντίθετα τον χαρακτήρισαν από καθόλου έως λίγο αποτελεσµατικό. Αναφορικά µε την ψυχολογική υποστήριξη του πληγέντος πληθυσµού µετά την επέλευση της έκτακτης ανάγκης οι αξιολογήσεις των φορέων είναι πιο θετικές αλλά και πάλι όχι αρκετά ενθαρρυντικές (Σχήµα 20). Στο σηµείο αυτό, προκειµένου να επιβεβαιωθεί η αµεροληψία του δείγµατος, αναλύονται οι αξιολογήσεις των δράσεων των νοσηλευτικών ιδρυµάτων ανά φορέα ερωτηθέντων, δεδοµένου ότι κατά την παρούσα έρευνα και σύµφωνα µε τη µέθοδο δειγµατοληψίας που επελέγη, οι εµπλεκόµενοι φορείς κλήθηκαν ταυτόχρονα και να αυτοαξιολογηθούν. Όπως φαίνεται στο Σχήµα 21, ακόµα και οι υπάλληλοι των νοσηλευτικών ιδρυµάτων δε θεωρούν το σχεδιασµό της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης αρκετά αποτελεσµατικό είτε ενδεχοµένως επειδή δεν υφίσταται σχεδιασµός είτε επειδή σε προγενέστερες καταστάσεις εκτάκτων αναγκών δεν έχει αποφέρει καρπούς. Το Ε.Κ.Κ.Α. του οποίου κλιµάκια στο παρελθόν έχουν συνεργαστεί µε κλιµάκια ψυχολόγων προερχόµενων από νοσηλευτικά ιδρύµατα χαρακτήρισαν ως αρκετά αποτελεσµατικές τις

76 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 76 δράσεις ψυχολογικής παρέµβασης των νοσηλευτικών ιδρυµάτων. Το Ε.Κ.Κ.Α. βαθµολόγησε υψηλότερα την αποτελεσµατικότητα των υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των νοσηλευτικών ιδρυµάτων. Αντίθετα οι Μ.Κ.Ο. και οι Ο.Τ.Α. εξέφρασαν το µικρότερο βαθµό ικανοποίησης από τις δράσεις ψυχολογικής παρέµβασης των νοσηλευτικών ιδρυµάτων. Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης(Μ.Μ.Ε) Τα Μ.Μ.Ε στην Ελλάδα δεν αποτελούν αµιγώς φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Η συνεισφορά τους έγκειται κυρίως στον τρόπο που διαχειρίζονται την πληροφόρηση πριν και µετά την επέλευση του καταστροφικού συµβάντος. Οι δράσεις των Μ.Μ.Ε κρίθηκαν κατά µέσο όρο λίγο αποτελεσµατικές. (Σχήµα 22), καθώς η µέση τιµή αξιολόγησής τους κυµάνθηκε από 2 έως 2,36 στην πενταβάθµια κλίµακα. Εξαίρεση αποτελεί η πληροφόρηση του πληθυσµού από τα Μ.Μ.Ε. µετά το καταστροφικό συµβάν η οποία κατά µέσο όρο κρίθηκε ως αρκετά αποτελεσµατική.

77 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 77 Οι κύριες δράσεις των Μ.Μ.Ε. πριν από την επέλευση της έκτακτης ανάγκης οφείλουν να είναι η ενηµέρωση του πληθυσµού µέσα από την προβολή εκποµπών για τα ενδεικνυόµενα µέτρα αυτοπροστασίας έναντι των επικείµενων κινδύνων και η εκπαίδευση δηµοσιογράφων από ψυχολόγους. Αναφορικά µε την ενηµέρωση του πληθυσµού η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων πιστεύει ότι είναι από καθόλου έως λίγο αποτελεσµατική και ότι οι δηµοσιογράφοι δεν έχουν εκπαιδευθεί από ψυχολόγους προκειµένου να προφυλάσσουν τον εαυτό τους και τους άλλους από το καταστροφικό συµβάν. Η εκπαίδευση δηµοσιογράφων από ψυχολόγους έλαβε τη χαµηλότερη αξιολόγηση ως προς την αποτελεσµατικότητα της (m=2,058) αλλά ταυτόχρονα παρουσίασε και την µεγαλύτερη απόκλιση των τιµών γύρω από τη µέση τιµή. Σχετικά µε τις ενέργειες στις οποίες προβαίνουν τα Μ.Μ.Ε. µετά την επέλευση της έκτακτης ανάγκης παρατηρείται εξίσου χαµηλή αποτελεσµατικότητα. Μόνο η πληροφόρηση των πολιτών από τα Μ.Μ.Ε. σχετικά µε το καταστροφικό συµβάν θεωρήθηκε πολύ και απόλυτα αποτελεσµατική από το 39,4% των ερωτηθέντων. Αντίθετα οι υπάλληλοι (51,5%) των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης πιστεύουν ότι η ενηµέρωση του πληθυσµού σχετικά µε τις υπάρχουσες δοµές ψυχοκοινωνικής στήριξης είναι λίγο αποτελεσµατική, γεγονός αρνητικό για την αποτελεσµατικότητα του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Ο τοπικός τύπος και τα Μ.Μ.Ε. οφείλουν να πληροφορούν τους πληγέντες για τις ενδεδειγµένες παρεµβάσεις και για το που και πως παρέχονται αυτές. Εξίσου σηµαντικό ποσοστό υπαλλήλων θεωρεί ότι ο τρόπος λειτουργίας των Μ.Μ.Ε. ως προς την παροχή ψυχολογικής υποστήριξης στους πληγέντες για τη διατήρηση του ηθικού τους και την αποτροπή της φηµολογίας δεν είναι καθόλου αποτελεσµατικός. Η κάλυψη ενός καταστροφικού συµβάντος από τα Μ.Μ.Ε. όταν η πληροφόρηση δεν είναι έγκυρη ή πολύ έντονη και επικεντρωµένη σε φρικτά περιστατικά έχει ως αποτέλεσµα να πανικοβάλει τους πληγέντες οι οποίοι αρχίζουν να αµφισβητούν το µέγεθος της καταστροφής το οποίο υπέστησαν. Η επανειληµµένη βίωση της καταστροφής αυξάνει την ένταση των αντιδράσεων και τον τραυµατισµό που έχουν ήδη βιώσει τα άτοµα σε µια πληγείσα περιοχή. Παράλληλα εκφράστηκε η άποψη ότι τα Μ.Μ.Ε. δεν συνδράµουν καθόλου στη δηµιουργία κοινωνικών δικτύων, µέσα από την προβολή ανθρώπων που χρήζουν άµεσης κοινωνικής βοήθειας ενδεχοµένως επειδή εστιάζουν περισσότερο στην προβολή των κρίσιµων παραµέτρων του καταστροφικού συµβάντος.

78 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 78 Ο φορέας ο οποίος έκρινε ως λιγότερο αποτελεσµατικές όλες τις δράσεις των Μ.Μ.Ε. ήταν οι Μ.Κ.Ο. ενώ ο φορέας όπου αναγνώρισε την µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα στις δράσεις αυτές ήταν τα νοσηλευτικά ιδρύµατα (Σχήµα 23). Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (Μ.Κ.Ο) Όλες οι υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που παρέχονται από τις Μ.ΚΟ. βαθµολογήθηκαν από το σύνολο των ερωτηθέντων κατά µέσο όρο ως αρκετά αποτελεσµατικές, µε τη µέση αξιολόγηση να κυµαίνεται από 2,5 έως 3,4 στην 5βαθµη κλίµακα (Σχήµατα 24 και 25). Ειδικότερα, µεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων (41,7%) απήντησαν ότι οι δράσεις ενηµέρωσης και εκπαίδευσης του πληθυσµού για την αντιµετώπιση των καταστροφών είναι αρκετά αποτελεσµατικές. Εξίσου θετική αξιολόγηση έλαβαν οι ενέργειες των Μ.Κ.Ο. για την οργάνωση των χώρων διαµονής των πληγέντων. Οι δράσεις ψυχολογικής υποστήριξης του

79 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 79 πληγέντος πληθυσµού βαθµολογήθηκαν µε 4 και 5 από το 47,2% των ερωτηθέντων. Η παρέµβαση των Μ.Κ.Ο. που αποκόµισε τη θετικότερη αξιολόγηση από όλους τους φορείς ψυχοκοινωνικής στήριξης είναι η κάλυψη των πρώτων αναγκών των πληγέντων µετά από ένα καταστροφικό συµβάν, η οποία από το 47,2% των ερωτηθέντων κρίθηκε από πολύ (4) έως και απόλυτα αποτελεσµατική (5). Εξετάζοντας την συνολική αξιολόγηση των Μ.Κ.Ο. χωριστά από κάθε φορέα ερωτηθέντων (σχήµα 26) διαπιστώνεται ότι η θετικότερη αξιολόγηση όλων των δράσεων των Μ.Κ.Ο προήλθε από το Ε.Κ.Κ.Α., γεγονός αναµενόµενο από την στιγµή που οι εν λόγω φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης έχουν συνεργαστεί σε πλειάδα καταστροφικών συµβάντων. Αντίθετα οι Ο.Τ.Α απέδωσαν το χαµηλότερο βαθµό στις δράσεις των Μ.Κ.Ο σε σχέση µε τους υπόλοιπους φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Τα τελευταία χρόνια οι Μ.Κ.Ο. και οι εθελοντές έχουν διαδραµατίσει καίριο ρόλο στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη του πληθυσµού µετά από καταστροφικά συµβάντα. Αποτελούν σηµαντικό παράγοντα του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Το λόγω του αληθές αποδεικνύεται και στην παρούσα έρευνα, όπου βλέπουµε κυβερνητικούς φορείς όπως το Ε.Κ.Κ.Α να αξιολογούν πολύ θετικά τη δράση µη κυβερνητικών φορέων.

80 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα Αξιολόγηση κρίσιµων παραµέτρων συστήµατος Μετά την αξιολόγηση των επιµέρους υπηρεσιών των εµπλεκόµενων φορέων, στόχος της έρευνας αποτελεί η διερεύνηση του τρόπου οργάνωσης και λειτουργίας του ισχύοντος συστήµατος παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα, ο βαθµός συνεργασίας, συντονισµού και συνέργειας των εµπλεκόµενων φορέων, καθώς και η συνδροµή µη θεσµοθετηµένων δοµών και κοινωνικών οµάδων, πριν και µετά την επέλευση της έκτακτης ανάγκης. Η ψυχοκοινωνική υποστήριξη είναι αναγκαίο να έχει περισσότερο χαρακτήρα προληπτικό παρά κατασταλτικό. Στα πλαίσια της πρόληψης κρίνεται απαραίτητος ο σχεδιασµός της ψυχοκοινωνικής απόκρισης, ο προγραµµατισµός και η οργάνωση των δράσεων των εµπλεκόµενων φορέων. Σε συνδυασµό µε τα παραπάνω, πρέπει να πραγµατοποιούνται ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις ευαισθητοποίησης, ενηµέρωσης και εκπαίδευσης του πληθυσµού. Τα συµπεράσµατα τα οποία εξήχθησαν για την αποτελεσµατικότητα του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στους εν λόγω τοµείς είναι τα ακόλουθα: Σχεδιασµός συστήµατος παρέµβασης, προγραµµατισµός και οργάνωση δράσεων εµπλεκόµενων φορέων Βασικές συνιστώσες της αποτελεσµατικότητας του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών αποτελεί ο σχεδιασµός του συστήµατος παρέµβασης, ο προγραµµατισµός και η οργάνωση των δράσεων των εµπλεκόµενων φορέων.

81 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 81 Για τους σκοπούς της έρευνας ζητήθηκε από τους συµµετέχοντες να δηλώσουν το βαθµό συµφωνίας ή διαφωνίας τους µε προτάσεις διαπιστώσεις που αφορούν στον ισχύον τρόπο σχεδιασµού δοµών, οργάνωσης, και παρέµβασης των εµπλεκόµενων φορέων στην παροχή ψυχοκοινωνικής στήριξης σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης στην Ελλάδα (Σχήµα 27). Αναφορικά µε το αν υφίσταται κάποιο στρατηγικό σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης το οποίο ενεργοποιείται σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (49%) απήντησε ότι διαφωνεί ή µάλλον διαφωνεί. Η ίδια άποψη εκφράστηκε αναφορικά µε το αν κάθε φορέας συντάσσει σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης Επιπλέον το 54,9% των ερωτηθέντων διαφωνεί ή διαφωνεί λίγο µε την άποψη ότι κάθε φορέας ψυχοκοινωνικής υποστήριξης έχει διακριτό ρόλο και χώρο δράσης, ο οποίος προσδιορίζεται µε σαφήνεια από κάποιο στρατηγικό σχέδιο έκτακτης ανάγκης, έτσι ώστε να µην υφίστανται επικαλύψεις αρµοδιοτήτων στις παρεχόµενες υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Αντίθετα, το 33,3% διαφωνεί ή µάλλον διαφωνεί ότι προβλέπεται συντονιστικό όργανο το οποίο παρεµβαίνει και συντονίζει αποτελεσµατικά τις ενέργειες ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Παράλληλα. οι υπάλληλοι κατά πλειοψηφία (52,9%) διαφώνησαν ή µάλλον διαφώνησαν µε την πεποίθηση ότι το προσωπικό των φορέων που εµπλέκονται στην παροχή ψυχικής βοήθειας είναι άριστα εκπαιδευµένο. Εκφράστηκε η άποψη (62,7%) ότι και το προσωπικό των σωµάτων ασφαλείας πρέπει να εκπαιδευτεί στην παροχή πρώτης ψυχικής βοήθειας στους πληγέντες. Επιπρόσθετα, µεγάλο ποσοστό διαφωνεί µε την άποψη ότι γίνεται

82 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 82 αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης µετά την επέλευση του καταστροφικού συµβάντος. έτσι ώστε οι αποκλίσεις από την επιθυµητή απόδοση να ενσωµατώνονται στο µελλοντικό σχεδιασµό. Ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις: ενηµέρωση, εκπαίδευση, ευαισθητοποίηση πληθυσµού Η πλειοψηφία των υπαλλήλων (33,3%) στους οποίους διανεµήθηκε το ερωτηµατολόγιο θεωρούν ότι η κοινότητα δεν είναι ευαισθητοποιηµένη και ενηµερωµένη για τους κινδύνους που πρόκειται να αντιµετωπίσει µετά από µια καταστροφή γεγονός που επαυξάνει την ευαλωτότητα της. Μεγάλο τµήµα των ερωτηθέντων (43,1%) διαφωνεί ή µάλλον διαφωνεί µε την άποψη ότι στα σχολεία γίνεται ενηµέρωση και διανέµεται εκπαιδευτικό υλικό σχετικά µε τον τρόπο αντιµετώπισης των δυσκολιών µε τις οποίες έρχονται αντιµέτωπες τα παιδιά µετά από το καταστροφικό συµβάν. Το γεγονός αυτό κρίνεται ιδιαίτερα δυσάρεστο από τη στιγµή που τα παιδιά αποτελούν µια οµάδα του πληθυσµού που χαρακτηρίζεται από αυξηµένη ευαλωτότητα ως προς την ανάπτυξη δυσµενών ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων (Σχήµα 28). Αποτελεσµατικότητα ενεργειών κατά και µετά την επέλευση του έκτακτου καταστροφικού γεγονότος Στην ενότητα αυτή εξετάζονται κάποιες καθοριστικές ενέργειες µετά από την επέλευση του καταστροφικού συµβάντος, από τις οποίες θα κριθεί η συνολική επιτυχία των ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων (Σχήµα 29). Κατά πρώτο λόγο είναι πολύ σηµαντικό οι Ο.Τ.Α. της πληγείσας περιοχής να ενηµερώνουν έγκαιρα τους πολίτες για την άφιξη κλιµακίων αλληλεγγύης από το Ε.Κ.Κ.Α. ή από Μ.Κ.Ο. Το 39,2% των υπαλλήλων διαφωνεί λίγο έως απόλυτα ότι οι Ο.Τ.Α ανταπεξέρχονται επιτυχώς σε αυτήν την αποστολή τους. Παράλληλα εξίσου σηµαντικό ποσοστό (47,1%) διαφωνεί ή διαφωνεί λίγο ότι γενικότερα οι πληγέντες ενηµερώνονται

83 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 83 άµεσα και έγκαιρα για τους φορείς στους οποίους µπορούν να απευθυνθούν για την παροχή ψυχοκοινωνικής βοήθειας. Η διαπίστωση αυτή αναδεικνύει την αναποτελεσµατικότα των Μ.Μ.Ε. ως προς τον τρόπο διαχείρισης της πληροφόρησης και τη µη επαρκή ενεργοποίηση των υπόλοιπων φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στον τοµέα της ενηµέρωσης των πληγέντων. Μεταγενέστερα, κρίνεται καθοριστικός ο τρόπος µε τον οποίο τα Μ.Μ.Ε θα καλύψουν το καταστροφικό συµβάν ώστε να αποφύγουν τη διασπορά φηµολογίας και να καθησυχάσουν το κοινό. Ως προς αυτό, η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων (60,8%) θεωρεί ότι τα Μ.Μ.Ε. δε λειτουργούν αποτρεπτικά προς τη δηµιουργία φηµολογίας και ουσιαστικά δεν καθησυχάζουν το κοινό. ιερευνώντας τη ροή επικοινωνίας µεταξύ των κύριων φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, το 74,5% των ερωτηθέντων µάλλον συµφωνεί ή και συµφωνεί µε τη διαπίστωση ότι υπάρχει ελλιπής επικοινωνία µεταξύ των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Η έλλειψη επικοινωνίας ενδεχοµένως οφείλεται στην έλλειψη στρατηγικού σχεδίου στο οποίο θα καθορίζονται µε σαφήνεια οι αρµοδιότητες του κάθε φορέα και οι ροές επικοινωνίας µεταξύ όλων των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Παράλληλα, το 54,9% των ερωτηθέντων συµφωνούν ή µάλλον συµφωνούν ότι δίνεται έµφαση στην κάλυψη των αναγκών ειδικών πληθυσµιακών οµάδων όπως ηλικιωµένων, µεταναστών και Α.ΜΕ.Α.

84 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 84 Κοινωνική δικτύωση και εθελοντισµός Βασική συνιστώσα της παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα αναδεικνύεται η οργανωµένη εθελοντική δράση και η κοινωνική δικτύωση (Σχήµα 30). Το 70,6% των ερωτηθέντων συµφωνεί ή και µάλλον συµφωνεί µε την άποψη ότι η οργανωµένη εθελοντική δράση είναι καθοριστική για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη του πληθυσµού σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Ο εθελοντισµός τα τελευταία χρόνια έχει καταξιωθεί στη συνείδηση του κόσµου. Οι εθελοντές αναλαµβάνουν πληθώρα δράσεων από την οργάνωση των καταυλισµών µέχρι την ψυχολογική στήριξη του πληγέντος πληθυσµού και έχουν διαδραµατίσει καίριο ρόλο στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη του πληγέντος πληθυσµού κατά τη διάρκεια προγενέστερων καταστάσεων εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα. Επιπλέον, το 74,5% των ερωτηθέντων συµφώνησε µάλλον ή απόλυτα ότι η κοινωνική δικτύωση αποτελεί σηµαντικό παράγοντα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε έκτακτες ανάγκες. Σε µια οργανωµένη κοινωνία ο κοινωνικός περίγυρος προσφέρει φροντίδα, στήριξη και ενθάρρυνση. Μάρτυρες, παριστάµενοι και επιζήσαντες καταστροφών αντιδρούν αυθόρµητα προσφέροντας βοήθεια, παρηγοριά και συµπαράσταση στα θύµατα προτού ακόµη φτάσουν τα σωστικά συνεργεία στο χώρο. Ο πόνος και τα βάσανα των άλλων γεννούν ισχυρά συναισθήµατα αλληλεγγύης, συµπάθειας και επιθυµίας για αλληλοβοήθεια. Η επάρκεια αυτής της υποστηρικτικής λειτουργίας έχει την ικανότητα µερικής απορρόφησης του στρες ενώ ταυτόχρονα προσφέρει και τη συναισθηµατική κάλυψη που βοηθά στην αύξηση των δυνατοτήτων επεξεργασίας του στρεσογόννου γεγονότος.

85 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα Συνολική αποτελεσµατικότητα φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης Από τα ανωτέρω και επιχειρώντας τη συγκριτική αξιολόγηση των εµπλεκόµενων φορέων στο σύστηµα παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Ελλάδα, λαµβάνοντας υπόψη τη µέση αξιολόγηση όλων των παρεχόµενων υπηρεσιών τους, διαπιστώνεται ότι ως πιο αποτελεσµατικός φορέας κρίθηκε το Ε.Κ.Κ.Α. και οι Μ.Κ.Ο. Ως λιγότερο αποτελεσµατικός ενδιάµεσος φορέας ψυχοκοινωνικής στήριξης αξιολογήθηκαν τα Μ.Μ.Ε. (Σχήµα 31). 6. Συµπεράσµατα έρευνας Η παρούσα πρωτογενής έρευνα επικεντρώνεται στη διερεύνηση της αποτελεσµατικότητας των επιµέρους δράσεων των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε έκτακτες ανάγκες και κάποιων κρίσιµων πτυχών του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Αρχικά διερευνάται αν είναι γνωστές οι δράσεις των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε έκτακτες ανάγκες. Από την προαναφερθείσα στατιστική ανάλυση διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει φορέας του οποίου οι δράσεις να είναι γνωστές στο σύνολο του δείγµατος. Ακόµα και οι υπηρεσίες του Ε.Κ.Κ.Α., που αποτελεί τον κατεξοχήν φορέα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, όχι µόνο δεν είναι ευρέως γνωστές αλλά είναι σε χαµηλότερο ποσοστό γνωστές σε σχέση µε τη δράση άλλων φορέων. Αυτό ενδεχοµένως να καταδεικνύει την ελλιπή συνεργασία µεταξύ του Ε.Κ.Κ.Α. και των λοιπών φορέων ψυχοκοινωνικής στήριξης κατά τη διάρκεια προγενέστερων έκτακτων αναγκών.

86 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 86 Αξιολογώντας τις δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης ανά φορέα, προκύπτει ότι όλες οι υπηρεσίες του Ε.Κ.Κ.Α. και των Μ.Κ.Ο. κρίνονται αρκετά αποτελεσµατικές. Αντίθετα οι ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις του Σ.Ε.Ψ., των νοσηλευτικών ιδρυµάτων και των Ο.Τ.Α λαµβάνουν χαµηλότερες αξιολογήσεις ως προς την αποτελεσµατικότητα τους. Λαµβάνοντας υπόψη τις αξιολογήσεις των επιµέρους υπηρεσιών των εµπλεκόµενων φορέων είναι δυνατό να εξαχθούν συµπεράσµατα ως προς τη συνολική µέση αποτελεσµατικότητα ανά φορέα. Ο φορέας ο οποίος έλαβε την καλύτερη αξιολόγηση στο σύνολο των δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης του πληγέντος πληθυσµού ήταν το Ε.Κ.Κ.Α. και οι Μ.Κ.Ο. ενώ ο φορέας που έλαβε τις πιο δυσµενείς αξιολογήσεις ως προς την αποτελεσµατικότητα των δράσεων του ήταν τα Μ.Μ.Ε. ως ενδιάµεσος φορέας ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Ως προς τις κρίσιµες παραµέτρους του συστήµατος παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην Ελλάδα σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών, διαπιστώνεται ελλιπής σχεδιασµός, προγραµµατισµός και οργάνωση των δράσεων ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Κατά συνέπεια, οι ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις έχουν περισσότερο κατασταλτικό παρά προληπτικό χαρακτήρα, µε αποτέλεσµα να µην πραγµατοποιούνται δράσεις ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης της κοινότητας για τη φύση και τον τρόπο αντιµετώπισης των κινδύνων. Επιπρόσθετα, επιµέρους προϋποθέσεις για την εύρυθµη λειτουργία του συστήµατος κατά τη διάρκεια µιας έκτακτης ανάγκης, όπως η έγκαιρη και άµεση ενηµέρωση των πληγέντων για τους φορείς στους οποίους µπορούν να απευθυνθούν και η επαρκής επικοινωνία µεταξύ των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης δείχνουν να µην πληρούνται. Σηµαντικοί παράµετροι της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης κρίνονται ο εθελοντισµός και η κοινωνική δικτύωση.

87 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 87 VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ VΙ Η Παγκόσµια κοινή γνώµη ασχολείται µε τις φυσικές καταστροφές και τα τεχνολογικά ατυχήµατα µε αυξανόµενη συχνότητα και ανησυχία κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Συχνές καταστροφικές πληµµύρες, φονικοί σεισµοί, κατολισθήσεις και άλλα φυσικά φαινόµενα που ξεπερνούν τις ανθρώπινες δυνάµεις, δίνουν την εντύπωση µιας επιταχυνόµενης διαδικασίας αλλαγών στη γήινη επιφάνεια, ιδιαίτερα σε γεωτεκτονικά ενεργές και κλιµατολογικά ευαίσθητες περιοχές του πλανήτη. Τα καταστροφικά γεγονότα συνοδεύονται όχι µόνο από υλικές απώλειες αλλά και από πόνο και δυσµενείς ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις τόσο για τα άτοµα όσο και για τις κοινωνίες και το περιβάλλον. Η καταστροφή αποτελεί µείζον τραυµατικό γεγονός. Ειδικότερα, τα καταστροφικά τραυµατικά γεγονότα αποτελούν αναπόσπαστο κοµµάτι του ελλαδικού χώρου. Ο καύσωνας του 1987, ο σεισµός της Πάρνηθας του 1999, το θανατηφόρο τροχαίο ατύχηµα στο Μαλιακό µε θύµατα µαθητές Λυκείου, οι πυρκαγιές της Ηλείας, της Ευβοίας, της Βορειοανατολικής Αττικής αποτελούν λίγες µόνο περιπτώσεις καταστροφικών συµβάντων που αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Τα καταστροφικά αυτά γεγονότα είχαν σοβαρές και εκτεταµένες βιοψυχοκοινωνικές επιπτώσεις τόσο στη ζωή των ατόµων όσο και στη ζωή των τοπικών κοινοτήτων ή της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας. Κατά το παρελθόν οι ψυχοκοινωνικές ανάγκες των θυµάτων της καταστροφής θεωρούνταν δευτερεύουσες, τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται η σηµαντικότητα των ψυχοκοινωνικών συνεπειών και να επισηµαίνεται η ανάγκη ύπαρξης ενός αποτελεσµατικού συστήµατος παροχής ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών. Το ελληνικό σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών βασίζεται στη δράση του Ε.Κ.Κ.Α., του Σ.Ε.Ψ., των νοσηλευτικών ιδρυµάτων, του Ι.Κ.Π.Α, των Ο.Τ.Α και των Μη Κυβερνητικών και Εθελοντικών Οργανώσεων. Το θέµα είναι κατά πόσο το εν λόγω σύστηµα λειτουργεί αποτελεσµατικά σε καταστάσεις κρίσης. Κατόπιν µελέτης της ελληνικής και ξένης αρθρογραφίας και βιβλιογραφίας, επισηµάνθηκαν ο τρόπος µε τον οποίο θα πρέπει να δοµείται και να λειτουργεί ένα σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε έκτακτες ανάγκες καθώς και οι στόχοι από τις οποίες πρέπει να διέπονται οι ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις. Μέσω της πρωτογενούς έρευνας

88 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 88 επιχειρήθηκε να διαπιστωθεί πέρα από την αποτελεσµατικότητα των δράσεων των επιµέρους φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και εάν το ελληνικό σύστηµα δοµείται µε σωστό τρόπο. Εξετάσθηκε αν υφίσταται εκ των προτέρων προετοιµασία της ψυχοκοινωνικής απόκρισης, αν πραγµατοποιούνται ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις ευαισθητοποίησης της κοινότητας πριν από την επέλευση του καταστροφικού παράγοντα, αν οι ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις διέπονται από κάποιους στόχους. Με βάση τα πορίσµατα της διενεργηθείσας πρωτογενούς έρευνας το ελληνικό σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών παρουσιάζει ελλείψεις από τη στιγµή που επί µέρους δράσεις φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης δεν είναι τόσο αποτελεσµατικές όσο θα έπρεπε και δεν πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις που διασφαλίζουν την επιτυχία της ψυχοκοινωνικής απόκρισης. Οι ελλείψεις οι οποίες διαπιστώνονται είναι οι ακόλουθες: Το προσωπικό των φορέων που εµπλέκονται στην παροχή πρώτης ψυχικής βοήθειας σε πληγέντες δεν είναι άριστα εκπαιδευµένο. εν υφίσταται στρατηγικό σχέδιο έκτακτης ανάγκης για την παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, το οποίο να ενεργοποιείται µετά την επέλευση του έκτακτου γεγονότος. εν συντάσσουν όλοι οι εµπλεκόµενοι φορείς σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Οι πληγείσες οµάδες δεν ενηµερώνονται άµεσα και έγκαιρα για τους φορείς στους οποίους µπορούν να απευθυνθούν για την παροχή ψυχοκοινωνικής βοήθειας. εν προβλέπεται συντονιστικό όργανο το οποίο παρεµβαίνει και συντονίζει αποτελεσµατικά τις ενέργειες των φορέων ψυχοκοινωνικής στήριξης. Κάθε φορέας ψυχοκοινωνικής παρέµβασης δεν έχει διακριτό ρόλο και χώρο δράσης και υπάρχουν επικαλύψεις στις παρεχόµενες υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης κατά την εκδήλωση του έκτακτου συµβάντος. Υπάρχει ελλιπής επικοινωνία µεταξύ των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης µετά το καταστροφικό συµβάν. Μετά την επέλευση του καταστροφικού συµβάντος δεν γίνεται αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των παρεµβάσεων.

89 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 89 Στα σχολεία δεν υπάρχει επαρκής ενηµέρωση ούτε διανέµεται εκπαιδευτικό υλικό σχετικά µε τον τρόπο αντιµετώπισης των δυσκολιών µε τις οποίες έρχονται αντιµέτωπες τα παιδιά µετά το καταστροφικό συµβάν. Τα Μ.Μ.Ε δεν λειτουργούν αποτρεπτικά προς τη δηµιουργία φηµολογίας ούτε καθησυχάζουν το κοινό. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση δεν ενηµερώνει έγκαιρα τους πολίτες στην πληγείσα περιοχή προκειµένου να απευθυνθούν στα αντίστοιχα κλιµάκια που έχουν µεταβεί για την παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Το προσωπικό των υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης (ΕΛΑΣ, Πυροσβεστική, Ένοπλες υνάµεις) δεν είναι εκπαιδευµένο στην παροχή πρώτης ψυχικής βοήθειας στους πληγέντες. Η κοινότητα δεν είναι ευαισθητοποιηµένη και ενηµερωµένη σχετικά µε τους κινδύνους που πρόκειται να αντιµετωπίσει µετά από µια φυσική καταστροφή. Κατά συνέπεια πρέπει να αναληφθούν ενέργειες βελτίωσης της αποτελεσµατικότητας των επιµέρους δράσεων των φορέων, βελτίωσης του σχεδιασµού του συστήµατος παρέµβασης, προγραµµατισµού και οργάνωσης των δράσεων των εµπλεκόµενων φορέων και υλοποίησης περισσότερων ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων πριν από την επέλευση της καταστροφής. Οι προτάσεις βελτίωσης του συστήµατος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στους προαναφερθέντες τοµείς παρατίθενται ως ακολούθως: Βελτίωση της αποτελεσµατικότητας των επιµέρους δράσεων των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης Πριν προταθούν τρόποι βελτίωσης των ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών των φορέων που µε βάση τα πορίσµατα της παρούσας έρευνας χαρακτηρίζονται από µη ικανοποιητική αποτελεσµατικότητα, είναι κρίσιµο να εντοπισθούν και να αναλυθούν οι ενδεχόµενες ελλείψεις και αδυναµίες του τρόπου οργάνωσης και λειτουργίας των φορέων. Οι φορείς στους οποίους επικεντρώνεται η ανάλυση είναι ο Σ.Ε.Ψ., οι Ο.Τ.Α., τα νοσηλευτικά ιδρύµατα και τα Μ.Μ.Ε. Κατά πρώτο λόγο, ένας από τους φορείς του οποίου η εµπειρία δεν έχει αξιοποιηθεί στο µέγιστο για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη των πληγέντων αποτελεί ο Σ.Ε.Ψ. Η

90 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 90 συµβολή του Σ.Ε.Ψ. στην αντιµετώπιση των καταστροφών και στη διαχείριση των κρίσεων κρίνεται ιδιαίτερα σηµαντική διότι λόγω του µεγάλου αριθµού ψυχολόγων που έχει ως µέλη, µπορούν να προσφέρουν τάχιστα, υψηλού επιπέδου υπηρεσίες ψυχολογικής υποστήριξης µετά από µια καταστροφή. Για το λόγο αυτό καθίσταται επιτακτικά αναγκαίο οι δοµές ψυχολογικών υπηρεσιών του Σ.Ε.Ψ. να γίνουν µόνιµες και να µην ενεργοποιούνται µόνο κατά την επέλευση της έκτακτης ανάγκης. Η τηλεφωνική γραµµή ψυχολογικής υποστήριξης του Σ.Ε.Ψ θα µπορούσε να λειτουργεί σε µόνιµη βάση, όλη τη διάρκεια του έτους και όχι µόνο λίγους µήνες µετά το καταστροφικό συµβάν. Η χαµηλή αποτελεσµατικότητα των Ο.Τ.Α. στην πλειονότητα των υπηρεσιών κοινωνικής και ψυχολογικής στήριξης του πληγέντος πληθυσµού, µπορεί να οφείλεται στον ανεπαρκή σχεδιασµό και στην ελλιπή εκπαίδευση των υπαλλήλων του δήµου προκειµένου να είναι σε θέση παράσχουν ψυχοκοινωνική βοήθεια στους πληγέντες. Οι Ο.Τ.Α. έχουν τη δυνατότητα να προσεγγίσουν τα προβλήµατα στην ουσία τους, εξαιτίας του γεγονότος ότι αποτελούν το εγγύτερο διοικητικό επίπεδο προς τους πολίτες. Αποτελούν γνώστες των συνθηκών που επικρατούν µετά από ένα καταστροφικό συµβάν, των δυσκολιών που αντιµετωπίζουν οι πληγέντες στην καθηµερινότητα. Είναι αναγκαίο να αναλάβουν ενεργές δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης µετά από καταστροφές, να βρίσκονται σε άµεση επικοινωνία µε τους υπόλοιπους φορείς προκειµένου να τους ενηµερώνουν για την επικρατούσα κατάσταση, τις ανάγκες των πληγέντων και την επάρκεια των υπαρχουσών δοµών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Μόνο εάν οι υπάρχουσες υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε τοπικό επίπεδο δεν επαρκούν θα πρέπει να παρεµβαίνουν οι φορείς σε κεντρικό επίπεδο. Όλα αυτά µπορούν να επιτευχθούν µέσω του σχεδιασµού βάσει του οποίου θα προσδιορίζονται οι οµάδες ψυχοκοινωνικής παρέµβασης οι οποίες θα µεταβαίνουν άµεσα στο χώρο συγκέντρωσης των πληγέντων. Οι οµάδες αυτές θα µπορούσαν να λειτουργούν κατά το πρότυπο των Ο.ΤΑ.Π του Ε.Κ.Κ.Α, σε τοπικό επίπεδο κατά την άµεση µετακαταστροφική φάση. Κατά την φάση αποκατάστασης οι τοπικοί φορείς θα πρέπει να φροντίζουν για την προετοιµασία συµβολοποιηµένων ηµερών ανάµνησης και για την προσωπική προσέγγιση των τραυµατιών και των συγγενών των θυµάτων. Η ανεπάρκεια ή έλλειψη ενσωµάτωσης του σχεδιασµού ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στις επιχειρησιακές διαδικασίες των ιατρικών υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης των νοσηλευτικών ιδρυµάτων συνιστά τροχοπέδη για την αποτελεσµατική αντιµετώπιση µιας κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Επιπλέον νοσοκόµοι, γιατροί και το υπόλοιπο προσωπικό των νοσηλευτικών ιδρυµάτων οφείλουν να εκπαιδευτούν στην ψυχοκοινωνική παρέµβαση.

91 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 91 Σχετικά µε την συµβολή των Μ.Μ.Ε., κρίνεται απαραίτητο να επικεντρωθούν σε ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις ενηµέρωσης του πληθυσµού µέσα από την προβολή εκποµπών για τη φύση των καταστροφικών κινδύνων και τα ενδεικνυόµενα µέτρα αυτοπροστασίας σε περίπτωση επέλευσης του καταστροφικού συµβάντος. Επιπλέον η εκπαίδευση των δηµοσιογράφων από ψυχολόγους αποτελεί κρίσιµη παράµετρο καθώς µια καταστροφή αποτελεί το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για τα Μ.Μ.Ε. και οι εργαζόµενοι σε αυτά υφίστανται πάντα τον ψυχικό τραυµατισµό ευρισκόµενοι στον τόπο µιας καταστροφής. Οι δηµοσιογράφοι οφείλουν να γνωρίζουν και για την ιδιαίτερη ψυχική κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι επιζώντες και οι συγγενείς των θυµάτων ώστε να µην τους επιβαρύνουν προκειµένου να επιτελέσουν το έργο τους, ούτε να µεταδίδουν εικόνες µέσω εκποµπών που επιδεινώνουν την ψυχική τους κατάσταση. Αντίθετα µέσα από τις εκποµπές τους πρέπει να εντοπίζουν και να προβάλουν τις οµάδες του πληθυσµού που παρουσιάζουν αυξηµένα προβλήµατα µετά από µια καταστροφή, να ενθαρρύνουν τους πληγέντες να προσφέρουν βοήθεια στους συνανθρώπους τους και να δηµιουργούν κοινωνικά δίκτυα προφοράς στην κοινότητα. Σχεδιασµός συστήµατος παρέµβασης, προγραµµατισµός και οργάνωση των δράσεων εµπλεκόµενων φορέων (προετοιµασία συστήµατος ψυχοκοινωνικής απόκρισης) Από τα αποτελέσµατα της έρευνας διαπιστώθηκε ότι στην Ελλάδα δεν υφίσταται σχεδιασµός της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης γεγονός που δυσχεραίνει την αποτελεσµατική λειτουργία του συστήµατος. Η ψυχοκοινωνική υποστήριξη ιδιαίτερα σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης προϋποθέτει την εµπλοκή και δραστηριοποίηση φορέων που ανήκουν σε διαφορετικά διοικητικά επίπεδα και οργανισµούς, εθελοντικών και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων. Κατά συνέπεια κρίνεται απαραίτητη η ύπαρξη ενός στρατηγικού σχεδίου ψυχοκοινωνικής υποστήριξης για όλες τις µορφές σοβαρών ατυχηµάτων ή καταστροφών ανεξάρτητα από τη φύση τους. Στο στρατηγικό σχέδιο θα καθορίζονται οι οργανισµοί και οι τοπικές αρχές, θεσπισµένοι και σε εθελοντική βάση, οι οποίοι κρίνονται κατάλληλοι για να συµµετέχουν σε ένα δίκτυο ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και το συντονιστικό όργανο των δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Θα προσδιορίζονται τα όρια αρµοδιότητας κάθε φορέα, οι τυποποιηµένες επιχειρησιακές διαδικασίες και το µοντέλο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Κατ αυτό τον τρόπο κάθε φορέας θα έχει διακριτό ρόλο και χώρο δράσης και δε θα παρουσιάζονται οι επικαλύψεις αρµοδιοτήτων και οι επικοινωνιακές δυσχέρειες που χαρακτήριζαν προγενέστερες επιχειρήσεις ψυχοκοινωνικών

92 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 92 παρεµβάσεων. Ο σχεδιασµός της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης πρέπει να ενσωµατωθεί στα γενικά σχέδια αντιµετώπισης έκτακτων αναγκών ανά καταστροφή και στις επιχειρησιακές διαδικασίες των ιατρικών υπηρεσιών εκτάκτου ανάγκης. Το στρατηγικό σχέδιο πρέπει να ελέγχεται ανά τα τακτά χρονικά διαστήµατα µέσω ασκήσεων προσοµοίωσης. Σχέδιο ψυχοκοινωνικής παρέµβασης πρέπει να καταρτίζει κάθε φορέας που εµπλέκεται στην αντιµετώπιση µιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης και όχι µόνο οι κύριοι φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Μετά την εκδήλωση της καταστροφής η ψυχοκοινωνική υποστήριξη πρέπει να συνιστά µέρος των δραστηριοτήτων όλων των υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης (αστυνοµία, πυροσβεστική, ιατρικές υπηρεσίες εκτάκτου ανάγκης). εν επιτρέπεται να απουσιάζει η ψυχοκοινωνική παρέµβαση προς τα θύµατα της καταστροφής και το προσωπικό των υπηρεσιών της έκτακτης ανάγκης, από το σχεδιασµό της διαχείρισης εκτάκτων αναγκών των υπηρεσιών αυτών. Επιπλέον αναπόσπαστο τµήµα του σχεδιασµού της ψυχοκοινωνικής απόκρισης, αποτελεί η συνεχής εκπαίδευση του προσωπικού των φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης αλλά και των υπηρεσιών εκτάκτου ανάγκης. Η εκπαίδευση του προσωπικού των υπηρεσιών εκτάκτου ανάγκης είναι απαραίτητη προκείµενου να αναπτύξει τις βασικές δεξιότητες απόκρισης στα ψυχοκοινωνικά πλήγµατα των τραυµατιών, των σώων επιζώντων και των τραυµατιών. Οι επαγγελµατίες διασώστες πρέπει να γνωρίζουν Ψυχικές Πρώτες Βοήθειες καθώς και µια σύντοµη ψυχοτραυµατολογία πριν λάβουν µέρος στην αντιµετώπιση των επιπτώσεων από µια καταστροφή. Πρέπει να συµπεριληφθούν στα προγράµµατα εκπαίδευσης τους και τεχνικές διαχείρισης του έντονου στρες από το οποίο καταβάλλονται κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων. Η εκπαίδευση του προερχόµενου από διαφορετικές υπηρεσίες προσωπικού αποσκοπεί στην επιλογή του κατάλληλου ανθρώπινου δυναµικού που θα πλαισιώσει τις οµάδες ψυχοκοινωνικής παρέµβασης και στην βελτίωση των δεξιοτήτων σε ατοµικό και οµαδικό επίπεδο σε ότι αφορά στην παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Μετά το πέρας της εκπαίδευσης θα επιλεγεί το προσωπικό το οποίο έχει τις κατάλληλες δεξιότητες ψυχοκοινωνικής απόκρισης. Η εκπαίδευση είναι απαραίτητο να έχει τόσο θεωρητικό όσο και πρακτικό. Οι φορείς ψυχοκοινωνικής απόκρισης πρέπει να µάθουν να υιοθετούν ένα βασικό πρότυπο ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης αλλά και να λειτουργούν µεταξύ τους αρµονικά έχοντας διακριτούς ρόλους και πεδίο δράσης. Μέσω της εκπαίδευσης το προσωπικό αποκτά κοινή γλώσσα ψυχοτραυµατολογίας και υιοθετεί

93 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 93 πρωτόκολλα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης τα οποία υποδεικνύουν ενδεδειγµένους τρόπους επικοινωνίας µε τους πληγέντες, µε τα Μ.Μ.Ε και τις οικογένειες των πληγέντων. Η εκπαίδευση πρέπει να βασίζεται στις κατευθυντήριες οδηγίες του στρατηγικού σχεδίου και να συµµετέχουν όλοι οι φορείς ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Εξίσου σηµαντική συνιστώσα της οργάνωσης της ψυχοκοινωνικής απόκρισης κρίνεται η αξιολόγηση της προετοιµασίας, των δραστηριοτήτων σε όλες τις φάσεις και των τελικών αποτελεσµάτων. Η αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των δράσεων θα πρέπει να γίνεται όχι µόνο αναφορικά µε τη µεθοδολογία και τις εφαρµοζόµενες προσεγγίσεις ατοµικής υποστήριξης αλλά ιδιαίτερα ως προς τη προσέγγιση της συγκεκριµένης έκτακτης ανάγκης, µε αντικειµενικό σκοπό την ενσωµάτωση των εµπειριών που προκύπτουν σε µελλοντικές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και τη λήψη διορθωτικών ενεργειών. Οι διορθωτικές ενέργειες πρέπει να αποτελούν αφορµή για την επικαιροποίηση του σχεδιασµού Σχεδιασµός και υλοποίηση περισσότερων ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων ενηµέρωσης, εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης του πληθυσµού Στην πρωτοβάθµια αντιµετώπιση και πρόληψη των καταστροφικών επιπτώσεων ανήκουν η γνώση του επικείµενου καταστροφικού παράγοντα, η δυνατότητα παροχής έγκαιρης προστασίας και η δυνατότητα ουσιαστικής προετοιµασίας για το ενδεχόµενο επέλευσής του. Επιπλέον είναι σηµαντικό για τον πληθυσµό να έχει πληροφορηθεί πριν από την επέλευση της καταστροφής τις δυνατότητες της ψυχοκοινωνικής παρέµβασης. Η ελληνική κοινωνία δεν είναι αρκετά ευαισθητοποιηµένη σχετικά µε τους κινδύνους που αναµένεται να αντιµετωπίσει µετά την επέλευση του καταστροφικού παράγοντα ούτε εκπαιδευµένη για την ανάπτυξη δεξιοτήτων µε σκοπό τη µείωση της βλάβης. Κυρίως το έργο της ευαισθητοποίησης της κοινότητας µπορούν να το αναλάβουν οι Ο.Τ.Α, τα Μ.Μ.Ε, οι Μ.Κ.Ο. Οι Ο.Τ.Α. και τα Μ.Μ.Ε. πρέπει να αναλάβουν περισσότερες δράσεις ευαισθητοποίησης και ενηµέρωσης του πληθυσµού σχετικά µε τη φύση και τον τρόπο αντιµετώπισης των επικείµενων καταστροφών. Συγκεκριµένα, κρίνεται απαραίτητο οι Ο.Τ.Α να διοργανώνουν προγράµµατα εκπαίδευσης των πολιτών για την αντιµετώπιση έκτακτων αναγκών µετά από φυσικές καταστροφές. Παράλληλα, κρίνεται απαραίτητο να διοργανώνονται σεµινάρια σε όσους φοιτούν στην πρωτοβάθµια, δευτεροβάθµια και τριτοβάθµια εκπαίδευση κατά το πρότυπο των σεµιναρίων που διενεργούνται από τον Ο.Α.Σ.Π και το Υπουργείο Παιδείας. Επιπλέον είναι σηµαντικό να δηµιουργηθούν από την

94 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 94 πολιτεία περισσότερα εκπαιδευτικά προγράµµατα κατά το πρότυπο του εθελοντικού εκπαιδευτικού προγράµµατος «Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους».

95 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 95 VII. ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ VIΙ Ευρετήριο Συντοµογραφιών Συντοµογραφία Μ.Κ.Ο. Ε.Κ.Κ.Α. Π.Ο.Υ. Μ.Μ.Ε. Υ.Υ.Κ.Α. Σ.Ε.Ψ. Ο.Τ.Α. Ψ.Ν.Α. Γ.Γ.Π.Π. Ν.Π... Ο.ΤΑ.Π. Κ.Κ.Σ. Ε.Κ.ΕΠ.Υ. Ι.Κ.Π.Α. Ε.Ε.Σ. Γ.Χ.Σ Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης Σύλλογος Ελλήνων Ψυχολόγων Οργανισµοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ψυχιατρικό Nοσοκοµείο Αττικής Γενική Γραµµατεία Πολιτικής Προστασίας Νοµικό Πρόσωπο ηµοσίου ικαίου Οµάδες Ταχείας Παρέµβασης Κέντρα Κοινωνικής Στήριξης Εθνικό Κέντρο Επιχειρήσεων Υγείας Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός Γιατροί Χωρίς Σύνορα Ευρετήριο Σχηµάτων Αριθµός Σχήµατος Περιγραφή Σχήµα 1 Στάδια επέλευσης-εξέλιξης καταστροφικού συµβάντος Σχήµα 2 Πυραµίδα Maslow-ιεράρχησης των αναγκών των πληγέντων µετά από µαζική κατάσταση έκτακτης ανάγκης Σχήµα 3 Φορείς παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην Ελλάδα Σχήµα 4 Απολογισµός Πεπραγµένων 2008, Τηλεφωνική Γραµµή (197)

96 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 96 Αριθµός Σχήµατος Σχήµα 5 Σχήµα 6 Σχήµα 7 Σχήµα 8 Σχήµα 9 Σχήµα 10 Σχήµα 11 Σχήµα 12 Σχήµα 13 Σχήµα 14 Σχήµα 15 Σχήµα 16 Σχήµα 17 Σχήµα 18 Σχήµα 19 Σχήµα 20 Σχήµα 21 Σχήµα 22 Σχήµα 23 Σχήµα 24 Σχήµα 25 Σχήµα 26 Σχήµα 27 Σχήµα 28 Σχήµα 29 Περιγραφή Πίνακας: Κ.Κ.Σ Αθήνας-Θεσσαλονίκης Απολογισµός Πεπραγµένων 2008, Ξενώνες Φύλο ερωτηθέντων Ηλικιακή σύνθεση του δείγµατος Φορείς απασχόλησης ερωτηθέντων Εµπειρία ερωτηθέντων σε παροχή ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης Προηγούµενη εµπειρία παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης (ανά φορέα ερωτηθέντων) Γνώση υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης Αξιολόγηση υπηρεσιών Ε.Κ.Κ.Α Αξιολόγηση υπηρεσιών Ε.Κ.Κ.Α ανά φορέα ερωτηθέντων Αξιολόγηση υπηρεσιών Σ.Ε.Ψ ανά φορέα ερωτηθέντων Αξιολόγηση υπηρεσιών Ο.Τ.Α Αξιολόγηση επιµέρους δράσεων Ο.Τ.Α Αξιολόγηση υπηρεσιών Ο.Τ.Α ανά φορέα ερωτηθέντων Αξιολόγηση υπηρεσιών νοσηλευτικών ιδρυµάτων Αναλυτική αξιολόγηση υπηρεσιών νοσηλευτικών ιδρυµάτων Αναλυτική αξιολόγηση υπηρεσιών νοσηλευτικών ιδρυµάτων ανά φορέα ερωτηθέντων Αξιολόγηση δράσης Μ.Μ.Ε Αναλυτική αξιολόγηση υπηρεσιών νοσηλευτικών ιδρυµάτων ανά φορέα ερωτηθέντων Αξιολόγηση δράσης Μ.Κ.Ο Επιµέρους βαθµολόγηση δράσεων Μ.Κ.Ο Αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας δράσης Μ.Κ.Ο ανά φορέα ερωτηθέντων Σχεδιασµός Συστήµατος παρέµβασης, προγραµµατισµός και οργάνωση δράσεων των εµπλεκόµενων φορέων Ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις: ενηµέρωση, εκπαίδευση, ευαισθητοποίηση Αποτελεσµατικότητα ενεργειών κατά και µετά την επέλευση του

97 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 97 Αριθµός Σχήµατος Σχήµα 30 Σχήµα 31 Περιγραφή καταστροφικού γεγονότος Κοινωνική δικτύωση και δράση µη θεσµικών φορέων Συγκριτική αξιολόγηση αποτελεσµατικότητας δράσεων των εµπλεκόµενων φορέων

98 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 98 VIΙI. ΠΗΓΕΣ VIΙΙ 1. Πρωτογενείς Πηγές Ν.3013/2002 (ΦΕΚ 102/Α/ ) «Αναβάθµιση της πολιτικής προστασίας και λοιπές διατάξεις» Ν.3106/2003 (ΦΕΚ 30/Α/ ) «Αναδιοργάνωση του Εθνικού Συστήµατος Κοινωνικής Φροντίδας και άλλες διατάξεις» Ν. 3370/2005 (ΦΕΚ 176/Α/ ) «Οργάνωση και Λειτουργία υπηρεσιών δηµόσιας υγείας και λοιπές διατάξεις» Π. 55/2008 (ΦΕΚ 86/Α/ ) «Οργανισµός του Ινστιτούτου Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης (Ι.Κ.Π.Α)» Ν.3463/2006 (ΦΕΚ 114/Α'/ ) «Κύρωση του Κώδικα ήµων και Κοινοτήτων» Ν.3402 (ΦΕΚ 258/Α/ ) «Αναδιοργάνωση συστήµατος αιµοδοσίας, θέµατα ιατρών» Ν. 2646/1998 (ΦΕΚ 236/Α/ ) «Ανάπτυξη του Εθνικού Συστήµατος Κοινωνικής Φροντίδας και άλλες διατάξεις» Π. 22/2006 (ΦΕΚ 18/Α/ ) «Οργανισµός του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Ε.Κ.Κ.Α)» Υ.Α 1299/2002 (ΦΕΚ 423/Β/ ) «Έγκριση του από Γενικού Σχεδίου Πολιτικής Προστασίας µε τη συνθηµατική λέξη «Ξενοκράτης»» European Policy Paper for Mass Emergency Situations. «A European policy paper concerning different aspects of psycho-social support for people involved in major accidents and disasters». Report to the Council Of Europe (2005) «European Federation of Psycologists Associations, Task Force on Disaster and Crisis Psycology» 2. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Bryce Cyralene P., (2001) «Stress Management in Disasters», Pan American Health Organisation

99 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 99 Cohen R.E & Ahearn, F.L (1980) «Hanbook of mental health care of disaster victims», Baltimor : The John Hopikins University Press Departement of Health and Human Services «Field Manual For Mental Health and Human Service Workers in Major Accidents»,, Substance Abuse and Mental Health Services Administration-Center For Mental Health Services Ehreich John H, (2001) «Coping with disasters». A guidebook to psycosocial intervention»,στο τελευταία επίσκεψη στις 23/04/2010 Ibor, Christodoulou, Maj, Sotoriusm, Okask «Disasters and Mental Health», World Psychiatric Association Mayers Diane, (1994), «Disaster Response and Recovery: A handbook for Mental Health Professionals», California, DHSS Publication Mayers Diane and David F.Wee, (2005), «Disaster Mental Health Services»,United Kindom, Brunner-Routledge NSW Health (2000), «Handbook of disaster mental health response». Sydney: NSW, Center for Mental Health. Sapirstein Guy, Weir Jeffrey (2008): «Phycological support for survivors of a disaster», Corporate Citizenship & Corporate Affairs Silove Derrick, Steel Ζ, Psychol Ζ, (2006),Understanding community psychosocial needs after disasters: Implications for mental health services», στο =2;spage=121;epage=125;aulast=Silove#cited, τελευταία επίσκεψη στις 22/04/2010 τελευταία επίσκεψη στις 23/04/2010 Ursano Robert J., Mc Caughey Brian G., Fullerton Carol S., (1994), «Individual and Community Response to Trauma and Disasters», United Kindom, Press Syndicate of the University of Cambridge Ursano, RJ, Fullenton, C. (1996) «Phychiatric dimensions of a disaster. Patient care, Community Consultation and Preventive Medicine», American Psychiatric Association. Van der Kolk, Lars Weisaeth, (1996), «Traumatic Stress; The Effects of Overwhelming Experience on Mind, Body and Society», New York, Guilford PressDerrick

100 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα Ελληνική βιβλιογραφία Βερνίκος Στέλιος (2004) «Εκπαίδευση ενηλίκων στην εθελοντική δράση για τη διαχείριση κινδύνου», Εκδόσεις Τυποθήτω Βερνίκος Στέλλιος, (2010), «Εθελοντισµός,Πολιτική Προστασία και ιαχείριση Εκτάκτων Αναγκών», Εθνική Σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης Καραδήµας Ευάγγελος Χ. (2005), «Καταστροφές και Ψυχοκοινωνική Παρέµβαση: Πρακτικό Εγχειρίδιο βασικών αρχών παρέµβασης», Πανεπιστήµιο Κρήτης- Σχολή Κοινωνικών Επιστηµών-Τµήµα Ψυχολογίας Μακρίδης Σάββας (2010), «Ψυχοκοινωνική υποστήριξη στη διαχείριση εκτάκτων αναγκών», Εθνική Σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης Μπεργιαννάκη- ερµιτζάκη (2007) «Πρόληψη και αντιµετώπιση των Ψυχοκοινωνικών Επιπτώσεων των Σεισµών», Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων Μπεργιαννάκη- ερµιτζάκη Ι. Σηµειώσεις, Ερευνητικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής Γ.Ι.Σιώµκος, Α.Ι.Βασιλικοπούλου (2005) «Εφαρµογή Μεθόδων Ανάλυσης στην Έρευνα Αγοράς», Εκδόσεις Σταµούλη Τζανέτος Αντύπας «Πράξεις για την Οργάνωση και Λειτουργία Εθελοντικών Οµάδων στον σχεδιασµό Παρεµβάσεων για την ιαχείριση Καταστάσεων Κρίσεων», PRAKSIS Τσαγρής Μιχαήλ (2008) «Στατιστική µε τη χρήση του πακέτου SPSS 15» στο τελευταία επίσκεψη στις 12/05/2010 Χριστόδουλος Ακρίβος, Ρουµπάνης Ηλίας, Ψαρόπουλος Χρήστος (2009) «Ερευνητική Μεθοδολογία, Περιγραφική Στατιστική και Λήψη αποφάσεων», Εθνική σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ψυλλά Αθηνά, Κουτελου Σοφία, Καλαµπόκης Μιχάλης (2000) «Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του σεισµού της 7 ης Σεπτεµβρίου του 1999 σε πληθυσµό της Αττικής», Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Ε.Κ.Κ.Α)- ιεύθυνση Συντονισµού και Οργάνωσης, (2007), Μαζικές Καταστροφές: Ψυχο-κοινωνική Παρέµβαση & ιαχείριση Κρίσεων» ηµοσιογραφικός οδηγός: "Φυσικές καταστροφές και ενεργοποίηση των πολιτών για την αντιµετώπισή τους» Κοινοτικό Πρόγραµµα Media Terra

101 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα Άρθρα American Psycological Association, «Tips for recovering from disasters and other traumatic events» Bowenkamp Christine, (2000), «Coordination of Mental Health and Community Agencies in Disaster Response», volume 3, Journal of Emergency Mental Health Cloak Nancy L., Edwards Pamela (2004), «Psychological first aid: Emergency care for terrorism and disaster survivors», The journal of Family Practice, Vol.3 Everly George S. (2000), «Crisis Management Briefings (CMB): Large Group Crisis Intervention in Response to Terrorism, Disasters and Violence», Journal of Emergency Mental Health volume 2, Sandro Galea, Arijit Nandi and David Vlahov The Epidemiology of Post-Traumatic Stress Disorder after Disasters, Oxford Journal, volume 28 Silove Derrick, Steel Z, M Phycol, (2006), «Understanding community psycosocial needs after disasters: implications for mental health services»,, Journal of Postgraduate Medicine Volume 52, issue Ιστοσελίδες επίσηµη ιστοσελίδα του προγράµµατος Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους ( τελευταία επίσκεψη στις 14/04/2010) επίσηµη ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης ( τελευταία επίσκεψη στις 10/04/2010) επίσηµη ιστοσελίδα της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης PRAKSIS ( τελευταία επίσκεψη στις 14/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας (τελευταία επίσκεψη στις 14/04/2010) επίσηµη ιστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας» (τελευταία επίσκεψη στις 4/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης Γιατρών Χωρίς Σύνορα (τελευταία επίσκεψη στις 4/04/2010)

102 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα επίσηµη ιστοσελίδα της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης Γιατροί του Κόσµου» (τελευταία επίσκεψη στις 14/045/2010) επίσηµη ιστοσελίδα της ψηφιακής βιβλιοθήκης του PAHO (τελευταία επίσκεψη στις 17/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (τελευταία επίσκεψη στις 4/04/2010) επίσηµη ιστοσελίδα του Συλλόγου Ελλήνων Ψυχολόγων (τελευταία επίσκεψη στις 17/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (τελευταία επίσκεψη στις 20/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα της Αµερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (τελευταία επίσκεψη στις 25/04/2010) επίσηµη ιστοσελίδα του Υπουργείου Τύπου και Μέσων Μαζικής Ενηµέρωσης (τελευταία επίσκεψη στις 20/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα του ιαδηµοτικού ικτύου Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης των Ο.Τ.Α (τελευταία επίσκεψη στις 6/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα της Federal Emergency Management Agency (τελευταία επίσκεψη στις 8/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα του Περιοδικού Journal Of Postgraduate Medicine (τελευταία επίσκεψη στις 8/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα της ψηφιακής βιβλιοθήκης wikipedia (τελευταία επίσκεψη στις 16/05/2010) επίσηµη ιστοσελίδα «American Academy of Experts in Traumatic Stress» ( τελευταία επίσκεψη στις 14/04/2010) επίσηµη ιστοσελίδα «Εθνικού Αµερικανικού Ερυθρού Σταυρού (τελευταία επίσκεψη στις 12/05/2010)

103 Το σύστηµα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις εκτάκτων αναγκών στην Ελλάδα 103 IX. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IX 1. Ερωτηµατολόγιο πρωτογενούς έρευνας ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΠΙΚΗΣΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΕΡΕΥΝΑ «Το σύστημα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις έκτακτων αναγκών στην Ελλάδα» Το παρόν ερωτηματολόγιο αποτελεί μέρος μιας ερευνητικής προσπάθειας η οποία διεξάγεται στα πλαίσια εκπόνησης διπλωματικής εργασίας για το Τμήμα Πολιτικής Προστασίας της Εθνικής Σχολής Τοπικής Αυτοδιοίκησης, με θέμα: «Το σύστημα παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε καταστάσεις έκτακτων αναγκών στην Ελλάδα». Στόχος της συγκεκριμένης έρευνας είναι η διερεύνηση του συστήματος παροχής ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην Ελλάδα και η επισήμανση τυχόν ελλείψεών του. Απευθύνεται αποκλειστικά σε υπαλλήλους που εργάζονται σε φορείς, που δραστηριοποιούνται στην παροχή ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών σε έκτακτες ανάγκες στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό η δική σας συμβολή είναι πραγματικά πολύτιμη. Παρακαλώ, λοιπόν, όπως διαθέσετε 5-10 λεπτά από τον πολύτιμο χρόνο σας για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. Σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για το χρόνο και τη συμβολή σας στην έρευνα. Μετά τιμής Δώρα Καρούντζου Φοιτήτρια Τμήματος Πολιτικής Προστασίας της Ε.Σ.Τ.Α. Τηλέφωνο: