ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Τ Ν ΣΤΑΣΕ Ν ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α

Transcript

1 Κεφ λαιο 15 ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Τ Ν ΣΤΑΣΕ Ν Τ Ν ΑΦΡΙΚΑΝ Ν ΜΕΤΑΝΑΣΤ Ν ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Α π ό σ τ ο λ ο ς Γ. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Οικονομική κρίση και μετανάστευση Η συζήτηση για τη μετανάστευση και την οικονομική κρίση επικεντρώνεται συνήθως στις συνέπειες που έχει η τελευταία στο μέγεθος των μεταναστευτικών ροών και στις επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης στην ένταξη των μεταναστών στην αγορά εργασίας. Ειδικότερα, καθώς η οικονομική ύφεση οδηγεί σε κρίση απασχόλησης στις κοινωνίες υποδοχής, παρατηρούνται σημαντικές επιπτώσεις στην απασχόληση των μεταναστών και στην πρόσληψη της παρουσίας τους στις χώρες αυτές. Όσον αφορά τις μεταναστευτικές πολιτικές, η μελέτη τους ενδιαφέρει στον βαθμό που αυτές προσαρμόζονται προκειμένου να μην αντίκεινται στους περιορισμούς της οικονομικής ύφεσης, όπως και στον τρόπο με τον οποίο αυτές διαμορφώνονται και μετά την ύφεση. Σε περιόδους οικονομικής ύφεσης οι μεταναστευτικές ροές μειώνονται, καθώς περιορίζεται ο αριθμός των νόμιμων μεταναστών που εισέρχονται στις χώρες υποδοχής, αν και επισημαίνεται ότι ο αριθμός τους δεν μηδενίζεται (ΕΜΝ, 2012). Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα η μείωση των μεταναστευτικών ροών μπορεί να συ

2 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α νοδεύεται από κάποια αύξηση του αριθμού των μη νόμιμων μεταναστών, καθώς αρκετοί μετανάστες ενδέχεται να μεταβαίνουν σε καθεστώς μη νομιμότητας είτε λόγω παραμονής στη χώρα υποδοχής μετά τη λήξη των νόμιμων εγγράφων είτε λόγω αδυναμίας εκπλήρωσης των βασικών προϋποθέσεων για τη διατήρηση της άδειας παραμονής, που μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι οι νόμιμοι μετανάστες απασχολούνται για λιγότερες ημέρες συγκριτικά με το παρελθόν (Papademetriou et al., 2010). Επιπρόσθετα, είναι πιθανό οι ροές να αλλάζουν κατεύθυνση ή σύνθεση κατά φύλο. Η ανεργία φαίνεται να πλήττει περισσότερο τους νέους και τους άνδρες μετανάστες (OECD 2011), γεγονός που αφήνει περισσότερο χώρο για τις γυναίκες μετανάστριες, οι οποίες είναι σε θέση να αναπληρώσουν το χαμένο οικογενειακό εισόδημα (Papademetriou et al., 2010). Μια άλλη μεταβολή που συνδέεται με την κρίση απασχόλησης είναι ότι αυξάνεται η κινητικότητα της μεταναστευτικής εργασίας από κλάδους που βρίσκονται σε ύφεση προς κλάδους που διατηρούν ζήτηση. Στην Ισπανία, για παράδειγμα, οι μετανάστες μετακινήθηκαν από τις κατασκευές στον αγροτικό τομέα, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των εποχικά εργαζόμενων (ΙΟΜ, 2009). Η κρίση φαίνεται ότι επηρεάζει το είδος τόσο των μεταναστών που έρχονται όσο και αυτών που φεύγουν, με αποτέλεσμα να υπάρχουν επιδράσεις στη διαθεσιμότητα του εργατικού δυναμικού σε συγκεκριμένους οικονομικούς τομείς. Στις ΗΠΑ παρατηρήθηκε μείωση των παράνομων μεταναστευτικών ροών την περίοδο , παρότι δεν είναι σίγουρο ότι η τάση δεν διατηρήθηκε τα επόμενα χρόνια. Επιπρόσθετα, λόγω της μεγάλης συγκέντρωσης των μεταναστών στα λιγότερο ειδικευμένα και χαμηλά αμειβόμενα επαγγέλματα, η κρίση φαίνεται να έχει περισσότερο αρνητική επίδραση σε αυτούς συγκριτικά με άλλες πληθυσμιακές ομάδες. Σε περιόδους κρίσης η στάση της κοινής γνώμης απέναντι στη μετανάστευση και τους μετανάστες σκληραίνει, ενώ όλο και πιο συχνά εντοπίζονται και υπογραμμίζονται από ομάδες των γηγενών τα όποια προβλήματα έχουν εκδηλωθεί σε προηγούμενες περιόδους 4 4 6

3 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ (π.χ. εγκληματικότητα, προβλήματα στέγασης, χρήση υπηρεσιών πρόνοιας κ.λπ.). Σε περιόδους κρίσης, με άλλα λόγια, ενδέχεται να δημιουργούνται ή/και να εμπεδώνονται αντι-μεταναστευτικά αισθήματα στον γηγενή πληθυσμό (Collett, 2011). Είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθούν το μέγεθος και η διάρκεια της κρίσης, ενώ οι επιπτώσεις της διαφέρουν ανάλογα με τη χώρα, τη γεωγραφική περιφέρεια και τον οικονομικό κλάδο (Awad, 2009 ΙΟΜ, 2009). Στην Ιταλία, για παράδειγμα, η επίσημη στατιστική υπηρεσία σε έκθεσή της απέδωσε στους μετανάστες την αύξηση της ανεργίας στη χώρα. Στην Ισπανία, η κυβέρνηση προώθησε ένα πρόγραμμα το οποίο χρηματοδοτούσε την επιστροφή των μεταναστών στη χώρα προέλευσής τους. Κατά τους πρώτους μήνες λειτουργίας όμως, μόλις από τους δικαιούχους εντάχθηκαν στο πρόγραμμα. Επιπρόσθετα, η αύξηση της ανεργίας των μεταναστών ήταν κατά 50% μεγαλύτερη από αυτή των γηγενών εργατών και αντίστοιχα τα ποσοστά ανεργίας των μεταναστών είναι κατά πολύ μεγαλύτερα από εκείνα των γηγενών (Papademetriou et al., 2009). Παρόμοια στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου το 2010 μειώθηκε σημαντικά ο αριθμός των Πολωνών μεταναστών και των μεταναστών από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, και όπου επισημαίνεται από εκθέσεις ότι οι μετανάστες δεν ανταγωνίζονται τους γηγενείς σε αρκετούς τύπους εργασίας, οργανώθηκαν αρκετές διαμαρτυρίες ενάντια στους μετανάστες με το αιτιολογικό ότι η απασχόλησή τους οδήγησε στη μείωση των μισθών των ανειδίκευτων Βρετανών (Somerville & Sumption, 2009 Papademetriou et al., 2009 IOM, 2009). Ένα σημαντικό συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάλυση των θεωρήσεων για τις επιπτώσεις από την οικονομική κρίση στους μετανάστες και τη μετανάστευση είναι ότι η διαδικασία κοινωνικής ένταξης και/ή ενσωμάτωσης των μεταναστών, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, αναχαιτίζεται ή αναστέλλεται για τη μεγάλη πλειονότητα των μεταναστών που δεν διαθέτουν τα απαραίτητα νόμιμα έγγραφα, ενώ παράλληλα σημαντικός αριθμός νόμιμων μεταναστών μπορεί να υιοθετήσει την κυκλική μετανάστευση ή ακόμα και να συ

4 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ντομεύσει τη διάρκεια παραμονής του στις χώρες υποδοχής. Αυτό όμως μακροπρόθεσμα δεν φαίνεται να αναστρέφει τις μεταναστευτικές ροές, καθώς οι χώρες προέλευσης των μεταναστών έχουν επίσης πληγεί από την οικονομική κρίση και οι διαφορές στους μισθούς μεταξύ χωρών προέλευσης και χωρών υποδοχής δεν τείνουν να μειωθούν (Παπαδόπουλος, 2010). Το βασικό ερώτημα που προκύπτει για τις χώρες υποδοχής, αυτές δηλαδή που υιοθετούν τις περιοριστικές μεταναστευτικές πολιτικές, είναι σε ποιο βαθμό είναι εφικτό να αντιμετωπίσουν τις μεταναστευτικές ροές είτε με βάση ένα μακροχρόνιο σχέδιο ενσωμάτωσης των μεταναστών, προσδοκώντας στα οφέλη που απορρέουν από την οικονομική μεγέθυνση και την κοινωνική συνοχή, είτε με βάση βραχυπρόθεσμα προγράμματα που ανακηρύσσουν την εσωτερική ασφάλεια σε πρωταρχικό τους μέλημα, ακολουθώντας τους οικονομικούς κύκλους ή τη ραγδαία μεταβαλλόμενη κοινή γνώμη που στοχοθετεί τις πιο αδύναμες κοινωνικές ομάδες ως υπεύθυνες για τα όποια κοινωνικά δεινά. Κυρίαρχη στάση στις κοινωνίες υποδοχής είναι η «συρρίκνωση της μετανάστευσης», καθώς οι κοινωνίες αυτές «δεν χρειάζονται πλεονάζον εργατικό δυναμικό», ή «οι μετανάστες παίρνουν τις δουλειές των γηγενών» ή «ανταγωνίζονται τους γηγενείς για τις παροχές του κράτους πρόνοιας» (Papademetriou et al., 2009 IOM, 2009). Όλα αυτά βέβαια δεν είναι αναγκαίο να αποδεικνύονται με στοιχεία, αλλά αποτελούν γνωστά επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται στον δημόσιο λόγο και αναπαράγονται από διαφορετικές ομάδες της κοινωνίας υποδοχής, οι οποίες διεκδικούν μερίδιο στην κοινωνική και πολιτική ζωή των χωρών υποδοχής μεταναστών (Collett, 2011). Η κρίση απασχόλησης στην Ελλάδα Την τελευταία τετραετία η χώρα διέρχεται οικονομική κρίση, η οποία μπορεί να αναζητήσει προηγούμενό της σε αυτήν της περιόδου Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και μετά σημειώθη

5 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ κε σημαντική αύξηση τόσο του εργατικού δυναμικού όσο και των απασχολούμενων στη χώρα εξαιτίας της οικονομικής ανάπτυξης που σημειώθηκε και η οποία οδήγησε στην αύξηση της συμμετοχής των γυναικών, καθώς και στην αύξηση του μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της ΕΛΣΤΑΤ, την περίοδο το εργατικό δυναμικό της χώρας αυξήθηκε από 4.549,8 χιλιάδες άτομα σε 4.944,9 χιλιάδες άτομα, σημείωση δηλαδή αύξηση 8,7%. Πιο συγκεκριμένα, ο συνολικός αριθμός των απασχολούμενων αυξήθηκε κατά 13,1%, ενώ ο αριθμός των απασχολούμενων γυναικών αυξήθηκε κατά 21,8% (Γράφημα 1). Παρ όλα αυτά η αύξηση της απασχόλησης αφορούσε κυρίως τις αστικές και τις ημιαστικές περιοχές, ενώ στις αγροτικές περιοχές σημειωνόταν αξιόλογη μείωση της απασχόλησης. Την περίοδο , παρότι το εργατικό δυναμικό διατηρήθηκε στα ίδια επίπεδα, η κατάσταση της απασχόλησης αντιστράφηκε σε αρκετά σημαντικό βαθμό. Ειδικότερα, ο αριθμός των απασχολούμενων εκείνη την περίοδο μειώθηκε κατά 18,5%. Η μείωση αυτή αφορούσε περισσότερο τις αστικές και τις ημιαστικές περιοχές, ενώ παράλληλα η απασχόληση συνέχισε να μειώνεται, με μικρότερους όμως ρυθμούς, στις αγροτικές περιοχές. Εξετάζοντας το σύνολο της περιόδου , σημειώνεται ότι η αύξηση της απασχόλησης που επιτεύχθηκε κατά τα δέκα πρώτα έτη ( ) εξανεμίστηκε στα πρώτα τρία έτη της οικονομικής κρίσης ( ), ενώ στο τελευταίο έτος σημειώθηκε περαιτέρω μείωση της απασχόλησης κατά 5%. Παράλληλα παρατηρούμε ότι το ποσοστό ανεργίας, που αποτελεί σημαντικό δείκτη για την αξιολόγηση της ανάπτυξης μιας οικονομίας, κινήθηκε πτωτικά κατά την περίοδο , ενώ αυξήθηκε με ραγδαίους ρυθμούς μετά το Ειδικότερα, η ανεργία στο σύνολο της χώρας υπερτριπλασιάστηκε και από 7,2%, που ήταν το τρίτο τρίμηνο του 2008, έφτασε το 24,8% στο τρίτο τρίμηνο του 2012 (Γράφημα 1). Αντίστοιχη ήταν η αύξηση της ανεργίας στις αστικές περιοχές, 4 4 9

6 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α 4800,0 25,0 4400,0 20,0 Aριθμός απασχολουμένων 4000,0 3600,0 3200,0 2800,0 15,0 10,0 Ποσοστό ανεργίας 2400,0 5,0 Απασχολούμενοι % Ανεργίας 2000,0 0,0 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, Γράφημα 1 Εξέλιξη της απασχόλησης και της ανεργίας, όπου έφθασε το 26,8% στο τέλος του 2012, στις ημιαστικές περιοχές (23,9%) και στις αγροτικές (18,4%). Η ανεργία στις αγροτικές περιοχές της χώρας παραμένει 8 ποσοστιαίες μονάδες χαμηλότερη από ό,τι στις αστικές περιοχές, γεγονός που συντείνει στην άποψη ότι η οικονομική κρίση έχει θίξει πολύ περισσότερο τις αστικές συγκριτικά με τις αγροτικές περιοχές. Οι επιπτώσεις της ευρύτερης οικονομικής κατάστασης στην απασχόληση και στην ανεργία των μεταναστών θεωρούνται άμεσες, καθώς τα πρόσφατα στοιχεία καταγράφουν μια σημαντική αύξηση της ανεργίας στους μετανάστες η οποία υπερβαίνει κατά πολύ το ποσοστό της ανεργίας του γηγενούς πληθυσμού. Έτσι, ενώ η ανεργία των μεταναστών πριν το 2008 ήταν χαμηλότερη αυτής του γηγενούς πληθυσμού, το ποσοστό ανεργίας των υπηκόων τρίτων χωρών ήταν 5,8% έναντι 7,3% για τους γηγενείς το τρίτο τρίμηνο του Αντίστοιχα, η ανεργία των πολιτών από τις χώρες της ΕΕ παρέμενε σε χαμηλά επίπεδα κατά την περίοδο (Γράφημα 2)

7 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 Έλληνες Ευρωπαίοι πολίτες Υπήκοοι τρίτων χωρών 5,0 0,0 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, Γράφημα 2 Ποσοστό ανεργίας γηγενών και αλλοδαπών, Επιπρόσθετα, η ανεργία των υπηκόων τρίτων χωρών άρχισε να αυξάνεται γρηγορότερα από την αντίστοιχη του γηγενούς πληθυσμού μετά το Ως αποτέλεσμα, η ανεργία των υπηκόων τρίτων χωρών εξαπλασιάστηκε κατά την περίοδο , αφού από 5,8% που ήταν το τρίτο τρίμηνο του 2008 αναρριχήθηκε στο 34,7% το τρίτο τρίμηνο του Κατά την ίδια περίοδο υπερτριπλασιάστηκε και η ανεργία των γηγενών, από 7,3% σε 24%. Από τη σύγκριση αυτή προκύπτει ότι η ανεργία των υπηκόων τρίτων χωρών υπερβαίνει κατά 11 περίπου ποσοστιαίες μονάδες την ανεργία του γηγενούς πληθυσμού. Επιπρόσθετα, ο ρυθμός αύξησης της ανεργίας των μεταναστών είναι αρκετά μεγαλύτερος από του γηγενή πληθυσμού. Για την ακρίβεια, ο αριθμός των άνεργων υπηκόων τρίτων χωρών κατά τη συγκεκριμένη περίοδο αυξήθηκε δραματικά (541%) και ακολουθήθηκε από αντίστοιχη αύξηση του αριθμού των άνεργων πολιτών της ΕΕ (477%), ενώ και ο αριθμός των άνεργων γηγενών αυξήθηκε σημαντικά (227%)

8 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Σε αυτό το πλαίσιο, η οικονομική κρίση εμφανίζεται να πλήττει σε μεγαλύτερο βαθμό τους μετανάστες και ειδικότερα όσους απασχολούνται στις αστικές περιοχές της χώρας, ενώ παράλληλα αγγίζει όλες τις πτυχές της κοινωνικής και οικονομικής ζωής των μεταναστών. Η παρουσία των Αφρικανών μεταναστών στην Ελλάδα: πλαίσιο και μεθοδολογία έρευνας Οι Αφρικανοί μετανάστες στην Ελλάδα αποτελούν μια αρκετά παραμελημένη πληθυσμιακή ομάδα, παρά τη μακρά παραμονή τους στη χώρα. Τα περασμένα χρόνια πολλοί Αφρικανοί ήρθαν στην Ελλάδα λόγω της θρησκευτικής εγγύτητας (π.χ. Αιθιοπία), των ιεραποστολών της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (π.χ. Κένυα), της παρουσίας της ελληνικής Διασποράς (π.χ. Ερυθραία), όπως επίσης λόγω της ανάγκης για εκπαίδευση (π.χ. Νιγηρία, Κονγκό) ή των διμερών συμφωνιών για απασχόληση στον κλάδο της αλιείας (π.χ. Αίγυπτος). Τα τελευταία χρόνια οι μεταναστευτικές ροές προς την Ελλάδα φαίνεται να έχουν συρρικνωθεί αισθητά, ενώ ταυτόχρονα εμφανίζουν σημαντική διαφοροποίηση. Παλαιότερα οι βασικές ροές μεταναστών προέρχονταν από τα Βαλκάνια (Cavounidis, 2004 Papadopoulos, 2011), ενώ σήμερα οι σημαντικότερες ροές προέρχονται από την Ασία και την Αφρική. Ειδικότερα, έως το 2006 βασική πύλη εισόδου ήταν τα ελληνο-αλβανικά σύνορα. Από το έτος 2007 όμως τα ελληνο-τουρκικά θαλάσια σύνορα άρχισαν να αποτελούν τη σημαντικότερη πύλη εισόδου μεταναστών στη χώρα. Από το 2010 τα ελληνο-τουρκικά χερσαία σύνορα είναι πλέον η βασική πύλη εισόδου μη νόμιμων μεταναστών προς την Ελλάδα (Γράφημα 3). Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2006 το 35% των συλλήψεων έγινε στα ελληνο-αλβανικά σύνορα και μόλις το 16% στα χερσαία ελληνο-τουρκικά σύνορα. Αντίθετα, το 2011 πάνω από τις μισές συλ

9 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ Υπόλοιπο χώρας Κρήτη Ελληνο-Τουρκικά θαλάσσια σύνορα Ελληνο-Τουρκικά χερσαία σύνορα Ελληνο-Βουλγαρικά σύνορα Ελληνο-Σκοπιανά σύνορα Ελληνο-Αλβανικά σύνορα Πηγή: Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, Γράφημα 3 Συλλήψεις μη νόμιμων μεταναστών ανά πύλη εισόδου στη χώρα, λήψεις (55%) έγιναν στα χερσαία ελληνο-τουρκικά σύνορα, ενώ ένα μικρό ποσοστό καταγράφηκε στα ελληνο-αλβανικά σύνορα. Οι αλλαγές στις κατευθύνσεις των μεταναστευτικών ροών οφείλονται τόσο στον έλεγχο των συνόρων όσο και στις στρατηγικές που ακολουθούν τα οργανωμένα δίκτυα προώθησης των μεταναστών προς την Ελλάδα και την Ευρώπη. Διαφοροποιήσεις εντοπίζονται και στις μεταναστευτικές ομάδες που διέρχονται παράνομα τα σύνορα. Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι την περίοδο συντελέστηκαν πολύ σημαντικές αλλαγές στις εθνικότητες των μεταναστών που διασχίζουν τα ελληνικά σύνορα ή συλλαμβάνονται εντός της χώρας χωρίς τα απαραίτητα νόμιμα έγγραφα. Έτσι, το ποσοστό των μεταναστών από τις χώρες της Βαλκανικής μειώθηκε από 65% το 2006 σε μόλις 12% το 2011, ενώ αντίθετα το ποσοστό των συλληφθέντων από χώρες της Ασίας αυξήθηκε από 12% το 2006 σε 58% το Σημαντική αύξηση σημειώθηκε και στις συλλήψεις ατόμων από τις χώρες της Αφρικής, από 6% το 2006 σε 21% το

10 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Χάρτης 1 Γεωγραφική κατανομή των Αφρικανών νόμιμων μεταναστών Τα τελευταία χρόνια, εκτός των παλαιών μεταναστευτικών ροών παρατηρούνται νέες ροές μεταναστών από όλες σχεδόν τις χώρες της Αφρικής. Το 2006 πάνω από τις μισές συλλήψεις αφορούσαν Σομαλούς, ενώ σημαντικό ποσοστό συλληφθέντων προέρχονταν από τη Μαυριτανία. Τα επόμενα χρόνια αυξήθηκαν οι συλλήψεις ατόμων που προέρχονται από τη Σομαλία, την Ερυθρέα και το Κονγκό (πρώην Ζαΐρ), όπου οι υπάρχουσες συγκρούσεις και τα προβλήματα ωθούν μεγάλους αριθμούς να μεταναστεύσουν, αλλά και από μετανάστες προερχόμενους από χώρες της Δυτικής Αφρικής, που στο παρελθόν κατευθύνονταν προς τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης

11 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ Οι Αφρικανοί μετανάστες κατοικούν κυρίως στην Αθήνα ή σε μεγάλα αστικά κέντρα. Σύμφωνα με τα στοιχεία των αδειών παραμονής, οι περισσότεροι (70%-75%) μετανάστες από την Υποσαχάρια Αφρική είναι εγκατεστημένοι την Αθήνα και μικρότερος αριθμός στη Θεσσαλονίκη (Χάρτης 1). Στα αστικά κέντρα επίσης συγκεντρώνεται ο μεγάλος όγκος των μη νόμιμων μεταναστών οι οποίοι αναζητούν τρόπους εξόδου από τη χώρα, ενώ οι νόμιμοι μετανάστες διαθέτουν την πληροφόρηση και το κοινωνικό κεφάλαιο που θα επιτρέψουν στους διερχόμενους ή πρόσφατα εισερχόμενους να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες στην κοινωνία υποδοχής. Προκειμένου να μελετηθούν οι δυνατότητες και οι προοπτικές ένταξης των μεταναστών από την Υποσαχάρια Αφρική στην ελληνική κοινωνία υποδοχής, επιλέχθηκαν επτά εθνικότητες που αντιπροσωπεύουν τις παλαιότερες αλλά και τις νεότερες μεταναστευτικές ροές. Ειδικότερα, επιλέχθηκαν οι Νιγηριανοί, οι Αιθίοπες, οι Γκανέζοι και οι Κονγκολέζοι (Δημοκρατία του Κονγκό) ως χαρακτηριστικά παραδείγματα παλαιότερων ροών μεταναστών, οι οποίοι διαθέτουν σημαντικούς αριθμούς νόμιμων μεταναστών στη χώρα. Από τις πιο πρόσφατες μεταναστευτικές εθνικότητες επιλέχθηκαν οι Σενεγαλέζοι, οι Γουινέοι και οι Σομαλοί. Η ανάλυση που ακολουθεί στηρίζεται στα ευρήματα επιτόπιας έρευνας με τη χρήση ερωτηματολογίων που συμπληρώθηκαν βάσει συνεντεύξεων πρόσωπο-με-πρόσωπο με τη μέθοδο της χιονοστιβάδας και οι οποίες διενεργήθηκαν την περίοδο Ιουνίου-Ιουλίου Στη συνέχεια παρουσιάζονται ορισμένα ευρήματα που αφορούν τις στάσεις των Αφρικανών μεταναστών για την υφιστάμενη κατάσταση και την ένταξή τους στην Ελλάδα την εποχή της οικονομικής κρίσης. Συνολικά συμπληρώθηκαν 532 ερωτηματολόγια ανδρών (75%) και γυναικών (25%), τα οποία αναλύθηκαν με τη χρήση του λογισμικού SPSS

12 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Παρουσίαση των ευρημάτων της έρευνας στους Αφρικανούς μετανάστες Απασχόληση και ανεργία των ερωτώμενων Η ένταξη στην αγορά εργασίας είναι ίσως η πιο σημαντική συνθήκη για την ένταξη ενός μετανάστη στις κοινωνίες υποδοχής. Επειδή ακριβώς η απασχόληση συνιστά βασική προϋπόθεση για την ένταξη στην αγορά εργασίας, η απασχολησιμότητα των Αφρικανών μεταναστών αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία. Στο σύνολο των 532 ερωτώμενων, η πλειονότητα ήταν μη απασχολούμενοι κατά την περίοδο που διενεργήθηκε η έρευνα. Συγκεκριμένα, πάνω από τους μισούς (52,3%) δεν εργάζονταν, ορισμένοι ανήκαν στο μη ενεργό δυναμικό (5,3%), ενώ οι υπόλοιποι (42,5%) εργάζονταν. Γενικότερα παρατηρούμε ότι ένα σημαντικό ποσοστό (61%) των ερωτώμενων έχει εργαστεί στην Ελλάδα, αλλά ένα επίσης αξιόλογο ποσοστό (39%) δεν έχει εργαστεί ποτέ στη χώρα. Από αυτούς που δεν έχουν εργαστεί ποτέ στην Ελλάδα, η συντριπτική πλειονότητα (88%) είναι άνδρες που έφθασαν σχετικά πρόσφατα στη χώρα και δεν έχουν καταφέρει ή δεν επιχείρησαν με συστηματικό τρόπο να βρουν απασχόληση. Υπογραμμίζεται ότι το 45% των ανδρών και μόλις το 20% των γυναικών δεν έχουν εργαστεί ποτέ στην Ελλάδα. Μεταξύ όσων δεν δούλεψαν ποτέ στην Ελλάδα είναι κυρίως οι Σομαλοί (92%), οι Γουϊνέοι (86%) και οι Κονγκολέζοι (57%). Πρόκειται για εθνικότητες με πρόσφατη παρουσία στην Ελλάδα ή/και για ερωτώμενους που λόγω της κρίσης δεν μπόρεσαν να βρουν απασχόληση. Όσον αφορά τους Αιθίοπες και τους Σενεγαλέζους, το ποσοστό όσων έχουν δουλέψει στην Ελλάδα πλησιάζει το 100%, ενώ υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό Νιγηριανών και Γκανέζων (γύρω στο 25%) που δεν έχει απασχοληθεί ποτέ στην Ελλάδα. Όσοι δεν έχουν απασχοληθεί ποτέ στη χώρα είναι αρκετά νέοι, ενώ όσο μεγαλύτερος σε ηλικία είναι ο ερωτώμενος, τόσο πιθανότερο είναι να έχει απασχοληθεί κάποια στιγμή στη χώρα. Αυτοί που δεν έχουν βρει απασχόληση είναι κατά κύριο λόγο (78%) όσοι έχουν έρθει 4 5 6

13 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ στην Ελλάδα τρία χρόνια πριν, ενώ για όσους βρίσκονται στη χώρα πάνω από τέσσερα έτη, το ποσοστό εκείνων που δεν έχουν απασχοληθεί ποτέ στην Ελλάδα μειώνεται σημαντικά. Υπογραμμίζεται επίσης ότι το 79% όσων δεν έχουν τα απαραίτητα νόμιμα έγγραφα δεν έχει καταφέρει να βρει δουλειά στην Ελλάδα. Όσον αφορά την τρέχουσα κατάσταση απασχόλησης των ερωτώμενων κατά φύλο, είναι φανερό ότι οι άνδρες αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο πρόβλημα εξεύρεσης απασχόλησης. Συγκεκριμένα, το 54% των γυναικών και το 39% των ανδρών απασχολούνταν την περίοδο της έρευνας, ενώ το 34% των γυναικών και το 58% των ανδρών βρίσκονταν σε αναζήτηση εργασίας. Η ανάλυση της κατάστασης απασχόλησης δείχνει πολύ σημαντικές διαφοροποιήσεις ανά εθνικότητα. Ορισμένες εθνικότητες έχουν σημαντικά ποσοστά απασχολούμενων, όπως η Σενεγάλη (72%), η Αιθιοπία (70%), η Γκάνα (51%), η Νιγηρία (49%) και το Κονγκό (32%). Στον αντίποδα βρίσκονται η Σομαλία και η Γουϊνέα με μόλις 6% ποσοστό απασχολούμενων. Αντίστροφα, υπάρχουν μεγάλα ποσοστά ερωτώμενων που αναζητούν εργασία, καθώς κάποιοι έχασαν τη δουλειά τους και κάποιοι άλλοι δεν είχαν προλάβει να απασχοληθούν στην ελληνική αγορά εργασίας. Σε αυτή την κατηγορία υπάγονται η συντριπτική πλειονότητα των Σομαλών (94%) και των Γουϊνέων (94%), καθώς επίσης σημαντικά ποσοστά των Κογκολέζων (55%), των Νιγηριανών (46%), των Γκανέζων (44%), των Σενεγαλέζων (28%) και των Αιθιόπων (21%). Στάσεις για την τρέχουσα κατάσταση Στη συντριπτική τους πλειονότητα οι ερωτώμενοι δηλώνουν ότι έχουν μεγάλες δυσκολίες να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες για τροφή και στέγαση. Συγκριτικά με τους άνδρες, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν σχετικά περισσότερο ικανοποιητικά τις βασικές τους ανάγκες, γεγονός που συνδέεται με τη πιο μακρά παραμονή των γυναικών μεταναστριών, καθώς και με το ότι διαμένουν με την οικογένειά τους στην Ελλάδα

14 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Η διάρκεια παραμονής στη χώρα αποτελεί σημαντικό παράγοντα, που προσδιορίζει το πόσο δύσκολα ή εύκολα καλύπτονται οι βασικές ανάγκες των Αφρικανών μεταναστών. Έτσι, περίπου 9 στους 10 από όσους βρίσκονται λιγότερο από τρία έτη στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες στην κάλυψη των βασικών τους αναγκών. Το ποσοστό εκείνων που αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες είναι σχετικά μεγάλο μεταξύ όσων διαμένουν στη χώρα από 4 ως 10 έτη, και συρρικνώνεται περαιτέρω για όσους βρίσκονται στην Ελλάδα πάνω από 11 έτη. Παράλληλα, περισσότεροι από τους μισούς ερωτώμενους που δηλώνουν ότι καλύπτουν εύκολα τις ανάγκες τους ανήκουν στην κατηγορία εκείνων που έχουν πάνω από 11 έτη παραμονής στην Ελλάδα. Θα λέγαμε ότι όσοι έχουν πιο μακρά διάρκεια παραμονής έχουν και περισσότερες ελπίδες να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης οικονομικής κρίσης που βιώνει η χώρα. Αξίζει να επισημανθεί ότι οι νεότεροι δηλώνουν περισσότερο συχνά από ό,τι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία πως αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην κάλυψη των βασικών τους αναγκών. Ειδικότερα, οι ερωτώμενοι κάτω των 30 ετών φαίνεται να αντιμετωπίζουν μεγαλύτερες δυσκολίες στην κάλυψη των βασικών αναγκών τους, ενώ οι άνω των 46 ετών παρουσιάζουν συγκριτικά μικρότερα ποσοστά. Ο βαθμός δυσκολίας κάλυψης των βασικών αναγκών διαφοροποιείται σημαντικά κατά εθνικότητα (Γράφημα 4), γεγονός που συνδέεται με τις διαφορετικές ευκαιρίες ένταξης που απολαμβάνουν οι ερωτώμενοι από τις διαφορετικές εθνικότητες. Οι ερωτώμενοι από την Αιθιοπία απολαμβάνουν συγκριτικά καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, και ακολουθούν οι Κονγκολέζοι, οι Νιγηριανοί και οι Γκανέζοι. Αν λάβουμε υπόψη μόνο το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι αντιμετωπίζουν εύκολα τις βασικές ανάγκες τους, τότε προηγούνται οι Γκανέζοι (10,5%) και ακολουθούν οι Αιθίοπες (6,6%), οι Νιγηριανοί (4,8%) και οι Κονγκολέζοι (1,7%). Όσον αφορά το ερώτημα «σε ποιο βαθμό σάς έχει επηρεάσει η οικονομική κρίση», οι απαντήσεις, συσχετιζόμενες με το καθεστώς νομιμότητας των ερωτώμενων, καταδεικνύουν ότι στους μη νόμι

15 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ 100,00% 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Γκάνα Νιγηρία Αιθιοπία Κονγκό Σενεγάλη Σομαλία Γουϊνέα Δύσκολα Ούτε εύκολα ούτε δύσκολα Εύκολα Πηγή: Στοιχεία επιτόπιας έρευνας Γράφημα 4 Πόσο δύσκολα ή εύκολα αντιμετωπίζονται οι βασικές ανάγκες ανάλογα με την εθνικότητα μους μετανάστες το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι η οικονομική κρίση δεν τους επηρέασε καθόλου είναι σχεδόν τριπλάσιο του αντίστοιχου των μεταναστών που έχουν άδεια παραμονής. Υπογραμμίζεται ότι η πλειονότητα εκείνων που αναφέρουν ότι δεν τους επηρέασε η οικονομική κρίση είναι νεοεισερχόμενοι μετανάστες, χωρίς τα απαραίτητα νόμιμα έγγραφα, και η δήλωσή τους αυτή αφορά την πεποίθησή τους ότι εφόσον δεν κατάφεραν να εργαστούν στην Ελλάδα, δεν έχουν επηρεαστεί από την οικονομική κρίση. Αξιολογώντας τις απαντήσεις των ερωτώμενων με βάση τις κατηγορίες των ετών διαμονής στην Ελλάδα, φαίνεται ότι όσοι έχουν διάρκεια διαμονής κάτω από τρία έτη τείνουν πιο συχνά να πιστεύουν ότι η οικονομική κρίση δεν τους επηρέασε καθόλου. Αντίθετα, η συντριπτική πλειονότητα (69,2%) όσων έχουν μακρά διάρκεια διαμονής στη χώρα θεωρεί ότι επηρεάστηκε από την οικονομική κρίση, όπως και όλος ο κόσμος, ενώ αμελητέο ποσοστό θεωρεί ότι δεν επηρεάστηκε καθόλου

16 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης προσλαμβάνονται διαφορετικά ανάλογα με την εθνικότητα του ερωτώμενου. Διαπιστώνεται ότι το ένα τρίτο των Σομαλών και ένα μικρότερο ποσοστό των Κονγκολέζων και των Γκανέζων θεωρούν ότι η οικονομική κρίση δεν τους επηρέασε, καθώς σημαντικός αριθμός τους δεν ενδιαφέρεται να μείνει στην Ελλάδα αλλά ακόμα και όταν παραμένει για κάποιο χρονικό διάστημα στη χώρα, δεν απασχολείται ούτε προσδοκά να απασχοληθεί και να παραμείνει σε αυτήν. Επιπρόσθετα, το ένα τρίτο τουλάχιστον των Σενεγαλέζων, των Γουϊνέζων και των Νιγηριανών επηρεάστηκε από την οικονομική κρίση επηρέασε από τους Έλληνες, γεγονός που συνδέεται με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στο εμπόριο και στις δοσοληψίες με τους Έλληνες. Αντίστοιχα, το ένα δέκατο των Κονγκολέζων, των Σενεγαλέζων και των Γουϊνέζων υποστηρίζουν ότι έχουν επηρεαστεί περισσότερο από τους άλλους μετανάστες, καθώς φαίνεται να έχουν βιώσει δυσκολίες και συνακόλουθα να έχουν διαισθανθεί τη δύσκολη θέση στην οποία βρίσκονται συγκριτικά με άλλες κατηγορίες ή εθνικότητες μεταναστών από άλλες περιοχές του κόσμου. Στάσεις για την οικονομική θέση τους Στο ερώτημα πώς θα χαρακτήριζαν το νοικοκυριό τους από οικονομικής άποψης, περίπου τα τρία τέταρτα των ερωτώμενων απάντησαν ότι είναι «κάτω από τον μέσο όρο» ή «φτωχό», ενώ περίπου το ένα τέταρτο απάντησε ότι βρίσκεται «στον μέσο όρο» και ένα πολύ μικρό ποσοστό «πάνω από τον μέσο όρο». Η ανάλυση κατά φύλο έδειξε ότι το ένα πέμπτο των ανδρών και το ένα τρίτο των γυναικών θεωρούν ότι βρίσκονται στον μέσο όρο, ενώ αντίστοιχα τα τρία τέταρτα των ανδρών και τα δύο τρίτα των γυναικών κάτω από τον μέσο όρο. Αυτή η διαφορά οφείλεται στο ότι οι νεοεισερχόμενοι είναι κυρίως άνδρες με πολύ χαμηλό εισόδημα, γεγονός που μεταβάλλει την αναλογία μεταξύ μεσαίων και φτωχών νοικοκυριών υπέρ των τελευταίων. Η εξέταση των στάσεων των ερωτώμενων ανάλογα με την ομά

17 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% Πάνω από το μέσο όρο Στο μέσο όρο Κάτω από το μέσο όρο 10,00% 0,00% Πρωτοβάθμια Δευτεροβάθμια Τεχνική Τριτοβάθμια Πηγή: Στοιχεία επιτόπιας έρευνας Γράφημα 5 Πως χαρακτηρίζετε το νοικοκυριό σας από οικονομικής άποψης ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης δα ηλικιών στην οποία ανήκουν έδειξε ότι υφίσταται σημαντική διαφοροποίηση του χαρακτηρισμού των νοικοκυριών ως «φτωχά» ή «μεσαία» ανάλογα με την ηλικία. Για παράδειγμα, το ποσοστό όσων θεωρούν ότι το νοικοκυριό τους βρίσκεται κάτω από τον μέσο όρο βαίνει μειούμενο όσο αυξάνεται η ηλικία του ερωτώμενου. Το 88,6% των ερωτώμενων κάτω των 25 ετών δηλώνει ότι βρίσκεται κάτω από τον μέσο όρο, ενώ στους ερωτώμενους άνω των 46 ετών το αντίστοιχο ποσοστό μειώνεται στο 55,8%. Αντίστροφη φορά έχει το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι βρίσκονται στον μέσο όρο, δηλαδή όσο αυξάνεται η ηλικία, αυξάνεται και το ποσοστό αυτών που δηλώνουν ότι βρίσκονται στον μέσο όρο. Διαφοροποιητικός παράγοντας όμως δεν είναι μόνο η ηλικία, αλλά και το επίπεδο εκπαίδευσης (Γράφημα 5). Η χαμηλή εκπαίδευση, όπως αναμένεται, συνδέεται με χαμηλότερη οικονομική θέση του νοικοκυριού, ενώ το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης συνάδει με καλύτερη οικονομική θέση των νοικοκυριών των ερωτώ

18 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% Πάνω από το μέσο όρο Στο μέσο όρο Κάτω από το μέσο όρο 10,00% 0,00% Έως 3 έτη 4 ως 7 έτη Πάνω από 11 έτη Πηγή: Στοιχεία επιτόπιας έρευνας Γράφημα 6 Πως θα χαρακτηρίζατε το νοικοκυριό σας από οικονομικής απόψεως ανάλογα με τις κατηγορίες ετών διαμονής στην Ελλάδα μενων. Ειδικότερα, πάνω από το ένα τρίτο των ερωτώμενων με τριτοβάθμια εκπαίδευση δηλώνει ότι το νοικοκυριό του βρίσκεται οικονομικά στον μέσο όρο, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των ερωτώμενων με πρωτοβάθμια εκπαίδευση που δηλώνουν το ίδιο δεν ξεπερνά το ένα έβδομο. Αντίστοιχα, σε όσους έχουν σπουδές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης το 61% βρίσκεται κάτω από τον μέσο όρο, ενώ στους έχοντες σπουδές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης το αντίστοιχο ποσοστό είναι 85%. Τα έτη διαμονής στη χώρα αποτελούν έναν ακόμα παράγοντα διαφοροποίησης των απόψεων των ερωτώμενων σχετικά με τον οικονομικό χαρακτηρισμό του νοικοκυριού τους (Γράφημα 6). Σε όσους βρίσκονται στην Ελλάδα πάνω από 11 έτη είναι εμφανές ότι το ποσοστό εκείνων που δηλώνουν ότι βρίσκονται στον μέσο όρο είναι αρκετά σημαντικό (46,2%), ενώ το ποσοστό αυτό μειώνεται σημαντικά (10,7%) σε όσους βρίσκονται στην Ελλάδα έως 3 έτη. Αντίστοιχα, αυτοί που δηλώνουν ότι βρίσκονται κάτω από τον μέ

19 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ σο όρο αντιπροσωπεύουν τη μεγάλη πλειονότητα (87,7%) των ερωτώμενων που βρίσκονται στη χώρα λιγότερα από 3 έτη, ενώ μειώνονται στο ήμισυ (44,4%) για τους ερωτώμενους που βρίσκονται στην Ελλάδα πάνω από 11 έτη. Όσοι διαμένουν στη χώρα για πολλά έτη απολαμβάνουν συγκριτικά καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Οι μακρόχρονια διαμένοντες στην Ελλάδα τείνουν να βρίσκονται οικονομικά στον μέσο όρο πιο συχνά από όσους διαμένουν στη χώρα λιγότερα έτη, επειδή βρίσκονται σε καθεστώς νομιμότητας και διαθέτουν σχετικά καλύτερη εκπαίδευση. Όσοι ζουν αρκετά έτη στην Ελλάδα είναι κατά κύριο λόγο μεγαλύτεροι σε ηλικία, βρίσκονται σε μια φάση του κύκλου ζωής στην οποία έχουν οικογένεια και παιδιά με αυξημένες ανάγκες, οπότε και συμμετέχουν σε πολλαπλά επίπεδα στην κοινωνία υποδοχής. Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο χαρακτηρισμός του νοικοκυριού των ερωτώμενων σχετίζεται άμεσα με την ηλικία, την εκπαίδευση και τα έτη διαμονής στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, η μεγαλύτερη ηλικία, η υψηλότερη εκπαίδευση και τα περισσότερα έτη διαμονής στη χώρα σχετίζονται θετικά με τη βελτίωση της οικονομικής θέσης των νοικοκυριών των ερωτώμενων, ενώ η μικρή ηλικία, η χαμηλή εκπαίδευση και τα λίγα έτη παραμονής σχετίζονται αρνητικά με την οικονομική τους θέση. Η οικονομική θέση του νοικοκυριού αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την ένταξη και ενσωμάτωση των νοικοκυριών των ερωτώμενων στην ελληνική κοινωνία υποδοχής. Θα λέγαμε μάλιστα ότι η οικονομική θέση αποτελεί δείκτη ένταξης/ενσωμάτωσης στην κοινωνία υποδοχής, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τους ίδιους τους ερωτώμενους στον βαθμό που οι απαντήσεις τους συνδέονται με τα χαρακτηριστικά τα οποία αναλύθηκαν παραπάνω. Ο χαρακτηρισμός των νοικοκυριών των ερωτώμενων κατά εθνικότητα καταδεικνύει σημαντικές διαφορές που δεν μπορούν να αγνοηθούν. Οι εθνικότητες με τα μεγαλύτερα ποσοστά ερωτώμενων που προσδιορίζουν ως σχετικά βελτιωμένη την οικονομική τους θέση είναι οι Αιθίοπες (50%), οι Νιγηριανοί (33,6%), οι Γκανέζοι 4 6 3

20 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α (33,3%) και οι Κονγκολέζοι (31,7%). Αντίθετα, οι εθνικότητες με τα μεγαλύτερα ποσοστά ερωτώμενων που αναγνωρίζουν τη δεινή θέση στην οποία βρίσκονται είναι οι Γουϊνέοι (100%), οι Σομαλοί (94,3%) και οι Σενεγαλέζοι (84,2%). Συνοπτικά, θα λέγαμε ότι υπάρχουν δύο βασικές ομάδες ερωτώμενων που απαρτίζονται από διαφορετικές εθνικότητες. Η μια ομάδα αποτελείται από τους Αιθίοπες, τους Νιγηριανούς, τους Γκανέζους και τους Κονγκολέζους, μεταξύ των οποίων βρίσκονται αρκετά άτομα που ανήκουν σε παλαιότερα μεταναστευτικά ρεύματα και έχουν κατοχυρώσει την οικονομική και κοινωνική θέση τους στην ελληνική κοινωνία υποδοχής. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει ως επί το πλείστον τους Γουϊνέους, τους Σομαλούς και τους Σενεγαλέζους, μεταξύ των οποίων βρίσκονται αρκετά άτομα που ανήκουν στα πρόσφατα μεταναστευτικά ρεύματα και δεν έχουν αναγνωρισμένη οικονομική και κοινωνική θέση στην ελληνική κοινωνία, τα οποία μάλιστα αντιμετωπίζουν και τα μεγαλύτερα προβλήματα αποδοχής από αυτήν. Όσον αφορά τις προοπτικές βελτίωσης της οικονομικής τους θέσης, σημαντικό τμήμα των ερωτώμενων εκφράζει την αισιοδοξία (32,3%) ότι το εισόδημά του θα καλυτερεύσει το επόμενο έτος, ενώ αξιόλογο τμήμα (15%) των ερωτώμενων θεωρεί ότι θα παραμείνει το ίδιο. Οι απαισιόδοξοι, δηλαδή όσοι πιστεύουν ότι το εισόδημά τους θα χειροτερεύσει το επόμενο έτος, αποτελούν υπολογίσιμο τμήμα (17%), ενώ το ένα τρίτο των ερωτώμενων δηλώνει ότι «δεν γνωρίζει / δεν απαντά». Δεδομένης της οικονομικής κρίσης που μαστίζει την Ελλάδα, οι μετανάστες εμφανίζονται ως υπεραισιόδοξοι αν λάβουμε υπόψη τη δεινή οικονομική θέση τους εντός της ελληνικής κοινωνίας. Η αισιοδοξία είναι αλληλένδετη με τη διαδικασία της μετανάστευσης, κάτι που επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι οι νεότεροι σε ηλικία μετανάστες θεωρούν πως το εισόδημά τους θα αυξηθεί το επόμενο έτος, και μάλιστα είναι αυτοί των οποίων η οικονομική θέση είναι κάτω από τον μέσο όρο. Η προσδοκία για βελτίωση του εισοδήματος συναρτάται πιθανότατα με τη μετακίνησή τους σε άλ

21 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ 45,00% 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% Έως 3 έτη 4 ως 7 έτη Πάνω από 11 έτη 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% Καλύτερο Το ίδιο Χειρότερο ΔΓ/Δα Πηγή: Στοιχεία επιτόπιας έρευνας Γράφημα 7 Στάσεις σχετικά με τη βελτίωση/χειροτέρευση του εισοδήματος ανάλογα με τα έτη διαμονής στην Ελλάδα λη χώρα, στην οποία προσφέρονται περισσότερες ευκαιρίες απασχόλησης και άρα αύξηση του εισοδήματός τους. Φαίνεται ότι οι στάσεις σχετικά με τη βελτίωση/χειροτέρευση του εισοδήματος μεταβάλλονται σταδιακά, ανάλογα με τα έτη διαμονής στην Ελλάδα (Γράφημα 7). Έτσι, παρά την αισιοδοξία ενός σημαντικού τμήματος των ερωτώμενων, αυτή δείχνει να μειώνεται σταδιακά όσο περισσότερο χρόνο διαμένει κανείς στη χώρα. Αντίστροφα, όσο πιο πολλά είναι τα έτη διαμονής στη χώρα, τόσο αυξάνεται το ποσοστό εκείνων που θεωρούν ότι το εισόδημα θα παραμείνει το ίδιο, καθώς και το ποσοστό όσων είναι απαισιόδοξοι. Το ποσοστό των απαισιόδοξων μάλιστα διπλασιάζεται (12,6% έναντι 25,6%) μεταξύ της πρώτης και της τελευταίας κατηγορίας, ενώ το ποσοστό των αναποφάσιστων πέφτει στο ήμισυ μεταξύ της πρώτης και της τελευταίας κατηγορίας (23,9% έναντι 41,5%). Όσο περισσότερο ενταγμένοι είναι οι ερωτώμενοι στην ελληνική κοινωνία υποδοχής, τόσο πιο απαισιόδοξοι εμφανίζονται για το 4 6 5

22 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α εισόδημά τους κατά το επόμενο έτος και τόσο λιγότερο αναποφάσιστοι δηλώνουν σχετικά με το μέλλον. Στον βαθμό λοιπόν που είναι καλύτεροι γνώστες της κοινωνίας υποδοχής, διαμορφώνουν περισσότερο αρνητική στάση για το εισόδημά τους στο άμεσο μέλλον. Η οικονομική κρίση λοιπόν επηρεάζει τις στάσεις των ερωτώμενων που εμφανίζονται να είναι περισσότερο ενταγμένοι στην ελληνική κοινωνία, ενώ αγγίζει λιγότερο εκείνους που ετοιμάζονται να μετακινηθούν σε άλλη χώρα προς αναζήτηση απασχόλησης ή καλύτερης τύχης. Στην πραγματικότητα, η οικονομική κρίση δεν φαίνεται να αφορά όσους επιδιώκουν να μετακινηθούν αλλά και όσους δεν διαθέτουν εμπειρία από την κοινωνία υποδοχής. Στις περισσότερες περιπτώσεις μάλιστα αρκούνται στην περιορισμένη αντίληψη που έχουν για την οικονομική πραγματικότητα της Ελλάδας. Οι προσδοκίες σε σχέση με το εισόδημα διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των εθνικοτήτων, αλλά η αισιοδοξία αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό ενός σημαντικού ποσοστού ερωτώμενων όλων των εθνικοτήτων. Από την άλλη, οι αναποφάσιστοι αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο ποσοστό σε τέσσερις από τις επτά εθνικότητες ερωτώμενων. Τα ποσοστά των απαισιόδοξων παρουσιάζουν πολύ μεγάλη διακύμανση μεταξύ των εθνικοτήτων, όπως και τα ποσοστά όσων θεωρούν ότι το εισόδημα θα μείνει σταθερό και το επόμενο έτος. Συνοπτικά, η πρόσληψη της οικονομικής θέσης των νοικοκυριών δεν σχετίζεται κατά ευθύγραμμο τρόπο με τη στάση αναφορικά με τις προοπτικές βελτίωσης/χειροτέρευσης του εισοδήματος των ερωτώμενων το επόμενο έτος. Στους ερωτώμενους που θεωρούν ότι το εισόδημά τους θα βελτιωθεί το επόμενο έτος περιλαμβάνονται το 34% όσων κατατάσσονται κάτω από τον μέσο όρο και το 31% όσων κατατάσσονται στον μέσο όρο, ενώ μικρό ποσοστό αυτών που βρίσκονται πάνω από τον μέσο όρο (12%) διατηρεί την αισιοδοξία του. Αντίθετα, σε εκείνους που θεωρούν ότι το εισόδημά τους θα χειροτερεύσει το επόμενο έτος περιλαμβάνονται το 41% όσων βρίσκονται πάνω από τον μέσο όρο, το 24% όσων βρίσκονται στον μέσο όρο και μόλις το 14% όσων βρίσκονται κάτω από τον μέσο όρο. Έτσι λοιπόν αισιόδοξο εμφανίζεται το τμήμα των 4 6 6

23 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ 100% 90% 80% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Δεν υπάρχει καθόλου Σε μικρό βαθμό Σε μέτριο βαθμό Σε μεγάλο βαθμό Πηγή: Στοιχεία επιτόπιας έρευνας Γράφημα 8 Σε ποιό βαθμό υπάρχει ρατσισμός στην Ελλάδα κατά το φύλο ερωτώμενου ερωτώμενων που βρίσκονται σε συγκριτικά πιο δύσκολη οικονομική θέση, ενώ απαισιόδοξο παρουσιάζεται το κομμάτι των ερωτώμενων που βρίσκονται σε σχετικά καλύτερη οικονομική θέση. Στάσεις σχετικά με τον ρατσισμό Οι στάσεις των ερωτώμενων για το φαινόμενο του ρατσισμού στην Ελλάδα θεωρούνται ενδεικτικές του βαθμού ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία. Για τον ρατσισμό τέθηκαν δύο σχετιζόμενα ερωτήματα. Το ένα διατυπώθηκε ως εξής: «Σε ποιο βαθμό θεωρείτε ότι υπάρχει ρατσισμός στην Ελλάδα;» και το δεύτερο τέθηκε ως ακολούθως: «Σε ποιο βαθμό θεωρείτε ότι υπάρχει ρατσισμός στην περιοχή που κατοικείτε;». Αναφορικά με τις στάσεις των ερωτώμενων για την ύπαρξη ρατσισμού στην Ελλάδα, διαπιστώθηκε ότι οι περισσότεροι από τους μισούς θεωρούν ότι υπάρχει ρατσισμός σε μεγάλο βαθμό (55,2%), πάνω από το ένα τέταρτο θεωρεί ότι υπάρχει σε μέτριο βαθμό 4 6 7

24 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α (27,2%), περιορισμένη μερίδα πιστεύει ότι υπάρχει σε μικρό βαθμό (11,4%), ενώ είναι πολύ μικρό το ποσοστό όσων νομίζουν ότι δεν υπάρχει ρατσισμός (6,1%). Οι γυναίκες είναι πολύ πιο συγκρατημένες στην αναγνώριση της ύπαρξης ρατσισμού συγκριτικά με τους άνδρες. Ακριβέστερα, μόλις 2 στις 5 γυναίκες, αλλά 3 στους 5 άνδρες θεωρούν ότι στην Ελλάδα υπάρχει ρατσισμός σε μεγάλο βαθμό (Γράφημα 8). Αντίθετα, το ποσοστό των γυναικών που θεωρούν ότι δεν υπάρχει ρατσισμός είναι διπλάσιο του αντίστοιχου του ανδρών (10,6% έναντι 4,7%). Αυξημένα είναι και τα ποσοστά των γυναικών που θεωρούν ότι υπάρχει ρατσισμός σε μέτριο ή μικρό βαθμό. Οι στάσεις των ερωτώμενων για την ύπαρξη ρατσισμού στην Ελλάδα διαφοροποιούνται σημαντικά ανάλογα με την ηλικία. Το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός στην Ελλάδα βαίνει μειούμενο όσο αυξάνεται η ηλικία του ερωτώμενου. Αντίθετα, τα ποσοστά των άλλων κατηγοριών βαίνουν αυξανόμενα όσο μεγαλώνει η ηλικία του ερωτώμενου. Έτσι, το ποσοστό όσων θεωρούν ότι υπάρχει ρατσισμός σε μεγάλο βαθμό μειώνεται στο ήμισυ στην ομάδα ηλικιών άνω των 46 ετών (δηλαδή από 73,1% σε 37,9%). Αντίστοιχα, στη μεγαλύτερη ομάδα ηλικιών το ποσοστό όσων θεωρούν ότι υπάρχει ρατσισμός σε μικρό βαθμό τετραπλασιάζεται (από 3,8% σε 15,5%) και όσων θεωρούν ότι δεν υπάρχει καθόλου ρατσισμός εξαπλασιάζεται (από 1,9% σε 12,1%). Οι μεταβολές αυτές στις στάσεις για τον ρατσισμό αντανακλούν την ηπιότερη στάση των μεγαλύτερων σε ηλικία ερωτώμενων, οι οποίοι προσβλέπουν στην ομαλή συνέχιση της ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία υποδοχής. Το επίπεδο εκπαίδευσης δεν φαίνεται να επηρεάζει τη στάση των ερωτώμενων σχετικά με την ύπαρξη ρατσισμού στην Ελλάδα, καθώς η στάση αυτή αφορά περισσότερο τη δυναμική της ένταξης των ερωτώμενων παρά τις αντιληπτικές τους δυνατότητες. Αντίστοιχα, το καθεστώς νομιμότητας των ερωτώμενων δεν φαίνεται να επιδρά σε σημαντικό βαθμό στις στάσεις τους για τον ρατσισμό εξαιτίας του γεγονότος ότι ρατσισμό δεν υφίστανται μόνο 4 6 8

25 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ οι μη έχοντες τα νόμιμα έγγραφα, αλλά το φαινόμενο αυτό διαχέεται και σε όσους διαθέτουν τα απαραίτητα έγγραφα. Οι στάσεις για την ύπαρξη ρατσισμού διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με τα έτη παραμονής των ερωτώμενων στην Ελλάδα. Όσο περισσότερα έτη διαμένουν οι ερωτώμενοι στη χώρα, τόσο μειώνεται το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός στην Ελλάδα. Αντίστοιχα, όσο αυξάνεται η διάρκεια παραμονή στη χώρα, αυξάνεται και το ποσοστό στις υπόλοιπες κατηγορίες. Όσοι βρίσκονται στην Ελλάδα πολλά χρόνια τείνουν να υποτιμούν την έκταση του φαινομένου και επιχειρούν να αμβλύνουν τις ευρύτερες εντυπώσεις που δημιουργούνται από τα συχνά φαινόμενα εκδήλωσης ρατσιστικής βίας κυρίως στην Αθήνα αλλά και σε άλλες περιοχές της χώρας. Οι στάσεις των ερωτώμενων σχετικά με την ύπαρξη ρατσισμού στην περιοχή κατοικίας τους είναι αρκετά διαφοροποιημένες από τις στάσεις για την ύπαρξη ρατσισμού γενικότερα στην Ελλάδα. Παρατηρούμε συγκεκριμένα ότι μόλις το ένα τρίτο θεωρεί πως υπάρχει ρατσισμός σε μεγάλο βαθμό (33,9%), το ένα πέμπτο θεωρεί ότι υπάρχει σε μέτριο βαθμό (20%) και ορισμένοι θεωρούν ότι υπάρχει σε μικρό βαθμό (14%). Παρ όλα αυτά, καταγράφεται ένα σχετικά μεγάλο ποσοστό (32%) ερωτώμενων που θεωρούν ότι δεν υπάρχει καθόλου ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους. Οι γυναίκες εμφανίζονται και πάλι πολύ πιο συγκρατημένες στη δήλωση περί ύπαρξης ρατσισμού στην περιοχή κατοικίας τους συγκριτικά με τους άνδρες ερωτώμενους. Ειδικότερα, οι μισές γυναίκες θεωρούν ότι στην περιοχή κατοικίας τους δεν υπάρχει ρατσισμός έναντι ενός τετάρτου για τους άνδρες (Γράφημα 9). Επιπρόσθετα, μόλις το ένα τρίτο των γυναικών σε σχέση με το ποσοστό των ανδρών θεωρούν ότι υπάρχει ρατσισμός σε μεγάλο βαθμό στην περιοχή κατοικίας τους (13,1% έναντι 40,3%). Οι στάσεις των ερωτώμενων για την ύπαρξη ρατσισμού στην περιοχή κατοικίας διαφοροποιούνται σημαντικά ανάλογα με την ηλικία. Το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους βαίνει μειούμενο όσο αυξάνεται η ηλικία του ερωτώμενου. Αντίστροφα, τα ποσοστά όσων 4 6 9

26 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α 100% 90% 80% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Δεν υπάρχει καθόλου Σε μικρό βαθμό Σε μέτριο βαθμό Σε μεγάλο βαθμό Πηγή: Στοιχεία επιτόπιας έρευνας Γράφημα 9 Σε ποιό βαθμό υπάρχει ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας κατά το φύλο ερωτώμενου δηλώνουν ότι δεν υπάρχει καθόλου ρατσισμός βαίνουν αυξανόμενα όσο μεγαλώνει η ηλικία του ερωτώμενου. Ειδικότερα, το ποσοστό όσων θεωρούν ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους μειώνεται στο ένα τρίτο στην ομάδα ηλικιών άνω των 46 ετών (δηλαδή από 44,8% σε 15,8%). Αντίθετα, η πλειονότητα των ερωτώμενων που ανήκουν στη γηραιότερη ηλικιακή ομάδα θεωρεί ότι δεν υπάρχει καθόλου ρατσισμός. Το ποσοστό αυτό είναι υπερδιπλάσιο του αντίστοιχου στη νεότερη ηλικιακή ομάδα (56,1% έναντι 23,8%). Αυτές οι διαφοροποιήσεις στις στάσεις για τον ρατσισμό στην περιοχή κατοικίας επιβεβαιώνουν ότι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ερωτώμενοι διαθέτουν ηπιότερη στάση προς την ελληνική κοινωνία, ενώ παράλληλα επιχειρούν να εξασφαλίσουν την ομαλή συνέχιση της ένταξής τους στην κοινωνία υποδοχής. Συγκριτικά με τη γενικότερη στάση απέναντι στον ρατσισμό στην Ελλάδα, φαίνεται ότι ο ρατσισμός λειτουργεί και για τους μετανάστες στερεοτυπικά στον βαθ

27 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ μό που η στάση τους διαφοροποιείται ανάλογα με τη χωρική κλίμακα στην οποία εξετάζεται το φαινόμενο. Επιπρόσθετα, η εξέταση του ρατσισμού στο επίπεδο της γειτονιάς δείχνει να μεταβάλει σημαντικά τις απόψεις των ερωτώμενων, καθ όσον οι στάσεις ελέγχονται στο επίπεδο της καθημερινότητας και αμβλύνονται. Το επίπεδο εκπαίδευσης δεν επηρεάζει τη στάση των ερωτώμενων για την ύπαρξη ρατσισμού στην περιοχή κατοικίας τους, καθώς η στάση αυτή προσδιορίζεται περισσότερο σε σχέση με τις διαδικασίες ένταξης των ερωτώμενων. Επίσης, το καθεστώς νομιμότητας των ερωτώμενων δεν επιδρά σε σημαντικό βαθμό στις στάσεις για τον ρατσισμό στην περιοχή κατοικίας τους, παρότι οι έχοντες τα νόμιμα έγγραφα τείνουν να θεωρούν σε μεγαλύτερο ποσοστό ότι δεν υπάρχει ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους, ενώ οι μη έχοντες τα απαραίτητα έγγραφα τείνουν συχνότερα να θεωρούν ότι υφίσταται ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους. Οι στάσεις για την ύπαρξη ρατσισμού στην περιοχή κατοικίας διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με τα έτη παραμονής των ερωτώμενων στην Ελλάδα. Όσο περισσότερα έτη διαμένουν οι ερωτώμενοι στη χώρα υποδοχής, τόσο μειώνεται το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας. Αντίστροφα, όσο αυξάνεται η διάρκεια παραμονής στη χώρα, αυξάνεται και το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι δεν υπάρχει καθόλου ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους. Σε αυτό το πλαίσιο, όσοι διαμένουν πολλά χρόνια στην Ελλάδα διαθέτουν διαφορετικό κριτήριο στη θεώρηση του ρατσισμού, γεγονός που οφείλεται στην καλύτερη πρόσληψη του χώρου, αλλά και στις βελτιωμένες σχέσεις των μεταναστών και της κοινωνίας υποδοχής. Η ανάλυση των στάσεων για τον ρατσισμό στην περιοχή κατοικίας κατά εθνικότητα καταδεικνύει ότι υπάρχουν διαφορετικές θεωρήσεις κατά εθνικότητα. Με την εξαίρεση της Αιθιοπίας, υπάρχουν δύο διαφορετικές ομάδες εθνικοτήτων που προσλαμβάνουν τον ρατσισμό στην περιοχή κατοικίας με διακριτό τρόπο. Στη μια ομάδα εθνικοτήτων περιλαμβάνονται οι μετανάστες από την Γκάνα, τη Νιγηρία και το Κονγκό, σημαντικό ποσοστό των οποίων (που 4 7 1

28 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α κυμαίνεται μεταξύ 24% και 38%) θεωρεί ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους, την ίδια στιγμή που σημαντικό ποσοστό των ίδιων εθνικοτήτων θεωρεί ότι δεν υπάρχει καθόλου ρατσισμός (κυμαίνεται μεταξύ 28,8% και 35%). Η δεύτερη ομάδα εθνικοτήτων περιλαμβάνει τους μετανάστες από τη Γουϊνέα, τη Σενεγάλη και τη Σομαλία, η πλειονότητα των οποίων (κυμαίνεται μεταξύ 50% και 60%) θεωρεί ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους ενδεχομένως επειδή βρίσκονται στο στόχαστρο ρατσιστικών οργανώσεων εξαιτίας της αυξημένης συγκέντρωσής τους σε συγκεκριμένες γειτονιές της Αθήνας, ενώ ταυτόχρονα μικρό ποσοστό τους θεωρεί ότι δεν υπάρχει ρατσισμός. Η περίπτωση των Αιθιόπων αποτελεί μια φωτεινή εξαίρεση, καθώς μόλις το 9% θεωρεί ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός στην περιοχή κατοικίας τους, ενώ αντίστοιχα η πλειονότητά τους θεωρεί ότι δεν υφίσταται καθόλου ρατσισμός (59,1%). Αυτή η θεώρηση ενδέχεται να οφείλεται στη σημαντική διασπορά που έχουν οι Αιθίοπες στην κατοίκησή τους στην Αθήνα, καθώς και στο γεγονός ότι αναμειγνύονται ευκολότερα με τον γηγενή πληθυσμό. Στο ερώτημα αν «έχουν βιώσει ρατσιστική αντιμετώπιση» στο παρελθόν, η πλειονότητα των ερωτώμενων απάντησε καταφατικά (61%), ενώ μικρό ποσοστό δήλωσε ότι «δεν γνωρίζει / δεν απαντά» (1,5%). Η απάντηση στο ερώτημα διαφοροποιείται σημαντικά κατά φύλο, καθώς σχετικά μικρότερο ποσοστό γυναικών σε σχέση με τους άνδρες απαντά καταφατικά (51,2% έναντι 64,6%). Η πλειονότητα των ερωτώμενων όλων των εθνικοτήτων δηλώνει ότι έχει βιώσει ρατσιστική αντιμετώπιση στο παρελθόν, με μοναδική εξαίρεση τους Αιθίοπες, των οποίων το ποσοστό όσων έχουν βιώσει ρατσιστική αντιμετώπιση δεν ξεπερνά το 36%. Συνοπτικά, επισημαίνεται ότι οι στάσεις των μεταναστών απέναντι στον ρατσισμό δεν νοούνται ως ευθείες ενδείξεις της ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία υποδοχής, αλλά μάλλον οι στάσεις αυτές μπορούν να ερμηνευθούν με βάση τη διάθεση, τις προσδοκίες και τις διαδικασίες ένταξης συγκεκριμένων ομάδων μεταναστών στην ελληνική κοινωνία

29 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ Συμπεράσματα Η τρέχουσα οικονομική κρίση αποτελεί το βασικό πλαίσιο για την προσπάθεια ερμηνείας των στάσεων των ερωτώμενων σχετικά με την οικονομική κατάσταση όπως τη βιώνουν, την πρόσληψη της οικονομικής τους θέσης στην κοινωνία υποδοχής, καθώς και την πρόσληψη του ρατσισμού. Ο βαθμός στον οποίο οι ερωτώμενοι επηρεάζονται από την οικονομική κρίση καταδεικνύει και το γεγονός της ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία υποδοχής. Αυτή η υπόθεση προκύπτει από τη θεώρηση αρκετών ερωτώμενων που ήρθαν πρόσφατα στην Ελλάδα και δεν είχαν την ευκαιρία είτε να εργαστούν είτε να κατανοήσουν πληρέστερα τα όποια προβλήματα αφορούν τους μετανάστες στη χώρα, και οι οποίοι δεν μπόρεσαν να προσδιορίσουν σε ποιο βαθμό (ή αν τελικά) τους επηρέασε η οικονομική κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα. Αυτοί που επηρεάστηκαν από την οικονομική κρίση της χώρας είναι όσοι κατάφεραν ή επιδίωξαν να ενταχθούν στην ελληνική κοινωνία. Γι αυτούς, όπως και για τον γηγενή πληθυσμό, η οικονομική κρίση υπήρξε ένα πρόβλημα που τους εμπόδισε να βελτιώσουν την οικονομική τους θέση. Άρα η οικονομική κρίση επηρέασε όσους εντάχθηκαν ή ενσωματώθηκαν στην ελληνική κοινωνία, που είναι συνήθως αυτοί οι οποίοι έχουν πιο μακρά παραμονή, διαθέτουν τη νομιμότητα, είναι μεγαλύτεροι σε ηλικία, έχουν καλύτερη εκπαίδευση κ.λπ. Στη μεγάλη τους πλειονότητα οι ερωτώμενοι θεωρούν ότι η οικονομική τους θέση βρίσκεται κάτω από τον μέσο όρο σε σύγκριση με τα νοικοκυριά των γηγενών. Όσοι έχουν βελτιωμένη οικονομική θέση είναι αυτοί που ήρθαν παλαιότερα και ζουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα, είναι σχετικά μεγαλύτερης ηλικίας, έχουν υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης και φυσικά διαθέτουν τα νόμιμα έγγραφα. Οι προσδοκίες των μεταναστών οι οποίοι εμφανίζονται γενικότερα περισσότερο αισιόδοξοι από τους γηγενείς είναι αυξημένες, ιδιαίτερα εκείνων βρίσκονται σε πιο δύσκολη οικονομική θέση, οι οποίοι 4 7 3

30 ΚΟΙΝ ΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α θεωρούν ότι αναζητώντας ευκαιρίες (στην Ελλάδα και συχνότερα σε άλλες χώρες) μπορούν να βελτιώσουν οικονομικά τη θέση τους. Οι στάσεις της πλειονότητας των ερωτώμενων για τον ρατσισμό στην Ελλάδα είναι περισσότερο αρνητικές και πιο έντονες από ό,τι οι αντίστοιχες για τον ρατσισμό στην περιοχή κατοικίας τους. Εξαίρεση αποτελούν οι Αιθίοπες, των οποίων οι στάσεις για τον ρατσισμό είναι αρκετά πιο ήπιες και διαφοροποιούνται σημαντικά από εκείνες των υπόλοιπων εθνικοτήτων. Επιπρόσθετα, μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές ομάδες εθνικοτήτων, ανάλογα με τις στάσεις που έχουν απέναντι στον ρατσισμό τόσο στην Ελλάδα όσο και στην περιοχή κατοικίας. Η μια ομάδα περιλαμβάνει μετανάστες από την Γκάνα, τη Νιγηρία και το Κονγκό, σημαντικό ποσοστό των οποίων θεωρεί ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός, ενώ παράλληλα υπάρχουν ορισμένοι ερωτώμενοι που υποστηρίζουν ότι ο ρατσισμός είναι σχετικά περιορισμένος. Η δεύτερη ομάδα εθνικοτήτων περιλαμβάνει μετανάστες από τη Γουϊνέα, τη Σενεγάλη και τη Σομαλία, η μεγάλη πλειονότητα των οποίων θεωρεί ότι υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ρατσισμός, χωρίς παράλληλα να υπάρχει σημαντικός αριθμός ερωτώμενων που να έχουν ενδιάμεση άποψη. Τέλος, οι στάσεις απέναντι στον ρατσισμό επιβεβαιώνονται σε σημαντικό βαθμό από το γεγονός ότι η πλειονότητα των ερωτώμενων με εξαίρεση τους Αιθίοπες έχει βιώσει ρατσιστική αντιμετώπιση στο παρελθόν. Βιβλιογραφία Awad, I. (2009). The global economic crisis and migrant workers: Impact and response. Geneva: International Labour Organization. Cavounidis, J. (2004). Migration to Greece from the Balkans. South Eastern Europe Journal of Economics, 2, Collett, E. (2011). Immigrant Integration in Europe in a time of austerity. Washington, DC: Migration Policy Institute. ΕΛΣΤΑΤ. Έρευνα Εργατικού Δυναμικού,