ΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Θ

Transcript

1 Εφημερίς των συζητήσεων, αρ. φύλ. 159, : 1-2 ΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Θ Ἐκ τῶν περὶ σεισμῶν δοξῶν τῶν Ἑλλήνων φιλοσόφων, ἃς συλλέξας παρεθέμην ἐν τοῖς προηγουμένοις ἄρθροις, ἐξάγεται τὸ συμπέρασμα, ὅτι οἱ Ἕλληνες φυσικοὶ τὴν ἀρχὴν τῶν σεισμῶν ἀπέδωκαν εἰς τὴν διασκευὴν τῶν ὑπὸ τὴν ἐπιφάνειαν τῆς γῆς μερῶν. Ταῦτα παρεδέχθησαν, ὡς πεπληρωμένα εὐρυτάτων κοιλωμάτων, σπηλαίων, σηράγγων, ὡς ἔχοντα ὕδατος ποσότητας μεγάλας, τὸ μὲν ρεούσας, δίκην ποταμῶν, τὸ δὲ διαμορφούσας λίμνας, ἐσκεπασμένας ὑπὸ γαιωδῶν ἢ βραχωδῶν οὐρανῶν. Ὑπὸ τὴν γῆν, ἐδέχθησαν προσέτι, ὡς ὑπαρχούσας πηγὰς πυρός, ἐντεῦθεν δὲ καὶ ἀνέμων ὁρμὰς ὑπογείων. Οἱ πλεῖστοι ἠκολούθησαν τῇ θεωρίᾳ τοῦ Ἀριστοτέλους, ὅτι καὶ ὁ περιβάλλων τὴν γῆν ἀήρ, εἰς ἄνεμον μετασχηματιζόμενος, εἰσδύει εἰς τὰ ἔγκατα τῆς γῆς, διὰ διαφόρων ὀπῶν. Ἐκ τῆς σχέσεως, εἰς ἣν διατελοῦσι πάντα τὰ ὑπὸ τὴν γῆν, ἔμφυτα ἢ εἰσερχόμενα ἔξωθεν, στοιχεῖα, πρὸς τὴν διασκευὴν αὐτῆς, προέρχονται οἱ σεισμοὶ καὶ πάντα τὰ φαινόμενα, τὰ συνοδεύοντα τούτοις. Εἰδικώτερον δὲ παρεδέχθησαν, ὅτι καὶ κλονισμοί, καὶ κραδασμοί, καὶ διασείσεις τοῦ ἐδάφους γίνονται, ὁσάκις ἂν ἐν τοῖς ἐγκάτοις τῆς γῆς συμβαίνωσι καταπτώσεις, ἐν τοῖς ὑπογείοις σπηλαίοις ἢ κοιλώμασι, κυρίως δὲ καταπίπτουσιν οἱ οὐρανοὶ τῶν κοιλωμάτων. Ἐπειδὴ οὗτοί εἰσιν ἡ κρηπὶς τῶν ἀντιστοιχούντων αὐτοῖς ἐπὶ τῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς ἐδαφῶν, ἐπέρχεται κλονισμὸς ὁλοκλήρου τοῦ τμήματος τούτου τῆς ἐπιφανείας, ὑφ ὃ εὑρίσκονται αἱ κοιλότητες. Κατὰ τοὺς τοιούτους σεισμούς, γίνονται ἢ ρήγματα ἐπὶ τῆς ἐπιφανείας τοῦ κλονηθέντος ἐδάφους, χάσματα (hiatus) ἢ ἱζήματα, ἤτοι καταθίσματα (sic), ὑποχωρούσης τῆς κρηπῖδος, ἐφ ἧς ἔβαινον, πρὸ τῆς καταπτώσεως. Τὰ ἱζήματα δέ εἰσι μείζονα ἢ ἐλάσσονα, ἀναλόγως τοῦ μεγέθους τοῦ ἀλλοιουμένου κοιλώματος, ἤτοι ἐφ ὅσον τὸ ἀπὸ τῆς κάτωθεν ἐπιφανείας αὐτοῦ πρὸς τὴν στεγάζουσαν αὐτὸ ἐπιφάνειαν ὕψος ἤθελεν εἶσθαι μεῖζον ἢ ἔλαττον. Οὕτως ἐξήγησαν οἱ Ἕλληνες φυσικοὶ τὴν καταβύθισιν ὁλοκλήρων πόλεων ἢ καὶ εὐρυτάτων τμημάτων γῆς. Δὲν ἐβράδυναν νὰ ἐννοήσωσιν ὅμως οἱ Ἕλληνες, ὅτι αἱ καταπτώσεις αὗταί εἰσι φαινόμενα δευτερεύοντα, εἰσὶν ἀποτελέσματα αἰτίων ἄλλων. Ἔπρεπε νὰ ζητηθῇ, τίνα τὰ αἴτια, τὰ προκαλοῦντα ταύτας. Ὡς αἴτια, συνεπαγόμενα τὰς καταπτώσεις, ὥρισαν ἢ τὸ ὕδωρ, βαθμηδὸν καὶ κατ ὀλίγον καταβιβρῶσκον τὰ ἐδάφη καὶ διασπῶν τὴν συνοχὴν αὐτῶν, ὅπερ ἐχαρακτήρισαν εἰδικώτερον, ὡς γῆρας τῆς γῆς, ἢ τὸν ἄνεμον, εἰσδύοντα εἰς τὰ κοιλώματα, ἐν δὲ τῇ πάλῃ αὐτοῦ πρὸς τὸν ἐντὸς τῶν κοιλωμάτων εὑρισκόμενον ἀέρα, ἀμυνόμενον ὑπὲρ τῆς κατοχῆς τῶν μερῶν, ἐν οἷς εὑρέθη, ἢ μὴ εὑρίσκοντα διεξόδους εὐκόλως, τύπτοντα καὶ τυπτόμενον, ἐντεῦθεν δὲ προκαλοῦντα διακλονισμὸν τοῦ ὅλου πεδίου, ἐφ οὗ συγκροτεῖται ἡ μάχη αὕτη. Τὸ πῦρ ἐδέχθησαν οἱ Ἕλληνες φυσικοὶ ἐπίσης, οὐχὶ ὡς ἀμέσως δρῶν ἐπὶ τῶν σεισμῶν, ἀλλ ὡς ἀλλοιοῦν τὴν ποιότητα τοῦ ἀέρος, καθιστῶν αὐτὸν ἀραιότερον, καὶ εἰς ἀέριον μεταβαλλόμενον, ἀναγκαίως ζητοῦντα ἐντεῦθεν διέξοδον καὶ ἐλευθερίαν. Τὴν ἐλευθερίαν κατακτᾷ μὲν ἐπὶ τέλει ὁ ἠραιωμένος ἀήρ, ἀλλὰ διὰ τῆς διασχίσεως τῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς. Πρὶν ἢ διασχισθῇ, καὶ πρὶν ἢ δοθῇ διέξοδος εἰς τὸ ἀέριον, ἡ γῆ, ὑφ ἣν τὸ ἀέριον εἶνε κεκλεισμένον, ἢ πρὸς ἣν ἐτράπη, ἄλλοθεν ἐρχόμενον, ὅπως εὕρῃ διέξοδον, κλονεῖται. Ὁ Σενέκας, ἐν τῷ βαθυνουστάτῳ καὶ πολυτιμοτάτῳ ἔργῳ αὐτοῦ, «Φυσικὰ Ζητήματα» (Quaestiones naturales, βιβλίον 6), λεπτομερῶς ἀνέπτυξε τὴν θεωρίαν τῆς ἐνεργείας τοῦ πυρὸς εἰς ἐξήγησιν τῶν σεισμῶν, ἣν πρῶτος ὁ Ἀναξαγόρας διετύπωσε, καὶ ἣν δι ὀλίγων ὁ Ἀριστοτέλης συνώψισεν, ἐν τοῖς Μετεωρολογικοῖς αὐτοῦ. Τὸ κείμενον

2 τοῦτο, ὡς μεγίστης ἐπιστημονικῆς ἀξίας καὶ διδακτικώτατον, παρατίθημι ἐνταῦθα, κατὰ λέξιν μεταπεφρασμένον. «Ἕτεροι φιλόσοφοι Ἕλληνες,» γράφει, «τὸ πῦρ παραδέχονται, ὡς αἰτίαν τῶν σεισμῶν, ἀλλ ἐπίσης ὁμοίως δὲν κρίνουσιν αὐτὸ ἐνεργοῦν. Ὁ Ἀναξαγόρας ἐν τοῖς πρώτοις οὕτω φρονεῖ πιστεύει δέ, ὅτι ἡ αἰτία, ἡ γεννῶσα τὰς καταιγίδας, εἶνε αὐτὴ καὶ ἡ προκαλοῦσα τοὺς σεισμοὺς τῆς γῆς. Ὅταν ὁ ἄνεμος, κεκλεισμένος ὑπὸ τὴν γῆν, διαρρηγνύῃ τὸν πεπυκνωμένον ἀέρα καὶ εἰς νέφη μεταπεποιημένον, θραύει αὐτὰ δι ὅσης βίας θραύονται τὰ νέφη τοῦ οὐρανοῦ. Ἐκ τῆς συγκρούσεως τῶν νεφῶν, ἐκ τῆς καθ ἑαυτοῦ ἀντιδονήσεως τοῦ ἀέρος, ἐξέρχεται αἴφνης πῦρ. Τὸ πῦρ τοῦτο, προσκροῦον κατὰ παντὸς ἀπαντῶντος πρὸ αὐτοῦ, ἐκζητεῖ διέξοδον, ἀνατρέπει πᾶν κώλυμα, ἕως ἄν, συμπιεσθὲν ἐντὸς στενῆς διόδου, ἀνευρίσκει διέξοδον, ὅπως ἐκφύγῃ εἰς τὸν ἐλεύθερον ἀέρα, ἢ ἀνοίγῃ τοιαύτην διέξοδον, διὰ τῆς βίας καὶ τῆς καταστροφῆς. Οἱ ἄλλως ἐξηγοῦντες τὸ φαινόμενον τῶν σεισμῶν ἀξιοῦσιν, ὅτι τὰ πυρὰ ταῦτα, ἐσπαρμένα εἰς πάμπολλα τῆς γῆς μέρη, καταβιβρώσκουσι πάντα τὰ γειτνιάζοντα περὶ αὐτὰ μέρη, καὶ ὅταν τὰ καταβιβρωσκόμενα μέρη ταῦτα πίπτωσιν, ἡ πτῶσις αὐτῶν συμπαρασύρει πᾶν τὸ ἐπ αὐτῶν στηριζόμενον, ἐκλιπόντος παντὸς ὑποστηρίγματος ἐφεξῆς, ὅπως ἀναχαιτίσῃ τὴν κατάπτωσιν. Τότε ἀνοίγονται χάσματα χαίνοντα, εὑρύτατα χιάσματα (ἤτοι ἐν σχήματι Χ ρήγματα), ἢ ἀφοῦ ἐπὶ μακρὸν χρόνον διακλονηθῇ, τὸ ἔδαφος κατακάθηται ἐπὶ τῶν μερῶν, ὅσα ἀπέμειναν στερεά. Τοῦτο βλέπομεν καὶ ἐν ταῖς ἡμετέραις πόλεσι, κατὰ πυρκαϊάς. Ὅταν τὸ πῦρ καταλάβῃ οἰκίαν τινά, τῶν δοκῶν ἀπανθρακωθεισῶν καὶ τῶν ὑποστηριγμάτων τῆς ὀροφῆς ὑπὸ τοῦ πυρὸς καταλυθέντων, ἡ στέγη καταπίπτει, ἀφοῦ, ἐπὶ χρόνον ὑποτρέμουσα, ταλαντευθῇ. Ὁ κλονισμὸς οὗτος, οἱ κυματισμοί, δὲν παύουσι πρὶν ἢ εὕρωσιν ἔδαφος στερεόν.» «Ὁ Ἀναξιμένης,» κατὰ τὸν αὐτὸν Σενέκαν, «ἐν τῇ γῆ αὐτῇ ἀνευρίσκει τὴν αἰτίαν τῶν σεισμῶν. Κατ αὐτόν, ἡ γῆ οὐδεμίαν ἔξωθεν λαμβάνει πρόωσιν. Ἐντὸς τῶν κόλπων αὐτῆς, πίπτουσι τμήματα, ἀπ αὐτῆς ἀνασπώμενα, εἴτε διότι τὰ ὕδατα διέλυσαν ταῦτα, εἴτε διότι τὸ πῦρ τὰ κατέθραυσεν, εἴτε διότι πνοή τις βιαία ἀνέμου συνήρπασεν. Ἀλλ ἐκτὸς τῶν τριῶν αἰτίων τούτων, δὲν ἐλλείπουσιν αἰτίαι ἐσωτερικῆς διασπάσεως καὶ καταστροφῆς. Τὸ πᾶν σὺν τῷ χρόνῳ καταρρέει, οὐδὲν δὲ κατὰ τοῦ γήρατος ἀντέχει ἀσφαλῶς. Τὸ γῆρας καταναλίσκει αὐτὰ τὰ στερεώτατα καὶ τὰ ἰσχυρότατα τῶν πραγμάτων. Ὅθεν, καθὼς ἐν τοῖς πεπαλαιωμένοις κτιρίοις (sic), εἰσὶ μέρη πίπτοντα, καὶ ἄνευ τιναγμοῦ, ὅταν ἡ δύναμις μὴ ἐπαρκῇ πρὸς τὸ βάρος αὐτῶν, ἐπίσης ἐν τῷ παγκοσμίῳ σώματι τῆς γῆς ἡμῶν συμβαίνει, μέρη αὐτοῦ ἐκ τῆς παλαιότητος νὰ διαλύωνται, διαλυόμενα δὲ νὰ πίπτωσι, καὶ νὰ συνεπιφέρωσι κραδασμὸν τῆς ὑπερκειμένης αὐτῶν γῆς. Τὸ κατ ἀρχὰς μὲν ἀποσπώμενα, (διότι οὐδὲν σῶμα σημαντικόν πως ἀποσπᾶται ἑτέρου, χωρὶς νὰ διασεισθῇ τὸ σῶμα τοῦτο, ἀφ οὗ ἀποσπᾶται), εἶτα δὲ διότι, ὅταν καταρρέωσι προσκρούοντα κατὰ τοῦ στερεοῦ ἐδάφους, ἀναπηδῶσι πάλιν ὀπίσω (ἀποπάλλονται), δίκην σφαίρας ἀνασκιρτώσης, ἀφοῦ καταπέσῃ, καὶ συγχρόνως εἰς τὸ ἔδαφος μεταδίδουσι νέον κλονισμόν. Ἐὰν δὲ τὰ μέρη ταῦτα, τὰ ἐκ τοῦ μεγάλου ὄγκου ἀποσπώμενα, πίπτωσιν εἰς ὕδατα λιμνάζοντα, ἡ πτῶσις αὐτῶν διασείει τὰ γείτονα μέρη, διὰ τοῦ σάλου, ὃν συνεπιφέρει αἴφνης καὶ εἰς εὐρεῖαν ἔκτασιν εἰς τὰ ὕδατα ὄγκος βαρύς, ἀφ ὑψηλοῦ εἰς ταῦτα καταπίπτων.» «Τινὲς ἕλληνες φιλόσοφοι,» ἐξακολουθεῖ ὁ Σενέκας, «εἰς τὸ πῦρ μὲν ἀποδίδουσι τὸν κραδασμὸν τῆς γῆς, ἀλλ ἄλλως ἐξηγοῦσι τὴν ἐνέργειαν αὐτοῦ. Τὸ πῦρ, ἐν πλείστοις μέρεσιν, εἰς μέγαν βαθμὸν ζέον, ἐκβάλλει ἀναγκαίως μεγάλην ποσότητα ἀτμοῦ. Ὁ ἀτμὸς οὗτος, μὴ ἔχων διέξοδον, διὰ τῆς βίας αὐτοῦ διαστέλλει τὸν ἄνεμον, τὸν ὑπὸ τὴν γῆν, καὶ ἂν πεισματωδέστερον ἐπιμείνῃ, καταρρίπτει τὰ προσπίπτοντα αὐτῷ κοιλώματα. Ἐὰν ὅμως ὁ ἀτμὸς ἦνε ἧττον ὁρμητικός, οὐδὲν πλέον συνεπάγεται ἢ κραδασμὸν τῆς γῆς. Βλέπομεν τὸ ὕδωρ κοχλάζον, ἅμα θερμαινόμενον ὑπὸ τοῦ

3 πυρός. Ὅ,τι ἐν τῷ περικεκλεισμένῳ τούτῳ καὶ ἐστενοχωρημένῳ ὕδατι γίνεται, ἔτι μεῖζον ὀφείλομεν νὰ πιστεύσωμεν γινόμενον, ὅταν βίαιος καὶ πολὺς θερμὸς ἄνεμος ἐξεγείρῃ τὰ ὕδατα. Ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἐξατμίσεως τῶν κατακλυζόντων ὑδάτων, ὁ ἀτμὸς διασείει πᾶν μέρος, καθ οὗ ἤθελε προσκρούσει.» «Ἀλλὰ τὸν ἀέρα,» προστίθησιν ὁ Σενέκας, «ὡς κινοῦντα τὴν γῆν, παραδέχονται οἱ πλεῖστοι καὶ μέγιστοι τῶν συγγραφέων τῆς Ἑλλάδος.» Ἐνταῦθα ἐκτίθησι τὴν πρὸ τούτου γνώμην τοῦ Ἀρχελάου, ἣν ἀνέπτυξαν βραδύτερον ὁ Ἀριστοτέλης καὶ ὁ μαθητὴς αὐτοῦ Θεόφραστος. Περὶ τούτου ἤδη ἐρρήθησαν τὰ δέοντα, ἐν τοῖς πρόσθεν. Ὁ Πολύβιος, (Ἱστοριῶν λδ. κεφ ) ἰδιαιτέρως παρατηρεῖ, ὅτι ἐν ταῖς Λιπάραις νήσοις, ταῖς καὶ ἄλλως τοῦ Αἰόλου ἢ Αἰολίαις καλουμέναις, ὅταν οἱ κρατῆρες αὐτῶν δὲν ἐκβάλλωσι φλόγας ἢ καπνόν, προσημαίνεται σεισμός. Καὶ οἱ τὸν σεισμὸν προλέγοντες δὲν διαψεύδονται. Ὁ Στράβων, περιγράφων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας τὰ σεισμοπαθῆ μέρη, τὸν διαρκῆ σχεδὸν κλονισμὸν αὐτῶν ἀποδίδει εἰς τὴν διασκευὴν τῆς χώρας καὶ εἰς τὴν ἐνέργειαν τοῦ ὕδατος, τοῦ πυρὸς καὶ τῶν ἀνέμων. «Τῆς πόλεως Λαοδικείας,» γράφει, «ὑπέρκειται τὸ ὄρος Κάδμος, ἐξ οὗ καὶ ὁ ποταμὸς Λῦκος ἐκρέει, καὶ ἕτερος ὁμώνυμος τῷ ὄρει, Κάδμος ὀνομαζόμενος. Ὁ δεύτερος ποταμὸς οὗτος, ὑπὸ τὴν γῆν ρέων, ἀνακύπτει καὶ συμπίπτει πρὸς ἄλλους ἐκεῖ ρέοντας ποταμούς. Ἡ τοιαύτη ὑπὸ τὴν γῆν ροὴ τοῦ ποταμοῦ τούτου ἐμφαίνει συγχρόνως καὶ τὸ πολύτρητον τῆς χώρας καὶ τὸ εὔσειστον. Καὶ ἀληθῶς, εἴπερ τις καὶ ἄλλη, καὶ ἡ Λαοδίκεια εἶνε εὔσειστος καὶ τῆς πλησιοχώρου χώρας τὸ πλεῖστον.» (Στρ. 12, 6. 16). «Σχεδόν τι εὔσειστος», προστίθησιν ὁ Στράβων, «εἶνε καὶ πᾶσα ἡ περὶ τὸν Μαίανδρον χώρα διότι ὑπ αὐτὴν ὑπάρχουσι πυρὸς καὶ ὕδατος ροαὶ μέχρι τῶν μεσογείων μερῶν. Πᾶσα ἡ χώρα, ἡ ἀρχομένη ἀπὸ τῶν πεδίων καὶ χωροῦσα μέχρι τῶν Χαρωνείων, τῆς Ἱεραπόλεως, τῶν Ἀχράκων τῆς Νυσαΐδος καὶ τῶν περὶ τὴν Μαγνησίαν καὶ τὴν Μυοῦντα μερῶν, εἶνε οἰονεὶ ἐκλελυμένη ὑπὸ τοῦ πυρὸς (διατέτακε). Ἡ γῆ τοῦ μέρους τούτου εἶνε ἐντεῦθεν εὔθρυπτος, (εὐκόλως δηλαδὴ ὡς ἀραιὰ τριβομένη) καὶ ψαθυρὰ (ἤτοι σαθρά), πλήρης ἁλμυρίδων (ἁλατωδῶν ἐδαφῶν) καὶ εὐεκπύρωτος (ἤτοι εὐκόλως θερμαινομένη). Ἕνεκα τούτου δὲ καὶ ὁ Μαίανδρος εἶνε σκολιὸς τὴν ροήν διότι τὸ ὕδωρ αὐτοῦ λαμβάνει πολλὰς μεταπτώσεις. Ὁ ποταμὸς δ οὗτος καὶ πολὺ χῶμα συμπαρασύρων, ἀποτίθησι τοῦτο εἰς διάφορα τοῦ αἰγιαλοῦ μέρη, ἐκτείνων ταῦτα πρὸς τὸ πέλαγος. Οὕτω καὶ τὴν πόλιν Πριήνην, ἐπιθαλάσσιον πρότερον οὖσαν, αἱ τοιαῦται προσχώσεις μετέβαλον εἰς μεσόγαιον. Σήμερον κεῖται αὕτη τεσσαράκοντα στάδια μακρὰν τοῦ αἰγιαλοῦ.» (Στρ. 12, 6. 17). Κατακεκαυμένη δὲ χώρα ἐκαλεῖτο, ὡς σημειοῖ ὁ αὐτὸς φυσιοδίφης Γεωγράφος, ἡ χώρα, «ἣν κατέχουσιν οἱ Λυδοὶ καὶ οἱ Μυσοί, ἤτοι ἡ ἀρχαία Λυδία καὶ ἡ Μυσία. Ὠνομάσθη δὲ οὕτως αὕτη, ἕνεκα τῶν αὐτῶν τυχημάτων (sic). Ἡ Φιλαδέλφεια καὶ ἡ πρὸς αὐτῇ πόλις οὐδὲ τοὺς τοίχους ἔχει πιστούς, ἀλλὰ καθ ἡμέραν τρόπον τινὰ σαλεύονται καὶ διίστανται. Καὶ ἐκ τῶν ἄλλων δὲ πόλεων τῶν μερῶν τούτων, ἡ Ἀπάμεια ἐσείσθη πολλάκις, καὶ ἐπὶ Μιθριδάτου ἀνετράπη, καὶ ἐπὶ τῶν χρόνων ἔτι τοῦ Ἀλεξάνδρου. Τὰ περὶ τοῦ ὄρους Σιπύλου δὲ λεγόμενα καὶ τῆς ἀνατροπῆς τῆς ὁμωνύμου πόλεως, δὲν εἶνε μυθεύματα, ἀλλὰ γεγονότα βέβαια. Τὴν παρακειμένην τῷ ὄρει Μαγνησίαν κατέβαλον σεισμοί, ὅτε καὶ αἱ Σάρδεις καὶ ἐκ τῶν ἄλλων αἱ ἐπιφανέσταται τῆς Μικρᾶς Ἀσίας πόλεις κατὰ πολλὰ μέρη ἐβλάβησαν, καὶ αἱ Τράλλεις, ἔνθα κατέπεσε τὸ Γυμνάσιον καὶ ἄλλα οἰκοδομήματα αὐτῶν.» (Στρ ). Ὁ Στράβων, ἐν τέλει, μνημονεύει καὶ τοῦ Ξάνθου, γράψαντος πόνημα περὶ τῆς Λυδίας, ἐν ᾧ ἱστορεῖ, ὅτι «μεγάλαι μεταβολαὶ κατέσχον πολλάκις τὴν χώραν ταύτην».

4 Τὰ μυθευόμενα πάθη τοῦ Τυφῶνος, καὶ τὰ τῶν Ἀρίμων, ἔθνους μυθικοῦ, ὁ Στράβων ἐξηγεῖ ὡς ἀναφερόμενα εἰς φυσικὰ φαινόμενα, πηγὴν ἔχοντα τὴν κατασκευὴν τοῦ ἐδάφους. Ἅπασα ἡ χώρα, ἡ μεταξὺ Μαιάνδρου καὶ Λυδίας, προστίθησι, τοιαῦτα ὑφίσταται δυστυχήματα ἐδαφικῶν κλονισμῶν καὶ ἀλλοιώσεων, «καὶ διὰ τὸ πλῆθος τῶν λιμνῶν καὶ ποταμῶν,» ἀλλὰ «καὶ διὰ τοὺς πολλαχοῦ κευθμῶνας τῆς γῆς», ἤτοι τὰ ὑπόγεια σπήλαια καὶ κοιλώματα. (Στρ. 12, 6 19). Τὰ προηγουμένως καὶ τὰ σήμερον παρεντιθέντα κείμενα ἐπαρκῶς βεβαιοῦσιν, ὅτι οἱ Ἕλληνες, ὡς κυριωτάτην ἀρχὴν τῶν σεισμικῶν φαινομένων, ἐδέχθησαν τὴν διασκευὴν τῆς ὑπὸ τὴν ἐπιφάνειαν γῆς, τὰς κοιλότητας πρὸ πάντων ταύτης, τὸ ὑπὸ τὴν γῆν ρέον ὕδωρ, τὸν ἄνεμον καὶ τὸ πῦρ. Ἀλλ οἱ Ἕλληνες κατέληξαν καὶ εἰς τὸ οὐχ ἧττον ριζικὸν συμπέρασμα, ὅτι οἱ σεισμοί εἰσι τοπικὰ ὅλως φαινόμενα, οὐχὶ γενικά, δὲν ἀφορῶσιν εἰς γενικὴν συντάραξιν τῆς γῆς. Ἐὰν δὲ οἱ κραδασμοὶ αἰσθητοὶ πολλάκις γίνωνται καὶ εἰς ἀπομεμακρυσμένα τῆς κυρίας διακλονήσεως σημεῖα, τοῦτο συμβαίνει ἐκ συμπαθείας, ἕνεκα τῆς ἐλαστικότητος τῆς ὕλης, ἐξ ἧς συνέστηκεν ἡ γῆ. Τὰ ἄλλα συμπεράσματα τῆς ἑλληνικῆς ἐπιστήμης ἀφορῶσιν, ὡς εἶδεν ὁ ἀναγνώστης, εἰς λεπτομερείας περὶ τῶν σεισμῶν καὶ σεισμικῶν φαινομένων, ἅς τινας περιττὸν κρίνω νὰ ἐπαναλάβω. Ἐρωτῶ ἤδη, τίνα προσέθεντο οἱ νεώτεροι παρατηρηταὶ συμπερασματικώτερα, εἰς ἐξήγησιν τῶν σεισμικῶν φαινομένων; Οἱ πλεῖστοι περιωρίσθησαν εἰς τὴν ἐπανάληψιν τῶν ἐξηγήσεων, ἃς ἔδωκαν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες, ἐὰν δέ τινες ἀπετόλμησαν νέας θεωρίας, αὗται ἀπερρίφθησαν καὶ κατεδικάσθησαν. Ὁ Mallet καὶ ὁ Scrope ἐξήγησαν τοὺς μεθ ἡφαιστείων φαινομένων συνοδευομένους σεισμούς, διὰ τῆς ἀναπτύξεως τῶν ἀερίων, τῶν σχηματιζομένων ἐκ τῆς μέχρι τῆς πεπυρακτωμένης ὕλης διεισδύσεως ὕδατος. Κυριώτερον δὲ εἰς τὰς ὑποβρυχίους ἐν τῷ πυθμένι τῶν θαλασσῶν ἐκρήξεις ἡφαιστείων, αἵτινες ἀνοίγουσαι μεγάλα χάσματα, σχηματίζουσιν οὕτω διεισδύσεις τῶν ὑδάτων μέχρι τοῦ πεπυρακτωμένου μέρους τῆς γῆς. Τοὺς μὴ συνδεομένους μετὰ τῆς ὑπάρξεως φανερῶς ἡφαιστείων φαινομένων σεισμούς, ὁ Boussingault, ὁ Οὐμβόλδ, ὁ Hopkins, ὁ Volger, ὁ Condeuons, ἀπέδωκαν εἰς τὴν ἐσωτερικὴν διασκευὴν τῶν ὑπὸ τὰ σειόμενα ἐδάφη μερῶν, καὶ εἰς τὴν ἐν αὐτοῖς ὕπαρξιν μεγάλων κοιλοτήτων ἢ κολοσσιαίων σπηλαίων, καταπιπτόντων. Ὁ Daubrée, καίτοι παραδεχόμενος τὴν γνώμην τοῦ Boussingault, ὡς ἐξηγοῦσαν ἔν τισι περιπτώσεσι τοὺς σεισμικοὺς κλονισμούς, τὴν γενικὴν αἰτίαν αὐτῶν ἀνευρίσκει εἰς τὴν ἔκτακτον ἔντασιν, ἣν ὁ ἐκ τοῦ ὕδατος ἀτμὸς ἀποκτᾷ, ὅταν σχηματίζηται ὁ ἀτμὸς οὗτος εἰς βάθη, ἔνθα ἡ θερμοκρασία ὑψοῦται εἰς βαθμὸν ἴσον τῷ τῆς λάβας. Φρονεῖ δέ, ὅτι τὸ ὕδωρ εἰσδύει μέχρι τῶν μερῶν τούτων τῆς γῆς, εἴτε διὰ τῶν χασμάτων, τῶν διαπερώντων τοὺς βράχους, εἴτε δι ἀπορροφήσεως ὑπὸ τῶν πορωδῶν μερῶν τῆς γῆς. Ἐν τῇ ταχείᾳ κινήσει τῶν ἐκ τῆς ἐξατμίσεως τῶν ὑπογείων ὑδάτων σχηματιζομένων ἀερίων, ἢ αἴφνης διαστελλομένων, ὁ ἐπιφανὴς γεωλόγος Daubrée εὑρίσκει τῶν σεισμῶν τὴν ἐξήγησιν. Οὕτως δὲν διακρίνει τοὺς σεισμοὺς εἰς ἠφαιστειογενεῖς καὶ μή. Ὁ Fuchs παραδέχεται τὴν διάκρισιν τῶν δύο εἰδῶν τῶν σεισμῶν. Εἰς τὴν ἐνέργειαν τῶν ὑδάτων, καταβιβρωσκόντων τοὺς ὑπογείους βράχους, δι ὧν ρέουσι, καὶ εἰς τὰ σχηματιζόμενα κενὰ μεταξὺ τῶν διαφόρων στρωμάτων, καὶ μὴ δυνάμενα πλέον νὰ φέρωσι τὰ ὑπερκείμενα στρώματα, καὶ ἀναγκαίως καταπίπτοντα, ἀποδίδει τοὺς μὴ φανερῶς διὰ τῆς ἐνεργείας τοῦ πυρὸς γινομένους σεισμούς. Περιορίζεται ἐντεῦθεν ὑποδεικνύων αἰτίας, ὅλως μηχανικάς.

5 Τίνας τῶν ἐξηγήσεων τούτων δὲν ἔδωκαν καὶ οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες, ἀναπτύξαντες εὐρέως καὶ διὰ παραδειγμάτων πειραθέντες νὰ στηρίξωσιν αὐτάς; Μία μόνη θεωρία φαίνεται, νεωτερίζουσα, ἡ ἀποδοῦσα τοὺς κλονισμοὺς τῆς γῆς, εἰς τὴν ἐπίδρασιν τῆς ἕλξεως τῆς Σελήνης ἐπὶ τὴν ἐν τῷ κέντρῳ τῆς γῆς συσσωρευμένην ἐν ὑγρᾷ καταστάσει πεπυρακτωμένην ὕλην. Ὡς ἐπὶ τῶν θαλασσίων ὑδάτων προκαλεῖ ἡ Σελήνη τὰς ἀμπώτεις καὶ τὰς πλημμυρίδας, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς ρευστῆς ὕλης, τὴν ἐντὸς τοῦ κέντρου τῆς γῆς, ἐπιδρῶσα, διασείει τὸν φλοιὸν τῆς σφαίρας. Τὴν γνώμην ταύτην ὑπεστήριξεν ὁ Amperre ἐκθύμως, ἀλλ ἀπέκρουσαν οἱ πλεῖστοι, κυριώτερον δὲ ὁ Hopkins καὶ ὁ Mallet. Ἡ ἐπενέργεια αὕτη τῆς Σελήνης ἐκρίθη ὡς ἀσήμαντος, ἀφοῦ ἡ διαφορὰ τῆς ἐπιφανείας τῆς θαλάσσης οὐδέποτε εἶνε μείζων δεκατεσσάρων δακτύλων. Οὕτως ἡ καινοφανὴς ἰδέα αὕτη δὲν ἐπέζησεν. Ἐκ τῆς μακρᾶς μέν, ἀλλὰ βεβαίως μὴ τελείας, διότι καί τινα παρελείφθησαν, ἀπομνημονεύσεως τῶν περὶ σεισμῶν θεωριῶν τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, ἃς ἀντέγραψαν οἱ Ρωμαῖοι, καὶ τῆς ὑπομνήσεως τῶν κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους διατυπωθεισῶν δοξασιῶν, βεβαιοῦται, ὅτι οὐδὲν νεώτερον εἰς τὴν ἐξήγησιν τοῦ φοβεροῦ φαινομένου ἐπενόησαν οἱ νεώτεροι. Ἓν μόνον ἔπραξαν οἱ νεώτεροι, νὰ ἀποδείξωσι, διὰ παρατηρήσεων, ἐφ ὅλης τῆς ὑδρογείου γενομένων καὶ δι ὀργάνων παρατηρητικῶν ἀληθῶς τελείων, ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἔδωκαν πάσας τὰς δυνατὰς περὶ τῶν σεισμικῶν φαινομένων ἐξηγήσεις, οὐδὲν δὲ ὁριστικῶς συστηματικώτερον ἀνεῦρεν ἢ διετύπωσεν ἀνεξέλεγκτον ἡ νεωτέρα ἐπιστήμη. Ἐὰν δέ τις ἐπικρατῇ, σήμερον, γνώμη, εἶνε αὕτη, ὅτι τὰ σεισμικὰ φαινόμενά εἰσι τοπικὰ ἐν γένει, συνδεόμενα πρὸς τὴν κατασκευὴν τῶν μερῶν τῶν διαφόρων χωρῶν. Ἀλλὰ μήπως ἡ γνώμη αὕτη, δὲν εἶνε αὐτή, ἣν οἱ Ἕλληνες πρῶτοι διετύπωσαν; Μοὶ φαίνεται, ὅτι κρεῖσσον δὲν δύναμαι νὰ περατώσω τὴν ἤδη, ἴσως ὑπὲρ τὸ μέτρον δι ἐφημερίδα, ἐκταθεῖσαν μελέτην ταύτην, ἢ παρατιθέμενος τὴν ὡραίαν καὶ βαθύνοα (sic) κρίσιν τοῦ Σενέκα, περὶ τῶν ὑπὸ τῶν ἀρχαίων παρασχεθεισῶν ὑπηρεσιῶν εἰς τὴν ἐξήγησιν τῶν σεισμικῶν φαινομένων, καὶ περὶ τῆς φύσεως, ἐν γένει, τῶν ἐξηγήσεων τούτων. «Πρὸ παντός,» γράφει ὁ ἐπιφανὴς τῆς Ρώμης, ἀλλ ἑλληνίζων φιλόσοφος, «ὀφείλω νὰ ὁμολογήσω, ὅτι αἱ ἀρχαιότεραι γνῶμαί εἰσιν οὐ πάνυ ἀκριβεῖς, μᾶλλον δ ἀκατέργαστοι. Αἱ γνῶμαι αὗται, ὡσεὶ ἐπλανῶντο περὶ τὸ ἀληθές. Κατὰ πρῶτον πειρωμένων τῶν ἀρχαίων ἐρεύνας, ὅλως νέα ἦσαν αὐτοῖς τὰ πάντα. Ἀκολούθως αἱ ἀκατέργαστοι ἰδέαι ἀπερρινήθησαν, καὶ ἐάν τι ἐξευρέθη παρ ἡμῖν νέον, οὐχ ἧττον εἰς αὐτοὺς δέον ν ἀνενεχθῇ ἡ τιμὴ τῆς ἐφευρέσεως. Ἴδιον τῆς μεγάλης ψυχῆς αὐτῶν ὑπῆρξεν, ὅτι εἰσέδυσαν εἰς τῶν πραγμάτων τῆς φύσεως τὰς κεκρυμμένας φωλεάς, καί, μὴ ἀρκούμενοι εἰς τὴν θεωρίαν τῆς ἐξωτερικῆς διαπλάσεως, ἐβάθυναν εἰς ταύτας καὶ κατέβησαν εἰς τὰ μυστήρια τῆς θεότητος. Τὰ μέγιστα εἰς τὰς ἐρεύνας συντελεῖ ἡ ἐλπὶς τοῦ δυνατοῦ τῆς κατορθώσεως αὐτῶν. Οὕτως τοὺς Ἀρχαίους ὀφείλομεν νὰ κρίνωμεν ἐπιεικῶς διότι οὐδὲν ἐν τῷ κόσμῳ πλῆρες κατορθοῦται, ἅμα ἀρχόμενον. Καὶ ἡ ἀρχὴ αὕτη ἐν παντὶ ἀληθεύει, οὐχὶ περὶ μόνης τῆς περὶ σεισμῶν ὑποθέσεως, ἄλλως τε μεγίστης καὶ ἀσαφεστάτης, περὶ ἧς, μεθ ὅσα καὶ ἂν ἐρευνηθῶσι καὶ διευκρινηθῶσι, πᾶς ἐπερχόμενος αἰὼν θέλει ἔχει ν ἀνερευνήσῃ ἀνεκμεταλλεύτους ἔτι ἀπορίας.» Τιμολέων Ι. Φιλήμων.