Μανουήλ / Μάξιμος Πλανούδης

Transcript

1 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, Περίληψη : Ο Μάξιμος Πλανούδης ήταν από τους σημαντικότερους λογίους της Παλαιολόγειας εποχής. Ακολούθησε σταδιοδρομία κρατικού υπαλλήλου, ενώ ταυτόχρονα επιδόθηκε στη διδασκαλία, πιθανόν στη μονή της Χώρας. Μεταξύ του 1283 και του 1292 εκάρη μοναχός. Πήρε μέρος στα πολιτικά δρώμενα της εποχής του μέχρι τη στιγμή που αποφάσισε να αποσυρθεί και να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στη διδασκαλία, τη μελέτη, τη μετάφραση και τη συγγραφή. Υπήρξε μέλος ενός κύκλου σημαντικών ανθρώπων του πνεύματος και το έργο του εκτείνεται σε ένα ευρύτατο πεδίο, ενώ ήταν ο πρώτος που μετέφρασε κοσμικά και θεολογικά έργα της λατινικής γραμματείας, ανοίγοντας το δρόμο για την επικοινωνία των δύο λαών, που είχε χαθεί και λόγω των θρησκευτικών διαφορών. Με το έργο του στις μαθηματικές επιστήμες εισήγαγε τη χρήση των αραβικών συμβόλων στο Βυζάντιο, ενώ με τα υπομνήματά του και τις εκδόσεις αρχαίων και νεότερων συγγραφέων διευκόλυνε τη χρήση τους και συντέλεσε στη διάσωση του έργου τους. Άλλα Ονόματα Μανουήλ Τόπος και Χρόνος Γέννησης περί το 1255, Νικομήδεια Τόπος και Χρόνος Θανάτου περί το 1305, Κωνσταντινούπολη Κύρια Ιδιότητα λόγιος 1. Οικογένεια Εκπαίδευση Ο Μάξιμος Πλανούδης γεννήθηκε περί το 1255 στη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας. Σε πολύ νεαρή ηλικία έχασε τη μητέρα του και ο πατέρας του ξαναπαντρεύτηκε. Φαίνεται ότι με τη θετή μητέρα του διατηρούσε καλές σχέσεις, αφού της αφιέρωσε τέσσερα στιχουργήματα. Ο Μάξιμος είχε ένα μεγαλύτερο αδερφό που κληρονόμησε την πατρική περιουσία, ενώ ο ίδιος εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, κοντά σε ένα θείο του που κατείχε υψηλή θέση στην κρατική ιεραρχία. Αυτός υποστήριξε το νεαρό Πλανούδη, ώστε να ολοκληρώσει τις ανώτερες σπουδές του. Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία για τους διδασκάλους του και το περιεχόμενο των σπουδών του, είναι σίγουρο ότι μεταξύ των άλλων διδάχθηκε τη λατινική γλώσσα και γραμματολογία Σταδιοδρομία στη διοίκηση Αμέσως μετά το πέρας των ανώτερων σπουδών του, περί το 1280, εντάσσεται στην αυτοκρατορική αυλή ως κρατικός αξιωματούχος, καταλαμβάνοντας μάλιστα υψηλή θέση, παρά τη νεαρή ηλικία του. 2 Την ίδια εποχή αρχίζει και τη διδακτική του σταδιοδρομία, πιθανόν στην αυτοκρατορική μονή της Χώρας. 3 Μεταξύ του Απριλίου του 1283 και του 1292, ακολουθώντας μια διαδεδομένη πρακτική της εποχής του, ο Πλανούδης εκάρη μοναχός, οπότε και αντικατέστησε το βαφτιστικό του όνομα Μανουήλ με το Μάξιμος. Δεν είναι γνωστή η ακριβής χρονολογία ούτε και η μονή στην οποία μόνασε για πρώτη φορά. Για ένα διάστημα εγκαταστάθηκε ως ηγούμενος στη μονή των Πέντε Αγίων, 4 στο όρος Αγίου Αυξεντίου στη Βιθυνία, η οποία του προσφέρθηκε ως πρόνοια από τον επίσκοπο Χαλκηδόνος. Η τελευταία μονή στην οποία έζησε ήταν του Ακαταλήπτου Χριστού στην Κωνσταντινούπολη, περί το 1299, όπου λειτούργησε και τη σχολή του μέχρι το θάνατό του, το Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 1/10

2 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, Ωστόσο, η μοναστική ιδιότητα δεν εμπόδισε το Μάξιμο Πλανούδη να συμμετάσχει στην πολιτική ζωή της Κωνσταντινούπολης. Από πολύ νωρίς, πριν ενδυθεί το σχήμα, επί Μιχαήλ Η Παλαιολόγου ( ), είχε ταχθεί υπέρ της ένωσης των Εκκλησιών ή τουλάχιστον δεν αντιτάχθηκε σε αυτή. Ακόμα περισσότερο, το μεταφραστικό του έργο πρόσφερε επιχειρήματα στους ενωτικούς. Μάλιστα σε ένα ποίημα αφιερωμένο στο Θεόκτιστο Αδριανουπόλεως, επιφανή ενωτικό, τον αποκαλεί υποστηρικτή του αληθινού δόγματος, 5 ωστόσο στη συνέχεια φαίνεται ότι απομακρύνθηκε από αυτές τις θέσεις τέτοιου είδους μεταστροφές ήταν συχνό φαινόμενο στους λογίους της εποχής του. Αργότερα, αποφάσισε να μη λαμβάνει μέρος σε θεολογικές και δογματικές συζητήσεις και διαπραγματεύσεις παρά μόνο όταν αυτό ήταν αναπόφευκτο. Είναι πιθανό να οδηγήθηκε στην απόφαση να μονάσει ακριβώς για να μην αναγκαστεί να αναμειχθεί ενεργά σε πολιτικές και θρησκευτικές διενέξεις, ιδιαίτερα εξαιτίας του χάους που δημιουργήθηκε την περίοδο εκείνη στις δημόσιες υποθέσεις, έπειτα από το θάνατο του Μιχαήλ Η και την ενίσχυση της πολιτικής των ανθενωτικών και των αρσενιατών. 6 Ακολουθώντας την αρχή της μη ενεργού εμπλοκής, επί Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου ( ), το , αρνήθηκε να συμμετάσχει σε αντιπροσωπεία που επισκέφτηκε τη Μικρά Αρμενία με σκοπό τη συζήτηση δογματικών ζητημάτων. Αντίθετα, το 1297 συμμετείχε σε αυτοκρατορική πρεσβεία στη Βενετία, με το Λέοντα Βαρδάλη, επικεφαλής του Ορφανοτροφείου. Ο Πλανούδης διατηρούσε σχέσεις και αλληλογραφία με τους σημαντικότερους λογίους της εποχής του. Στο στενό κύκλο του ανήκαν ο Γεώργιος Κύπριος, μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος Β ( ), ο Νικηφόρος Χούμνος, 7 ο Μελχισεδέκ Ακροπολίτης, αδερφός του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη, ο Ιωάννης Φακράσης, ο Ιωάννης Γλυκύς, επίσης πατριάρχης αργότερα ( ), ο Θεόδωρος Μουζάλων, μεγάλος λογοθέτης και πρωτοβεστιάριος, ο Αθανάσιος, πατριάρχης Αλεξανδρείας, η Θεοδώρα Ραούλαινα, ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός, πιγκέρνης και μετέπειτα στρατηγός της Ασίας, 8 ο Μανουήλ Βρυέννιος, λόγιος, κ.ά. 3. Διδακτική σταδιοδρομία Ο Μάξιμος Πλανούδης φαίνεται ότι άρχισε νωρίς τη διδακτική σταδιοδρομία του, περί το 1280, και τη συνέχισε και αφού είχε καρεί μοναχός. 9 Δεν είναι σαφές σε ποιο ίδρυμα δίδαξε για πρώτη φορά, πιθανόν στη μονή της Χώρας, με την οποία φαίνεται να διατηρούσε στενή σχέση. Είναι σίγουρο, ωστόσο, ότι δίδαξε στη μονή του Ακαταλήπτου Χριστού τουλάχιστον από το Σεπτέμβριο του 1299, όπου διατηρούσε και μια σημαντική βιβλιοθήκη. Στην ίδια μονή στεγαζόταν σχολή ανώτερης εκπαίδευσης από τη δεκαετία του 1270, υπό τη διεύθυνση του Γεωργίου Κυπρίου. Εκεί παρέμεινε και δίδαξε ο Πλανούδης μέχρι το θάνατό του, περί το Ο Μάξιμος Πλανούδης είχε αποκτήσει φήμη ως διδάσκαλος της ανώτερης εκπαίδευσης, πολλές δε επιφανείς οικογένειες του εμπιστεύονταν τη διδασκαλία των παιδιών τους. Το αντικείμενο της διδασκαλίας του ήταν οι τρεις κλάδοι του Trivium (ρητορική, γραμματική και διαλεκτική) και οι τέσσερις κλάδοι του Quadrivium (αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική). Κοντά του σπούδασαν οι γόνοι του Ιωάννη Φακράση και του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού, ενώ μαθητές του υπήρξαν οι Μανουήλ Μοσχόπουλος και Γεώργιος Λεκαπηνός, σημαντικοί λόγιοι, οι αδελφοί Ιωάννης και Ανδρόνικος Ζαρίδης, ο Δημήτριος Τρικλίνιος, που επανεξέδωσε και μέρος του έργου του δασκάλου του, οι μοναχοί Μερκούριος και Γρηγόριος, εκ των οποίων ο τελευταίος έγραψε και τον επιτάφιό του, και πιθανότατα ο ακτουάριος Ιωάννης Ζαχαρίας. Η προσέλευση μαθητών στη σχολή που δίδασκε φαίνεται ότι ήταν μεγάλη, τέτοια που ο Πλανούδης είχε την άνεση να αρνείται να αναλάβει μαθητές που θεωρούσε ότι δεν πληρούσαν τα κριτήρια τα οποία έθετε. 10 Αρχικά αντικείμενο της διδασκαλίας του αποτελούσαν η γραμματική, η ποιητική και η ρητορική. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1280, όμως, φαίνεται ότι ο Πλανούδης στράφηκε προς την αστρονομία, τις μαθηματικές επιστήμες και τη γεωγραφία. Από τα έργα του και την αλληλογραφία του προκύπτει ότι η διδασκαλία του βασιζόταν στους Θεόκριτο, Ερμογένη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Στράβωνα, Δίωνα Χρυσόστομο, Παυσανία, Δίωνα Κάσσιο, Συνέσιο, Ιωάννη Λυδό, Κωνσταντίνο Μανασσή, Διόφαντο, Κλεομήδη, Άρατο και Νόννο. Ακόμα φαίνεται να κατείχε την Επιτομή του Ευκλείδη, την αριθμητική του Νικομάχου του Γερασηνού, τα Σφαιρικά του Θεοδοσίου, την Αρμονική του Ζωσίμου και το έργο του Διοφάντου. Επίσης είναι πιθανό να χρησιμοποίησε ως διδακτικό εγχειρίδιο έργα του Θουκυδίδη. Πολλά από τα έργα του προορίζονταν να καλύψουν διδακτικές ανάγκες και χρησιμοποιήθηκαν γι αυτό το σκοπό και από μετέπειτα λογίους. Ένα ερώτημα που παραμένει ανοικτό είναι αν τα λατινικά αποτελούσαν επίσης αντικείμενο διδασκαλίας του. Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 2/10

3 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, 4. Έργο Ο Μάξιμος Πλανούδης υπήρξε πολυγραφότατος, ενώ τα ενδιαφέροντά του περιέκλειαν πολλούς τομείς του επιστητού. Υπήρξε δόκιμος μεταφραστής από τα λατινικά, σχολιαστής, συγγραφέας πραγματειών με κοσμικό ή θεολογικό περιεχόμενο, εισηγητής νέων μαθηματικών μεθόδων, ερανιστής, επιγραμματοποιός. Επίσης, η εκτεταμένη αλληλογραφία του συνιστά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορική πηγή για τα πολιτικά, κοινωνικά και πνευματικά δρώμενα της εποχής του. Ειδικά με το έργο του στις μαθηματικές επιστήμες επηρέασε δυναμικά το μορφωτικό κλίμα της εποχής του, προκάλεσε ισχυρό ενδιαφέρον για τις επιστήμες της τετρακτύος (Quadrivium: αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία, μουσική), ενώ το έργο του επηρέασε καθοριστικά πολλούς από τους συγχρόνους του και μεταγενέστερους λογίους, όπως το Θεόδωρο Μετοχίτη, το Μανουήλ Γαβαλά, το Δημήτριο Κυδώνη, τον Ιωσήφ Βρυέννιο, τον καρδινάλιο Βησσαρίωνα κ.ά Μεταφράσεις Ο Πλανούδης, ως μεταφραστής μιας σειράς έργων από τη λατινική, κοσμικών και θεολογικών, αποτέλεσε έναν από τους προδρόμους του δυτικού ανθρωπισμού, αφού μέσω του έργου του πρόσφερε μια δυνατότητα να γεφυρωθεί το κενό μεταξύ Ρώμης και Βυζαντίου, προσπάθεια που θα συνεχίσουν και μεταγενέστεροι λόγιοι, όπως οι αδερφοί Κυδώνη. Η μεταφραστική του προσπάθεια έχει ιδιαίτερη σημασία διότι γίνεται σε μια εποχή που το χάσμα μεταξύ των δύο γλωσσών ευρύνεται λόγω των θρησκευτικών διενέξεων. Οι μεταφράσεις του Πλανούδη χρησιμοποιήθηκαν από τους Λατίνους ουμανιστές για τη διδασκαλία των ελληνικών ειδικά η μετάφραση του έργου του Βοηθίου ήταν σε χρήση μέχρι το 16ο αιώνα. Ο Πλανούδης υπήρξε ο πρώτος Βυζαντινός που μελέτησε και μετέφρασε έργα της δυτικής θεολογίας. Σε αυτά περιλαμβάνονται το De Trinitate (Περί Τριάδος) του Ιερού Αυγουστίνου και πιθανόν το Summa Theologica του Θωμά Ακινάτη, που τα μετέφρασε σε πολύ νεαρή ηλικία, αφού χρησιμοποιήθηκαν από τους οπαδούς της ένωσης των Εκκλησιών για να στηρίξουν τα επιχειρήματά τους. Ανάμεσα στα κοσμικού περιεχομένου έργα που μετέφρασε περιλαμβάνονται τα εξής: Παραμυθία της φιλοσοφίας (De consolatione philosophiae) του Βοηθίου, Praecepta του Κάτωνος του Τιμητή, Μεταμορφώσεις και Ηρωίδες (Heroides) του Οβιδίου, Ενύπνιον του Σκιπίωνος (Somnium Scipionis) του Κικέρωνα με τα σχόλια του Μακροβίου, Γαλατικός Πόλεμος (De bello gallico) του Καίσαρα, Μικρά Γραμματική (ArsMinor) του Δονάτου. Επίσης μετέφρασε εκ νέου από τα λατινικά ένα μέρος της Σύνταξης του Πρισκιανού, που βασιζόταν στο έργο του Απολλωνίου του Δύσκολου. Οι μεταφράσεις του Πλανούδη είναι λόγιου ύφους, ενώ σε περίπτωση έμμετρων πρωτοτύπων προσπαθεί και στη μετάφραση να τηρεί το ίδιο μέτρο, όπως στην περίπτωση του έργου του Βοηθίου Ανθολογίες Ο Μάξιμος Πλανούδης αναδείχθηκε σε σημαντικό ερανιστή. Σώζονται τρεις ερανιστικές εργασίες του. Α. Η Συναγωγή εκλεγείσα υπό διαφόρων βιβλίων, μια συλλογή αποσπασμάτων ιστορικού και γεωγραφικού περιεχομένου. Το έργο αυτό κάλυπτε διδακτικές ανάγκες του Πλανούδη και περιείχε αποσπάσματα από ευρύ φάσμα συγγραφέων, αρχαίων και νεότερων. Σε αυτούς περιλαμβάνονται ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Στράβωνας, ο Δίων ο Χρυσόστομος (που έγραψε κατά το β μισό του 1ου αιώνα), ο Παυσανίας, ο Δίων ο Κάσσιος, ο Συνέσιος Κυρρήνης, ο Ιωάννης Λυδός και ο Κωνσταντίνος Μανασσής. Β. Η Ανθολογία διαφόρων επιγραμμάτων, γνωστή και ως Πλανούδεια Ανθολογία, η οποία σώζεται σε έναν ιδιόχειρο κώδικα του Πλανούδη στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη. 12 Η πρώτη συλλογή είναι του 1299, συμπληρώθηκε όμως με δύο απόγραφα 13 (στο διάστημα ) υπό την εποπτεία του Πλανούδη. Η ανθολογία αυτή περιλάμβανε περί τα επιγράμματα και Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 3/10

4 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, ως πηγές της χρησιμοποιήθηκαν η Παλατινή Ανθολογία και εκείνη που είχε συντάξει ο Κωνσταντίνος Κεφαλάς στις αρχές του 10ου αιώνα. Ο Πλανούδης έκανε μια επιλογή των προηγουμένων, πρόσθεσε δε 388 επιγράμματα που δεν περιέχονται στην Παλατινή. Η ανθολογία οργανώθηκε σε επτά βιβλία, ανάλογα με το περιεχόμενο των επιγραμμάτων: «επιδεικτικά» παραινετικά, σκωπτικά, επικήδεια, εγκωμιαστικά, ένα εγκώμιο του Χριστοδώρου του Πανίσκου από την Κοπτό, 14 αναθηματικά και ερωτικά. Το περιεχόμενο καθενός βιβλίου παρουσιάζεται σε αλφαβητική σειρά κατά θέμα. Η ανθολογία του Πλανούδη εκδόθηκε για πρώτη φορά στη Φλωρεντία το 1494 από τον Ιανό Λάσκαρι. Η Πλανούδεια Ανθολογία αποτελεί μέρος της γνωστής σήμερα ως Ελληνικής Ανθολογίας. Γ. Οι Παροιμίαι Δημώδεις είναι μια τρίτη συλλογή που εκπόνησε ο Πλανούδης, η οποία περιλαμβάνει μια σειρά λαϊκών γνωμικών, διαδεδομένη πρακτική στο Βυζάντιο Μαθηματικές επιστήμες «Ψηφοφορία κατ Ινδούς, η λεγομένη μεγάλη» Η πραγματεία Ψηφοφορία κατ Ινδούς, η λεγομένη μεγάλη 15 είναι το σημαντικότερο έργο του Πλανούδη στον τομέα των μαθηματικών επιστημών. Σε αυτή, που γράφηκε περί το 1300, ο Πλανούδης χρησιμοποιεί τα σύμβολα 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, τα οποία αποκαλεί ινδικά, και εισάγει τη χρήση του μηδέν (τζίφρα). Εξηγεί δε ορισμένες μεθόδους υπολογισμού που τις ονομάζει ινδικές (hindu). Τα σύμβολα αυτά, εκτός από το 0, ήταν γνωστά και σε χρήση (σε περιορισμένο κύκλο) στο Βυζάντιο από τον 9ο αιώνα, όπως φαίνεται από τον κώδικα του Ευκλείδη του 888, 16 καθώς και στη Δύση από το 10ο αιώνα, ενώ χρησιμοποιήθηκαν από το Λεονάρντο της Πίζας στο έργο του Liberabaci, που γράφτηκε το Στο Βυζάντιο εμφανίστηκαν για πρώτη και μοναδική φορά με την πραγματεία Αρχή της μεγάλης και Ινδικής Ψηφοφορίας, που γράφτηκε το 1252 από άγνωστο συγγραφέα. 17 Ενώ όμως ο άγνωστος προγενέστερος Βυζαντινός συγγραφέας χρησιμοποιεί τη μορφή που είχε επικρατήσει στην Ιταλία, ο Πλανούδης υιοθετεί την περσική μορφή των συμβόλων, γεγονός που φανερώνει την περσική επίδραση που, μέσω της επιστημονικής κίνησης της Τραπεζούντας, 18 έφτασε και στην Κωνσταντινούπολη στα τέλη του 13ου αιώνα. Στην Ψηφοφορία ο Πλανούδης χρησιμοποιεί για πρώτη φορά το μηδέν με τη σημερινή χρήση του: το παραθέτει δηλαδή δεξιά από τα υπόλοιπα σύμβολα και διακρίνει τους αριθμούς με την κατά τάξεις παράθεση των ψηφίων τους σε «μοναδικούς» (κατά πρώτην χώραν), δηλαδή οι αριθμοί που υφίστανται μόνοι τους, από το 1 έως το 9, σε «δεκαδικούς» (κατά δευτέραν χώραν), δηλαδή οι αριθμοί από το 10 έως το 90, σε «εκατονταδικούς» (κατά τρίτην χώραν), δηλαδή οι αριθμοί από το 100 έως το 900, ακολουθούν δε ο χιλιάδων αριθμός, ο των μυριάδων, ο των δεκάδων μυριάδων κ.ο.κ. Με αυτό τον τρόπο ο Πλανούδης μπορεί να παραστήσει οσοδήποτε μεγάλα μεγέθη, γεγονός που διευκολύνει ειδικά τη μελέτη της αστρονομίας. Στο υπόλοιπο έργο ο Πλανούδης πραγματεύεται και εξηγεί τις τέσσερις βασικές αριθμητικές πράξεις (πρόσθεση, αφαίρεση, πολλαπλασιασμό και διαίρεση). Πραγματεύεται επίσης ζητήματα αστρονομίας, μεταξύ αυτών το ζωδιακό κύκλο και τις υποδιαιρέσεις του. Τέλος, ιδιαίτερο βάρος δίνει στη μελέτη της εξαγωγής της τετραγωνικής ρίζας. Αφού παρουσιάσει τη μέθοδο του Θέωνος του Αλεξανδρέως και την ινδική, προτείνει ένα δικό του τρόπο που στηρίζεται στη μετατροπή του αριθμού σε μοίρες και η τετραγωνική ρίζα προκύπτει κατά μείζονα προσέγγιση. Δεν είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί αυτή τη μέθοδο, η οποία ήταν ήδη γνωστή στους σχολιαστές του Ευκλείδη και του Πτολεμαίου και ανάγεται πιθανόν στον Ίππαρχο. Ωστόσο, το γεγονός αυτό καταδεικνύει τη βαθιά γνώση των μαθηματικών επιστημών που διέθετε ο Πλανούδης Σχόλια, εκδόσεις, υπομνήματα Σημαντικό ήταν και το εκδοτικό και υπομνηματιστικό έργο του Μαξίμου Πλανούδη στον τομέα των μαθηματικών επιστημών. Ο ίδιος εξέδωσε τα βιβλία Α και Β του Διοφάντου και συνέγραψε σχετικό υπόμνημα επ αυτών, έργο που έφερε σε πέρας με ιδιαίτερη επιτυχία κατά κοινή ομολογία. 19 Στο υπόμνημα ο Πλανούδης ερμηνεύει ορισμένα σημεία που ο Διόφαντος παρουσιάζει πολύ συνοπτικά και δίνει παραλλαγές πολλών προβλημάτων αριθμητικής. Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 4/10

5 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, Ο Πλανούδης ασχολήθηκε επισταμένα και με τη γεωγραφία. Αποκατέστησε τον παγκόσμιο χάρτη της Γεωγραφικής Υφηγήσεως του Κλαυδίου Πτολεμαίου, ο οποίος σώζεται σε ένα χειρόγραφο, 20 και έγραψε μάλιστα και ένα έμμετρο εγκώμιο σε εξάμετρο προς το συγγραφέα. Τα ενδιαφέροντα του Πλανούδη επεκτείνονταν και στην αστρονομία. Διόρθωσε το κείμενο των Φαινομένων του Αράτου αντικαθιστώντας τρία λανθασμένα μέρη με δικά του, με βάση πληροφορίες από το Μαθηματική Σύνταξις του Πτολεμαίου, ενώ σχολίασε την Κυκλική θεωρία των αστέρων του Κλεομήδη. 21 Επίσης στον Πλανούδη αποδίδεται και ένας κανόνας ωροσκοπίου με τίτλο Περί των θελίων πασών των ασθενειών εν τοις ανθρώποις επερχομένων στίχοι. Ανάμεσα στα ενδιαφέροντά του τέλος ήταν και η ιατρική Φιλολογικό έργο Ένας από τους αρχαίους συγγραφείς που θαύμαζε ο Πλανούδης ήταν ο Πλούταρχος. 22 Περί το 1295 οργάνωσε μια ομάδα γραφέων για να αντιγράψει υπό την εποπτεία του τα Ηθικά (πραγματείες 1-69) και τους Βίους των αυτοκρατόρων Γάλβα και Όθωνα. Το 1296 προχώρησε στην έκδοση και των υπόλοιπων Βίων. 23 Στο Μάξιμο Πλανούδη αποδίδεται επίσης μια ελληνική διήγηση που αποτελεί τον πρόλογο έκδοσης των μύθων του Αισώπου και τιτλοφορείται Αισώπου βίος. Ο Πλανούδης εμπνέεται τις περιπέτειες που αποδίδει στον ήρωά του από την εβραϊκή ιστορία το έργο ήταν ιδιαίτερα αγαπητό στο λαό του Βυζαντίου. Η ιστορία αυτή του βίου του Αισώπου έφτασε ως τους Σλάβους, όπου επίσης κατέστη δημοφιλής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ένα ειδύλλιο, αποτελούμενο από 270 εξάμετρα, σπάνιο είδος στη βυζαντινή γραμματεία. Σε αυτό ο συγγραφέας παρουσιάζει το διάλογο δύο χωρικών, του Κλεοδήμου και του Θαμύρα. Ο Κλεόδημος διηγείται την άσχημη εξέλιξη της μεταμόρφωσης σε ποντικό ενός βοδιού που το είχε αγοράσει από έναν Αιγύπτιο μάγο. Για να καλύψει τις διδακτικές ανάγκες που αντιμετώπιζε στο έργο του, ο Πλανούδης συνέταξε το έργο Γραμματικής διάλογος, μια πραγματεία γραμματικής σε μορφή διαλόγου. Τα πρόσωπα του διαλόγου φέρουν τα χαρακτηριστικά ονόματα Παλαίτιμος και Νεόφρων. Για τους ίδιους λόγους προχώρησε στη συγγραφή πραγματείας για τη διδασκαλία του συντακτικού με τίτλο Περί συντάξεως. Θέμα της εν λόγω πραγματείας ήταν η σύγκριση με τους ρητορικούς τρόπους του χειμώνα και της άνοιξης. Περί το 1300 ετοίμασε τα σχόλια στο Θουκυδίδη, 24 με σκοπό να χρησιμοποιηθούν ως εγχειρίδιο διδασκαλίας, ενώ περί το 1302 διόρθωσε έναν άλλο κώδικα με το έργο του ίδιου συγγραφέα. 25 Τέλος, συνέγραψε σχόλια στο Θεόκριτο και τον Ερμογένη, ενώ έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τη μουσική ή την αρμονική. Τέλος, στα έργα του Πλανούδη περιλαμβάνεται και ένας πανηγυρικός λόγος, ο Βασιλικός, με την ευκαιρία της ενθρόνισης του Μιχαήλ Θ ως συναυτοκράτορα (1294/ ), αλλά και ορισμένες πραγματείες θεολογικού περιεχομένου, όπως αυτή με θέμα την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος Επιστολές Ο Μάξιμος Πλανούδης άφησε ένα σύνολο 121 επιστολών, οι περισσότερες από τις οποίες γράφτηκαν το διάστημα Οι επιστολές αυτές έχουν αποδέκτες σημαντικές προσωπικότητες της κρατικής εξουσίας και των γραμμάτων. Μεταξύ άλλων, ο Πλανούδης αλληλογραφούσε με τον Ανδρόνικο Β, τον αδερφό του Θεόδωρο Παλαιολόγο, το Θεόδωρο Μουζάλωνα, το Νικηφόρο Χούμνο, τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό, τον Ιωάννη Φακράση, το Λέοντα Βαρδάλη, τη Θεοδώρα Ραούλαινα, το Μελχισεδέκ Ακροπολίτη κ.ά. Οι επιστολές του Πλανούδη συνιστούν μια ανατομία της εποχής και αποτελούν βασική ιστορική πηγή για την πνευματική ζωή στο Βυζάντιο την τελευταία δεκαετία του 13ου αιώνα. Προσφέρουν μάλιστα αρκετές πληροφορίες για τη ζωή και τα πνευματικά ενδιαφέροντα του συγγραφέα τους. Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 5/10

6 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, 1. Όπως φανερώνουν τα ιδιόχειρα σχόλιά του στο περιθώριο ενός τόμου-ποιητικής συλλογής (cod. Laur. 32, 16). 2. Σε ένα από τα ποιήματά του, που γράφτηκε τον Απρίλιο του 1283, υπάρχουν ενδείξεις για την υψηλή θέση του, αφού φαίνεται ότι ήταν παρών σε σημαντικές συναντήσεις που διεξάγονταν στα ανάκτορα. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), σελ Βλ. Ševčenco, I., Theodore Metochites, the Chora, and the Intellectual Trends of his Time, στο Underwood, P.A. (ed.), The Kariye Djami 4 (London 1975), σελ. 37, 41. Ωστόσο ο Κωνσταντινίδης δε θεωρεί πιθανή αυτή την εκδοχή. Για τη συζήτηση αυτή βλ. Constantinides, C., Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and early Fourteenth Centuries (1204-ca 1310) (Nicosia 1982), σελ Για τη μονή των Πέντε Αγίων και τη σχέση της με τον Πλανούδη βλ. Janin, R., Les Églises et les Monastères des Grandes Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique (Paris 1975), σελ Βλ. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), σελ Ο Πλανούδης, άλλωστε, όπως ο ίδιος ομολογεί σε μια επιστολή του προς τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό, αποφεύγει να εμπλακεί σε θεολογικές έριδες και παίρνει θέση μόνο όταν είναι απολύτως αναγκαίο. Βλ. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), αρ. 113, σελ Ο Νικηφόρος Χούμνος πιθανόν να τον βοήθησε και οικονομικά, όπως φαίνεται από μια επιστολή του Πλανούδη που απευθύνεται σε αυτόν το Βλ. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), αρ. 6, σελ Σώζονται 28 επιστολές του Πλανούδη προς το Φιλανθρωπηνό. Βλ. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), αρ , 74, 77-80, 90, 93, 96-98, , Παρά τη στενή σχέση τους δε φαίνεται να αντιμετώπισε προβλήματα μετά την εξέγερση του Φιλανθρωπηνού. 9. Αυτό το έτος φαίνεται ότι ολοκλήρωσε μια συλλογή ποιημάτων σε εξάμετρο, με σκοπό να τη χρησιμοποιήσει για διδακτικούς σκοπούς (cod. Laur. 32, 16). 10. Όπως συνέβη στην περίπτωση νεαρού που του έστειλε ο μετέπειτα πατριάρχης Ιωάννης Γλυκύς. Βλ. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), αρ Γενικά για το μεταφραστικό έργο του Πλανούδη βλ. Schmitt, W.O., Lateinische Literatur in Byzanz. Die Übersetzungen des Maximos Planudes und die Moderne Forschung, Jahrbuch der österreichischen byzantinischen Gesellschaft 17 (1968), σελ Βενετία, Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, cod. Marc. gr Το πρώτο βρίσκεται στο Λονδίνο, BM Add , ενώ το δεύτερο σώζεται σε αποσπασματική μορφή στο Παρίσι, B.N. gr Χριστόδωρος Κόπτιος: Λόγιος της Πρώιμης Βυζαντινής εποχής από τη Θήβα της Αιγύπτου, έζησε επί της βασιλείας του Αναστασίου Α ( ). 15. Η λέξη ψήφος σήμαινε αριθμός. Βλ. Αριστοτέλης, Σοφ. Έλ. 1, σελ Στο περιθώριο αυτού του κώδικα υπάρχουν ορισμένα σχόλια που χρησιμοποιούν αραβικούς αριθμούς. Βλ. Wilson, N., Οι λόγιοι στο Βυζάντιο (Αθήνα 1991), σελ Ο κώδικας αυτός βρίσκεται στο Παρίσι, MS. Suppl. gr Ο Πλανούδης είχε μελετήσει και χρησιμοποίησε την πραγματεία αυτή, την οποία είχε δανειστεί από το Γεώργιο Βέκκο, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία του. Βλ. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), αρ. 46, σελ Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 6/10

7 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, 18. Βλ. Tannery, P., Les chifftres arabes dans les manuscrits grecs, Mémoires Scientifiques 4 (1920), σελ Στις Επιστολές του παρακολουθούμε μια ολόκληρη προσπάθεια δανεισμού και αντιπαραβολής κωδίκων με το έργο του Διοφάντου, για να ολοκληρώσει το σχολιασμό του. Βλ. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), αρ. 67, στίχ. 33. Επίσης, Hunger, H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών 3 (Αθήνα 1994), σελ Ο κώδικας αυτός περιέχει και ιδιόχειρο ex libris του Πλανούδη. Cod. Vatic. gr Κώδικας Edinburgh Adv , National Library of Scotland. Βλ. Turyn, A., Dated Greek Manuscripts of the Thirteenth and Fourteenth Centuries in the Libraries of Great Britain (Dumbarton Oaks Studies 17, Washington 1980), σελ , πίν Επίσης, Martin, J., Scholia in Aratum Vetera (Stuttgart 1974), σελ. vii-viii. 22. Στην επιστολή 106 δηλώνει τη διάθεσή του να αντιγράψει το έργο του Πλουτάρχου επειδή τον αγαπά ως συγγραφέα. Βλ. Treu, Μ., Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση Amstelodamum 1960), σελ Κώδικας Paris gr Κώδικας Monac. gr Σε αυτό το χειρόγραφο αναφέρεται και ο θάνατος της Θεοδώρας Ραούλαινας. 25. Κώδικας Casselanus Ms.hist.f.3. Βιβλιογραφία : Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία. H λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, 3, MIEΤ, Αθήνα 1994 Vögel K., "Byzantine Science", Hussey, J.M. (ed.), The Cambridge Medieval History, 4.2, Cambridge 1966, Heath T.L., A History of Greek Mathematics, I-II, Oxford 1931 Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Constantinides C.N., Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310), Nicosia 1982 Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques 1-2, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 24/1-2, Paris 1984 Στεφανίδης Μ.Κ., "Τα μαθηματικά των Βυζαντινών", Αθηνά, 35, 1923, Krumbacher K., Geschichte der byzantinischen Literatur, München 1897 Mergiali S., L enseignement et les lettres pendant l époque des Paléologues, , Αθήνα 1996 Sarton G., Introduction to the History of Science, 2, Baltimore 1931 Τατάκης Β.Ν., Βυζαντινή φιλοσοφία, Αθήνα 1997, Καλπουρτζή, Ε. (μτφρ.) Tannery P., "Les chiffres arabes dans les manuscrits grecs", Mémoires Scientifiques, 4, 1920, Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 7/10

8 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, Beyer H.-V., "Die Chronologie der Briefe des Maximos Planudes an Alexios Dukas Philanthropenos und dessen Umgebung", Révue des Etudes Byzantines, 51, 1993, Μάξιμος Πλανούδης, Επιστολαί, Treu, M. (ed.), Maximi monachi Planudis epistulae, Breslau 1890, ανατύπωση Amstelodamum 1960 Laiou A.E., "Some Observations on Alexios Philanthropenos and Maximos Planoudes", Byzantine and Modern Greek Studies, 4, 1978, Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ-IV, Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis , Paris 1999 Λάμπρος Σπυρίδων, "Επιγράμματα Μαξίμου Πλανούδη", Νέος Ελληνομνήμων, 13, 1916, Wilson N., Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, Αθήνα 1991, Κονομής, Ν. (μτφρ.) Westerink L.G., "Le Basilikos de Maxime Planoude", Byzantinoslavica, 27, 1966, Westerink L.G., "Le Basilikos de Maxime Planoude", Byzantinoslavica, 28, 1967, Westerink L.G., "Le Basilikos de Maxime Planoude", Byzantinoslavica, 29, 1968, Diller Α., "Codices Planudei", Byzantinische Zeitschrift, 37, 1937, Heath T.L., Diophantus of Alexandria, 2nd ed., Cambridge 1910 Wilson N., "Some Notable Manuscripts Misattributed or Imaginary. Maximus Planudes and a Famous Codex of Plutarch", Greek Roman and Byzantine Studies, 16, 1975, Martin J., Scholia in Aratum Vetera, Stuttgart 1974 Mioni E., "Un lessico inedito di Massimo Planude", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 32/4, 1982, Fisher E.A., "Planoudes, Maximos", Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium, 3, New York Oxford 1991, Schmitt W.O., "Lateinische Literatur in Byzanz. Die Übersetzungen des Maximos Planudes und die Moderne Forschung", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft, 17, 1968, Turyn A., "Demetrius Triclinius and the Planudean Anthology", Eπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 39-40, , Ševčenko I., "Theodore Metochites, the Chora, and the Intellectual Trends of his Time", Underwood, P.A. (ed.), The Kariye Djami 4. Studies in the Art of the Kariye Djami and its Intellectual Background, London 1975, Turyn A., Dated Greek Manuscripts of the Thirteenth and Fourteenth Centuries in the Libraries of Great Britain, Washington 1980, Dumbarton Oaks Studies 17 Δικτυογραφία : Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 8/10

9 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, Cartography/Claudius Ptolemy Christodoros on the Statues of the Zeuxippos Baths: A New Reading of the Ekphrasis Imperial Ideology and Political Thought in Byzantium ( ) Select Epigrams from the Greek Anthology Thesaurus Linguae Graecae Γλωσσάριo : ακτουάριος, ο (λατ. actuarius) ρωμαϊκό αξίωμα. Εμφανίζεται στο Βυζάντιο από τον 7ο αι. Ακτουάριοι καλούνταν οι επικεφαλής των διαφόρων οικονομικών υπηρεσιών στο Λογοθέσιο του Γενικού, οι αρμόδιοι οφικιάλιοι για τις προμήθειες στο στρατό και γενικότερα οι υπεύθυνοι για την οργάνωση διαφόρων εκδηλώσεων (τελετών, αγώνων στο Ιπποδρόμιο κ.ά.). Μετά το 1204 εμφανίζεται ως τιμητικός, αυλικός τίτλος. Στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας ο τίτλος απονεμόταν στους γιατρούς των ανακτόρων που εκτελούσαν και καθήκοντα επισήμου γραμματέα και πρακτικογράφου της αυλής. αρσενιάτες, οι Οπαδοί και υποστηρικτές του πατριάρχη Αρσένιου Αυτωρειανού, ο οποίος είχε αφορίσει το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο. Ο Μιχαήλ κατόρθωσε το 1265 να απαλλαγεί από τον Αρσένιο έκτοτε οι οπαδοί του Αρσενίου βρίσκονταν σε ρήξη με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και δεν αναγνώριζαν τους διαδόχους του στον πατριαρχικό θρόνο. Πολιτικά ήταν οπαδοί της δυναστείας των Λασκάρεων και αντίπαλοι της δυναστείας των Παλαιολόγων. Η έριδα λύθηκε το 1284, με τη μεταφορά των λειψάνων του Αρσενίου στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης από τον Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο. μέγας λογοθέτης, ο Ο μέγας λογοθέτης ήταν ο επικεφαλής της πολιτικής διοίκησης του βυζαντινού κράτους. Το αξίωμα του μεγάλου λογοθέτη εμφανίστηκε την περίοδο της βασιλείας του Ισαάκ Β Αγγέλου ( ) και αντικατέστησε εκείνο του λογοθέτη των σεκρέτων, το οποίο δημιουργήθηκε στα χρόνια του Aλεξίου A Kομνηνού ( ) για τον έλεγχο όλων των πολιτικών υπηρεσιών από ένα πρόσωπο. πιγκέρνης, ο Επίσης πικέρνης ή επικέρνης. Οινοχόος των ανακτόρων. Αξιωματούχος στην προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα [πιθανώς από το λατινικό pincerna ή παράγωγο του επι-κεράννυμι, αναμειγνύω (κρασί)]. Στο ύστερο Βυζάντιο ο πιγκέρνης ήταν υψηλός τιμητικός τίτλος, ενώ το 14ο αιώνα αποδόθηκε σε εξαιρετικά σημαντικά πρόσωπα, όπως ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός. πρόνοια, η Θεσμός που ανάγεται στον 11ο αιώνα. Πρόκειται κυρίως για γαίες που εκχωρούνται σε σημαντικούς στρατηγούς ή στην Εκκλησία γενικότερα πρόκειται για την παραχώρηση του δικαιώματος να εισπράττει ένας αξιωματούχος απευθείας από τους υπηκόους ό,τι αυτοί υποχρεώνονταν να πληρώνουν κανονικά στο κράτος. Οι πρόνοιες που δίνονταν σε στρατιωτικούς αξιωματούχους ως ανταμοιβή για υπηρεσίες ήταν ισόβιο προνόμιο, αλλά δε διαβιβάζονταν στους απογόνους του προνοιάριου. Σε περίπτωση παραχώρησης προνοιών σε μονές ή στην Εκκλησία, η δωρεά από πλευράς του κράτους ήταν μόνιμη. πρωτοβεστιάριος, ο (και πρωτοβεστιαρίτης) Ανώτερος αυλικός, υπεύθυνος του βασιλικού βεστιαρίου, της βασιλικής ιματιοθήκης. Το αξίωμα απονεμόταν σε ανώτατους αξιωματούχους και μελλοντικούς αυτοκράτορες. Αρχικά ο πρωτοβεστιάριος ήταν υπεύθυνος για το αυτοκρατορικό ιματιοφυλάκιο. Από τον 9ο έως τον 11ο αιώνα, οπότε το αξίωμα εξελίσσεται σε τιμητικό τίτλο, ο ρόλος του πρωτοβεστιαρίου μεταβάλλεται: εμφανίζεται πλέον ως επικεφαλής στρατευμάτων, ως υπεύθυνος για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων με σκοπό την υπογραφή ειρήνης, καθώς και για τη διερεύνηση υποθέσεων συνωμοσίας κατά του αυτοκράτορα. Το 14ο αιώνα ο τίτλος παραχωρείται ιεραρχικά ανάμεσα σε αυτούς που έχουν τα υψηλότερα αξιώματα. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. τετρακτύς, η Όρος με τον οποίο δηλωνόταν η ομάδα των μαθηματικών επιστημών (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική και αστρονομία), που αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα της ανώτατης εκπαίδευσης στο Βυζάντιο. Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 9/10

10 Για παραπομπή : Κατσιαμπούρα Γιάννα,, 2003, Πηγές Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques 1 2 (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 24/1 2, Paris 1984). Μάξιμος Πλανούδης, Επιστολαί, Treu, M. (ed.), Maximi Monachi Planudis Epistulae (Breslau 1890, επανεκτύπωση 1960). Μαξίμου Πλανούδη, Επιγράμματα, Λάμπρος, Σ. (επιμ.), «Επιγράμματα Μαξίμου Πλανούδη», Νέος Ελληνομνήμων 13 (1916), σελ Δημιουργήθηκε στις 2/2/2017 Σελίδα 10/10