ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΕΡΒΩΝ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΩΝ ΣΤΟ Α ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ (Από το 1929 έως το 1939) Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή Εργασία

Transcript

1 1 ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΟΥΖΑΚΙΤΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΕΡΒΩΝ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΩΝ ΣΤΟ Α ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ (Από το 1929 έως το 1939) Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή Εργασία Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τµήµα Ιστορίας-Αρχαιολογίας Τοµέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας Ειδίκευση Ιστορίας Χωρών Χερσονήσου του Αίµου και Τουρκολογίας Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Μελποµένη Κατσαροπούλου Θεσσαλονίκη 2005

2 2 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Μελποµένη Κατσαροπούλου Αγγελική Μουζακίτη Ηµεροµηνία έγκρισης: 20 Απριλίου 2005 «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τµήµα τις γνώµες του συγγραφέα».

3 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ Ι ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΕΡΒΩΝ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΩΝ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΙΚΤΑΤΟΡΙΚΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΣΕΡΒΟΚΡΟΑΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1929: ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ 1.Οι Σέρβοι και Κροάτες από την εποχή της εγκατάστασή τους στα δυτικά Βαλκάνια έως το 19 ο αιώνα 2.Οι πτυχές του σερβικού και του κροατικού εθνικισµού και οι µετασχηµατισµοί της γιουγκοσλαβικής ιδέας µέχρι τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο 3.Οι σερβοκροατικές σχέσεις υπό το πρίσµα των εξελίξεων που δροµολόγησαν τη συγκρότηση του γιουγκοσλαβικού κράτους 4.Το ζήτηµα των σχέσεων Σέρβων και Κροατών στους κόλπους ενός ενιαίου γιουγκοσλαβικού κράτους: Η κοινοβουλευτική περίοδος ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥ ΚΑΙ Ο ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΣΜΟΣ 1. ΤΟ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ Ι ΕΟΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ 2.Η Ι ΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΝΩΤΙΚΟΥ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΣΜΟΥ: ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ 2.1. Οι θεσµικές και διοικητικές µεταβολές που δροµολόγησε το δικτατορικό καθεστώς του βασιλιά Αλεξάνδρου 2.2.Ο ρόλος του τύπου στη διάδοση της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού 2.3. Η εκπαιδευτική πολιτική του γιουγκοσλαβικού κράτους στο χρονικό διάστηµα

4 Ο ρόλος των πατριωτικών οργανώσεων και συλλόγων στη διάδοση της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΤΑ ΣΕΡΒΙΚΑ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΙΚΑ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ: ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΣΕΡΒΟΚΡΟΑΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 1.ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΙΑΣΤΗΜΑ Οι σχέσεις µεταξύ των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων και η στάση τους απέναντι στο καθεστώς 1.2. Η φυσιογνωµία του SDK, οι σχέσεις µεταξύ των κοµµάτων που τον συναποτελούσαν και η στάση του απέναντι στο καθεστώς της 6 ης Ιανουαρίου 1.3. Οι σχέσεις µεταξύ του SDK και των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων 2. ΤΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΤΟΥ ΖΑΓΚΡΕΜΠ(7 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1932) 2.1. Το περιεχόµενο του Ψηφίσµατος 2.2. Η απήχηση του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ 2.3. Η σηµασία του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΚΡΑΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΤΙ ΡΑΣΗΣ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ: ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ USTAŠA 1. Η προέλευση, η σύνθεση και οι στόχοι του κινήµατος της Ustaša 2. Η οργανωτική δοµή, η ιδεολογία και οι ιδιαίτερες συνθήκες του κινήµατος 3. Οι σχέσεις των µελών και στελεχών του κινήµατος της Ustaša µε το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα 4.Όψεις της προπαγανδιστικής και τροµοκρατικής δραστηριότητας των µελών του κινήµατος της Ustaša στο εσωτερικό 5. Όψεις της προπαγανδιστικής και τροµοκρατικής δραστηριότητας της Ustaša στο εξωτερικό

5 5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΕΡΒΩΝ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΩΝ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΙΑΣΤΗΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΟΥ MILAN STOJADINOVIĆ 1. Από τη δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου µέχρι τη συγκρότηση της κυβέρνησης Stojadinović 2. Ο χαρακτήρας της κυβέρνησης Stojadinović και η σταδιακή απαγκίστρωση από το µοντέλο του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού 3. Η Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική Ένωση 4. Η θρησκευτική πολιτική της κυβέρνησης Stojadinović και η όξυνση των θρησκευτικών και εθνικών διαµαχών 5. Η εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης του Milan Stojadinović 6. Η στάση της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης απέναντι στο κροατικό ζήτηµα: Οι επαφές του πρίγκιπα Παύλου και του Milan Stojadinović µε τον Vladko Maček 7. Η πτώση της κυβέρνησης του Milan Stojadinović ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Ο ΙΕΘΝΗΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΟΑΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ:ΟΙ ΕΠΑΦΕΣ ΤΟΥ ΚΡΟΑΤΙΚΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ 1. Γενικές παράµετροι των σχέσεων του HSS µε παράγοντες του εξωτερικού: Η αλλαγή της φυσιογνωµίας του κόµµατος και οι νέες διεθνείς συνθήκες 2. Οι σχέσεις του HSS µε πολιτικούς παράγοντες της Γαλλίας 3. Οι σχέσεις του HSS µε πολιτικούς παράγοντες της Μεγάλης Βρετανίας 4. Οι σχέσεις του HSS µε πολιτικούς

6 6 παράγοντες της Γερµανίας 5. Οι σχέσεις του HSS µε πολιτικούς παράγοντες της Ιταλίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΕΝΩΜΕΝΗ ΣΕΡΒΙΚΗ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟ- ΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟ 1. Ο χαρακτήρας, οι στόχοι και οι ενέργειες της Ηνωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης 2. Οι σχέσεις µεταξύ της Ενωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης και του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού στο χρονικό διάστηµα : Συγκλίσεις και αποκλίσεις 3. Η Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου 1937 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΙΑΣΤΗΜΑ Το Κοµµουνιστικό Κόµµα Γιουγκοσλαβίας και το εθνικό ζήτηµα στο χρονικό διάστηµα Οι οργανωτικές και πολιτικές αλλαγές στο KPJ 3. Η υιοθέτηση της πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου από το KPJ και οι προσπάθειες συνεργασίας µε σερβικά και κροατικά πολιτικά κόµµατα 4. Η ίδρυση του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Κροατίας και του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Σλοβενίας 5. Η στάση που τήρησε το KPJ απέναντι στη σερβοκροατική Συµφωνία του 1939 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΗ ΚΟΜΜΑΤΙΚΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ:ΣΥΓΚΛΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ 1. Οι υποστηρικτές του τότε ισχύοντος συστήµατος διακυβέρνησης του γιουγκοσλαβικού κράτους 2. Οι υποστηρικτές ριζικών αλλαγών στον τρόπο οργάνωσης και το σύστηµα διακυβέρνησης του γιουγκοσλαβικού κράτους 3. Η κροατική εθνικιστική προπαγάνδα

7 7 4. Η σερβική εθνικιστική προπαγάνδα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΤΟΥ 1939 ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΟΑΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ ΣΤΗΝ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ CVETKOVIĆ-MΑČΕΚ 1. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ MILAN STOJADINOVIĆ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΩΝ ΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΟΥ CVETKOVIĆ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΟΑΤΙΚΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ 1.1.Ο χαρακτήρας της κυβέρνησης Cvetković και η στάση της απέναντι στο κροατικό ζήτηµα 1.2. Η στάση του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος απέναντι στην κυβέρνηση Cvetković 1.3. Η στάση των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων απέναντι στην κυβέρνηση Cvetković και οι σχέσεις τους µε το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα 1.4. Οι επαφές του Vladko Maček µε τον κόµη Ciano 2. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΜΙΛΙΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ 27 ης ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2.1. Ο αποκλεισµός της UO από τις συνοµιλίες 2.2. Το περιεχόµενο, οι συνθήκες διεξαγωγής και η έκβαση των συνοµιλιών 3. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ ΤΗΣ 27 ης ΑΠΡΙΛΙΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΣΥΝΑΨΗ ΤΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ CVETKOVIĆ-MAČEK 3.1. Οι πρώτες αντιδράσεις των Κροατών 3.2. Οι νέες επαφές του Maček µε τον κόµη Ciano 3.3. Η επανάληψη των συνοµιλιών µεταξύ του Cvetković και του Maček και η υπογραφή της Συµφωνίας της 26 ης Αυγούστου 1939 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΟΙ ΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ CVETKOVIĆ-MΑČΕΚ

8 8 1. ΟΙ ΝΟΜΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ 1.1.Το περιεχόµενο της Συµφωνίας και των σχετικών διαταγµάτων 1.2. Τα νοµικά ζητήµατα 2. ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ 2.1. Η στάση των Κροατών απέναντι στη Συµφωνία 2.2. Η στάση των Σέρβων απέναντι στη Συµφωνία 2.3. Οι διαµάχες µεταξύ Σέρβων και Κροατών γύρω από το εδαφικό ζήτηµα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

9 9 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ČSP Čista Stranka Prava( Κόµµα της Καθαρής ικαιοσύνης) DS Demokratska Stranka( ηµοκρατικό Κόµµα) HFS HPSS HRSS Hrvatska Federalistička Stranka (Κροατικό Οµοσπονδιακό Κόµµα) Hrvatska Pučka Seljačka Stranka (Κροατικό Λαϊκό Αγροτικό Κόµµα) Hrvatska Republikanska Seljačka Stranka (Κροατικό ηµοκρατικό Αγροτικό Κόµµα) HSP Hrvatska Stranka Prava(Κροατικό Κόµµα ικαιοσύνης) HSS Hrvatska Seljačka Stranka(Κροατικό Αγροτικό Κόµµα) JMO Jugoslovenska Muslimanska Organizacija (Γιουγκοσλαβική Μουσουλµανική Οργάνωση) JNNO Jugoslavenska Napredna Nacionalistička Omladina (Γιουγκοσλαβική Προοδευτική Εθνικιστική Νεολαία) JNS JO Jugoslovenska Nacionalna Stranka (Γιουγκοσλαβικό Εθνικό Κόµµα) Jugoslavenski Odbor(Γιουγκοσλαβική Επιτροπή) JRSD JRZ Jugoslovenska Radikalno-Seljačka Demokratija (Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική -Αγροτική ηµοκρατία) Jugoslovenska Radikalna Zajednica (Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική Ένωση)

10 10 KPJ Komunistička Partija Jugoslavije (Κοµµουνιστικό Κόµµα Γιουγκοσλαβίας) ORJUNA Organizacija Jugoslavenskih Nacionalista (Οργάνωση Γιουγκοσλάβων Εθνικιστών) RS Radikalna Stranka(Ριζοσπαστικό Κόµµα) SDS SDK SKJ Samostalna Demokratska Stranka (Ανεξάρτητο ηµοκρατικό Κόµµα) Seljačko-Demokratska Koalicija (Αγροτικός- ηµοκρατικός Συνασπισµός) Soko Kraljevine Jugoslavije (Αθλητικός Σύλλογος του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας) SKK Srpski Kulturni Klub(Σερβική Πολιτιστική Λέσχη) SLS Slovenska Ljudska Stranka(Σλοβενικό Λαϊκό Κόµµα) SZS Srpska Zemljoradnička Stranka(Σερβικό Αγροτικό Κόµµα) UHRO Ustaša-Hrvatska Revolucionarna Organizacija (Κροατική Επαναστατική Οργάνωση) UO Udružena Opozicija(Ενωµένη Αντιπολίτευση)

11 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι σχέσεις µεταξύ Σέρβων και Κροατών αναµφισβήτητα σφράγισαν την ιστορική πορεία τόσο του µεσοπολεµικού γιουγκοσλαβικού κράτους, όσο και της Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας. Αν και πρόκειται για ένα ζήτηµα µε το οποίο έχουν καταπιαστεί ήδη πολλοί ερευνητές της πρώην Γιουγκοσλαβίας και του εξωτερικού, στην ελληνική βιβλιογραφία υπάρχει ακόµη ένα µεγάλο κενό. Ο βασικός λόγος έγκειται στο γεγονός ότι οι Έλληνες µελετητές εστίασαν το ενδιαφέρον τους στις ελληνοσερβικές και κατ επέκταση τις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις. Μόλις τα τελευταία χρόνια εκπονήθηκαν µελέτες και εργασίες που αφορούσαν στα τεκταινόµενα και τις εθνικές διαµάχες στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας. Ωστόσο, στη συντριπτική πλειοψηφία τους περιστρέφονται γύρω από τις εξελίξεις που δροµολογήθηκαν από τις αρχές της δεκαετίας του 90 και εξής, ενώ ελάχιστες από αυτές εµβαθύνουν στα αίτια και τις ουσιαστικές παραµέτρους της σερβοκροατικής διένεξης. Βασικό λοιπόν κίνητρο για τη σύνθεση της παρούσας εργασίας ήταν το ενδιαφέρον για τους παράγοντες που διαδραµάτισαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία των σερβοκροατικών σχέσεων µέχρι και τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Για λόγους πρακτικούς και µεθοδολογικούς έπρεπε να επιλεγούν χρονικά όρια που θα επέτρεπαν τόσο την ύπαρξη της απαραίτητης χρονικής απόστασης από τις εξελίξεις, όσο και την εξέταση του συγκεκριµένου θέµατος στα πλαίσια µίας όσο το δυνατό πιο χαρακτηριστικής χρονικής περιόδου. Έτσι επιλέχθηκε ως χρονική αφετηρία της µελέτης το 1929, έτος κατά το οποίο επιβλήθηκε το δικτατορικό καθεστώς του βασιλιά Αλέξανδρου και το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων µετονοµάστηκε σε Γιουγκοσλαβία, και ως λήξη το 1939, οπότε συνοµολογήθηκε η περίφηµη Συµφωνία Cvetković-Maček, η οποία προέβλεπε τη δηµιουργία µίας αυτόνοµης κροατικής περιοχής(hrvatska Banovina). Πρόκειται για ένα χρονικό διάστηµα στη διάρκεια του οποίου επικράτησε ένα εξαιρετικά κρίσιµο και ρευστό κλίµα, το οποίο είχε σαφή αντίκτυπο στις σερβοκροατικές σχέσεις και αργότερα. Η διάρθρωση της παρούσας εργασίας έγινε βάσει χρονολογικών, αλλά και θεµατικών κριτηρίων, καθώς στην προκειµένη περίπτωση έπρεπε να διερευνηθούν τόσο η χρονική εξέλιξη του ζητήµατος, όσο και οι διαστάσεις που προσέλαβε σε διάφορα επίπεδα. Έτσι κρίθηκε απαραίτητο να χωριστεί η εργασία σε τρία µέρη. Στο πρώτο µέρος, το οποίο καλύπτει το χρονικό διάστηµα από το 1929 έως το 1934, διερευνώνται κατά κύριο λόγο το ιστορικό υπόβαθρο και οι παράγοντες διαµόρφωσης των σχέσεων Σέρβων και Κροατών µέχρι το Στη συνέχεια, εξετάζεται ο χαρακτήρας του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου και η προσπάθεια εδραίωσης της εθνικής και κρατικής ενότητας µέσω της επιβολής του µοντέλου του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού. Σε συνάρτηση µε αυτό, εξετάζονται οι αντιδράσεις των πολιτικών κοµµάτων, µε ιδιαίτερη έµφαση στα

12 12 σερβικά και κροατικά κόµµατα και οι προσπάθειες σύµπηξης ενός ενιαίου µετώπου ενάντια στη δικτατορία. Παράλληλα, φυσικά, ερευνάται και το ζήτηµα της σταδιακής ριζοσπαστικοποίησης των αιτηµάτων των Κροατών, όπως αυτά εκφράστηκαν µε το κίνηµα της Ustaša υπό τον Ante Pavelić. Το πρώτο µέρος της τελειώνει µε τη δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου το Στο δεύτερο µέρος της εργασίας, το οποίο καλύπτει το χρονικό διάστηµα , στην ουσία θίγονται τρία βασικά ζητήµατα: η προώθηση της σταδιακής αποδέσµευσης από το µοντέλο του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού το οποίο είχε εφαρµοστεί από το βασιλιά Αλέξανδρο, οι προσπάθειες εύρεσης µίας συµβιβαστικής λύσης για την επίλυση του λεγόµενου κροατικού ζητήµατος, αλλά ταυτόχρονα και οι απόπειρες διεθνοποίησής του από την κροατική ηγεσία. Οι προτάσεις που έγιναν τόσο από την κυβέρνηση, όσο και από µέλη της αντιπολίτευσης αλλά και από Σέρβους και Κροάτες διανοουµένους, εξετάζονται σε ξεχωριστά κεφάλαια. Στο τρίτο µέρος σκιαγραφούνται οι εξελίξεις που δροµολόγησαν την υπογραφή της Συµφωνίας Cvetković-Maček τον Αύγουστο 1939, οι αντιδράσεις στους κόλπους των Σέρβων και Κροατών, καθώς και η αναζωπύρωση της διαµάχης γύρω από το εδαφικό ζήτηµα. Στο τέλος κάθε µέρους εκτίθενται τα απαραίτητα επιµέρους συµπεράσµατα, ενώ στον επίλογο γίνεται µία αξιολόγηση των σηµαντικότερων παραγόντων διαµόρφωσης των σερβοκροατικών σχέσεων καθ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 30. Εξαιτίας της ιδιαιτερότητας και των µεθοδολογικών δυσκολιών που παρουσιάζει το θέµα, κρίθηκε απαραίτητο τόσο στην εισαγωγή όσο και στην αρχή κάθε κεφαλαίου να εκτεθούν εν συντοµία ζητήµατα που σχετίζονται µε την όσο το δυνατό καλύτερη αξιοποίηση των πηγών και της βιβλιογραφίας. Εξάλλου, το ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων στα πλαίσια του µεσοπολεµικού γιουγκοσλαβικού κράτους υπήρξε κατά καιρούς αντικείµενο ποικίλων αντιπαραθέσεων που επηρέασαν καταλυτικά τη µετέπειτα σερβική και την κροατική ιστοριογραφία. εν µπορούσε, εποµένως, κατά την εκπόνηση της µελέτης να λείπει από την προβληµατική µας ο τρόπος µε τον οποίο προβάλλονται ή αποσιωπούνται οι οικονοµικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, πολιτικές και ιδεολογικές πτυχές της σερβοκροατικής διαµάχης από τη µεταγενέστερη σερβική, κροατική και ξένη βιβλιογραφία. Την εργασία συµπληρώνει παράρτηµα το οποίο αποτελείται από έγγραφα-κείµενα ψηφισµάτων, συµφωνιών και διαταγµάτων- αλλά και χάρτες, όπου αποτυπώνονται τόσο η πολυεθνική φυσιογνωµία όσο και οι συνεχείς διοικητικές µεταβολές που ελάµβαναν χώρα στο γιουγκοσλαβικό κράτος κατά το µεσοπόλεµο. Στο σηµείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την κα. Μελποµένη Κατσαροπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Βαλκανικής Ιστορίας η οποία ανέλαβε την εποπτεία της εργασίας και συνέδραµε µε τις συµβουλές και τις επισηµάνσεις της στην επιτυχή ολοκλήρωσή της. Ευχαριστώ, επίσης, θερµά τον κ. Σπυρίδωνα Σφέτα, Επίκουρο Καθηγητή Βαλκανικής Ιστορίας για τις πολύτιµες συµβουλές που µου έδωσε ιδιαίτερα στη φάση της συλλογής του απαραίτητου υλικού. Πολλές ευχαριστίες χρωστώ και στο προσωπικό της Βιβλιοθήκης του Ι.Μ.Χ.Α., το οποίο διευκόλυνε

13 13 σηµαντικά την έρευνά µου. Καθώς όµως το µεγαλύτερο µέρος της έρευνας διεξήχθη στο Βελιγράδι, δεν θα µπορούσα να παραλείψω να ευχαριστήσω το επιστηµονικό προσωπικό της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Σερβίας, των Αρχείων της Γιουγκοσλαβίας και της Σερβικής Ακαδηµίας Επιστηµών και Τεχνών. Οι συµβουλές τους και οι συζητήσεις που είχα µαζί τους συνέβαλαν καθοριστικά στην εξοικείωσή µου µε πολύ σηµαντικές και κρίσιµες πτυχές του θέµατος. Πάνω απ όλα όµως θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς µου για την οικονοµική και ψυχολογική στήριξη που µου παρείχαν καθώς και το συνάδελφο και φίλο κ. Γεώργιο ουλόπουλο για τη µεγάλη υποµονή και αµέριστη συµπαράστασή του καθ όλη τη διάρκεια της εργασίας. Αγγελική Μουζακίτη Θεσσαλονίκη, Μάϊος 2004

14 14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η απόπειρα προσέγγισης και διερεύνησης ζητηµάτων που αφορούν στις εξελίξεις που έλαβαν χώρα στην περιοχή των Βαλκανίων συνιστά ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρηµα για τον ιστορικό. Ο ερευνητής πρέπει να προσπελάσει δυσκολίες που προκύπτουν από δύο αλληλένδετες παραµέτρους: τον πολυδιάστατο και πολλές φορές ασαφή και ρευστό χαρακτήρα όρων και εννοιών και τις διαστάσεις που τους προσδίδουν οι διαθέσιµες πηγές και η σχετική βιβλιογραφία. Εξάλλου, ακόµη και ο όρος Βαλκάνια εµπεριέχει κάθε φορά ένα διαφορετικό σηµασιολογικό φορτίο υπό το πρίσµα των εκάστοτε συνθηκών και τάσεων. 1 Τα τελευταία µάλιστα χρόνια, οι ραγδαίες αλλαγές που συνδέονται άρρηκτα µε την κατάρρευση των κοµµουνιστικών καθεστώτων και την έξαρση του εθνικισµού στις βαλκανικές χώρες διαµόρφωσαν νέα δεδοµένα, τα οποία η ιστορική επιστήµη, αλλά και η επιστηµονική έρευνα εν γένει πρέπει να λάβουν σοβαρά υπόψη. Προεξάρχοντα ρόλο στην αποσύνθεση µύθων και συµβόλων και στη διαµόρφωση νέων σηµείων αναφοράς, διαδραµάτισαν οι εξελίξεις που δροµολογήθηκαν εξαιτίας της διάλυσης της Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας και της δηµιουργίας της νέας γιουγκοσλαβικής οµοσπονδίας. Η αναζωπύρωση των εθνικιστικών διαµαχών και οι νέες διαστάσεις που προσέλαβαν ιδίως κατά τη δεκαετία του 90 προκάλεσαν, όπως ήταν φυσικό, το ενδιαφέρον κυρίως ιστορικών, δηµοσιογράφων και πολιτικών αναλυτών. 2 Ωστόσο, η εµβάθυνση σε ζητήµατα που σχετίζονται µε το γιουγκοσλαβικό κράτος µπορεί να επιτευχθεί, εάν διερευνηθούν υπό το πρίσµα ενός θεµελιώδους παράγοντα: της εθνικής, γλωσσικής, θρησκευτικής, πολιτισµικής, κοινωνικής και πολιτικής πολυµορφίας αυτού του κρατικού µορφώµατος, πάντοτε σε άµεση συνάρτηση 1 Όσον αφορά τη συγκυριακή αντιµετώπιση όρων και εννοιών που σχετίζονται µε τα Βαλκάνια, χρήζει ιδιαίτερης µνείας η µελέτη της Maria Todorova, Βαλκάνια: η δυτική φαντασίωση(ελλην.µτφρ.ιουλίας Κολοβού), Παρατηρητής,Θεσσαλονίκη2000, σσ.28κ.ε., όπου εξετάζονται λεπτοµερώς µεταξύ άλλων στερεότυπα, θεωρίες και απόπειρες επιστηµονικής προσέγγισης των Βαλκανίων, ενταγµένες πάντοτε στα εκάστοτε πολιτισµικά και πολιτικά συµφραζόµενα. Βλ. επίσης της ιδίας, Τα Βαλκάνια: Από την ανακάλυψη στην «κατασκευή» τους, Εθνικό Κίνηµα και Βαλκάνια(ελλην.µτφρ.Παρασκευά Ματάλα- Νίκου Ποταµιάνου-Ποθητής Χαντζαρούλας), Θεµέλιο, Αθήνα 1996, σσ Ένας µεγάλος αριθµός µονογραφιών και άρθρων ασχολούνται µε την ιστορική πορεία του πολυεθνικού κρατικού µορφώµατος της Γιουγκοσλαβίας εστιάζοντας όµως τον προβληµατισµό τους στις σύγχρονες εξελίξεις. Βλ.ενδεικτικά Aleksandar Pavković, The Fragmentation of Yugoslavia.Nationalism in a Multinational State, St.Martin s Press, Νέα Υόρκη 1997, L.J Cohen., Broken Bonds.Yugoslavia s Disintegration and Balkan Politics in Transition, Westview Press, Οξφόρδη 1995 και John Zametica, The Yugoslav Conflict.An Analysis of the causes of the Yugoslav War, the Policies of the Republics and the regional and International Implications of the Conflict, Adelphi Papers,αρ. 270, International Institut for Strategic Studies, Λονδίνο Για µία πιο διεξοδική ανάλυση της ιστορικής πορείας της Γιουγκοσλαβίας βλ. κυρίως τις µονογραφίες των Dušan T. Bataković, Yougoslavie.Nations,Religions,Ideologies(γαλλ.µτφρ. από τα σερβοκροατικά Bruno Guillard-Slobodan Despot), L Age d Homme, Λωζάνη 1994 και John B. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, Μεγάλη Βρετανία Και οι δύο µελέτες εισάγουν τον ερευνητή στο γενικό πλαίσιο των καίριων ζητηµάτων σχετικά µε την εξέλιξη του γιουγκοσλαβικού κράτους, ενώ παρατίθεται εκτενής βιβλιογραφία για κάθε χρονική περίοδο.

15 15 µε τις συγκυρίες και τις διάφορες φάσεις εξέλιξής του από το 1918 έως σήµερα. 3 Σε αυτά τα µεθοδολογικά πλαίσια είναι απαραίτητο να ενταχθεί το ιδιαίτερα ακανθώδες ζήτηµα των σχέσεων Σέρβων και Κροατών, η µελέτη του οποίου πολλές φορές προσέκρουε σε στερεότυπα, που διαιωνίζονταν από τη µονόπλευρη αντιµετώπισή του. Η δυναµική των εκάστοτε εξελίξεων και συγκυριών επηρέασε αναπόφευκτα τη διαµόρφωση της σερβικής και της κροατικής εθνικής ιδεολογίας και τη σχέση τους µε την ιδέα του νοτιοσλαβισµού(jugoslovenstvo).στην ουσία πρόκειται για µία αλληλεπίδραση πολλών και αντιφατικών παραγόντων, όπου συχνά απουσιάζουν οι σαφείς διαχωριστικές γραµµές, καθώς ακόµη και ο όρος Γιουγκοσλαβία καθίσταται αντιληπτός µε διαφορετικό τρόπο από τα συστατικά στοιχεία που απαρτίζουν το γιουγκοσλαβικό κρατικό µόρφωµα. Η διαφορετικότητα της σύλληψης του γιουγκοσλαβισµού διαπιστώνεται ακόµη και µέσα στους κόλπους των Σέρβων και Κροατών, προσδίδοντας στις σχέσεις µεταξύ αυτών των δύο εθνικών οµάδων έναν πολυδιάστατο χαρακτήρα, η διερεύνηση του οποίου αποτελεί σηµείο αναφοράς για την κατανόηση των εξελίξεων που σφράγισαν την πορεία του γιουγκοσλαβικού κράτους. 4 Ως προς αυτό, ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος συνιστά η περίοδος του µεσοπολέµου, η οποία βρίθει γεγονότων και ανακατατάξεων στα Βαλκάνια και στην Ευρώπη γενικότερα. Σε αυτό το χρονικό διάστηµα γίνεται προσπάθεια εδραίωσης και εµπέδωσης της νέας τάξης πραγµάτων, η οποία ήταν απότοκη των ριζικών µεταβολών που επέφερε ο Α Παγκόσµιος Πόλεµος. Στην περιοχή των Βαλκανίων ειδικότερα, η αποσύνθεση κραταιών άλλοτε αυτοκρατοριών, η σύσταση νέων κρατικών µορφωµάτων και η επαναχάραξη των συνόρων βάσει νέων γεωπολιτικών δεδοµένων διαµόρφωσαν ένα νέο σκηνικό. Το θεσµικό πλαίσιο που περιέβαλε τις σηµαντικότερες εκφάνσεις του οικονοµικού, κοινωνικού και πολιτικού βίου στα κράτη που προέκυψαν µετά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο υφίστατο συνεχείς µετασχηµατισµούς την εποχή του µεσοπολέµου. Στην περίπτωση, βέβαια, του νεοσύστατου γιουγκοσλαβικού κράτους τα προβλήµατα επιτείνονται και οι αποσταθεροποιητικοί παράγοντες αυξάνονται, εξαιτίας της πολυεθνικής φυσιογνωµίας του. Άµεσο και καίριο αντίκτυπο στη συνοχή του κράτους είχε η αντιπαράθεση µεταξύ Σέρβων και Κροατών, η οποία αντιστοιχούσε στην ύπαρξη δύο αντιτιθέµενων τάσεων σχετικά µε τη διακυβέρνησή του. Έτσι, οι µεν Σέρβοι ενστερνίζονταν τη συγκεντρωτική τάση διαθέτοντας την προγενέστερη εµπειρία µίας 3 Βλ. ενδεικτικά το συλλογικό έργο Jugoslovenska Država (To Γιουγκοσλαβικό Κράτος ), Zbornik radova sa naučnog skupa, Institut za savremenu istoriju, Βελιγράδι Σε αυτό το έργο θίγονται διαχρονικά ζητήµατα κυρίως νοµικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής φύσεως, προβλήµατα που άπτονται της θέσης των εθνικών οµάδων στους κόλπους του γιουγκοσλαβικού κράτους αλλά και θέµατα ιστοριογραφίας. Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι η βιβλιογραφία καθώς και οι πηγές που παρατίθενται από τον Vlado Strugar, Izvori i povesti o Jugoslaviji. Odabrani Naslovi (Πηγές και Ιστορικά Έργα σχετικά µε τη Γιουγκοσλαβία. Επιλεγµένοι τίτλοι.), Jugoslovenska Država, σσ Σχετικά µε το σύνθετο χαρακτήρα της ιδέας του γιουγκοσλαβισµού και τις δυσκολίες που συνεπάγεται η επιστηµονική προσέγγισή του ήδη στη διάρκεια του 19 ου αιώνα βλ. Dimitrije Djordjević, The Idea of Yugoslav Unity in the Nineteenth Century, Dimitrije Djordjević (επιµ.)the Creation of Yugoslavia , Οξφόρδη 1980, σσ

16 16 ανεξάρτητης κρατικής οντότητας, οι δε Κροάτες, µε εφαλτήριο το θεσµικό περίβληµα του καθεστώτος αυτονοµίας που απολάµβαναν στα πλαίσια της Αυστροουγγαρίας, στρέφονταν προς την αποκεντρωτική λύση. Αυτή η διαµάχη, η οποία ταλάνισε το κράτος από την αρχή της δηµιουργίας του, το έτος 1918, µέχρι το 1941, εκδηλώθηκε σε πολλά επίπεδα, έλαβε διάφορες µορφές και πέρασε διάφορα στάδια, καθώς επενεργούσε σε αυτή ένα ευρύ φάσµα παραγόντων. Αν και σε καµία περίπτωση δεν µπορούν να παραβλεφθούν οι εξελίξεις που έλαβαν χώρα στις προηγούµενες δεκαετίες και οι οποίες συνθέτουν το ιστορικό υπόβαθρο του ζητήµατος, στη δεκαετία του 30 υπεισέρχονται νέοι παράγοντες και διαµορφώνονται τέτοιοι συσχετισµοί δυνάµεων, ώστε αλλάζουν άρδην πολλά από τα δεδοµένα του παρελθόντος. Πρόκειται στην ουσία για φαινόµενα που συνδέονται µε την κρίση του συνταγµατικού φιλελευθερισµού και την επιβολή αυταρχικών καθεστώτων και των οποίων η συνάφεια µε αντίστοιχες πρακτικές σε άλλες χώρες των Βαλκανίων και της Ευρώπης είναι έκδηλη. 5 Στην προκειµένη περίπτωση, η επιβολή της δικτατορίας στη Γιουγκοσλαβία όξυνε την οικονοµική, κοινωνική και πολιτική κρίση, ενέτεινε τις εθνικές συγκρούσεις αλλά προκάλεσε και τη σύµπηξη ετερόκλητων και συγκυριακών συµµαχιών. Μέσα σε αυτό το κλίµα αβεβαιότητας και ρευστότητας, έγιναν πολλές προσπάθειες άµβλυνσης των διαφορών µεταξύ των Σέρβων και Κροατών και εύρεσης µίας βιώσιµης λύσης, χωρίς ωστόσο µακροπρόθεσµα αποτελέσµατα. Για τη σύνθεση αυτής της µελέτης έπρεπε να υπερκεραστούν αρκετά προβλήµατα που σχετίζονταν µε τη συλλογή, σύγκριση και αξιολόγηση ενός µεγάλου όγκου πληροφοριών από αδηµοσίευτες και δηµοσιευµένες πηγές και φυσικά από την υπάρχουσα βιβλιογραφία. Ο ετερόκλητος και µη αποστασιοποιηµένος χαρακτήρας τους οφείλεται, εκτός των άλλων, στο γεγονός ότι το ζήτηµα της σερβοκροατικής διαµάχης απλωνόταν σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις του πολιτικού και κοινωνικού γίγνεσθαι στο γιουγκοσλαβικό κράτος και έθιγε, εποµένως, πτυχές τόσο της εσωτερικής, όσο και της εξωτερικής πολιτικής. Η ιστοριογραφική παραγωγή που αναπτύχθηκε σχετικά µε την περίοδο του µεσοπολέµου και τις σερβοκροατικές σχέσεις είναι κυρίως σερβική και κροατική και µπορεί να χωριστεί σε δύο µεγάλες κατηγορίες: στην πρώτη ανήκουν οι µελέτες που δηµοσιεύθηκαν στο χρονικό διάστηµα από το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου µέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80, ενώ στη δεύτερη τα έργα που συντάχθηκαν από τις αρχές της δεκαετίας του 90 µέχρι σήµερα. Η πρώτη κατηγορία, από την οποία έχει αντληθεί µεγάλο µέρος της βασικής βιβλιογραφίας για τη συγγραφή της 5 Για µία σφαιρική θεώρηση του φαινοµένου της κρίσης των κοινοβουλευτικών θεσµών και της ανόδου ολοκληρωτικών καθεστώτων στη διάρκεια του µεσοπολέµου βλ. Eric Hobsbawm, Η Εποχή των Άκρων. Ο Σύντοµος Εικοστός Αιώνας (ελλην. µτφρ. Βασίλη Καπετανγιάννη),3 η έκδοση, Θεµέλιο, Αθήνα 1999, σσ Για τις αιτίες εκδήλωσης παρόµοιων φαινοµένων και τον αντίκτυπο που είχαν ιδιαίτερα στην Ευρώπη βλ. την εµπεριστατωµένη µελέτη του Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih.politička Istorija Velikih Država Evrope , (Η Εποχή των ανυπόµονων. Πολιτική Ιστορία των Μεγάλων Κρατών της Ευρώπης ), Srpska Književna Zadruga, Βελιγράδι 1974, σσ.163κ.ε. Πρβλ. Edgar Hösch, Geschichte der Balkanländer.Von der Frühzeit bis zur Gegenwart, Μόναχο 1988, σσ , όπου γίνεται ιδιαίτερη µνεία σε ανάλογα προβλήµατα σε άλλα βαλκανικά κράτη.

17 17 παρούσας εργασίας, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς παρουσιάζει διάφορες τάσεις και ετερόκλητα στοιχεία που αντικατοπτρίζουν στην ουσία τις οικονοµικές, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο. Συγκεκριµένα, η ιστοριογραφική παραγωγή της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας διευρύνθηκε ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 60 και 70 µε τη δηµοσίευση επιστηµονικών εργασιών, την έκδοση περιοδικών και τη διεξαγωγή συνεδρίων µε στόχο τη συστηµατικότερη και µεθοδικότερη ενασχόληση µε θέµατα σύγχρονης ιστορίας. 6 Στην ανάπτυξη µάλιστα της προβληµατικής που άπτεται ζητηµάτων σχετικών µε τις εξελίξεις στο µεσοπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος πρωτοστάτησαν επιστηµονικά ιδρύµατα, των οποίων το ερευνητικό έργο, αν και δε στερείται µεροληψίας, αποτελεί ικανό εφαλτήριο για κάθε ερευνητή. Ιδιαίτερης µνείας χρήζει η περίπτωση του Ινστιτούτου Σύγχρονης Ιστορίας (Institut za Savremenu Istoriju) στο Βελιγράδι, το οποίο δηµιουργήθηκε το 1969 ως αποτέλεσµα της συγχώνευσης του τµήµατος Ιστορίας του Γιουγκοσλαβικού Εργατικού Κινήµατος του Ινστιτούτου Μελετών του Εργατικού Κινήµατος και του τµήµατος Ιστορίας του Ινστιτούτου Κοινωνικών Επιστηµών. Το επιστηµονικό προσωπικό και οι εξωτερικοί συνεργάτες του έχουν ασχοληθεί κυρίως µε τη συλλογή, την επεξεργασία και τη δηµοσίευση αρχειακού υλικού, την εκπόνηση µελετών και τη διεξαγωγή ερευνητικών προγραµµάτων για την οικονοµική, κοινωνική και πολιτική ιστορία του γιουγκοσλαβικού κράτους. Το περιοδικό Istorija XX veka (Ιστορία του 20ου αιώνα) του ινστιτούτου έχει πολύ συχνά φιλοξενήσει επιστηµονικά άρθρα που έχουν στηριχθεί στην αξιοποίηση πρωτογενούς και δευτερογενούς υλικού σχετικά µε το ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων στο µεσοπόλεµο, πάντοτε βέβαια αναφορικά µε τα ποικίλα εσωτερικά και εξωτερικά προβλήµατα που αντιµετώπιζε εκείνη την περίοδο το γιουγκοσλαβικό κρατικό µόρφωµα. 7 Ιδιαίτερα πλούσια επίσης ερευνητική δραστηριότητα στον τοµέα της σύγχρονης ιστορίας της Γιουγκοσλαβίας, αλλά σε συνάρτηση µε την Κροατία, ανέπτυξαν δύο επιστηµονικά ινστιτούτα µε έδρα το Ζάγκρεµπ. Πρόκειται για 6 Dragoslav Janković (έκδ.), Τhe Historiography of Yugoslavia , The Association of Yugoslav Historical Societies, Βελιγράδι 1975, σσ Πρβλ. ðorñe Stanković - Ljubodrag Dimić, Istoriografija pod nadzorom.prilozi istoriji istoriografije(η Ιστοριογραφία υπό επιτήρηση. Συµβολές στην ιστορία της ιστοριογραφίας),τ.1, Βελιγράδι 1996, σσ. 159κ.ε., όπου σκιαγραφούνται οι συνθήκες και οι πολλές δυσκολίες που αντιµετώπισαν οι ιστορικοί της µεταπολεµικής περιόδου στην προσπάθειά τους να µελετήσουν γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος. Το φορτισµένο ιδεολογικό και πολιτικό κλίµα των πρώτων µεταπολεµικών χρόνων και η αναπόφευκτη σύγχυση που προκαλούταν από την προσπάθεια εδραίωσης ενός νέου κρατικού συστήµατος και εξοικείωσης µε καινούριους µηχανισµούς εξουσίας, απετέλεσαν αρκετές φορές τροχοπέδη στην ορθολογική ερµηνεία του παρελθόντος. Η ενασχόληση µάλιστα µε τη σύγχρονη ιστορία προσέκρουε, εκτός των άλλων, στο διάσπαρτο αδηµοσίευτο υλικό, την αδυναµία πρόσβασης σε αυτό και την ελλιπή κατάρτιση όσων ασχολούνταν µε τη διαφύλαξη αρχειακών πηγών. 7 Stanković-Dimić,Istoriografija,τ.1, σσ.239κ.ε., όπου αναλύονται λεπτοµερώς ζητήµατα σχετικά µε την οργανωτική δοµή, τη λειτουργία, το ρόλο, τους επιστηµονικούς συνεργάτες και το θεσµικό πλαίσιο που περιέβαλε τα ινστιτούτα κατά τη σοσιαλιστική περίοδο. Βλ. επίσης Janković, The Historiography,σσ

18 18 το Ινστιτούτο Ιστορίας του Εργατικού Κινήµατος (Ιnstitut za historiju radničkog pokreta) και το Ινστιτούτο Κροατικής Ιστορίας του Πανεπιστηµίου του Ζάγκρεµπ(Institut za hrvatsku povijest Sveučilišta u Zagrebu), τα οποία ιδρύθηκαν το 1961 και το 1971 αντίστοιχα. Το πρώτο ινστιτούτο από το 1969 άρχισε να εκδίδει ένα περιοδικό, το Časopis za suvremenu povijest (Περιοδικό Σύγχρονης Ιστορίας), τα άρθρα του οποίου εστιάζονται στην ιστορία του γιουγκοσλαβικού κράτους και εποµένως µπορούν να αντληθούν και από εκεί πολύτιµα στοιχεία. Το δεύτερο ινστιτούτο ιδρύθηκε, προκειµένου να προαχθεί η έρευνα σχετικά µε την ιστορία της Κροατίας από το 19 ο αιώνα έως το Με τα τρία προαναφερθέντα ινστιτούτα συνεργάστηκαν µεταξύ άλλων και επιφανείς επιστήµονες ειδικευµένοι σε θέµατα µεσοπολέµου, όπως για παράδειγµα ο Ljubo Boban και ο Todor Stojkov, των οποίων οι µελέτες και τα άρθρα, µε την παράθεση συναφών πηγών, προσκοµίζουν πολλά χρήσιµα στοιχεία και εποµένως είναι πολύ κατατοπιστικά για τον ερευνητή της συγκεκριµένης περιόδου. Αυτό, ωστόσο, που πρέπει να επισηµανθεί σε σχέση µε όσα ινστιτούτα ιδρύθηκαν κατά τη σοσιαλιστική περίοδο, είναι µία µεγάλη αντίφαση: Ενώ υποτίθεται ότι εξυπηρετούν τους σκοπούς ανάπτυξης µίας ενιαίας γιουγκοσλαβικής ιστοριογραφίας σύµφωνα µε τα σοσιαλιστικά πρότυπα, οι προσανατολισµοί της ερευνητικής δραστηριότητάς τους ακολουθούν είτε τη σερβική παραλλαγή είτε την κροατική διάσταση του γιουγκοσλαβισµού, χωρίς βέβαια να αποκλίνουν προς ακραίες απόψεις. Έτσι διαπιστώνονται δύο αντιτιθέµενες τάσεις στην ιστοριογραφία της σοσιαλιστικής περιόδου: η πρώτη τάση εκφράζεται µε µελέτες που εντάσσονται στα πλαίσια ανάπτυξης µίας ενιαίας γιουγκοσλαβικής ιστοριογραφίας σύµφωνα µε τις επιταγές του σοσιαλισµού και καλύπτουν χρονικά το διάστηµα από τη λήξη του Β Παγκοσµίου Πολέµου έως τις αρχές της δεκαετίας του 60. Κοινός παρονοµαστής αυτών των έργων ήταν η παρουσίαση της καπιταλιστικής και συγκεντρωτικής ολιγαρχίας ως του κύριου συντελεστή των εθνικών αντιπαραθέσεων και της κακοδαιµονίας που κυριαρχούσαν στο µεσοπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος. 9 Η δεύτερη τάση στην ιστοριογραφία εµφανίζεται σταδιακά από τα µέσα της δεκαετίας του 60 περίπου και προσλαµβάνει ιδιαίτερη δυναµική κατά τη δεκαετία του 70. Συγκεκριµένα, στο γιουγκοσλαβικό κράτος έλαβε χώρα ένα ευρύ φάσµα οικονοµικών και πολιτικών µεταρρυθµίσεων που µεταφραζόταν σε εκχώρηση σηµαντικής οικονοµικής και πολιτικής δύναµης από το οµοσπονδιακό επίπεδο στις οµόσπονδες δηµοκρατίες, µε αποκορύφωµα το αποκεντρωτικό Σύνταγµα του 1974.Αυτό είχε ως αποτέλεσµα την ανάδυση νέων πνευµατικών και πολιτικών ελίτ µε συµφέροντα και ερείσµατα όχι πλέον στα πλαίσια της γιουγκοσλαβικής οµοσπονδίας, αλλά στα πλαίσια της εκάστοτε δηµοκρατίας στην οποία δρούσαν. Έτσι, από µεγάλο µέρος του πνευµατικού κόσµου άρχισαν να τίθενται επί τάπητος ζητήµατα που αφορούσαν τις νοµικές και πολιτικές βάσεις του γιουγκοσλαβικού 8 Janković, The Historiography,σσ Βλ. ενδεικτικά τη µελέτη του Ferdo Čulinović, Slom stare Jugoslavije(H πτώση της παλαιάς Γιουγκοσλαβίας), Školska Knjiga, Ζάγκρεµπ 1958 καθώς και το δίτοµο έργο του ιδίου Jugoslavija izmeñu dva rata(h Γιουγκοσλαβία ανάµεσα στους δύο πολέµους), 2 τόµοι, JAZU, Ζάγκρεµπ 1961.

19 19 οµοσπονδιακού οικοδοµήµατος, µε αποτέλεσµα την εκδήλωση οξύτατων αντιπαραθέσεων κυρίως µεταξύ Σέρβων και Κροατών ιστορικών σχετικά µε το εθνικό ζήτηµα, οι οποίες σφράγισαν ανεξίτηλα την ιστοριογραφία εκείνης της περιόδου. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελούν οι θεωρητικές διαµάχες µεταξύ του Σέρβου ιστορικού M. Ekmečić και της Μ. Gross, µε αφορµή την έκδοση της Ιστορίας της Γιουγκοσλαβίας το 1972 από τον M. Ekmečić και άλλους συγγραφείς, οι οποίες στην ουσία αντικατόπτριζαν τη σύγκρουση µεταξύ της σερβικής και της κροατικής εθνικής ιδεολογίας. 10 Η απόρριψη του γιουγκοσλαβισµού είναι βέβαια έκδηλη κυρίως στις µελέτες Σέρβων και Κροατών του εξωτερικού. Οι περισσότεροι από αυτούς αναγκάστηκαν εκ των πραγµάτων να µεταβούν σε χώρες της Ευρώπης και στην Αµερική, ιδιαίτερα από το Β Παγκόσµιο Πόλεµο και εξής, εξαιτίας κυρίως της αντίθεσής τους προς το νέο καθεστώς. Εµφορούµενοι οι περισσότεροι από τα ιδεώδη της Μεγάλης Σερβίας και της Μεγάλης Κροατίας αντίστοιχα, προσπάθησαν µε τη δηµοσίευση περιοδικών και την ίδρυση διαφόρων συλλόγων να προωθήσουν τη µελέτη της ιστορίας, της γλώσσας και του πολιτισµού τους. 11 Ως προς αυτό δραστηριοποιήθηκαν ιδιαίτερα οι Κροάτες. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί το Journal of Croatian Studies,το περιοδικό το οποίο εκδίδεται στη Νέα Υόρκη από την Κροατική Ακαδηµία της Αµερικής, από το 1960 και εξής. Στα τεύχη του περιέχονται άρθρα που άπτονται ζητηµάτων κροατικής ιστορίας, γλώσσας και πολιτισµού, δίνοντας πάντοτε έµφαση στα ιστορικά δίκαια του κροατικού έθνους I.Božić- S. Cirković -M. Ekmečić - V. Dedijer (επιµ.),istorija Yugoslavije (Η Ιστορία της Γιουγκοσλαβίας), Prosveta, Βελιγράδι Σύµφωνα µε την M.Gross, το βιβλίο στην ουσία προωθούσε την ιδεολογία του πρώτου γιουγκοσλαβικού κράτους, καθώς ταύτιζε τους σερβικούς εθνικούς στόχους µε τη γιουγκοσλαβική ιδεολογία και παρουσίαζε τους Κροάτες να διαδραµατίζουν έναν περιθωριακό ρόλο στην πορεία προς τη δηµιουργία της Γιουγκοσλαβίας. Για περισσότερες λεπτοµέρειες βλ.σχετ. Mirjana Gross, Ideja jugoslavenstva u XIX stoljeću u Istoriji Jugoslavije (Η ιδέα του γιουγκοσλαβισµού κατά το 19 ο αιώνα στην Ιστορία της Γιουγκοσλαβίας ), Časopis za suvremenu povijest 5(1973),αρ.2,σσ.8-21, της ιδίας, Ideja jugoslavenstva u XIX stoljeću i dogmatski nacionalizam (Η ιδέα του γιουγκοσλαβισµού κατά το 19 ο αιώνα και ο δογµατικός εθνικισµός), Jugoslovenski Istorijski Časopis14(1975),αρ.3-4,σσ , καθώς επίσης την απάντηση του Σέρβου ιστορικού M.Ekmečić, Odgovor na neke kritike Istorije Jugoslavije (XΙΧ vek)[απάντηση σε κάποιες κριτικές της «Ιστορίας της Γιουγκοσλαβίας»(19 ος αιώνας)], Jugoslovenski Istorijski Časopis 13(1974),αρ.1-2, σσ Επίσης βλ. Μελποµένη Κατσαροπούλου, Η προγραµµατική βάση της σερβικής εθνικής πολιτικής τον 19 ο και 20ο αιώνα. Το «Načertanije» του Ηλία Γκαράσανιν, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2003, σσ Βλ. σχετ. Marina Glamočak, Koncepcije Velike Hrvatske i Velike Srbije u Političkoj Emigraciji (Iδέες περί Μεγάλης Κροατίας και Μεγάλης Σερβίας στους πολιτικούς µετανάστες), Užice 1997, ολόκληρο καθώς και το άρθρο της ιδίας, La Genese de l Emigration Politique Serbe et Croate, Balkanologie 2(1998), σσ Βλ. χαρακτηριστικά D.A. Tomasić, Ethnic Components of Croatian Nationhood, Journal of Croatian Studies 3-4( ), σσ.1-18.

20 20 Η διάλυση της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας και η ανεξαρτησία της Κροατίας, είχε καταλυτική επίδραση στους Κροάτες ιστορικούς, καθώς τους έδινε πλέον τη δυνατότητα να χαράξουν µε σαφή και συστηµατικό τρόπο, στα πλαίσια πλέον ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους, τις κατευθυντήριες γραµµές της κροατικής ιστοριογραφίας, η οποία θα νοµιµοποιούσε και θα εδραίωνε στη συνείδηση του κόσµου τη νέα κρατική οντότητα. 13 Με το πέρας, µάλιστα, του εµφυλίου πολέµου στη Γιουγκοσλαβία και τη δροµολόγηση των διαδικασιών για οικονοµική, θεσµική και πολιτική ανασυγκρότηση στο εσωτερικό της Κροατίας και για ενδυνάµωση της θέσης της στο εξωτερικό, αποκρυσταλλώθηκε και ο χαρακτήρας της επίσηµης κροατικής ιστοριογραφίας αναφορικά µε την ιστορική πορεία του γιουγκοσλαβικού κράτους. 14 Από την πλευρά των Σέρβων ιστορικών, επίσης, κρίθηκε απαραίτητος ένας επαναπροσδιορισµός και µία αναπροσαρµογή των στόχων της ιστορικής έρευνας και σε αυτά τα πλαίσια εντάσσεται η συστηµατικότερη πλέον ενασχόληση µε ιστορικές περιόδους, που θεωρούνταν ταµπού για την προγενέστερη ιστοριογραφία, όπως αυτή του µεσοπολέµου.οι εξελίξεις στο γιουγκοσλαβικό κράτος κατά τη δεκαετία του 30 προσείλκυσαν πλέον το ενδιαφέρον πολλών µελετητών, οι οποίοι άρχισαν να εντρυφούν σε άγνωστες µέχρι τώρα πτυχές του οικονοµικού, κοινωνικού, πολιτιστικού και πολιτικού βίου. 15 Μία ιδιαίτερη κατηγορία µελετών συνιστούν τα έργα που εκπονήθηκαν και υποβλήθηκαν σε πανεπιστήµια και ερευνητικά κέντρα του εξωτερικού κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέµου, αλλά και αργότερα στη µεταψυχροπολεµική εποχή. Η ιδιάζουσα θέση της Γιουγκοσλαβίας του Τίτο στο διεθνές πολιτικό σκηνικό είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον για τις εσωτερικές εξελίξεις, τόσο στο προπολεµικό όσο και στο µεταπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος, ιδιαίτερα 13 Σχετικά µε την αναζήτηση ταυτότητας µέσω της ιστορίας και τις διάφορες τάσεις της κροατικής ιστοριογραφίας, βλ. Mirjana Gross, Wie denkt man kroatische Geschichte? Geschichtsschreibung als Identitätsstiftung,Österreichische Osthefte35(1993), τχ.1, σσ Το άρθρο γράφτηκε διαρκούντος του πολέµου στη Γιουγκοσλαβία και αυτό στερεί τη συγγραφέα από µία πιο αποστασιοποιηµένη και νηφάλια προσέγγιση. Εντούτοις, είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό όσον αφορά τα επιχειρήµατα και τις απόψεις της κροατικής πλευράς, ενώ παρατίθεται και αρκετά πλήρης βιβλιογραφία για τις σερβικές και τις κροατικές θέσεις αντίστοιχα. 14 Χαρακτηριστικό δείγµα αποτελεί η µονογραφία ενός από τους πιο γνωστούς Κροάτες ιστορικούς, του Hrvoje Matković, Povijest Jugoslavije( ).Hrvatski pogled[(ιστορία της Γιουγκοσλαβίας( ). Κροατική Θεώρηση], Ζάγκρεµπ Ενδεικτικά βλ. το τρίτοµο έργο του Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije, (Η εκπαιδευτική πολιτική της µοναρχικής Γιουγκοσλαβία ),Βελιγράδι 1996, καθώς και τη µελέτη του Ljubomir Petrović, Jugoslovenska Država i Društvo u Periodici (Το Γιουγκοσλαβικό Κράτος και η Κοινωνία στον Περιοδικό Τύπο ), Ιnstitut za savremenu istoriju, Βελιγράδι 2000, σσ.119κ.ε., όπου αναλύονται και ερµηνεύονται οι απόψεις που είχαν εκφραστεί σχετικά µε φλέγοντα προβλήµατα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής σε δύο πολύ σηµαντικά περιοδικά του µεσοπολέµου µε ευρεία απήχηση. 16 Η θέση της Γιουγκοσλαβίας στο µεταίχµιο µεταξύ του δυτικού και του ανατολικού συνασπισµού, το γιουγκοσλαβικό σοσιαλιστικό µοντέλο και η οικονοµική προσέγγιση µε τη ύση ήταν τα κυριότερα θέµατα γύρω από τα οποία περιστρέφονταν οι µελέτες ιστορικών και πολιτικών επιστηµόνων της ύσης. Βλ., για παράδειγµα, τη µονογραφία του Stevan K. Pavlowitch, Yugoslavia, Λονδίνο 1971, σσ. 53κ.ε., όπου η περίοδος του µεσοπολέµου παρουσιάζεται συνοπτικά σε σχέση µε τις µεταγενέστερες περιόδους.

21 21 µάλιστα, όταν άρχισαν να διαφαίνονται οι πρώτοι κλυδωνισµοί στο σοσιαλιστικό οικοδόµηµα στις δεκαετίες του 70 και του 80. Η περίοδος του µεσοπολέµου, είτε λειτουργεί απλά και µόνο συµπληρωµατικά στην προβληµατική των ερευνητών, 16 είτε αναλύονται και ερµηνεύονται συγκεκριµένες µόνο πτυχές των εξελίξεων εκείνης της εποχής. 17 Η προϊούσα παρακµή της Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας κατά τη δεκαετία του 80 έδωσε το έναυσµα για περαιτέρω ενασχόληση µε τους ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες που επηρέασαν τις εξελίξεις στα δύο γιουγκοσλαβικά κράτη, αναφορικά κυρίως µε το εθνικό ζήτηµα. Σε αυτήν την κίνηση πρωτοστάτησαν Γερµανοί και Αυστριακοί µελετητές 18 και ιδιαίτερα το Südost-Institut, το ερευνητικό κέντρο του Μονάχου, µε µακρά παράδοση στη συγγραφή και τη δηµοσίευση µονογραφιών, περιοδικών, σειρών, λεξικών και βιβλιογραφιών σχετικά µε την ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Από το 1930, το έτος ίδρυσής του, έως σήµερα, τα εκάστοτε µέλη του ινστιτούτου επιδόθηκαν, µεταξύ άλλων, στη συστηµατική διερεύνηση των σερβοκροατικών σχέσεων στο µεσοπόλεµο. Τα τελευταία χρόνια µάλιστα έχουν εκπονηθεί µεθοδολογικά άρτιες µελέτες που προάγουν την πολύπλευρη και διεπιστηµονική προσέγγιση του ζητήµατος. 19 Όσον αφορά την αξιοποίηση των πηγών, η εργασία έπρεπε να βασιστεί στην επιλογή, ταξινόµηση, αξιολόγηση και σύνθεση αδηµοσίευτου και δηµοσιευµένου υλικού. Το αδηµοσίευτο υλικό προέρχεται από τα Αρχεία της Γιουγκοσλαβίας και αποτελείται από έγγραφα που αναφέρονται κυρίως στην κρίσιµη περίοδο Το δηµοσιευµένο υλικό είναι αρκετά εκτενέστερο και µπορεί να διαιρεθεί σε πέντε µεγάλες κατηγορίες: α)συλλογές πηγών, β)ξένο και εγχώριο ηµερήσιο τύπο, γ) περιοδικό τύπο, δ) αποµνηµονεύµατα και ε)διάφορα σχέδια, προτάσεις και µελέτες διαφόρων σηµαντικών προσωπικοτήτων του πνευµατικού και πολιτικού βίου για τις παραµέτρους του κροατικού ζητήµατος. Η κάθε κατηγορία έχει τα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατά της και χρήζει ιδιαίτερης µεθοδολογικής αξιοποίησης. Έτσι, οι συλλογές δηµοσιευµένων πηγών παρέχουν στον ερευνητή το σαφές πλεονέκτηµα της εύκολης πρόσβασης σε υλικό που αφορά ορισµένες διαστάσεις του κοινωνικού και πολιτικού βίου στη µεσοπολεµική 17 Alex N. Dragnich, The First Yugoslavia. Search for a Viable Political System, Hoover Institution- Stanford University, ΗΠΑ 1983, κυρίως σσ.57 κ.ε., όπου αναλύονται εκτενώς οι πολιτικές και οι θεσµικές παράµετροι των οξύτατων αντιθέσεων στο πρώτο γιουγκοσλαβικό κράτος. 18 Βλ., για παράδειγµα, την εµπεριστατωµένη µελέτη του H. Sundhaussen, Geschichte Jugoslawiens , Στουτγκάρδη 1982 και κυρίως σσ , στις οποίες περιγράφονται και αναλύονται οι εξελίξεις της δεκαετίας του 30. Η µελέτη δηµοσιεύθηκε δύο χρόνια µετά το θάνατο του Τίτο και ήταν από τις πρώτες προσπάθειες σοβαρής και επιστηµονικής ενασχόλησης µε τα τεκταινόµενα στη Γιουγκοσλαβία από ξένους ερευνητές. 19 Βλ.ενδεικτικά τις µελέτες των Aleksandar Jakir, Dalmatien zwischen den Weltkriegen.Agrarische und urbane Lebenswelt und das Scheitern der jugoslawischen Integration, R. Oldenbourg Verlag, Μόναχο 1999 και Srećko M. Džaja, Die politische Realität des Jugoslawismus( ).Mit besonderer Berücksichtigung Bosnien-Herzegowinas, R. Oldenbourg Verlag, Μόναχο 2002, σσ.159κ.ε., στις οποίες το ενδιαφέρον εστιάζεται σε δύο µεικτές πληθυσµιακά περιοχές του γιουγκοσλαβικού χώρου, τη αλµατία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη αντίστοιχα.

22 22 Γιουγκοσλαβία. 20 Ωστόσο, επειδή τα κριτήρια επιλογής των πηγών που συµπεριλαµβάνονται σε µία έκδοση από τους εκάστοτε ερευνητές και επιµελητές είναι υποκειµενικά, ενδέχεται πολλές φορές αυτό το δηµοσιευµένο υλικό να αποπροσανατολίζει τους κατοπινούς µελετητές από το κατεξοχήν αντικείµενο έρευνας οδηγώντας τους σε µη ασφαλή συµπεράσµατα. Η δεύτερη κατηγορία, δηλαδή οι εφηµερίδες, προσφέρουν πληθώρα πληροφοριών, οι οποίες µπορούν να συµπληρώσουν και να φωτίσουν αρκετές πτυχές του αντικειµένου µελέτης. Καθώς όµως οι εφηµερίδες αποτελούν το κυριότερο µέσο άσκησης προπαγάνδας και ιδεολογικής χειραγώγησης, οι πληροφορίες έχουν συγκυριακό και µεροληπτικό χαρακτήρα και χρήζουν περαιτέρω επεξεργασίας και διασταύρωσης µε στοιχεία άλλων πηγών. Στην προκειµένη περίπτωση, µάλιστα, ο ερευνητής πρέπει να προσπελάσει τις δυσκολίες που προκύπτουν από την ετερόκλητη προέλευση των πληροφοριών που επεξεργάζεται. Η διάκριση σε σερβικό, κροατικό και ξένο τύπο δεν είναι επαρκής, καθώς υπάρχουν εφηµερίδες που είτε αποτελούσαν επίσηµα όργανα κοµµάτων, είτε ανήκαν σε πολιτιστικούς συλλόγους, είτε εκδίδονταν σε συγκεκριµένες περιοχές και εποµένως ήταν τοπικής µόνο εµβέλειας, είτε, όσον αφορά τον ξένο τύπο, κυκλοφορούσαν σε αναθεωρητικές ή µη χώρες, των οποίων η στάση απέναντι στα τεκταινόµενα στη Γιουγκοσλαβία και ιδιαίτερα στο κροατικό ζήτηµα παρουσιάζει διαφοροποιήσεις. Εκ των πραγµάτων, εποµένως, ήταν απαραίτητο να γίνει µία αυστηρή επιλογή των πιο αντιπροσωπευτικών εφηµερίδων που θα βοηθούσαν να σχηµατιστεί µία σαφής εικόνα της εποχής. Ο περιοδικός τύπος του µεσοπολέµου µπορεί, όµως, να αποτελέσει µία πολύτιµη πηγή, καθώς σε αυτόν αποτυπώνονται απόψεις ατόµων διαφορετικής προέλευσης και µε διαφορετικές ιδεολογικές και πολιτικές αναφορές. Μπορούν, δηλαδή,να ανιχνευθούν ιδεολογικές και πολιτικές ζυµώσεις,στοιχείο που δεν µπορεί εύκολα να εντοπιστεί σε άλλου είδους πηγές, ακόµη και στο καθαυτό αρχειακό υλικό. Ένα από τα πιο σηµαντικά περιοδικά του µεσοπολέµου υπήρξε το Nova Evropa, το οποίο, ιδιαίτερα στο β µισό της δεκαετίας του 30, φιλοξένησε άρθρα διανοουµένων που ανέλυαν την εσωτερική κατάσταση και πρότειναν πιθανές λύσεις του κροατικού ζητήµατος. Τα αποµνηµονεύµατα και οι αυτοβιογραφίες σηµαντικών προσωπικοτήτων της εποχής, όπως για παράδειγµα του Milan Stojadinović(Μίλαν Στογιαντίνοβιτς), πρωθυπουργού της Γιουγκοσλαβίας κατά το χρονικό διάστηµα , και του Vladko Maček(Βλάντκο Μάτσεκ), αρχηγού του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος από το 1928 έως το 1941, συνιστούν µε τη σειρά τους µία ιδιαίτερη κατηγορία πηγών που µπορούν να συµβάλουν στην εξαγωγή χρήσιµων συµπερασµάτων, εφόσον βέβαια αξιοποιηθούν προσεκτικά. Πρόκειται για µαρτυρίες ανθρώπων που διαδραµάτισαν κοµβικό ρόλο στο πολιτικό, κοινωνικό και πνευµατικό γίγνεσθαι της εποχής και εποµένως δεν λείπουν από αυτές ο απολογητικός τόνος, ο υποκειµενικός χαρακτήρας και οι σκόπιµες ασάφειες και ανακρίβειες 20 Μία από τις πρώτες και σηµαντικότερες συλλογές πηγών, που καλύπτει και ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα µετά το µεσοπόλεµο, είναι του Ferdo Čulinović,Dokumenti o Jugoslaviji.Historijat od osnutka zajedničke države do danas( Πηγές σχετικά µε τη Γιουγκοσλαβία. Ιστορία από την ίδρυση του κράτους µέχρι σήµερα), Ζάγκρεµπ 1968.

23 23 σε αυτά που καταγράφουν. 21 Όσον αφορά την πέµπτη κατηγορία, δηλαδή τα σχέδια και τις προτάσεις που έγιναν για την αναδιοργάνωση της Γιουγκοσλαβίας και την όσο το δυνατό πιο βιώσιµη λύση του κροατικού ζητήµατος, θα πρέπει να επισηµανθεί ότι ίσως αποτελεί το σαφέστερο τεκµήριο της ποικιλίας απόψεων και της σύγχυσης που επικρατούσε στους επίσηµους και ανεπίσηµους φορείς σχετικά µε το χαρακτήρα διακυβέρνησης του κράτους. Αυτά τα οποία επιλέχθηκαν για την παρούσα µελέτη αναφέρονται κυρίως στο β µισό της δεκαετίας του 30, όταν γινόταν ανοικτά πλέον λόγος για την ύπαρξη κροατικού ζητήµατος. Ιδιαίτερη περίπτωση συνιστούν τα δύο έργα του Svetozar Pribićević(Σβέτοζαρ Πριµπίτσεβιτς), Σέρβου πολιτικού από την Κροατία, ο οποίος ήταν αρχηγός του Ανεξάρτητου ηµοκρατικού Κόµµατος και από το 1927 ένας εκ των ηγετών του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού, ενός πολιτικού σχηµατισµού που προήλθε από την πολιτική συνεργασία των Σέρβων της Κροατίας µε το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα. Πρόκειται για δύο έργα τα οποία εντάσσονται στην κατηγορία των αποµνηµονευµάτων, αλλά παράλληλα σε αυτά ασκείται δριµεία κριτική στο καθεστώς του βασιλιά Αλεξάνδρου και προτείνονται λύσεις για το µέλλον του γιουγκοσλαβικού κράτους. 22 Από την προσεκτική διερεύνηση του πρωτογενούς και δευτερογενούς υλικού προκύπτουν οι άξονες που συνθέτουν το ερευνητικό πλαίσιο στο οποίο κινείται η εργασία. Συγκεκριµένα, στον καθοριστικό παράγοντα της πολυεθνικής φυσιογνωµίας και του ετερόκλητου χαρακτήρα του γιουγκοσλαβικού χώρου είναι απαραίτητο να προσµετρηθούν άλλες τέσσερις αλληλένδετες παράµετροι:1)η ύπαρξη πολυάριθµων κοµµατικών σχηµατισµών κατά το µεσοπόλεµο, των οποίων η δράση, οι πρακτικές, τα προγράµµατα και τα µέσα προπαγάνδας, όπως για παράδειγµα οι εφηµερίδες, τα περιοδικά και οι διάφοροι πολιτισµικοί οργανισµοί, αναπτύχθηκαν σε τοπικό επίπεδο, ακολουθώντας πρότυπα του παρελθόντος. Ουσιαστικά, έφεραν τη σφραγίδα των πολιτισµικών ιδιαιτεροτήτων, των πολιτικών εµπειριών και κατ επέκταση των συµφερόντων των πολιτικών φορέων της εκάστοτε περιοχής στην οποία δρούσαν, διαιωνίζοντας διαφορές και χάσµατα ακόµη και στους κόλπους µίας εθνικής οµάδας. Αυτό ισχύει και για τους Σέρβους και τους Κροάτες, καθώς και οι σερβικοί πληθυσµοί διαβιούσαν σε διάφορες περιοχές µε διαφορετικό πολιτισµικό και πολιτικό υπόβαθρο, δηλαδή στη Σερβία, τη αλµατία, την Κροατία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη Βοϊβοδίνα, αλλά και οι κροατικοί πληθυσµοί ήταν κατακερµατισµένοι σε περιοχές της αλµατίας, της 21 Vladko Maček, In the Struggle for Freedom(αγγλ.µτφρ. Elizabeth και Stjepan Gazi), Λονδίνο 1969 και Milan Stojadinović,Ni rat ni pakt.jugoslavija izmeñu dva rata(ούτε πόλεµος ούτε συµφωνία. Η Γιουγκοσλαβία ανάµεσα στους δύο πολέµους), Ριγιέκα Τα έργα αυτά γράφτηκαν κατά τη διάρκεια της εξορίας του Svetozar Pribićević, το ένα στην Πράγα και το δεύτερο στο Παρίσι:Svetozar Pribićević, Pogledi na stanje u Jugoslaviji i njenu budućnost(απόψεις σχετικά µε την κατάσταση στη Γιουγκοσλαβία και το µέλλον της), Πράγα 1931, του ιδίου, Diktatura Kralja Aleksandrα(Η δικτατορία του βασιλιά Αλέξανδρου),Sava N. Kosanović(επιµ.), Prosveta, Βελιγράδι 1952(Τίτλος πρωτοτύπου: Svetozar Pribitchévitch, La Dictature du Roi Alexandre, Paris 1933).

24 24 Σλαβονίας, της κυρίως Κροατίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Βοϊβοδίνας. Οι συνέπειες, εξάλλου, αυτού του κατακερµατισµού ήταν ιδιαίτερα δυσµενείς για την ενότητα των Σέρβων στο µεσοπόλεµο, καθώς η πολιτική εµπειρία και συµπεριφορά των Σέρβων που προέρχονταν από τις νοτιοσλαβικές κτήσεις της Αυστροουγγαρίας ήταν συναφής µε αυτή των Κροατών και µη συµβατή προς την πείρα των Σέρβων που είχαν γαλουχηθεί πολιτικά στα πλαίσια ενός ανεξάρτητου συγκεντρωτικού κράτους. Αυτή η ειδοποιός διαφορά ήταν µία από τις κυριότερες αιτίες της σύµπηξης ετερόκλητων συµµαχιών και συνασπισµών που αποδυνάµωναν σταδιακά τους Σέρβους, ενώ αντίθετα ισχυροποιούσαν τους Κροάτες. 2)Οι συνεχείς αλλαγές των εσωτερικών διοικητικών ορίων, οι οποίες είχαν ως συνέπεια τη δυσλειτουργία της κεντρικής διοίκησης και την έλλειψη του απαραίτητου χρόνου και συντονισµού για την εδραίωση συγκεντρωτικών θεσµών και µηχανισµών που θα µπορούσαν να συσπειρώσουν τους πληθυσµούς. 3)Η ύπαρξη και δράση του παραστρατιωτικού παράγοντα σχεδόν σε όλα τα βαλκανικά κράτη του µεσοπολέµου, ο οποίος ευνοήθηκε και τροφοδοτήθηκε από τη θεσµική ανεπάρκεια που χαρακτήριζε αυτά τα κρατικά µορφώµατα και από την αδυναµία των εκάστοτε κυβερνήσεων να κατευνάσουν τις οξύτατες οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτικές και εθνικές αντιθέσεις στο εσωτερικό τους. Στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας η δράση του παραστρατιωτικού παράγοντα προσέλαβε ιδιόµορφο χαρακτήρα, καθώς τόσο η επίσηµη γιουγκοσλαβική ηγεσία, όσο και οι σερβικοί και οι κροατικοί κύκλοι υπέθαλπαν ενίοτε παραστρατιωτικές οργανώσεις για δικούς τους σκοπούς. 4) Οι συχνές παρεµβάσεις του διεθνούς παράγοντα που µεταφραζόταν σε ανταγωνισµό και σύγκρουση συµφερόντων στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο, όχι µόνο µεταξύ των αναθεωρητικών χωρών και των κρατών που επιθυµούσαν τη διατήρηση του status quo, αλλά ακόµη και µέσα στους κόλπους των διαφόρων συνασπισµών.

25 25 ΜΕΡΟΣ Ι ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΕΡΒΩΝ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΩΝ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΙΚΤΑΤΟΡΙΚΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ

26 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΣΕΡΒΟΚΡΟΑΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1929: ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ Η επιστηµονική ανάλυση και η ερµηνεία των σηµαντικότερων παραµέτρων που συνθέτουν το πλέγµα των σερβοκροατικών σχέσεων µέχρι το 1929 προϋποθέτει την εξοικείωση µε την προβληµατική, τη µεθοδολογία και τις υποθέσεις εργασίας που έχουν κατά καιρούς παρουσιαστεί σε έναν τεράστιο αριθµό µονογραφιών και άρθρων. Πρέπει να ληφθούν υπόψη τέσσερα είδη µελετών: α) γενικά έργα που διαφωτίζουν πτυχές του εθνικισµού κατά το 19 ο αιώνα και προσπαθούν να ανιχνεύσουν τις συνθήκες µετασχηµατισµού µίας συλλογικότητας σε έθνος και τις διαδικασίες µεταβολής της ιδέας του έθνους στο χώρο και το χρόνο, β) µελέτες που εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στην εξέλιξη του φαινοµένου του εθνικισµού στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και κυρίως σκιαγραφούν τα στοιχεία που συνθέτουν τη σερβική και την κροατική εθνική ιδεολογία και τη σχέση τους µε το γιουγκοσλαβισµό, γ) έργα που εξετάζουν τις εξελίξεις που έλαβαν χώρα στο χρονικό διάστηµα και δροµολόγησαν τη δηµιουργία του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και δ) µελέτες στις οποίες διερευνώνται οι νοµικές, πολιτικές και κοινωνικές παράµετροι της συνύπαρξης των Σέρβων και Κροατών στους κόλπους µίας ενιαίας πλέον κρατικής οντότητας. 1.Οι Σέρβοι και Κροάτες από την εποχή της εγκατάστασή τους στα δυτικά Βαλκάνια έως το 19 ο αιώνα Οι εξελίξεις που έλαβαν χώρα στο χρονικό διάστηµα από την εγκατάσταση των Σέρβων και Κροατών στη Βαλκανική µέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα υπήρξαν καθοριστικές για τη µετέπειτα πορεία τους και τις συνθήκες ανάπτυξης του σερβικού και κροατικού εθνικισµού. Για µία όσο το δυνατό πιο σαφή και εµπεριστατωµένη παρουσίαση αυτών των εξελίξεων, κρίνεται σκόπιµη η επισήµανση και ανάλυση µίας σειράς παραγόντων που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στη διαφοροποίηση των σερβικών και κροατικών πληθυσµών κατά το µεσαίωνα και τη νεότερη εποχή. Συγκεκριµένα, τα φύλα των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, τα οποία ανήκουν στην οµάδα των Νοτιοσλάβων, εγκαταστάθηκαν στις βορειοδυτικές περιοχές της χερσονήσου του Αίµου, δηλαδή στην Άνω Μοισία, την Παννονία, τη αλµατία και τις ειναρικές Άλπεις, κατά τον 7 ο αιώνα, στους χρόνους του αυτοκράτορα Ηρακλείου. Πρώτοι εγκαταστάθηκαν οι Σλοβένοι στην περιοχή των Ανατολικών Άλπεων, ακολούθησαν οι Κροάτες οι οποίοι εγκαταστάθηκαν λίγο µετά το 626 στην περιοχή ανάµεσα στους ποταµούς ραύο και Σαύο και τελευταίοι εγκαταστάθηκαν οι Σέρβοι στα νοτιοανατολικά των Κροατών. Ο γεωγραφικός χώρος εγκατάστασής τους από την αρχή αποδείχτηκε µείζονος σηµασίας για την ιστορική εξέλιξη των Σέρβων και Κροατών. Με µία

27 27 εξαιρετική µορφολογική ποικιλία, η οποία ευνόησε τη διάσπασή της σε επιµέρους γεωγραφικές ενότητες και κατ επέκταση τον πολιτικό κατακερµατισµό της, η συγκεκριµένη περιοχή των δυτικών Βαλκανίων αποτελεί ήδη από την αρχαιότητα σταυροδρόµι λαών και πολιτισµών και συνεπώς χώρο διείσδυσης ποικίλων πολιτιστικών και πολιτικών επιρροών. 1 Έτσι τα σερβικά και κροατικά φύλα, αν και γλωσσικά συγγενή, βρέθηκαν από την αρχή εκτεθειµένα σε διαφορετικές επιδράσεις: τα µεν κροατικά φύλα, τα οποία βρίσκονταν στη περιφέρεια του δυτικού κόσµου, δέχθηκαν τις επιρροές των φραγκικών και γερµανικών κρατών της Κεντρικής Ευρώπης και υπήχθησαν εκκλησιαστικά στην Παπική Εκκλησία, τα δε σερβικά φύλα, που ήταν εγκατεστηµένα ανατολικότερα, εντάχθηκαν πολιτικά και εκκλησιαστικά στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου και της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αυτές οι επιρροές, δυτικές και ανατολικές, συχνά διαπερνούσαν τα σύνορα µεταξύ των σερβικών και κροατικών φύλων, τα οποία εξάλλου δεν είχαν ποτέ καθοριστεί µε ακρίβεια, δηµιουργώντας περισσότερο ένα µωσαϊκό πολιτισµών και θρησκειών παρά έναν απλό διαχωρισµό µεταξύ Σέρβων και Κροατών. Μεταξύ του 8 ου και του 12 ου αιώνα, δηµιουργήθηκαν στο χώρο της Βαλκανικής µικρά και µεγάλα κρατικά µορφώµατα µε αλληλοσυγκρουόµενα συµφέροντα τα οποία συνέθεταν ένα ιδιαίτερα ρευστό πλαίσιο, στο οποίο από την αρχή εντάχθηκαν οι διαδικασίες συγκρότησης και επέκτασης των σερβικών και κροατικών πολιτικών οργανισµών. Αν και αποδείχτηκαν εφήµερα, οι αναµνήσεις από αυτά τα µεσαιωνικά κράτη έπαιξαν αργότερα σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση της εθνικής συνείδησης των Σέρβων και Κροατών. 2 Η υπογραφή το έτος 1102 της περίφηµης Pacta Conventa µεταξύ του εξασθενηµένου πλέον κροατικού βασιλείου και του στέµµατος της Ουγγαρίας και η κατάκτηση της Σερβίας από τους Οθωµανούς το 15 ο αιώνα εγκαινίασαν µία µακρά περίοδο µε πολλές ανακατατάξεις. ύο ήταν οι βασικοί παράγοντες που έµελλαν να επηρεάσουν καθοριστικά τη διαδικασία της µετέπειτα εθνικής αφύπνισης των Σέρβων και Κροατών και τη διαµόρφωση των µεταξύ τους σχέσεων: η ένταξη των δύο εθνοτήτων σε διαφορετικά κοινωνικά, οικονοµικά και πολιτικά συστήµατα και οι πληθυσµιακές ανακατατάξεις που συνεπάγονταν η έλλειψη εθνικών συνόρων και οι συνεχείς πόλεµοι µεταξύ της Αυστρίας και της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Πιο συγκεκριµένα, όσον αφορά τους Κροάτες, στο χρονικό διάστηµα που µεσολάβησε από το 1102 µέχρι και το 19 ο αιώνα, µε σηµαντικότερο σταθµό το έτος 1527, οπότε-ως 1 Οι Σέρβοι εγκαταστάθηκαν σε περιοχές του σηµερινού Μαυροβουνίου, της Ερζεγοβίνης, της νοτιοδυτικής Σερβίας και του Κοσσυφοπεδίου, οι οποίες αποτελούσαν περίπου και το νότιο σύνορο του χώρου εγκατάστασης των Κροατών, ο οποίος στα βόρεια συνόρευε µε τον ποταµό ραύο και τις περιοχές της Στυρίας και της Καρνιόλης, στα δυτικά µε την Αδριατική και στα ανατολικά µε τη δυτική Βοσνία και τους ποταµούς Vrbas και Bosna. Βλ. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992, σσ και W.D. Behschnitt, Nationalismus bei Serben und Kroaten Analyse und Typologie der nationalen Ideologie, R.Oldenbourg Verlag, Μόναχο 1980, σσ Τα πρώτα κρατικά µορφώµατα των Σέρβων ήταν εκείνα της Ράσκιας και της Ζέτας ή ιόκλειας (σηµερινό Μαυροβούνιο), ενώ τα δύο πρώτα κροατικά κρατίδια συγκροτήθηκαν στις περιοχές της Αδριατικής ακτής και της Παννονίας αντίστοιχα. Από αυτές τις κρατικές οντότητες προέκυψαν αργότερα οι δύο σηµαντικότεροι νοτιοσλαβικοί κρατικοί σχηµατισµοί του µεσαίωνα, το σερβικό κράτος των Νεµανιδών (12 ος 14 ος αιώνας) και το κροατικό βασίλειο του Τοµισλάβου κατά το 10ο αιώνα. Βλ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί, σσ και 187κ.ε.

28 28 αποτέλεσµα της ήττας των Ούγγρων στο Μόχατς από τους Αυστριακούς- µαζί µε την Ουγγαρία απετέλεσαν τµήµα της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, η νοµική, διοικητική και πολιτική υπόσταση των περιοχών στις οποίες διαβιούσαν συµπαγείς κροατικοί πληθυσµοί διαφοροποιούταν συνεχώς. Η µεν Κροατία και Σλαβονία αποτελούσαν τις ουγγρικές κτήσεις της αυτοκρατορίας και συνιστούσαν µία ενιαία πολιτική οντότητα. Αντίθετα, η περιοχή της αλµατίας είχε διαφορετική πολιτική εξέλιξη, καθώς µόλις το 1815 περιήλθε οριστικά υπό αυστριακή διοίκηση. 3 Η υπαγωγή των κροατικών περιοχών σε διαφορετικό διοικητικό και πολιτικό σύστηµα, µε την παράλληλη ωστόσο διατήρηση των θεσµών του Μπάνου και της Βουλής(Sabor) και την εξασφάλιση σηµαντικής αυτονοµίας, επέδρασαν καταλυτικά στη διαµόρφωση του χαρακτήρα του κροατικού εθνικισµού κατά το 19 ο αιώνα 4. Αντίθετα η οθωµανική κατάκτηση δροµολόγησε διαφορετικές εξελίξεις για τους σερβικούς πληθυσµούς, µε πιο καθοριστική τις κατά καιρούς µετακινήσεις τους βορειότερα προς την Αυστροουγγαρία και την εγκατάστασή τους όχι µόνο στην Κροατία και τη Σλαβονία, αλλά και στις περιοχές του Βανάτου(Banat), της Μπάτσκας(Bačka), της Μπαράνια(Baranja) και του Συρµίου(Srem), οι οποίες αντιστοιχούσαν περίπου στην περιοχή της σηµερινής Βοϊβοδίνας. Αποκορύφωµα αυτών των πληθυσµιακών ανακατατάξεων ήταν η Μεγάλη Έξοδος(Velika Seoba), η οποία ολοκληρώθηκε το 1690-διαρκούντος του αυστροτουρκικού πολέµου( )-,µετά από την αποτυχηµένη εξέγερση των Σέρβων, την οποία είχαν υποκινήσει οι Αυστριακοί. Για να αποφύγουν τα αντίποινα, περίπου σαράντα χιλιάδες σερβικές οικογένειες µε επικεφαλής τον Αρσένιο Γ Τσερνόγιεβιτς µετανάστευσαν προς τη νότια Ουγγαρία. Οι περισσότεροι από αυτούς εγκαταστάθηκαν κατά µήκος του 3 Πρέπει να επισηµανθεί πως ο όρος Κροατία πριν το 1918 αναφερόταν σε ένα µόνο τµήµα των κροατικών περιοχών, το οποίο αποτελούταν από τα κοµιτάτα του Ζάγκρεµπ, του Varaždin και Križevci, ενώ την ονοµασία Σλαβονία φέρει η περιοχή που βρίσκεται ανάµεσα στους ποταµούς ραύο και Σαύο. Βλ. Behschnitt, Nationalismus,σσ Πρβλ. Srdijan Trifković, The First Yugoslavia and the Origins of Croatian Separatism, East European Quarterly, XXVI, 3(1992), σσ Η περιοχή της αλµατίας-µε εξαίρεση τη Ραγούζα(σηµ.Ντουµπρόβνικ)- αποτελούσε βενετική κτήση από το 1409 έως το 1797, οπότε µε τη Συνθήκη του Καµποφόρµιο περιήλθε µαζί µε τµήµα της Ιστρίας υπό την κυριαρχία της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Το 1809 ενσωµατώθηκε στη Γαλλική Αυτοκρατορία του Ναπολέοντα και µέχρι το 1813 συνιστούσε µαζί µε τις περιοχές της Καρινθίας, Καρνιόλης, Γορικίας, Ιστρίας και µε ένα τµήµα της Κροατίας µία ενιαία διοικητική οντότητα υπό γαλλική κυριαρχία που έφερε το όνοµα Ιλλυρικές επαρχίες. Η βραχύβια γαλλική διοίκηση- η οποία είχε πολύ σηµαντικές κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις στην ευρύτερη περιοχήέληξε το 1813 και η αλµατία περιήλθε το µαζί µε τα άλλα τµήµατα των Ιλλυρικών επαρχιών οριστικά υπό αυστριακή κυριαρχία. Το 1918 ενσωµατώθηκε στο Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Βλ. σχετ. Behschnitt, Nationalismus,σ.35, Μαρία Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί. Από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική αποκατάσταση(14 ος 19 ος αιώνας), Εκδόσεις Βάνιας, 2 η έκδ.αναθ., Θεσσαλονίκη 1991, σ.177 και Κατσαροπούλου, Το «Načertanije»,σσ Αργότερα ο κροατικός εθνικισµός θεµελιώθηκε στον κροατικό ιστορικό µύθο σύµφωνα µε τον οποίο η συνοµολόγηση της Pacta Conventa το 1102 συνιστούσε προσωπική ένωση του κροατικού στέµµατος µε το ουγγρικό στέµµα και όχι ενσωµάτωση των κροατικών περιοχών στην Ουγγαρία. Επρόκειτο δηλαδή για µία νοµική πράξη που πιστοποιούσε την αδιάλειπτη κρατική υπόσταση του κροατικού έθνους. Αναλυτικά για το ρόλο των ιστορικών µύθων στη διαµόρφωση της σερβικής και κροατικής εθνικής ιδεολογίας βλ. Pavković, The Fragmentation, σσ Πρβλ. Behschnitt, Nationalismus, σ.32.

29 29 Στρατιωτικού Συνόρου(Vojna Krajna), µία ειδικά διαµορφωµένη από τους Αυστριακούς περιοχή, η οποία από το 1522 µέχρι το 1881 εξυπηρετούσε την άµυνα της Αυστροουγγαρίας έναντι των Οθωµανών. Σε αυτήν την περιοχή, η οποία είχε τεθεί εκτός της δικαιοδοσίας της κροατικής Βουλής και του Μπάνου, οι Σέρβοι έποικοι εκτελούσαν στρατιωτικά καθήκοντα, έχαιραν ειδικών προνοµίων-κυρίως εκκλησιαστικών-, καλλιεργούσαν µικρές εκτάσεις γης και ήταν υπόλογοι µόνο απέναντι στη Βιέννη και όχι απέναντι στους Κροάτες φεουδάρχες. Το γεγονός αυτό πυροδοτούσε συχνά αντιπαραθέσεις µεταξύ των µικροκαλλιεργητών και των φεουδαρχών οι οποίες άφησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στις µετέπειτα σχέσεις των δύο εθνικών οµάδων 5. Εκτός όµως από την µεικτή πληθυσµιακή σύνθεση των περιοχών της Κροατίας, της Σλαβονίας, της αλµατίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Βοϊβοδίνας και, συνεπώς, τη µετατροπή τους κατά το 19 ο αιώνα σε πεδίο αλληλοσυγκρουόµενων εθνικών διεκδικήσεων, οι µετακινήσεις των Σέρβων προς την Αυστροουγγαρία είχαν ως αποτέλεσµα τη σταδιακή πνευµατική και εθνική τους αφύπνιση. Η επαφή τους µε το προηγµένο οικονοµικό και πολιτικό σύστηµα της Αυστροουγγαρίας τους κατέστησε φορείς νέων ιδεών που διαδραµάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση του χαρακτήρα του σερβικού εθνικισµού 6. 2.Οι πτυχές του σερβικού και του κροατικού εθνικισµού και οι µετασχηµατισµοί της γιουγκοσλαβικής ιδέας µέχρι τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο Ο γιουγκοσλαβισµός είναι ένα ευρύ και ετερόκλητο σύνολο ιδεών, θεωριών και προγραµµάτων των οποίων κοινός παρονοµαστής είναι η πίστη στη γλωσσική και εθνική συγγένεια των Νοτίων Σλάβων και η προσπάθεια επίτευξης της ενοποίησής τους αρχικά σε πολιτισµικό και κατ επέκταση σε πολιτικό επίπεδο. Η εµφάνιση της γιουγκοσλαβικής κίνησης κατά το β µισό του 19 ου αιώνα ήταν ουσιαστικά απόρροια της µεταλαµπάδευσης των ιδεών και των θεωριών του Ευρωπαϊκού ιαφωτισµού και του Ροµαντισµού στους νοτιοσλαβικούς πληθυσµούς της Βαλκανικής. Η άρρηκτη σύνδεσή της µε την κροατική και τη σερβική εθνική ιδεολογία και οι συνεχείς µετασχηµατισµοί της την καθιστούν ένα ιδιαίτερα σύνθετο αντικείµενο µελέτης, το οποίο µπορεί να προσεγγιστεί βάσει δύο αλληλένδετων κριτηρίων: του χώρου και του χρόνου. Αυτές οι δύο παράµετροι προσδιόρισαν τη σύλληψη, τον τρόπο διάδοσης και το βαθµό απήχησης των διαφόρων γιουγκοσλαβικών προγραµµάτων στα ευρύτερα στρώµατα των νοτιοσλαβικών πληθυσµών. Υπό 5 Για την εγκατάσταση των Σέρβων κατά µήκος του Στρατιωτικού Συνόρου και τις σχέσεις τους µε τους κροατικούς πληθυσµούς βλ. την εισαγωγή στη µονογραφία του Vasilije Krestić, History of the Serbs in Croatia and Slavonia (αγγλ.µτφρ. από τα σερβοκροατικά Margot and Bosko Milosavljević), Βελιγράδι 1997, σσ Επίσης Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί. Από την τουρκική κατάκτηση,σσ Behschnitt, Nationalismus,σσ

30 30 αυτό το πρίσµα, η συγκεκριµένη ανάλυση πρέπει να στηριχθεί τόσο στα πορίσµατα των µελετών που µας παρέχουν µία θεωρητική προσέγγιση της εθνοποιητικής διαδικασίας στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια όσο και σε µελέτες που περιγράφουν,αναλύουν και ερµηνεύουν την ιδιοµορφία του γιουγκοσλαβικού χώρου. 7 Η γιουγκοσλαβική κίνηση αναπτύχθηκε, λοιπόν, σε ένα χώρο µε εξαιρετική πολυµορφία, πράγµα το οποίο, όπως έχει επισηµανθεί κατά καιρούς από πολλούς µελετητές, διαδραµάτισε καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση των εθνικών κινήσεων και των προγραµµάτων που συντάχθηκαν κατά το 19 ο αιώνα. Σύµφωνα µε τον ιστορικό D.Djordjević, ο ευρύτερος γιουγκοσλαβικός χώρος µπορούσε να διαιρεθεί σε τρεις µεγάλες ζώνες όπου επικρατούσαν ιδιαίτερες οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτικές δοµές: α) τις 7 Στην ήδη εκτενή βιβλιογραφία σχετικά µε το γιουγκοσλαβισµό και την αµφίδροµη σχέση του µε τον κροατικό και σερβικό εθνικισµό, επισηµαίνονται οι πολλές και σύνθετες παράµετροι του ζητήµατος, οι οποίες απορρέουν από δύο κυρίως στοιχεία: την αµηχανία µε την οποία ακόµη και σήµερα αντιµετωπίζονται από τους µελετητές οι έννοιες της εθνότητας, του έθνους και της εθνικής ταυτότητας και τη διαιώνιση στερεοτύπων και µύθων στη σερβική και κροατική ιστοριογραφία. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες εκπονήθηκαν εργασίες οι οποίες, βάσει κυρίως µίας διεπιστηµονικής προσέγγισης της έννοιας του έθνους, διεύρυναν σηµαντικά το υπόβαθρο του προβληµατισµού σχετικά µε την εθνοποιητική διαδικασία στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Τα πορίσµατα των µελετών, όπως για παράδειγµα αυτών των Hobsbawm, B.Anderson και M.Hroch, µας δίνουν ένα γενικό θεωρητικό πλαίσιο για να κινηθούµε, καθώς δίνουν έµφαση στον τρόπο µε τον οποίο µεταβάλλεται η ιδέα του έθνους ανάλογα µε το χώρο και το χρόνο και στους παράγοντες που επηρεάζουν την εκάστοτε µεταβολή. Βλ. ενδεικτικά E.J.Hobsbawm,Έθνη και Εθνικισµός από το 1780 µέχρι σήµερα. Πρόγραµµα, µύθος, πραγµατικότητα(ελλην. µτφρ. Χρυσ. Νάντρις), Εκδόσεις Καρδαµίτσα, Αθήνα 1994, σσ Πρβλ. Μπένεντικτ Άντερσον, Φαντασιακές Κοινότητες. Στοχασµοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισµού(ελλην.µτφρ. Ποθητής Χαντζαρούλας), Νεφέλη, Αθήνα 1997, σσ.25 κ.ε., όπου η εθνική κοινότητα ερµηνεύεται ως µία «κατασκευή», µία φαντασιακή συλλογικότητα η οποία υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές. Βλ. επίσης Miroslav Hroch, Από το εθνικό κίνηµα στην εθνική ολοκλήρωση, Εθνικό Κίνηµα και Βαλκάνια(ελλην.µτφρ.Παρασκευά Ματάλα- Νίκου Ποταµιάνου-Ποθητής Χαντζαρούλας), Θεµέλιο, Αθήνα 1996, σσ.17-54, κυρίως σσ Ο συγκεκριµένος µελετητής εκφράζει την άποψη-η οποία είναι πια η πλέον αποδεκτή και ισχύει φυσικά και για την περιοχή των Βαλκανίων-σύµφωνα µε την οποία το έθνος είναι προϊόν µίας µακράς και περίπλοκης ιστορικής διαδικασίας. Ναι µεν δεν αποτελεί αιώνια κατηγορία, αλλά σε καµία περίπτωση δεν θα µπορούσε να επινοηθεί, αν δεν υπήρχαν ήδη κάποιες αντικειµενικές προϋποθέσεις για το σχηµατισµό του.την ίδια άποψη εκφράζει και ο έγκριτος Γερµανός µελετητής Holm Sundhaussen, Nationsbildung und Nationalismus im Donau-Balkan-Raum, Forschungen zur osteuropäischen Geschichte 48(1993), σσ Για τις ιδιάζουσες συνθήκες που επικρατούσαν στο χώρο της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης και τον τρόπο που επέδρασαν στην εθνική αφύπνιση των πληθυσµών βλ. Peter F. Sugar, External and Domestic Roots of Eastern European Nationalism, Peter F. Sugar-Ivo J.Lederer(επιµ.),Nationalism in Eastern Europe, Νέα Υόρκη 1971, σσ Για την ιδιοµορφία του γιουγκοσλαβικού χώρου υπάρχουν τα πολύ καλά άρθρα των Djordjević, The Idea of Yugoslav Unity in the Nineteenth Century, σσ και Ivo J. Lederer, Nationalism and the Yugoslavs,Peter F.Sugar Ivo J.Lederer(επιµ.),Nationalism in Eastern Europe,Νέα Υόρκη 1971,σσ

31 31 περιοχές που αποτελούσαν τις κτήσεις της Αυστροουγγρικής Μοναρχίας, β) τις περιοχές που βρίσκονταν υπό οθωµανική κυριαρχία και γ) τους δύο πυρήνες των ανεξάρτητων κρατικών οντοτήτων, της Σερβίας και του Μαυροβουνίου. Στις κτήσεις της Αυστροουγγαρίας επικρατούσε η αριστοκρατική κοινωνική οργάνωση η οποία είχε κυρίως κεντροευρωπαϊκές καταβολές και βασιζόταν στην ύπαρξη µεγάλης ιδιοκτησίας, ενώ σηµαντικό ρόλο διαδραµάτιζε και ο καθολικός κλήρος. Στη Σερβία επικρατούσαν οι αγροτικές κοινωνικές δοµές που στηρίζονταν στη µικρή ιδιοκτησία, ενώ το Μαυροβούνιο βρισκόταν στο στάδιο µετάβασης από το φυλετικό σύστηµα οργάνωσης στον εκσυγχρονισµένο κρατικό βίο. Σε αυτά τα γενικά πλαίσια εντάσσονται και οι περαιτέρω διαφοροποιήσεις που παρατηρούνταν στους κόλπους της σερβικής και της κροατικής κοινωνίας, οι οποίες ουσιαστικά είχαν οδηγήσει στον τοπικισµό και, κατ επέκταση, στη δηµιουργία ενός ευρέος φάσµατος γιουγκοσλαβικών προγραµµάτων που στόχευαν από την πολιτιστική µέχρι και την πολιτική ενοποίηση. 8 Η επαφή των Κροατών αλλά και των Σέρβων διανοουµένων µε τις ιδέες του Johann Gottfried von Herder σχετικά µε τη γλώσσα και το έθνος, η ανάγκη υπέρβασης του τοπικισµού και αντιµετώπισης των απειλών που προέρχονταν από τις δύο πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά και η εθνολογική ανάµειξη των Σέρβων και Κροατών στις περιοχές της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, της Κροατίας, της αλµατίας και του Σρεµ προσέδωσαν από την αρχή ορισµένα κοινά χαρακτηριστικά στο γιουγκοσλαβισµό, καθώς και στο σερβικό και κροατικό εθνικισµό, τα οποία, ωστόσο, συνιστούσαν πολλές φορές παράγοντες σύγκρουσης. Η συνισταµένη αυτών των κοινών γνωρισµάτων ήταν ο ροµαντισµός και ο ιστορισµός, κατεξοχήν ιδεολογικά φαινόµενα του 19 ου αιώνα, τα οποία επηρέασαν καταλυτικά τη διαµόρφωση της σερβικής και της κροατικής εθνικής ιδεολογίας και κατ επέκταση το γιουγκοσλαβισµό. Έτσι, λοιπόν, και οι τρεις εθνικές κινήσεις συγκροτήθηκαν γύρω από τρεις ιστορικούς µύθους, οι οποίοι νοµιµοποιούσαν τις βλέψεις και τις αξιώσεις της µίας εθνικής οµάδας έναντι της άλλης:ο µεν γιουγκοσλαβισµός και πιο συγκεκριµένα η πρώιµη εκδήλωσή του, η Ιλλυριστική Κίνηση, στηρίχθηκε στο µύθο της καταγωγής των Νοτίων Σλάβων από τους αρχαίους Ιλλυριούς, ο σερβικός εθνικισµός στην ανάµνηση του σερβικού µεσαιωνικού κράτους του ουσάν(dušanovo carstvo), ενώ ο κροατικός εθνικισµός θεµελιώθηκε στην ανάµνηση του κροατικού µεσαιωνικού κράτους αντίστοιχα. 9 Συγκεκριµένα, το 1830 ξεκίνησε στην Κροατία η Ιλλυριστική Κίνηση(Ilirski pokret) µε πρωτεργάτη το Ljudevit Gaj(Λιουντέβιτ Γκάι). Η συγκεκριµένη κίνηση, η οποία αποτελούσε ταυτόχρονα και πρώιµη εκδήλωση του κροατικού εθνικισµού, στόχευε στην πολιτιστική ενοποίηση των Νοτιοσλάβων, η οποία αργότερα θα µπορούσε να οδηγήσει και σε πολιτική ένωση. Οι οπαδοί της προπαγάνδιζαν την ιδέα της εθνικής και γλωσσικής συγγένειας των Νοτιοσλάβων και αγωνίζονταν κυρίως για την επικράτηση των όρων Ιλλυριός και ιλλυρικός καθώς και για την καθιέρωση µίας ενιαίας 8 Djordjević, The Idea of Yugoslav Unity, σσ Πρβλ. Behschnitt, Nationalismus,σσ και Pavković, The Fragmentation, σσ.5κ.ε. Βλ. και ανωτ. σ.20.

32 32 φιλολογικής γλώσσας. έχτηκαν µάλιστα αυτή η ενιαία γλώσσα να στηριχθεί στη διάλεκτο štokavski, την οποία µιλούσαν οι Σέρβοι. Η Ιλλυριστική Κίνηση αποτελούσε αναπόσπαστο τµήµα της κροατικής πνευµατικής και εθνικής αναγέννησης κατά το 19 ο αιώνα, η οποία έπρεπε να υπερκεράσει τον τοπικισµό και την πολιτική διάσπαση των Κροατών. Γι αυτό το λόγο, η συγκεκριµένη κίνηση και κατ επέκταση ο γιουγκοσλαβισµός είχε τέσσερις θεµελιώδεις και αλληλένδετους στόχους:α) να αποτελέσει ισχυρό αντίβαρο στις συστηµατικές προσπάθειες εκγερµανισµού και εξουγγρισµού των Κροατών β) να βοηθήσει τους Κροάτες να ξεπεράσουν τον τοπικισµό, προσφέροντάς τους µία ευρεία βάση για εθνική ολοκλήρωση γ) να προωθήσει τη διαδικασία της κροατικής εθνικής ολοκλήρωσης µε την υποστήριξη και των άλλων των Νοτιοσλάβων και δ) να συµβάλει στην ανάπτυξη µίας εθνικής κουλτούρας. 10 Ο Ljudevit Gaj και οι οπαδοί του προσπάθησαν να έλθουν σε επαφή µε τους Σέρβους, προκειµένου να αναπτύξουν κοινή δράση. 11 Αν και υπήρχαν κάποιες επαφές, οι Σέρβοι ήταν κατά βάση αρνητικοί απέναντι στην Ιλλυριστική Κίνηση, διότι θεωρούσαν ότι ήταν αντίθετη µε τους σερβικούς εθνικούς στόχους. Οι Σέρβοι, σε αντίθεση µε τους Κροάτες, δεν χρειάζονταν το γιουγκοσλαβισµό για τη διαδικασία της εθνικής τους ολοκλήρωσης, καθώς σε αυτούς ο τοπικισµός ήταν λιγότερο εµφανής. Η οθωµανική κατάκτηση είχε καταφέρει να εξισώσει τη σερβική κοινωνία, ενώ η Σερβική Εκκλησία είχε αποτελέσει σηµαντικότατο φορέα διατήρησης της ανάµνησης του µεσαιωνικού σερβικού κράτους. Ειδικότερα στο γλωσσικό και πολιτιστικό τοµέα, η πρόταση των Κροατών για χρησιµοποίηση της ιλλυριστικής γλώσσας προσέκρουε στην οξύτατη αντίθεση της σερβικής διανόησης, και ιδιαίτερα του Vuk Stefanović Karadžić( ).Ο συγκεκριµένος διανοούµενος µε το πολυδιάστατο έργο του έθεσε τις βάσεις της γραπτής σερβοκροατικής γλώσσας, ενώ η άποψή του για τη γλώσσα ως µοναδικού κριτηρίου του προσδιορισµού της εθνικής ταυτότητας είχε ιδιαίτερη απήχηση στους Σέρβους. 10 Για την Ιλλυριστική Κίνηση υπάρχει αρκετά εκτενής βιβλιογραφία: Βλ. ενδεικτικά τη µονογραφία του Elinor M. Despalatović, Ljudevit Gaj and the Illyrian Movement, East European Monographs, Νέα Υόρκη Πρβλ. Ivo J. Lederer, Nationalism and the Yugoslavs,σσ.411κ.ε., όπου υπάρχει αναφορά και στους προδρόµους της Ιλλυριστικής Κίνησης, τον Κροάτη µοναχό Juraj Križanić και τον Ritter Vitezović, οι οποίοι έζησαν κατά το 17 ο και 18 ο αιώνα αντίστοιχα. Πρβλ. επίσης Behschnitt, Nationalismus,σσ Για τη σηµασία που είχε η Ιλλυριστική Κίνηση για την κροατική εθνική πολιτική βλ. την εµπεριστατωµένη µελέτη του Günter Schödl, Kroatische Nationalpolitik und Jugoslavenstvo. Studien zu nationaler Integration und regionaler Politik in Kroatien-Dalmatien am Beginn des 20.Jahrhunderts, R. Oldenbourg Verlag, Μόναχο 1990,σσ.13κ.ε. Βλ. επίσης Μ. Κατσαροπούλου, Απαρχές µίας νοτιοσλαβικής µεγάλης ιδέας: ο Ιλλυρισµός, Πρακτικά ΙΓ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη Μαΐου 1992, Θεσσαλονίκη 1993, σσ καθώς και της ιδίας, Το «Načertanje», σσ Θα πρέπει στην προκειµένη περίπτωση να επισηµανθεί πως, παρόλο που οι Σλοβένοι είναι ένας σηµαντικός κλάδος των νοτιοσλαβικών λαών και υπήρξαν κάποιοι Σλοβένοι διανοούµενοι, όπως ο Valentin Vodnik, που έκαναν λόγο για την ανάγκη ένωσης των Νοτιοσλάβων, η ιδέα αυτή δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση στους Σλοβένους. Μην έχοντας κάποια κρατική παράδοση, όντας διασπασµένοι και έχοντας συνδεθεί πολιτιστικά και πολιτικά µε κεντροευρωπαϊκούς λαούς, οι Σλοβένοι είχαν αναπτύξει έναν ιδιόµορφο τοπικισµό που δεν τους επέτρεπε να δουν θετικά οποιαδήποτε κίνηση ένταξης σε ευρύτερα εθνικά σχήµατα. Βλ. χαρακτηριστικά C.Rogel, The Slovenes and Yugoslavism ,Columbia University Press, Νέα Υόρκη 1977, σσ.3κ.ε. Βλ. επίσης Κατσαροπούλου, Το «Načertanje»,σσ

33 33 Το περίφηµο άρθρο του Srbi svi i svuda, δηλαδή Σέρβοι όλοι και παντού, βάσει της οποίας όσοι µιλούσαν τη διάλεκτο štokavski θεωρούνταν Σέρβοι, αποτελούσε την έκφραση ενός γλωσσικού-πολιτιστικού εθνικισµού, ο οποίος δεν ήταν συµβατός µε όσα πρέσβευε η Ιλλυριστική Κίνηση. 12 Σε πολιτικό, εξάλλου, επίπεδο, η συγκεκριµένη κίνηση ανταποκρινόταν ελάχιστα στις επιδιώξεις και τους στόχους των Σέρβων, οι οποίοι ήταν ο πρώτος λαός από τους Νοτιοσλάβους που είχε καταφέρει να κερδίσει την αυτονοµία του και να θέσει τις βάσεις που δροµολόγησαν αργότερα τις εξελίξεις για την επίτευξη της ανεξαρτησίας του. Βασικοί στόχοι, λοιπόν, του νεοσύστατου πολιτικού οργανισµού των Σέρβων ήταν η πλήρης απελευθέρωση από την οθωµανική κυριαρχία, η εσωτερική οικονοµική, κοινωνική και πολιτική ανάπτυξη και η εδαφική επέκταση. Το πολιτικό πρόγραµµα το οποίο όριζε µε σαφήνεια τους παραπάνω σερβικούς εθνικούς στόχους ήταν το Πρόγραµµα της εξωτερικής και εθνικής πολιτικής της Σερβίας, γνωστό και ως Načertanije( Σχέδιο), που εκπονήθηκε το 1844 από τον Υπουργό Εσωτερικών της Σερβίας Ilija Garašanin(Ηλίας Γκαράσανιν) και το οποίο παρέµεινε µυστικό ως το Σύµφωνα µε το πρόγραµµα, η αποσύνθεση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας ήταν αναπόφευκτη και τα εδάφη της θα µοιράζονταν είτε µεταξύ των Μεγάλων υνάµεων είτε µεταξύ των βαλκανικών λαών. Η δεύτερη λύση ήταν απευκταία για την Αυστρία η οποία δεν ευνοούσε τη δηµιουργία ισχυρών βαλκανικών κρατών. Γι αυτό το λόγο, η Σερβία θα επρεπε να στηριχθεί στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία, εφόσον, βέβαια, αυτές υποστήριζαν τα σερβικά εθνικά συµφέροντα. Βασικός πυρήνας, λοιπόν, της σερβικής κρατικής πολιτικής θα έπρεπε να είναι η ενοποίηση του σερβισµού, που στην πράξη µεταφραζόταν στην ένωση του Μαυροβουνίου και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης µε τη Σερβία και την επίτευξη εξόδου προς την Αδριατική. Παράλληλα µε την ενοποίηση του σερβισµού, η Σερβία θα µπορούσε να τεθεί επικεφαλής της κίνησης για την απελευθέρωση και ένωση των Νοτιοσλάβων. Η επέκταση της Σερβίας νοµιµοποιούταν σύµφωνα µε το Νačertanije και θεµελιωνόταν ιστορικά στην ύπαρξη του µεσαιωνικού βασιλείου του Στεφάνου ουσάν, η ανάµνηση του οποίου, άλλωστε, δεν ενέπνευσε µόνο τον Ilija Garašanin αλλά και τους θιασώτες διαφόρων κινήσεων που είχαν ως πυρήνα τους τη σερβική εθνική ιδέα. Ουσιαστικά, λοιπόν, το Načertanje συνιστούσε την προγραµµατική, ενώ η µεσαιωνική κρατική παράδοση έδινε τη νοµιµοποιητική βάση της σερβικής εθνικής πολιτικής, η οποία διαφοροποιούταν από τους στόχους και τα προγράµµατα της Ιλλυριστικής Κίνησης και αργότερα της Γιουγκοσλαβικής Ιδέας. Αν και το εθνικό πρόγραµµα των Σέρβων δεν απέκλειε, βέβαια, µία σερβοκροατική ή µία 12 Για το έργο του Vuk Stefanović Karadžić(Βουκ Κάρατζιτς) βλ. Behschnitt, Nationalismus, σσ Βλ. επίσης Ivo Banac,The National Question in Yugoslavia.Origins,History,Politics, Cornell University Press, Λονδίνο 1984, σ.80. Πρβλ. D.Djordjević, Ιστορία της Σερβίας (ελλην. µτφρ. Νικολάου Παπαρρόδου), Εκδόσεις Βάνιας και Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 2001, σσ Για την προσωπικότητα και το έργο του Ilija Garašanin, ο οποίος αργότερα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Οµπρένοβιτς( ) διετέλεσε Πρωθυπουργός και Υπουργός Εξωτερικών, βλ. το λήµµα Garašanin στο Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas, Mathias Bernath(έκδ.), τ.2, Μόναχο 1976, σσ Βλ. επίσης Κατσαροπούλου, Το «Načertanje», σσ.77κ.ε.

34 34 ευρύτερη νοτιοσλαβική συνεργασία, η οποία θα περιελάµβανε, εκτός από τους Σέρβους και Κροάτες, τους Σλοβένους και τους Βουλγάρους, το πολιτικό προβάδισµα και τον ηγετικό ρόλο θα έπρεπε να τον έχει οπωσδήποτε η Σερβία. 14 Κατά το β µισό του 19 ου αιώνα οι σχέσεις του γιουγκοσλαβισµού µε τον κροατικό εθνικισµό και το σερβικό εθνικισµό προσέλαβε νέες διαστάσεις που συνδέονταν άρρηκτα µε τις ραγδαίες µεταβολές στους κόλπους της πολυεθνικής Αυστροουγγαρίας, της οποίας άλλωστε τα συµφέροντα συγκρούονταν µε τη δυναµική εξωτερική πολιτική της Σερβίας. Συγκεκριµένα, οι εσωτερικές ανακατατάξεις που έλαβαν χώρα στην Αυστροουγγαρία µετά τον πόλεµο του 1866 και τον αυστροουγγρικό συµβιβασµό του 1867(Ausgleich) έθεσαν και πάλι επί τάπητος το ζήτηµα της νοµικής υπόστασης και θέσης των κροατικών περιοχών στα πλαίσια του αναδιοργανωµένου πλέον αυστροουγγρικού κράτους. Η Κροατοουγγρική Συµφωνία του 1868(Nagodba), µε την οποία παραχωρείτο περιορισµένη αυτονοµία στους Κροάτες, δεν ικανοποίησε την πλειοψηφία των Κροατών και έδωσε το έναυσµα για νέες πολιτικές ζυµώσεις αναφορικά µε τη διαφύλαξη των κροατικών ιστορικών δικαίων και την όσο το δυνατό πιο αποτελεσµατική προώθηση της ενοποίησης των κροατικών περιοχών. 15 Έτσι, από το 1860 και εξής υπήρχαν για τους Κροάτες πολιτικούς τρεις πιθανότητες: α) συµπόρευση µε την Ουγγαρία, β) σύµπλευση µε την Αυστρία και γ) άσκηση µίας ανεξάρτητης πολιτικής µε δύο προοπτικές: την ευρύτερη γιουγκοσλαβική λύση η οποία θα έχαιρε της υποστήριξης όλων των νοτιοσλαβικών πληθυσµών και την επίτευξη καθαρής κροατικής λύσης. Βασικοί εκφραστές της ευρύτερης νοτιοσλαβικής λύσης ήταν ο επίσκοπος του Djakovo Josip Juraj Strossmayer(Γιόσιπ Γιουράι Στρόσµαγιερ, ) και ο ιστορικός Franjo Rački(Φράνιο Ράτσκι, ), οι οποίοι µε µία σειρά πολιτιστικών δραστηριοτήτων-στις οποίες κεντρική θέση κατείχε η ίδρυση το 1866 της Γιουγκοσλαβικής Ακαδηµίας(Ακαδηµία Επιστηµών και Καλών Τεχνών)- και πολιτικών πρωτοβουλιών προσπάθησαν να προωθήσουν τη νοτιοσλαβική ενοποίηση είτε στα πλαίσια ενός αναδιοργανωµένου οµοσπονδιακού αυστροουγγρικού κράτους είτε στα πλαίσια ενός ανεξάρτητου οµοσπονδιακού νοτιοσλαβικού κρατικού µορφώµατος. 16 Την καθαρή κροατική λύση εξέφραζε το Κροατικό Κόµµα της ικαιοσύνης(hrvatska Stranka Prava, HSP) του Ante Starčević(Άντε Στάρτσεβιτς, ), το οποίο έχοντας ως σηµείο 14 Για το Načertanje έχουν γραφτεί πολλές µονογραφίες και άρθρα, ενώ πολύ σηµαντικές πληροφορίες περιέχουν γενικά έργα που αναφέρονται στην ιστορία της Σερβίας. Ενδεικτικά βλ. Vasa Čubrilović, Istorija političke misli u Srbiji XIX veka(ιστορία της πολιτικής σκέψης στη Σερβία κατά το 19 ο αιώνα), Prosveta, Βελιγράδι 1958, σσ.159κ.ε. Βλ. επίσης Behschnitt, Nationalismus, σσ καθώς και Djordjević, Ιστορία της Σερβίας, σσ Πρβλ. Dušan T. Bataković, Ilija Garašanin s Načertanje. A reassessment, Balcanica25-1(1994), σσ Για µία πιο αναλυτική και πιο εµπεριστατωµένη παρουσίαση του Načertanje βλ. Κατσαροπούλου, Το «Načertanje», ολόκληρο. 15 Ειδικότερα για τις εξελίξεις στο εσωτερικό της Αυστροουγγαρίας και τις επιπτώσεις στη θεσµική και πολιτική υπόσταση των Κροατών, βλ. Frits W. Hondius, The Yugoslav Community of Nations, Παρίσι 1968, σσ Πρβλ. Schödl, Kroatische Nationalpolitik,σσ.28κ.ε. 16 Για το έργο των Strossmayer και Rački, βλ. Jaroslav Šidak, Jugoslavenska ideja u hrvatskoj politici do prvog svjetskog rata(η γιουγκοσλαβική ιδέα στην κροατική πολιτική µέχρι τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο), Ζάγκρεµπ 1973, σσ Πρβλ. Behschnitt, Nationalismus,σσ Βλ. επίσης Matković, Povijest Jugoslavije, σσ

35 35 αναφοράς τα ιστορικά δίκαια του κροατικού έθνους προπαγάνδιζε την αδιαλλαξία όχι µόνο έναντι της Αυστρίας και των Ούγγρων αλλά και έναντι των Σέρβων. Από αυτό το κόµµα προήλθε αργότερα το Κόµµα της Καθαρής ικαιοσύνης(čista Stranka Prava, στο εξής ČSP) του Josip Frank(Γιόσιπ Φρανκ). Και τα δύο κόµµατα έθεσαν ως ανώτατο στόχο τους τη δηµιουργία ανεξάρτητης Κροατίας και απέκλειαν οποιαδήποτε συνεργασία µε τους Σέρβους. 17 Ο κροατικός σωβινισµός είχε ιδιαίτερη απήχηση στους πληθυσµούς κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα, οπότε είχε ενταθεί η σερβοκροατική διαµάχη γύρω από τις περιοχές της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Σρεµ και της αλµατίας, εξαιτίας τόσο της πολιτικής της Σερβίας, η οποία στόχευε στην πρόκληση εξεγέρσεων στην ευρύτερη περιοχή, όσο και των συντονισµένων και συστηµατικών προσπαθειών της Αυστροουγγαρίας να υποδαυλίσει και να αξιοποιήσει τις εντάσεις µεταξύ των πληθυσµών, κυρίως στην Κροατία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη αλµατία. 18 Από τις αρχές του 20ου αιώνα δροµολογήθηκαν νέες εξελίξεις που επηρέασαν καθοριστικά το χαρακτήρα της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας καθώς και τη σχέση της µε το σερβικό και τον κροατικό εθνικισµό. Στο διάστηµα που µεσολάβησε µέχρι το 1914 οι σερβοκροατικές σχέσεις εξοµαλύνθηκαν και καταρτίστηκαν αναρίθµητα γιουγκοσλαβικά προγράµµατα, τα οποία είχαν όλο και µεγαλύτερη απήχηση στους πληθυσµούς. Σε αυτό συνετέλεσαν δύο βασικοί παράγοντες: α) οι ραγδαίες εξελίξεις στο εσωτερικό της Σερβίας και β) η προϊούσα παρακµή της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και της Αυστροουγγαρίας. Συγκεκριµένα, η πτώση της δυναστείας των Οµπρένοβιτς µετά το πραξικόπηµα του Μαΐου 1903 και η εγκαθίδρυση του κοινοβουλευτικού συστήµατος σηµατοδότησαν την αναµόρφωση του εσωτερικού πολιτικού βίου, η οποία επηρέασε καίρια την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής της Σερβίας. Οι εκφραστές και θεµελιωτές του αστικού δηµοκρατικού πολιτεύµατος στη Σερβία προσανατολίστηκαν πλέον σταθερά 17 Οι απόψεις που πρέσβευαν οι Ante Starčević και Josip Frank έγιναν αντικείµενο πολλών συζητήσεων και αντιπαραθέσεων µεταξύ Σέρβων και Κροατών ιστορικών. Έτσι, οι µεν Κροάτες ιστορικοί παρουσιάζουν το µεγαλοκροατικό πρόγραµµα του Starčević ως αντίδραση στο µεγαλοσερβισµό του Karadžić και του Garašanin, ενώ οι Σέρβοι το ερµηνεύουν ως το αποκορύφωµα των προσπαθειών των Κροατών να εξαλείψουν τη σερβική παρουσία στις µεικτές διαφιλονικούµενες περιοχές. Βλ. ενδεικτικά τα έργα των Matković, Povijest Jugoslavije, σσ και Vasilije Krestić,Through Genocide to a greater Croatia, Βελιγράδι 1998, ολόκληρο, τα οποία εκφράζουν τις κροατικές και τις σερβικές θέσεις αντίστοιχα. 18 Συγκεκριµένα, κατά το διάστηµα που µεσολάβησε από την αυστροουγγρική κατοχή της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης το 1878 µέχρι και τις αρχές του 19 ου αιώνα, η Αυστροουγγαρία θέλοντας να διατηρήσει τον έλεγχο και την κυριαρχία στις νοτιοσλαβικές κτήσεις της προσπάθησε να διευρύνει τη σερβοκροατική διένεξη. Έτσι στην περιοχή της Κροατίας και της Σλαβονίας, που τελούσε υπό τη διοίκηση του Khuen Hederváry κατά την περίοδο , οι αυστροουγγρικές αρχές υποστήριζαν τη σερβική µειονότητα. Βλ. ενδεικτικά Krestić, History of the Serbs,σσ.295κ.ε. Παράλληλα, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η οποία στο διάστηµα τελούσε υπό τη διοίκηση του Benjámin Kállay, προκειµένου να αντισταθµιστεί η δυναµική του σερβικού εθνικού κινήµατος, υποστηρίχθηκαν οι κροατικοί πληθυσµοί και ευνοήθηκε η συνεργασία µεταξύ των καθολικών και των µουσουλµανικών πληθυσµών, ενώ για πρώτη φορά προβλήθηκε και η ιδέα της ξεχωριστής βοσνιακής ταυτότητας. Βλ. το σχετικό κεφάλαιο στη µελέτη του Dušan T. Bataković, The Serbs of Bosnia and Herzegovina.History and Politics, Dialogue, Παρίσι 1996 καθώς και του ιδίου, Prelude to Sarajevo:The Serbian Question in Bosnia and Herzegovina ,Balcanica27(1996), σσ

36 36 και απαρέγκλιτα προς το στόχο της απελευθέρωσης και συνένωσης όλων των Σέρβων και κατόπιν όλων των Νοτιοσλάβων σε ένα κράτος. 19 Παράλληλα, η κρίση του δυαδικού συστήµατος στην Αυστροουγγαρία, οι φυγόκεντρες τάσεις που εκδηλώνονταν όλο και πιο έντονα στους κόλπους της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, η µεγάλη δυσαρέσκεια των πληθυσµών της Βαλκανικής, οι οποίοι αξίωναν την άµεση εφαρµογή οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτικών µεταρρυθµίσεων, καθώς και ο συνεχώς εντεινόµενος ανταγωνισµός των Μεγάλων υνάµεων στην ευρύτερη περιοχή προσέδωσαν µία νέα δυναµική στη γιουγκοσλαβική κίνηση. Μέλη τόσο της σερβικής όσο και της κροατικής νεολαίας, αλλά και επιφανείς διανοούµενοι απετέλεσαν τους βασικούς φορείς της γιουγκοσλαβικής προπαγάνδας στους πληθυσµούς, καθώς πρωτοστάτησαν στη διοργάνωση συνεδρίων και συγκεντρώσεων. Σε πολιτικό, µάλιστα, επίπεδο η αλλαγή στις σερβοκροατικές σχέσεις και την πορεία της γιουγκοσλαβικής κίνησης εκφράζεται µε την ίδρυση τον Οκτώβριο του 1905 στην Κροατία και τη αλµατία του Κροατοσερβικού Συνασπισµού(Hrvatsko-Srpska Koalicija), ο οποίος ανέλαβε να προετοιµάσει το έδαφος για την ένωση των νοτιοσλαβικών περιοχών µε τη Σερβία. Ένας άλλος πολύ σηµαντικός φορέας της κροατικής και της σερβικής εθνικιστικής προπαγάνδας εκείνη την περίοδο ήταν οι αναρίθµητες µυστικές εταιρείες και ενώσεις που ιδρύθηκαν κυρίως στις περιοχές της Σερβίας, της Κροατίας, της αλµατίας και της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης. Αυτές είχαν θέσει ως βασικούς στόχους την απελευθέρωση των νοτιοσλαβικών περιοχών από την οθωµανική και αυστροουγγρική κυριαρχία και την ένωσή τους σε ένα κράτος. Η επαναστατική προπαγάνδα, ο ζήλος και ο φανατισµός των µελών τους-οι οποίοι ήταν κυρίως νέοι-, έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην επίσπευση των εξελίξεων: Το αποκορύφωµα της δράσης τους υπήρξε η δολοφονία στις 28 Ιουνίου 1914 στο Σεράγεβο του διαδόχου της Αυστροουγγαρίας Φραγκίσκου Φερδινάνδου από το µέλος της οργάνωσης Mlada Bosna(Νέα Βοσνία) Gavrilo Princip(Γκαβρίλο Πρίντσιπ), η οποία προκάλεσε οριστική ρήξη στις σχέσεις της Σερβίας µε την Αυστροουγγαρία και απετέλεσε την αφορµή για το ξέσπασµα του Α Παγκοσµίου Πολέµου Οι σερβοκροατικές σχέσεις υπό το πρίσµα των εξελίξεων που δροµολόγησαν τη συγκρότηση του γιουγκοσλαβικού κράτους Το χρονικό διάστηµα συνιστά µία νέα φάση στις σχέσεις Σέρβων και Κροατών η οποία σφραγίζεται από τα γεγονότα του Α Παγκοσµίου Πολέµου. Πλέον η ιδέα του γιουγκοσλαβισµού και οι δυνατότητες δηµιουργίας ενός ενιαίου γιουγκοσλαβικού κράτους υπερβαίνουν το στάδιο των ακαδηµαϊκών συζητήσεων και θεωριών και τίθενται επί τάπητος µέσω µίας πλειάδας ψηφισµάτων, διακηρύξεων και υποµνηµάτων. Ο πόλεµος δίνει το έναυσµα για µία άνευ προηγουµένου προπαγανδιστική 19 Για τα γεγονότα του 1903 βλ. Alex N. Dragnich,The Development of parliamentary government in Serbia, Νέα Υόρκη 1978, σσ.95κ.ε. Βλ. επίσης Djordjević, Ιστορία της Σερβίας, σσ Βλ. Djordjević, Ιστορία της Σερβίας, σσ ,

37 37 δραστηριότητα διαφόρων οµάδων και επιτροπών κυρίως στο εξωτερικό. Τρεις ήταν, ωστόσο, οι βασικοί πυρήνες γύρω από τους οποίους συσπειρώθηκαν οι νοτιοσλαβικοί πληθυσµοί και οι οποίοι υποστήριζαν τρεις διαφορετικές λύσεις όσον αφορά το νοτιοσλαβικό ζήτηµα: Η εξόριστη σερβική κυβέρνηση του Nikola Pašić, η Γιουγκοσλαβική Επιτροπή(Jugoslavenski Odbor, στο εξής JO), η οποία συγκροτήθηκε στο εξωτερικό από Κροάτες και Σλοβένους πολιτικούς ηγέτες που επιθυµούσαν την κατάρρευση της Αυστροουγγαρίας και τη δηµιουργία µίας ενιαίας νοτιοσλαβικής κρατικής οντότητας, και ο πυρήνας των Νοτιοσλάβων ηγετών που παρέµειναν στην Αυστροουγγαρία και εξέφραζαν τη νοµιµοφροσύνη τους προς αυτήν. Επρόκειτο φυσικά για τρεις οµάδες µε διαφορετικούς µηχανισµούς συγκρότησης, λειτουργίας και δραστηριότητας, οι οποίες εξέφραζαν άλλοτε κοινά και άλλοτε αντιτιθέµενα συµφέροντα και των οποίων οι συγκλίσεις και οι αποκλίσεις σε µεγάλο βαθµό ήταν συνάρτηση των συνεχών µεταβολών που δροµολογούσε ο Α Παγκόσµιος Πόλεµος στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων. Το γεγονός ότι ο κάθε πυρήνας αποτελούσε ένα ετερόκλητο σύνολο στους κόλπους του οποίου συνυπήρχαν διαφορετικές τάσεις και απόψεις συνιστά µία επιπρόσθετη δυσκολία την οποία ο µελετητής πρέπει να συνεκτιµήσει. 21 Για την κυβέρνηση του Pašić τέθηκε επί τάπητος το ζήτηµα της γιουγκοσλαβικής ενοποίησης µόνο αφότου ξέσπασε ο πόλεµος. Πριν από τον πόλεµο η πλειονότητα των Σέρβων προσδοκούσε τη σταδιακή ενοποίηση περιοχών που γειτνίαζαν µε το σερβικό κράτος µε συµπαγείς σερβικούς πληθυσµούς, όπως η Βοϊβοδίνα και η Βοσνία, µε απώτερο στόχο τη δηµιουργία της Μεγάλης Σερβίας και την επίτευξη εξόδου προς την Αδριατική. Η δηµιουργία ενός γιουγκοσλαβικού κράτους δεν συγκαταλεγόταν στους άµεσους στόχους της σερβικής κυβέρνησης, καθώς υφίστατο ήδη σερβικό κράτος, το οποίο µάλιστα έχαιρε της υποστήριξης µίας Μεγάλης ύναµης, της Ρωσίας. Βέβαια, στη ιακήρυξη της Νίσσας(Niška Deklaracija) στις 7 εκεµβρίου 1914, στη σερβική βουλή, τέθηκε ως στόχος των πολεµικών 21 Για τις εξελίξεις που δροµολόγησαν τη δηµιουργία του γιουγκοσλαβικού κράτους υπάρχει αρκετά εκτενής σερβική, κροατική αλλά και ξένη βιβλιογραφία. Συγκεκριµένα, στη σερβική βιβλιογραφία σηµαντική θέση κατέχει το συλλογικό έργο του Dimitrije Djordjević, The Creation of Yugoslavia, στο οποίο διερευνώνται σηµαντικές πτυχές της γιουγκοσλαβικής ενοποίησης µε έµφαση στους στόχους που είχε θέσει η σερβική κυβέρνηση. Βλ. ενδεικτικά τα άρθρα των M.Ekmečić, Serbian War Aims, σσ.19-36, Alex. N. Dragnich, The Serbian Government, the Army, and the Unification of Yugoslavs, σσ.37-50, και Wayne S. Vucinich, The Formation of Yugoslavia,Dimitrije Djordjević (επιµ.),the Creation of Yugoslavia , Οξφόρδη 1980,σσ Πολύ σηµαντικά είναι επίσης τα στοιχεία που παραθέτει ο Banac, The National Question, σσ , τα οποία ουσιαστικά εκφράζουν τις κροατικές θέσεις γύρω από το ζήτηµα της γιουγκοσλαβικής ενοποίησης. 22 Σχετικά µε τους στόχους και τη στάση της κυβέρνησης του Pašić απέναντι στο ενδεχόµενο της γιουγκοσλαβικής ενοποίησης βλ. Banac, The National Question, σσ Πρβλ. Alex N. Dragnich, Serbia,Nikola Pašić, and Yugoslavia, Rutgers University Press, Ηνωµένες Πολιτείες 1974 σσ.75κ.ε., του ιδίου, The Serbian Government, σσ και του Ekmečić, Serbian War Aims, σσ Πρβλ. Alan Fogelquist,Politics and Economic Policy in Yugoslavia , 2 τόµοι,λος Άντζελες 1990, εδώ τ.1, σσ Πολύ κατατοπιστικό είναι και το άρθρο του Milan St.Protić, The Yugoslav Idea and the Unification of 1918, Balcanica27(1996), σσ , κυρίως σσ

38 38 προσπαθειών της Σερβίας η απελευθέρωση των Νοτίων Σλάβων της Αυστροουγγαρίας. Με τη συγκεκριµένη διακήρυξη η κυβέρνηση του Pašić προσπαθούσε εν µέρει να αποτρέψει οποιαδήποτε µεταπολεµική παραχώρηση στην Ιταλία των νοτιοσλαβικών κτήσεων της Αυστροουγγαρίας και ήθελε να δώσει την εντύπωση πως ενδιαφερόταν για τη συνένωση των Νοτιοσλάβων. 22 Εξάλλου, ο συγκεκριµένος Σέρβος πολιτικός καθ όλη τη διάρκεια του πολέµου προσάρµοζε τις απαιτήσεις και τις προσδοκίες του στις διεθνείς συγκυρίες. Έτσι, µία από τις πρώτες ενέργειές του ήταν να επιστρατεύσει το σύνολο του πνευµατικού κόσµου που είχε συσπειρωθεί γύρω από την ιδέα της ένωσης των Νοτιοσλάβων, αναθέτοντάς τους την επεξεργασία και κατάρτιση προγραµµάτων ενοποίησης των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Επιπλέον, φρόντισε να ενθαρρύνει τη στελέχωση ειδικών αποστολών στο εξωτερικό, των οποίων η δραστηριότητα εξυπηρετούσε πολιτικούς-προπαγανδιστικούς σκοπούς και προσέλαβε διάφορες µορφές, από τη συγγραφή και δηµοσίευση επιστηµονικών µελετών, την έκδοση εφηµερίδων και τη διοργάνωση εκθέσεων και διαλέξεων, µέχρι την υποβολή υποµνηµάτων και διακηρύξεων µε άµεσο αποδέκτη την κοινή γνώµη των συµµαχικών χωρών. 23 Παράλληλα, βέβαια, ενθάρρυνε τη δράση της JO, η οποία ιδρύθηκε επίσηµα στις 22 Νοεµβρίου 1914 από τους αλµατούς Franjo Supilo(Φράνιο Σουπίλο) και Ante Trumbić(Άντε Τρούµπιτς). Τα µέλη της εν λόγω επιτροπής είχαν προωθήσει από την αρχή του πολέµου την ιδέα της γιουγκοσλαβικής ενοποίησης και εδραιώσει µυστικές επαφές µε πολιτικούς παράγοντες της υτικής Ευρώπης. Η προπαγανδιστική δραστηριότητά της είχε προσελκύσει από την αρχή την προσοχή του Pašić, ο οποίος την αντιµετώπισε ως πιθανό σύµµαχο. Ωστόσο, γρήγορα φάνηκαν οι διαφοροποιήσεις µεταξύ του Pašić και της JO, καθώς ο πρώτος προωθούσε πάνω από όλα τα σερβικά συµφέροντα και σε δεύτερη µοίρα έβαζε τη γιουγκοσλαβική ενοποίηση, ενώ η επιτροπή ήταν ασυµβίβαστη στο αίτηµά της για κατάρρευση της Αυστροουγγαρίας, απελευθέρωση όλων των Νοτιοσλάβων και προαιρετική ενοποίηση σε ένα γιουγκοσλαβικό κράτος, στο οποίο θα εξασφαλιζόταν η ισοτιµία των πληθυσµών. Ουσιαστικά, λοιπόν, η επιτροπή επέµεινε στην οµοσπονδιακή οργάνωση του µελλοντικού κράτους, ενώ οι Σέρβοι παρέµεναν προσκολληµένοι στην αρχή του συγκεντρωτικού συστήµατος διακυβέρνησης. 24 Πάντως, οι επαφές µεταξύ της σερβικής κυβέρνησης και της JO, διατηρήθηκαν και κατέληξαν στην υπογραφή της περίφηµης ιακήρυξης της Κέρκυρας(Krfska Deklaracija) στις 20 Ιουλίου Η διακήρυξη, η οποία 23 Πολλοί από αυτούς παίρνουν ενεργά µέρος στη χάραξη των κατευθυντήριων γραµµών της εθνικής πολιτικής και των πολεµικών στόχων της Σερβίας. Σε αυτή την οµάδα ανήκαν καθηγητές πανεπιστηµίου όπως οι Jovan Cvijić, Aleksandar Belić, Slobodan Jovanović, Stanoje Stanojević και άλλοι. Για το ρόλο των διανοουµένων της Σερβίας στην ενοποίηση του γιουγκοσλαβικού κράτους βλ. Ljubinka Trgovčević, Naučnici Srbije i Stvaranje Jugoslavije(Οι διανοούµενοι της Σερβίας και η δηµιουργία της Γιουγκοσλαβίας), Prosveta, Βελιγράδι 1986, σσ. 19 κ.ε. Συγκεκριµένα για τη δραστηριότητα στις χώρες του εξωτερικού βλ. τις σσ. 91κ.ε. 24 Για το ρόλο της JO βλ. Gale Stokes, The Role of the Yugoslav Committee in the Formation of Yugoslavia,Dimitrije Djordjević (επιµ.),the Creation of Yugoslavia ,Οξφόρδη 1980,σσ Πρβλ. Banac, The National Question, σσ.118κ.ε. καθώς και Fogelquist, Politics in Yugoslavia,τ.1, σσ.111κ.ε.

39 39 αποτελούταν από 14 σηµεία, εξέφραζε την αρχή της ένωσης των Νοτιοσλάβων σε ένα δηµοκρατικό και κοινοβουλευτικό κράτος υπό τη δυναστεία των Καραγιώργεβιτς. Το σύνταγµα της νέας κρατικής οντότητας θα καταρτιζόταν από µία συντακτική συνέλευση η οποία θα προέκυπτε µε µυστικές, καθολικές και άµεσες εκλογές. Στο νέο κρατικό µόρφωµα θα εξασφαλιζόταν η ισοτιµία των δύο αλφαβήτων, του κυριλλικού και του λατινικού, των τριών ονοµάτωντων Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων-και των τριών θρησκευµάτων, δηλαδή του ορθόδοξου, του καθολικού και του µουσουλµανικού. Η αναφορά στο ένα έθνος µε τρία ονόµατα αποτελούσε προφανώς µία προσπάθεια συγκερασµού και συµβιβασµού των διαφορετικών απόψεων που εκφράστηκαν κατά τη διάρκεια των µακροσκελών διαπραγµατεύσεων. Το γεγονός, ωστόσο, ότι τελικά δεν επιτεύχθηκε συµφωνία στο κρίσιµο ζήτηµα της οργάνωσης του κράτους προµήνυε ακριβώς τα µεγάλα προβλήµατα και τις οξύτατες αντιπαραθέσεις που θα λάµβαναν χώρα στο µέλλον γύρω από το συγκεκριµένο ζήτηµα. 25 Ένα χρόνο αργότερα, στις 9 Νοεµβρίου 1918, υπογράφτηκε µία νέα διακήρυξη, αυτή τη φορά µεταξύ της σερβικής κυβέρνησης και του Εθνικού Συµβουλίου του Ζάγκρεµπ(Narodno Vijece Slovenaca, Hrvata i Srba), το οποίο στις 29 Οκτωβρίου 1918 είχε κηρύξει την ανεξαρτησία των Σλοβένων, Κροατών και Σέρβων της Αυστροουγγαρίας και κατόπιν προσπάθησε να επαναδιαπραγµατευθεί τους όρους της ιακήρυξης της Κέρκυρας. Έτσι, η νέα διακήρυξη, η οποία υπογράφτηκε στη Γενεύη, προέβλεπε την οργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους σε συνοµοσπονδιακές βάσεις. Η σερβική κυβέρνηση και το Εθνικό Συµβούλιο του Ζάγκρεµπ θα διατηρούσαν ξεχωριστές αρµοδιότητες, ενώ προβλεπόταν η ύπαρξη κοινής κυβέρνησης µε ίσο αριθµό υπουργών. Το περιεχόµενο της συγκεκριµένης διακήρυξης ανταποκρινόταν στις προσδοκίες και τις αξιώσεις των µελών του Εθνικού Συµβουλίου και ήταν ασύµβατο προς τις επιδιώξεις και τους στόχους της σερβικής κυβέρνησης, η οποία λίγες ηµέρες αργότερα αποστασιοποιήθηκε επίσηµα από αυτό. Παρόλο που απέτυχε αυτή η προσπάθεια ενοποίησης των Νοτιοσλάβων σε οµοσπονδιακές βάσεις, αργότερα οι Κροάτες στις αντιπαραθέσεις τους µε το Βελιγράδι έκαναν συχνά µνεία στο περιεχόµενο της συγκεκριµένης διακήρυξης, αξιώνοντας µάλιστα κατά καιρούς να αποτελέσει τη βάση διαπραγµατεύσεων για την αναδιοργάνωση του κράτους. 26 Από το φθινόπωρο του 1918 δροµολογήθηκαν ραγδαίες εξελίξεις εξαιτίας της διάλυσης της Αυστροουγγαρίας, της προώθησης του ιταλικού στρατού στη αλµατία και των κοινωνικών ταραχών που ξέσπασαν σε πολλές περιοχές της Κροατίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Οι τοπικές συνελεύσεις των Νοτιοσλάβων που είχαν συσταθεί πρόσφατα, µη διαθέτοντας τα απαραίτητα στρατιωτικά και πολιτικά µέσα για να ελέγξουν την κατάσταση, αναγκάστηκαν να στραφούν στη Σερβία. Έτσι, το Συµβούλιο της Βοϊβοδίνας 25 Σχετικά µε το περιεχόµενο της ιακήρυξης της Κέρκυρας και τον αντίκτυπο που είχε βλ. κυρίως Ferdo Šišić, Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Πηγές σχετικά µε τη δηµιουργία του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων ),Ζάγκρεµπ 1920, σ.97. Βλ. επίσης Banac, The National Question, σσ Για τη ιακήρυξη της Γενεύης βλ. κυρίως Čulinović, Jugoslavija, τ.1, σσ Επίσης Protić, The Yugoslav Idea, σσ

40 40 αλλά και πολυάριθµα περιφερειακά συµβούλια της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης έσπευσαν να κηρύξουν την ένωση µε τη Σερβία και το Μαυροβούνιο. Επίσης, το Εθνικό Συµβούλιο των Σλοβένων, Κροατών και Σέρβων στο Ζάγκρεµπ είχε περιέλθει σε ιδιαίτερα δυσµενή θέση, καθώς δεν είχε αναγνωριστεί από τους συµµάχους και παράλληλα ήταν αντιµέτωπο µε τη ραγδαία απώλεια εδαφών. Αποφάσισε, λοιπόν, να στείλει αντιπροσωπεία στις 27 Νοεµβρίου που θα διαπραγµατευόταν τους όρους για την ένωση µε τη Σερβία. Είχαν προηγηθεί µακροσκελείς συζητήσεις και διαπραγµατεύσεις στους κόλπους του Συµβουλίου σχετικά µε τους όρους που θα έπρεπε να θέσει η αντιπροσωπεία όσον αφορά την οργάνωση και το σύστηµα διακυβέρνησης του µελλοντικού κράτους, καθώς άλλοι έκαναν λόγο για τη δηµιουργία συγκεντρωτικού κράτους και άλλοι, όπως ο Stjepan Radić, ηγέτης του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος, επέµειναν στη λύση της χαλαρής συνοµοσπονδίας. Η επταµελής αντιπροσωπεία µετέβη στο Βελιγράδι µε όρους που, µεταξύ άλλων, έκαναν λόγο για την ανάγκη ψήφισης του συντάγµατος του νέου κράτους από τα δύο τρίτα της Συντακτικής Βουλής και για την παροχή σηµαντικής αυτονοµίας στους Κροάτες. Ωστόσο, οι πιεστικές διεθνείς εξελίξεις και το εξαιρετικά σύντοµο χρονοδιάγραµµα που είχε τεθεί από το διάδοχο Αλέξανδρο και τη σερβική κυβέρνηση οδήγησαν στην απαλοιφή των παραπάνω όρων από το τελικό κείµενο, µε αποτέλεσµα η νοµική πράξη της ένωσης να λάβει χώρα σύµφωνα µε τους όρους της Σερβίας. Αργότερα αυτή η πράξη αµφισβητήθηκε έντονα από τους Κροάτες, µε το επιχείρηµα ότι η αντιπροσωπεία δεν ήταν εξουσιοδοτηµένη από το Εθνικό Συµβούλιο να προβεί σε µία τέτοιου είδους ένωση µε τη Σερβία και, εποµένως, η συγκεκριµένη νοµική πράξη δεν είχε την έγκριση της πλειοψηφίας των Κροατών και των Σλοβένων. Πάντως, στις 1 εκεµβρίου 1918 ο διάδοχος Αλέξανδρος προέβη στην ανακήρυξη της δηµιουργίας του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, σηµατοδοτώντας έτσι µία νέα φάση για τους νοτιοσλαβικούς πληθυσµούς και ειδικότερα για τις σερβοκροατικές σχέσεις Το ζήτηµα των σχέσεων Σέρβων και Κροατών στους κόλπους ενός ενιαίου γιουγκοσλαβικού κράτους: Η κοινοβουλευτική περίοδος Από την πρώτη στιγµή της δηµιουργίας του Βασιλείου των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων τέθηκε επί τάπητος το ζήτηµα της ενοποίησης διαφορετικών περιοχών, πληθυσµών, κοινωνιών, θεσµών και πολιτικών συστηµάτων, ενώ παράλληλα εκδηλώθηκαν οξύτατες αντιπαραθέσεις σχετικά µε το κατάλληλο µοντέλο διακυβέρνησης του κράτους. ύο ήταν οι βασικές παράµετροι που προσδιόριζαν τον εξαιρετικά ετερογενή χαρακτήρα του νεοπαγούς κρατικού µορφώµατος:α) Οι περιοχές και οι πληθυσµοί που το συναποτελούσαν και β) η ύπαρξη πολυάριθµων κοµµατικών σχηµατισµών τα οποία λειτουργούσαν σε εθνική ή θρησκευτική βάση. 27 Banac, The National Question, σσ.126κ.ε. Πρβλ. Fogelquist, Politics in Yugoslavia, τ.1, σσ.133κ.ε.

41 41 Συγκεκριµένα, στο Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων συµπεριλαµβάνονταν οι εξής περιοχές και πληθυσµοί: α)τα εδάφη που κάλυπτε το Βασίλειο της Σερβίας, στα οποία συµπεριλαµβάνονταν οι περιοχές της Μακεδονίας και του Κοσόβου, που είχαν καταληφθεί κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέµων του Σύµφωνα µε την απογραφή του 1921, ο πληθυσµός της κυρίως Σερβίας ανερχόταν στα 2,6 εκατοµµύρια και της Μακεδονίας στα 1,4 εκατοµµύρια. Το µεγαλύτερο τµήµα του πληθυσµού της Σερβίας αποτελείτο από ορθόδοξους Σέρβους, αλλά η περιοχή του Κοσόβου είχε αλβανική πλειοψηφία και µία µικρή τουρκική µειονότητα. Στην περιοχή της κυρίως Σερβίας διαβιούσαν επίσης Εβραίοι, Τσιγγάνοι, Τούρκοι και Βλάχοι. Το µεγαλύτερο τµήµα του πληθυσµού της Μακεδονίας ήταν ορθόδοξοι και µιλούσαν ένα σλαβικό τοπικό ιδίωµα, το οποίο είχε στοιχεία κυρίως της βουλγαρικής γλώσσας και σε µικρότερο βαθµό της σερβικής. Στη Μακεδονία διαβιούσε σηµαντική αλβανική και τουρκική µειονότητα β) οι περιοχές που κάλυπτε το πρώην Βασίλειο του Μαυροβουνίου, µε πληθυσµό που ανερχόταν στις Το µεγαλύτερο τµήµα του πληθυσµού ήταν ορθόδοξοι και µιλούσαν τη ijekavski, παραλλαγή της štokavski που ήταν η βάση της σερβοκροατικής γλώσσας. Στο Μαυροβούνιο ζούσε επίσης και µία όχι αµελητέα αλβανική µειονότητα που αριθµούσε περίπου τις γ) οι περιοχές της Καρνιόλης, πρώην αυστριακής επαρχίας, µαζί µε τµήµατα των επαρχιών της Ιστρίας, Καρινθίας και Στυρίας µε πληθυσµό που ανερχόταν περίπου στο ένα εκατοµµύριο, του οποίου η συντριπτική πλειοψηφία ήταν Σλοβένοι, καθολικοί στο θρήσκευµα και µιλούσαν τη σλοβενική γλώσσα. Στις περιοχές Maribor και Kocevje υπήρχε γερµανικός πληθυσµός, ενώ ζούσαν και Ούγγροι στην περιοχή της Prekomurje δ) τα εδάφη της Κροατίας-Σλαβονίας, η οποία στο παρελθόν είχε αποτελέσει ειδική επαρχία της Ουγγαρίας στα πλαίσια της Αυστροουγγαρίας µε πληθυσµό περίπου 2,7 εκατοµµύρια. Τα 1,64 εκατοµµύρια ήταν Κροάτες, καθολικοί στο θρήσκευµα, ενώ οι ήταν ορθόδοξοι Σέρβοι. Επίσης, στην περιοχή της Σλαβονίας ζούσε ένας σηµαντικός αριθµός Γερµανών και Ούγγρων. Και οι Σέρβοι και οι Κροάτες µιλούσαν τις δυτικές παραλλαγές της κοινής σερβοκροατικής γλώσσας ε) τα εδάφη που κάλυπτε η αλµατία, πρώην επαρχία της Αυστρίας, η οποία αριθµούσε σύµφωνα µε την απογραφή του 1921 περίπου κατοίκους. Από αυτούς η πλειοψηφία ήταν Κροάτες, καθολικοί στο θρήσκευµα. Επίσης, στη αλµατία ζούσε µία σηµαντική σερβική ορθόδοξη µειονότητα, περίπου κάτοικοι, καθώς και µικρή αλλά όχι αµελητέα ιταλική µειονότητα στ) η περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, η οποία το 1878 είχε τεθεί υπό αυστροουγγρική διοίκηση. Η Αυστροουγγαρία προέβη στην προσάρτησή της το Σύµφωνα µε την απογραφή που διενήργησαν οι Αυστριακοί το 1910, ζούσαν στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη περίπου ορθόδοξοι Σέρβοι(43,5%), καθολικοί(22,8%), από τους οποίους η συντριπτική πλειοψηφία ήταν Κροάτες- ένας πολύ µικρός αριθµός καθολικών προερχόταν από άλλα τµήµατα της Αυστροουγγαρίας-, µουσουλµάνοι Σλάβοι(32,4%) και που ανήκαν σε άλλες εθνότητες και θρησκεύµατα. Και οι τρεις εθνικέςθρησκευτικές οµάδες µιλούσαν παραλλαγές των δυτικών διαλέκτων της σερβοκροατικής γλώσσας ζ) Η Βοϊβοδίνα, η οποία κάλυπτε εδαφικά τις

42 42 πρώην ουγγρικές περιοχές της Μπάτσκας(Bačka), της Μπαράνια(Baranja) καθώς και τµήµα του Βανάτου(Banat), το οποίο µετά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο είχε µοιραστεί µεταξύ της Ρουµανίας και του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Σύµφωνα µε την απογραφή του 1921, ο πληθυσµός της ανερχόταν στα 1,3 εκατοµµύρια περίπου. Σύµφωνα µε την απογραφή του 1910, περίπου ήταν Σέρβοι, Ούγγροι, Γερµανοί και Ρουµάνοι. 28 Η διαφορετικότητα των πολιτικών και πολιτιστικών καταβολών συνδέθηκε άρρηκτα µε το εθνικό ζήτηµα, όπως καθίσταται φανερό από τη συγκρότηση κοµµάτων σε εθνική βάση, τα οποία εστίαζαν τις αντιπαραθέσεις τους στο χαρακτήρα του συστήµατος διακυβέρνησης του κράτους. Έτσι, προτείνονταν τέσσερα µοντέλα διακυβέρνησης: α) το αφοµοιωτικό ή ενωτικό µοντέλο, το οποίο συνεπαγόταν το συγκεντρωτικό τρόπο διακυβέρνησης και τη δροµολόγηση των απαραίτητων διαδικασιών για τη δηµιουργία ενός γιουγκοσλαβικού έθνους και κράτους β) το µεγαλοσερβικό µοντέλο, το οποίο ναι µεν συνεπαγόταν το συγκεντρωτικό τρόπο διακυβέρνησης αλλά και την επέκταση των σερβικών συµφερόντων και θεσµών στις νεοαποκτηθείσες περιοχές, µε έµφαση στον καθοριστικό, απελευθερωτικό ρόλο της Σερβίας γ) το οµοσπονδιακό µοντέλο, το οποίο προέβλεπε την κατάρτιση και ψήφιση οµοσπονδιακού συντάγµατος που θα εξασφάλιζε εκτός των άλλων την ισοτιµία των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων στους κόλπους του νέου κράτους δ) το αποσχιστικό µοντέλο, βάσει του οποίου οι ιστορικές περιοχές που απάρτιζαν το νέο κράτος θα έπρεπε να αποσπαστούν από αυτό και να αποτελέσουν ξεχωριστά κράτη. 29 Γύρω από τα προαναφερθέντα µοντέλα διακυβέρνησης περιστράφηκε η λειτουργία και πολιτική δράση των κοµµάτων στη µεσοπολεµική Γιουγκοσλαβία κατά τη δεκαετία του 20. Έτσι, κατά τη µεταβατική περίοδο που µεσολάβησε από την 1 η εκεµβρίου 1918 µέχρι την ψήφιση του Συντάγµατος της 28 ης Ιουνίου 1921 διαµορφώθηκε και αποκρυσταλλώθηκε ένα ευρύ πολιτικό φάσµα το οποίο συνιστούσαν οι εξής κοµµατικοί φορείς: 30 α) το Εθνικό Ριζοσπαστικό Κόµµα(Narodna Radikalna Stranka, NRS πιο εύχρηστος ο όρος Radikalna Stranka, στο εξής RS) του Nikola Pašić( ), το οποίο είχε διαδραµατίσει καθοριστικό ρόλο όχι µόνο στην πολιτική ζωή της 28 Τα αποτελέσµατα των πληθυσµιακών απογραφών παραθέτουν και σχολιάζουν εκτενώς οι Fred Singleton, Twentieth Century Yugoslavia, Macmillan Press, Μεγάλη Βρετανία 1976, σσ. 65,67 και 84, Banac, The National Question, σσ και Fogelquist, Politics in Yugoslavia, τ.1, σσ Οι διαµάχες σχετικά µε το πιο πρόσφορο µοντέλο διακυβέρνησης του µεσοπολεµικού γιουγκοσλαβικού κράτους απετέλεσαν αντικείµενο έρευνας πολλών µελετητών. Βλ. ενδεικτικά τα έργα του Alex N. Dragnich, Serbs and Croats.The Struggle in Yugoslavia, Νέα Υόρκη Λονδίνο 1992, σσ.36κ.ε. καθώς και του ιδίου, The First Yugoslavia, σσ.14κ.ε. Πρβλ. Vladimir Dedijer, Jugoslavija izmeñu centralizma i federalizma (Η Γιουγκοσλαβία ανάµεσα στο συγκεντρωτικό και το οµοσπονδιακό µοντέλο διακυβέρνησης), I.Božić-S.Cirković-M.Ekmečić-V.Dedijer(επιµ.), Istorija Yugoslavije (Η ιστορία της Γιουγκοσλαβίας), Prosveta, Βελιγράδι 1970, σσ Στην προκειµένη περίπτωση, αναφέρονται µόνο οι πιο σηµαντικοί κοµµατικοί φορείς οι οποίοι διαδραµάτισαν κάποιο ρόλο στα τεκταινόµενα στους κόλπους του µεσοπολεµικού γιουγκοσλαβικού κράτους.

43 43 προπολεµικής Σερβίας αλλά και στις διαδικασίες για τη δηµιουργία του γιουγκοσλαβικού κράτους. Υποστήριζε το συγκεντρωτικό µοντέλο διακυβέρνησης στα πλαίσια του οποίου θα εξυπηρετούνταν τα αµιγώς σερβικά συµφέροντα και θα προωθούταν η µεταφύτευση των σερβικών θεσµών και πρακτικών στον πολιτικό βίο του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων 31 β) το ηµοκρατικό Κόµµα(Demokratska Stranka, στο εξής DS) υπό τους Svetozar Pribićević και Ljuba Davidović, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1919 στο Σαράγεβο µετά από τη συγχώνευση διαφόρων πολιτικών σχηµατισµών από τη Σερβία, την Κροατία, τη αλµατία και τη Σλοβενία. Επρόκειτο για έναν ετερογενή πολιτικό φορέα, ο οποίος απευθυνόταν κυρίως στους σερβικούς πληθυσµούς των περιοχών εκτός της Σερβίας. Το πολιτικό του πρόγραµµα συνίστατο στην απόρριψη οποιασδήποτε πρότασης για αυτονοµία ή οµοσπονδία και την υπεράσπιση του συγκεντρωτικού µοντέλου διακυβέρνησης. Ωστόσο, σε αντίθεση µε το RS, το οποίο συνέδεε το συγκεντρωτισµό µε τη διαφύλαξη και επικράτηση των σερβικών συµφερόντων, το DS στήριζε το πολιτικό του πρόγραµµα στην πεποίθηση περί της ύπαρξης ενός γιουγκοσλαβικού έθνους και κατ επέκταση στην ανάγκη εµπέδωσης της γιουγκοσλαβικής εθνικής και κρατικής ενότητας 32 γ) το Σερβικό Αγροτικό Κόµµα(Srpska Zemljoradnička Stranka, στο εξής SZS), το οποίο συγκροτήθηκε το 1919 µετά από ένωση των αγροτικών συνεταιρισµών της Σερβίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και υποστήριζε επίσης το συγκεντρωτικό σύστηµα διακυβέρνησης δ) το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα(Hrvatska Seljačka Stranka, στο εξής HSS), το οποίο κατά το µεσοπόλεµο αναδείχθηκε σε βασικό εκπρόσωπο του οµοσπονδιακού µοντέλου διακυβέρνησης. Είχε ιδρυθεί το 1904 µε το όνοµα Κροατικό Λαϊκό Αγροτικό Κόµµα(Hrvatska Pučka Seljačka Stranka, στο εξής HPSS), στη συνέχεια το 1920 ονοµάστηκε Κροατικό ηµοκρατικό Αγροτικό Κόµµα(Hrvatska Republikanska Seljačka Stranka, στο εξής HRSS) και τελικά το 1925 µετονοµάστηκε σε Κροατικό Αγροτικό Κόµµα. Οι ιδρυτές του συγκεκριµένου κοµµατικού φορέα, τα αδέλφια Antun( ) και Stjepan Radić( ), οραµατίζονταν τη συγκρότηση ενός ευρέος αγροτικού κινήµατος το οποίο θα αποτελούσε την πολιτική βάση του κροατικού έθνους. Ο Stjepan Radić από την αρχή κιόλας της ίδρυσης του γιουγκοσλαβικού κράτους ήλθε σε σύγκρουση µε το καθεστώς του Βελιγραδίου,καθώς χαρακτήρισε παράνοµη τη διαδικασία της ένωσης των νοτιοσλαβικών περιοχών µε τη Σερβία και αξίωσε τη δηµιουργία της Κροατικής Αγροτικής ηµοκρατίας στα πλαίσια ενός γιουγκοσλαβικού συνοµοσπονδιακού κράτους 33 ε) το Κροατικό Κόµµα 31 Για το RS του Pašić, βλ. Banac, The National Question, σσ Για το DS και τις διαφορές του µε το RS, βλ. Branislav Gligorijević, Demokratska stranka i politički odnosi u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca(Το ηµοκρατικό Κόµµα και οι πολιτικές σχέσεις στο Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων), Βελιγράδι 1970 καθώς και του ιδίου, Razlike i dodirne tačke u gledištu na nacionalno pitanje izmeñu Radikalne i Demokratske Stranke (Οι διαφορές και οι συγκλίσεις στον τρόπο θεώρησης του εθνικού ζητήµατος µεταξύ του Ριζοσπαστικού και του ηµοκρατικού Κόµµατος ), Jugoslovenski Istorijski Časopis 8(1969), αρ.4, σσ Πρβλ. Banac, The National Question, σσ Για το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα και την προσωπικότητα του Stjepan Radić, βλ. το λήµµα Radić στο Biographisches Lexikon, τ.4, σσ Βλ. επίσης Banac, The National Question, σσ.226κ.ε.

44 44 της ικαιοσύνης(hrvatska Stranka Prava, στο εξής HSP), του οποίου τα µέλη, οι λεγόµενοι Frankovci, υποστήριζαν την απόσχιση των κροατικών περιοχών από το γιουγκοσλαβικό κράτος. Κατά τη δεκαετία του 20 διαδραµάτισαν περιθωριακό ρόλο στην κροατική πολιτική σκηνή 34 στ) οι κοµµατικοί φορείς που εκπροσωπούσαν τις υπόλοιπες εθνικές και θρησκευτικές οµάδες που διαβιούσαν στους κόλπους του γιουγκοσλαβικού κράτους. Έτσι, το 1919 ιδρύθηκε στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη από τον Mehmed Spaho η Γιουγκοσλαβική Μουσουλµανική Οργάνωση(Jugoslavenska Muslimanska Organizacija, στο εξής JMO), η οποία εκπροσωπούσε ουσιαστικά τα συµφέροντα των µουσουλµάνων µεγαλοϊδιοκτητών. Αν και το πολιτικό πρόγραµµα του συγκεκριµένου κόµµατος έκανε λόγο για αυτονοµία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, στην πράξη τις περισσότερες φορές στήριζε το καθεστώς του Βελιγραδίου. 35 Σηµαντικός ήταν και ο ρόλος του Σλοβενικού Λαϊκού Κόµµατος(Slovenska Ljudska Stranka, στο εξης SLS) υπό τον Anton Korošec, το οποίο αναδείχτηκε στο σηµαντικότερο κοµµατικό σχηµατισµό της περιοχής της Σλοβενίας, 36 ενώ και στην περιοχή του Μαυροβουνίου υπήρχαν οι λεγόµενοι Zelenaši(Πράσινοι) υπό τον Sekula Drljević, οι οποίοι υποστήριζαν την αυτονοµία του Μαυροβουνίου στα πλαίσια ενός οµοσπονδιακού κράτους 37 ζ) το Κοµµουνιστικό Κόµµα Γιουγκοσλαβίας(Komunistička Partija Jugoslavije, στο εξής KPJ), το µόνο κόµµα το οποίο δεν είχε συγκροτηθεί σε εθνική ή θρησκευτική βάση. Ωστόσο, πολύ γρήγορα και συγκεκριµένα στις 1 Αυγούστου 1921 τέθηκε µε ειδικό διάταγµα(zakon o Zaštiti Države) εκτός νόµου. 38 Στις εκλογές της 20ης Νοεµβρίου 1920 για την ανάδειξη της Συντακτικής Βουλής(Ustavotvorna Skupština), στις οποίες συµµετείχαν πολυάριθµα πολιτικά κόµµατα, το DS βγήκε πρώτο κερδίζοντας 92 έδρες. Ακολούθησαν το RS του Pašić µε 91 έδρες, το KPJ µε 58 έδρες και το HRSS του Radić µε 50 έδρες. Στους µήνες που επακολούθησαν έλαβαν χώρα οξύτατες αντιπαραθέσεις και υποβλήθηκαν διάφορα σχέδια και προτάσεις γύρω από τη µορφή που θα έπρεπε να έχει το σύνταγµα του νέου κράτους. Τελικά, το σύνταγµα καταρτίστηκε βάσει ενός σχεδίου που είχε υποβάλει ο Pašić και ψηφίστηκε στις 28 Ιουνίου 1921 µε 223 ψήφους υπέρ και 196 κατά. Συγκεκριµένα ψηφίστηκε από τους εκπροσώπους των DS, RS, ZS, JMO και άλλων µικρότερων πολιτικών οµάδων, ενώ από τη διαδικασία απείχαν οι εκπρόσωποι του HRSS, του KPJ και άλλων µικρότερων κροατικών κυρίως πολιτικών σχηµατισµών. 39 Σύµφωνα, λοιπόν, µε το Σύνταγµα του 1921, το οποίο έµεινε γνωστό και ως Σύνταγµα του Αγίου Βίτου(Vidovdan-Ustav), επειδή ψηφίστηκε την ηµέρα της εθνικής επετείου των Σέρβων, η επίσηµη 34 Banac, The National Question, σσ Ό.π., σσ Ό.π., σσ Ό.π., σσ.270κ.ε. Θα πρέπει να επισηµανθεί πως στο Μαυροβούνιο τότε επικρατούσαν δύο πολιτικές τάσεις: Αυτοί που είχαν υποστηρίξει την ένωση µε τη Σερβία και αργότερα στήριξαν το καθεστώς του Βελιγραδίου και αυτοί που επεδίωκαν καθεστώς αυτονοµίας για το Μαυροβούνιο. 38 Ό.π., σσ.328κ.ε. 39 Branislav Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji( )[Το κοινοβούλιο και τα πολιτικά κόµµατα στη Γιουγκοσλαβία ( )], Βελιγράδι 1979, σ.110. Βλ. επίσης Dragnich, The First Yugoslavia, σσ

45 45 ονοµασία του κράτους θα ήταν Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και η επίσηµη γλώσσα θα ήταν η Σερβο-Κροατο-Σλοβενική. Επίσης εγκαθιδρυόταν η συνταγµατική κοινοβουλευτική µοναρχία, στα πλαίσια της οποίας οι υπουργοί θα ήταν υπεύθυνοι όχι µόνο απέναντι στο Βασιλιά, αλλά και σε µία δηµοκρατικά εκλεγµένη Βουλή(Skupština). Παράλληλα, κατοχυρωνόταν τα θεµελιώδη αστικά δικαιώµατα σύµφωνα µε τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Η αναφορά στο ένα έθνος µε τρία ονόµατα, η οποία παρέπεµπε στο περιεχόµενο της ιακήρυξης της Κέρκυρας, η εγκαθίδρυση της κοινοβουλευτικής µοναρχίας, αλλά και ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας του συγκεκριµένου συνταγµατικού χάρτη ουσιαστικά ανταποκρίνονταν στις βασικές αρχές του πολιτικού προγράµµατος του RS του Pašić. Στις προσπάθειες µάλιστα εδραίωσης του συγκεντρωτικού µοντέλου διακυβέρνησης εντάσσεται και ο ειδικός νόµος που ψηφίστηκε στις 26 Απριλίου 1922, µε τον οποίο ουσιαστικά διασπάστηκαν οι ιστορικές περιοχές και το κράτος χωρίστηκε σε 33 διοικητικές περιοχές(oblasti). 40 Στο διάστηµα που µεσολάβησε από την ψήφιση του Συντάγµατος του 1921 µέχρι τα τέλη του 1928 η πολιτική ζωή του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων σφραγίστηκε από την οξύτατη σερβοκροατική αντιπαράθεση, την εµφάνιση διασπαστικών τάσεων στους κόλπους των σερβικών πολιτικών κοµµάτων, τον ανταγωνισµό µεταξύ των Σέρβων της Σερβίας και των σερβικών πληθυσµών που διαβιούσαν στις περιοχές της Βοσνίας, της Κροατίας και της Βοϊβοδίνας, τις αλλεπάλληλες εναλλαγές των κυβερνήσεων και τις ετερόκλητες και συγκυριακές πολιτικές συµµαχίες. Συγκεκριµένα, ο Radić µετά την ψήφιση του συγκεντρωτικού συντάγµατος του 1921 προέβη σε µία ευρεία εξωκοινοβουλευτική αντιπολιτευτική δραστηριότητα τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Αφού εξέφρασε την αντίθεσή του απέναντι στο συγκεντρωτικό µοντέλο διακυβέρνησης και αφού υπέβαλε προτάσεις για οργάνωση του κράτους πάνω σε συνοµοσπονδιακές βάσεις, οι οποίες, βέβαια, δεν έγιναν αποδεκτές, προσπάθησε να ευαισθητοποιήσει τη διεθνή κοινή γνώµη γύρω από το κροατικό ζήτηµα µε µία σειρά δηλώσεων στο ξένο τύπο και µε την υποβολή σχετικών υποµνηµάτων. Το αποκορύφωµα της αντιπολιτευτικής δράσης του υπήρξε η προσχώρηση του κόµµατός του στην Πράσινη ιεθνή, πράγµα που προκάλεσε την άµεση αντίδραση του καθεστώτος, το οποίο στις 5 Ιανουαρίου 1925 προέβη στη σύλληψη και φυλάκιση του Radić µε την κατηγορία της ανάληψης αντικρατικής δράσης. Ωστόσο, λίγους µήνες αργότερα, µετά από διαπραγµατεύσεις επήλθε συµφωνία µεταξύ του ηγέτη του HRSS και του Βελιγραδίου, µε αποτέλεσµα το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου να σχηµατιστεί κοινή κυβέρνηση Pašić-Radić. Αν και το συγκεκριµένο κυβερνητικό σχήµα δεν είχε διάρκεια, ο Radić συµµετείχε στις επόµενες τέσσερις κυβερνήσεις που σχηµατίστηκαν στο διάστηµα που µεσολάβησε από τον Ιούλιο του 1925 µέχρι τον Ιανουάριο του Η συγκεκριµένη συµµαχία µεταξύ του Radić και του 40 Για το Σύνταγµα του 1921 έχουν γραφτεί πολλά και έχουν εκφραστεί αντικρουόµενες απόψεις. Ενδεικτικά βλ. Čulinović, Dokumenti, σσ Βλ. επίσης Hondius, The Yugoslav Community,σσ Πρβλ. Dragnich, The First Yugoslavia,σ.25, όπου ο συγγραφέας προβαίνει σε µία υπερβολικά θετική αποτίµηση του συντάγµατος, παραλείποντας τις αρνητικές πτυχές του.

46 46 Βελιγραδίου αποδείχτηκε ασταθής και συγκυριακή, καθώς από το 1927 και εξής διευρύνθηκε ακόµη περισσότερο το χάσµα µεταξύ Σέρβων και Κροατών. 41 Παράλληλα, από τις αρχές κιόλας της δεκαετίας του 20 φάνηκε η αδυναµία των σερβικών πολιτικών κοµµάτων να διαµορφώσουν µία ενιαία πολιτική απέναντι στα κρίσιµα προβλήµατα που αντιµετώπιζε το Βασίλειο. Συγκεκριµένα, οι σηµαντικές ιδεολογικές και πολιτικές διαφορές και ο ανταγωνισµός µεταξύ του DS και του RS, είχαν ως συνέπεια τη διάλυση της πολιτικής συµµαχίας που είχαν σχηµατίσει και την πτώση της κυβέρνησης Pašić-Pribićević την άνοιξη του Εξάλλου, την ίδια περίπου περίοδο είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται διασπαστικές τάσεις, οι οποίες πολύ γρήγορα οδήγησαν στη δηµιουργία δύο πολιτικών οµάδων στους κόλπους του DS: της πτέρυγας του Davidović και της πτέρυγας του Pribićević. Η οµάδα του Pribićević υποστήριζε φανατικά το συγκεντρωτικό σύστηµα διακυβέρνησης, όπως αυτό εκφραζόταν µε το Σύνταγµα του 1921, ενώ η οµάδα του Davidović ήταν υπέρ της άσκησης µίας πιο διαλλακτικής πολιτικής που θα λάµβανε υπόψη όχι µόνο το τότε ισχύον πολιτικό σύστηµα αλλά και τις αξιώσεις της κροατικής αντιπολίτευσης. Οι διαφορές µεταξύ των δύο οµάδων σταδιακά διευρύνθηκαν και τελικά το 1924 η οµάδα του Pribićević αποχώρησε, συγκροτώντας το Ανεξάρτητο ηµοκρατικό Κόµµα(Samostalna Demokratska Stranka, στο εξής, SDS). Αργότερα ο Pribićević, απογοητευµένος από την καιροσκοπική πολιτική του Βελιγραδίου και κυρίως του RS, άρχισε να προσεγγίζει το µέχρι τότε πολιτικό του αντίπαλο Stjepan Radić. Αποτέλεσµα αυτής της προσέγγισης ήταν η συγκρότηση στις 10 Νοεµβρίου 1927 του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού(Seljačko-Demokratska Koalicija, στο εξής SDK), ο οποίος έµελλε να διαδραµατίσει σηµαντικό ρόλο στα πολιτικά δρώµενα µέχρι και την πτώση του πρώτου γιουγκοσλαβικού κράτους. Ουσιαστικά η συγκεκριµένη πολιτική συµµαχία ισοδυναµούσε µε τη σύµπραξη µεταξύ των Κροατών και των Σέρβων που ζούσαν στις περιοχές της Κροατίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Βοϊβοδίνας, των λεγόµενων prečani. Το χάσµα που χώριζε αυτούς τους σερβικούς πληθυσµούς από τους Σέρβους κατοίκους της Σερβίας, εξαιτίας των διαφορετικών πολιτισµικών και πολιτικών βιωµάτων, ήταν µεγάλο και διευρύνθηκε ακόµη περισσότερο µε την ηγεµονική πολιτική που ασκούσε το Βελιγράδι. Αυτή η πολιτική διάσπαση των Σέρβων όχι µόνο δεν αµβλύνθηκε, αλλά εντάθηκε µε την εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος της 6 ης Ιανουαρίου Προφανώς ο Radić αναγκάστηκε να έλθει σε συµφωνία µε το Βελιγράδι, καθώς δεν είχε πετύχει τα αναµενόµενα αποτελέσµατα στο εξωτερικό. Στα πλαίσια, λοιπόν, της συµφωνίας, ο Radić αναγνώρισε το Σύνταγµα του 1921 και τη δυναστεία των Καραγιώργεβιτς, δέχτηκε να απαλειφθεί ο όρος δηµοκρατικός από το όνοµα του κόµµατος και αποκήρυξε τις επαφές και τους δεσµούς του κόµµατός του µε την Πράσινη ιεθνή. Βλ. σχετ. Gligorijević, Parlament i političke stranke,σσ Πρβλ. Dragnich, The First Yugoslavia, σσ Βλ. επίσης του ιδίου, SERBS and CROATS, σσ Σχετικά µε την πολιτική διάσπαση των Σέρβων και την αδυναµία των σερβικών κοµµάτων να χαράξουν µία ενιαία στρατηγική, βλ. Gligorijević,Demokratska Stranka,σσ Βλ. επίσης του ιδίου, Parlament i političke stranke, σσ Πρβλ. Hrvoje Matković, Stjepan Radić i Svetozar Pribićević u jugoslavenskoj politici od ujedinjenja do šestojanuarske diktature (Ο Stjepan Radić και ο Svetozar Pribićević στη γιουγκοσλαβική πολιτική από την ένωση έως τη δικτατορία της 6 ης

47 47 Τόσο η σερβοκροατική αντιπαράθεση, όσο και οι συνεχείς αντιπαραθέσεις και διασπάσεις των πολιτικών κοµµάτων ενέτειναν την κρίση, η οποία κορυφώθηκε στις 20 Ιουνίου 1928 µε τα αιµατηρά γεγονότα που έλαβαν χώρα µέσα στο κοινοβούλιο. Συγκεκριµένα, ο Μαυροβούνιος βουλευτής του RS Puniša Račić πυροβόλησε εναντίον βουλευτών του HSS, σκοτώνοντας επιτόπου δύο και τραυµατίζοντας άλλους τρεις, συµπεριλαµβανοµένου και του Stjepan Radić, ο οποίος, βέβαια, πέθανε από άλλη αιτία λίγο καιρό αργότερα, στις 8 Αυγούστου Τα συγκεκριµένα γεγονότα προκάλεσαν τις οξύτατες αντιδράσεις της κροατικής αντιπολίτευσης, καθώς και τις αλλεπάλληλες διαβουλεύσεις µεταξύ του βασιλιά Αλεξάνδρου και ηγετικών πολιτικών παραγόντων σχετικά µε την εύρεση µίας όσο το δυνατό πιο βιώσιµης λύσης. 43 Ιανουαρίου), Jugoslovenski Istorijski Časopis 8(1969), αρ.4, σσ Συγκεκριµένα για τη διάσπαση στους κόλπους του DS, βλ. Hrvoje Matković, Pojava i etape razvoja Samostalne demokratske Stranke( ) [Η εµφάνιση και τα στάδια εξέλιξης του Ανεξάρτητου ηµοκρατικού Κόµµατος ( )], Časopis za suvremenu povijest1(1971), σσ Σχετικά µε το χάσµα που χώριζε τους srbijanci από τους prečani, βλ. κατωτ.σσ.64κ.ε. 43 Σχετικά µε τα γεγονότα που έλαβαν χώρα τους τελευταίους µήνες προτού εγκαθιδρυθεί το δικτατορικό καθεστώς της 6 ης Ιανουαρίου, βλ. Gligorijević, Parlament i političke stranke, σσ

48 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥ ΚΑΙ Ο ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΣΜΟΣ Στο συγκεκριµένο κεφάλαιο διερευνώνται οι εξελίξεις που δροµολόγησε σε κοινωνικό, ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο η επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος στις 6 Ιανουαρίου 1929 καθώς και οι παράµετροι που σχετίζονται µε το χαρακτήρα και τους φορείς της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας στο χρονικό διάστηµα Για µία όσο το δυνατό πιο πλήρη και σαφή εικόνα ήταν απαραίτητο να συνεκτιµηθούν στοιχεία που αντλήθηκαν τόσο από την υπάρχουσα βιβλιογραφία όσο και από το αδηµοσίευτο και δηµοσιευµένο αρχειακό υλικό. Συγκεκριµένα, σχετικά µε τα διατάγµατα, τους αναγκαστικούς νόµους και γενικότερα όλες τις πράξεις που στοιχειοθετούν το θεσµικό πλαίσιο του δικτατορικού καθεστώτος και στις δύο φάσεις του ( και ), ιδιαίτερα πολύτιµες πληροφορίες περιέχουν οι εκδόσεις αρχειακού υλικού. Οι σηµαντικότερες είναι αυτές που επιµελήθηκαν οι Ferdo Čulinović, Branko Petranović και Momčilo Zečević 1 και πρόσφατα οι Ljubodrag Dimić, Nikola Žutić και Blagoje Isailović. 2 Όσον αφορά τους ιδεολογικούς µηχανισµούς που επιστρατεύθηκαν από το καθεστώς, προκειµένου να εµπεδωθεί η ενότητα του γιουγκοσλαβικού κράτους σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικού και πολιτικού βίου, σηµείο αναφοράς αποτελεί ο περιοδικός τύπος της εποχής, ο οποίος ήταν υπό τον άµεσο ή έµµεσο έλεγχο του κράτους, καθώς επίσης οι µελέτες και τα άρθρα των Ljubodrag Dimić και Nikola Žutić. 3 1.ΤΟ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ Ι ΕΟΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ Οι εξελίξεις που δροµολόγησε το δικτατορικό καθεστώς του Αλεξάνδρου στο γιουγκοσλαβικό χώρο κατά την περίοδο συνδέονται άρρηκτα µε τα οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτικά συµφραζόµενα στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Η κρίση της παγκόσµιας καπιταλιστικής οικονοµίας, µε αποκορύφωµα τη Μεγάλη Ύφεση της περιόδου , επέδρασε 1 Branko Petranović-Momčilo Zečević, Jugoslavija Tematska zbirka dokumenatα(η Γιουγκοσλαβία Θεµατική συλλογή πηγών), Rad, Βελιγράδι Ljubodrag Dimić- Nikola Žutić-Blagoje Isailović(επιµ.), Zapisnici sa sednica Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije (Πρακτικά των συνεδριάσεων του Υπουργικού Συµβουλίου του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας ), Βελιγράδι Όπως άλλωστε φαίνεται και από τον τίτλο, πρόκειται για µία εξειδικευµένη συλλογή πηγών µε την οποία φωτίζονται πολύ σηµαντικές πτυχές της πρώτης φάσης της απολυταρχικής διακυβέρνησης του Αλεξάνδρου. 3 Ljubodrag Dimić, Kulturna politika, τ.1, σσ.247κ.ε.και Nikola Žutić, Ideologija jugoslovenstva i njeno raspadanje( ) ( H γιουγκοσλαβική ιδεολογία και η αποσύνθεσή της, ),Istorijski Glasnik1-2(1988),σσ

49 49 καταλυτικά στις οικονοµίες των εθνικών κρατών, προκαλώντας δραµατική πτώση των τιµών, κλείσιµο επιχειρήσεων και ανεργία σε µεγάλο µέρος των µεσαίων και κατώτερων κοινωνικών στρωµάτων. Στην Ευρώπη, η οποία ακόµη δεν είχε κατορθώσει να ανακάµψει πλήρως από τη λαίλαπα του Α Παγκοσµίου Πολέµου, η εξέλιξη αυτή έγινε ιδιαίτερα αισθητή και είχε σοβαρές πολιτικές και ιδεολογικές προεκτάσεις, καθώς η όξυνση των οικονοµικών και κοινωνικών προβληµάτων προκάλεσε γενική δυσπιστία απέναντι στις αξίες του αστικού δηµοκρατικού πολιτεύµατος, διευκολύνοντας την άνοδο αυταρχικών καθεστώτων. Ο σταδιακός εκφυλισµός των φιλελεύθερων θεσµών στην Ευρώπη οφειλόταν τόσο στις συστηµατικές προσπάθειες της πλειοψηφίας των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων να εισαγάγουν πρακτικές που ενδυνάµωναν την εκτελεστική εις βάρος της νοµοθετικής εξουσίας, όσο και στη στροφή των δυσαρεστηµένων µαζών προς τα κινήµατα της ριζοσπαστικής εξιάς. Η άνοδος του Μουσολίνι στην Ιταλία και του Χίτλερ στη Γερµανία και η συσπείρωση κυρίως των µεσαίων και κατώτερων κοινωνικών στρωµάτων γύρω από την ιδεολογία του φασισµού ήταν το αποκορύφωµα της ιδεολογικής κρίσης στην Ευρώπη του Μεσοπολέµου. 4 Οι τεράστιες διαστάσεις που προσλάµβανε η οικονοµική, κοινωνική και ιδεολογική κρίση είχαν αντίκτυπο στον ιδιαίτερα ευαίσθητο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. 5 Οι ήδη εύθραυστες και άµεσα εξαρτηµένες από τη ύση οικονοµίες των βαλκανικών κρατών δέχθηκαν ισχυρά πλήγµατα, καθώς βρίσκονταν ακόµη σε ένα µεταβατικό στάδιο. Η ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ήταν κατά βάση αγροτική, µε χαµηλούς δείκτες παραγωγικότητας και µε ιδιαίτερα αργούς ρυθµούς εκβιοµηχάνισης, καθώς στερείτο κεφαλαίων και υποδοµών. Μετά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο ο µεγάλος αριθµός των κατεστραµµένων εξαιτίας των εχθροπραξιών καλλιεργήσιµων εκτάσεων και, κατά συνέπεια, η αδυναµία απορρόφησης του πλεονάζοντος αγροτικού πληθυσµού στην παραγωγική διαδικασία δηµιούργησαν σε αρκετές χώρες εκρηκτικές καταστάσεις. Οι αγροτικές µεταρρυθµίσεις που προωθήθηκαν στα βαλκανικά κράτη κατά τη διάρκεια του µεσοπολέµου, παρόλο που οδήγησαν στην κυριαρχία της µικρής γαιοκτησίας, δεν κατόρθωσαν να αντιµετωπίσουν µία σειρά διαρθρωτικών προβληµάτων των εθνικών αγροτικών οικονοµιών, τα οποία εστιάζονταν κυρίως στις καθυστερηµένες δοµές και τις απαρχαιωµένες µεθόδους παραγωγής. 6 Τα 4 Βλ. Mitrović, Vreme netrpeljivih, ολόκληρο. Πρβλ. Hobsbawm, Η Εποχή των Άκρων,σσ.145 κ.ε. 5 Για µία εκτενή παρουσίαση και ανάλυση των οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη κατά το µεσοπόλεµο βλ. Hugh Seton-Watson, Eastern Europe between the Wars, , 3 η έκδοση, Νέα Υόρκη Bλ.επίσης Joseph Rothschild, East Central Europe between the Two World Wars, University of Washington Press, Ηνωµένες Πολιτείες Πρβλ. Barbara Jelavich, History of the Balkans.,2 τόµοι, Cambridge University Press, Λονδίνο-Ηνωµένες Πολιτείες 1983, εδώ τ.2: The Twentieth Century, σσ και Hösch, Geschichte der Balkanländer, σσ.209 κ.ε. 6 Ωστόσο δεν πρέπει να υποτιµηθούν οι πολιτικές σκοπιµότητες των µεταρρυθµίσεων, καθώς στόχευαν αφενός στον κατευνασµό των κοινωνικών εντάσεων στην ύπαιθρο και την αποτροπή προσχώρησης των δυσαρεστηµένων αγροτικών µαζών σε ριζοσπαστικά κοινωνικοπολιτικά κινήµατα και αφετέρου στην οικονοµική ενίσχυση των τµηµάτων του αγροτικού πληθυσµού που ανήκαν στην κυρίαρχη εθνότητα µε σκοπό τη θωράκιση των εθνικών κρατών απέναντι στις υπαρκτές ή ενδεχόµενες αξιώσεις των µειονοτικών πληθυσµών. Χαρακτηριστικά ήταν τα παραδείγµατα της Γιουγκοσλαβίας και της Ρουµανίας, όπου απαλλοτριώθηκαν µεγάλες εκτάσεις γης που ανήκαν κυρίως σε Ούγγρους,

50 50 προβλήµατα βέβαια πολλαπλασιάστηκαν µε την κρίση του 1929, καθώς σταµάτησαν να εισρέουν κεφάλαια στην περιοχή, οι τιµές των γεωργικών προϊόντων έπεσαν κατακόρυφα και µεγάλες µάζες πληθυσµών στις πόλεις και στην ύπαιθρο ήλθαν αντιµέτωπες µε το φάσµα της ανεργίας. Η δυσαρέσκεια των αγροτών, όπως και σηµαντικού µέρους των µεσαίων και κατώτερων κοινωνικών στρωµάτων στις πόλεις, διοχετεύθηκε σε άκρως συντηρητικές πολιτικές επιλογές, καθώς δεν υπήρχαν πολιτικοί σχηµατισµοί τέτοιας εµβέλειας που να µπορούσαν να δώσουν µακροπρόθεσµες λύσεις στα φλέγοντα οικονοµικά και κοινωνικά προβλήµατα. Τα µεν σοσιαλιστικά και κοµµουνιστικά κόµµατα δεν είχαν δυναµική ανάλογη µε αυτή που υπήρχε σε άλλες χώρες της Ευρώπης, καθώς οι περισσότερες κυβερνήσεις σε αρκετές χώρες είχαν προβεί από νωρίς στην απαγόρευσή τους, ενώ παράλληλα τα ερείσµατά τους στους πληθυσµούς είχαν αποδυναµωθεί, εξαιτίας της συστράτευσής τους µε τα κελεύσµατα της Κοµιντέρν αναφορικά µε τα εθνικά ζητήµατα στη Βαλκανική. Τα δε αγροτικά κόµµατα, τα οποία ευαγγελίζονταν την προώθηση µίας σειράς οικονοµικών και κοινωνικών µεταρρυθµίσεων για τη βελτίωση της θέσης των αγροτών, γρήγορα άρχισαν να διολισθαίνουν στο λαϊκισµό χωρίς να είναι σε θέση να προτείνουν µία συνολική και βιώσιµη λύση. Ένας άλλος παράγοντας που πρέπει να συνεκτιµηθεί είναι ο ρόλος και η θέση των διανοουµένων στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι των βαλκανικών κρατών, οι οποίοι ουσιαστικά χωρίζονταν σε δύο µεγάλες κατηγορίες: σε αυτούς που είχαν απορροφηθεί στις κρατικές υπηρεσίες, είχαν ενταχθεί στην κοινωνική και πολιτική ζωή και επιθυµούσαν τη διαιώνιση παρά την αναµόρφωση του πολιτικού συστήµατος και σε ένα αρκετά µεγάλο µέρος διανοουµένων οι οποίοι ήταν άνεργοι. Συνεπώς, ελλείψει µάλιστα της απαραίτητης πολιτικής παιδείας και των πολιτικών εµπειριών που συνεπάγεται µία µακρά και συνεχής κοινοβουλευτική παράδοση, καµία από αυτές τις δύο κατηγορίες δεν ήταν σε θέση να αρθρώσει πειστικό πολιτικό λόγο που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της εποχής και να συµβάλει στην εύρυθµη λειτουργία και εξέλιξη του κοινοβουλευτικού συστήµατος. Οι συνεχείς εναλλαγές των κυβερνήσεων, η διαφθορά στο δηµόσιο βίο και οι αυθαιρεσίες στην άσκηση εξουσίας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 20 ήταν µερικά µόνο από τα δείγµατα γραφής µίας σταδιακής υπονόµευσης των κοινοβουλευτικών θεσµών. Η αλλαγή του πολιτικού σκηνικού η οποία έλαβε χώρα-µε ορισµένες φυσικά διαφοροποιήσεις από κράτος σε κράτος- στα τέλη της δεκαετίας του 20 και στις αρχές της δεκαετίας του 30, συνίστατο σε δύο αλληλένδετες καθοριστικές εξελίξεις: στην υιοθέτηση αυταρχικότερων µεθόδων διακυβέρνησης και στην εµφάνιση φασιστικών κινηµάτων και παραστρατιωτικών οµάδων, οι οποίες, ανάλογα µε τις περιπτώσεις, είτε είχαν την ανοχή και πολλές φορές την ενίσχυση του επίσηµου κράτους είτε έρχονταν σε αντιπαράθεση µε αυτό. Κοινός παρονοµαστής πάντως και των δύο φαινοµένων ήταν η βαθιά θεσµική, πολιτική και ιδεολογική κρίση των Γερµανούς, Τούρκους και Βόσνιους Μουσουλµάνους γαιοκτήµονες και δόθηκαν σε Νοτιοσλάβους και Ρουµάνους µικροϊδιοκτήτες. Βλ. Seton-Watson, Eastern Europe,σσ Πρβλ.Rothschild, East Central Europe, σσ και

51 51 κοινωνιών των βαλκανικών κρατών, της οποίας οι καταβολές ανάγονται µεταξύ άλλων και στις συνθήκες κάτω από τις οποίες συγκροτήθηκαν τα εθνικά κράτη στα Βαλκάνια µετά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο. 7 Οι συνθήκες βέβαια που ευνόησαν την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Αλεξάνδρου καθώς και τα ερείσµατα του καθεστώτος στο εσωτερικό και το εξωτερικό δεν ήταν απόρροια µόνο των γενικότερων εξελίξεων στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Το υπόβαθρο του δικτατορικού καθεστώτος συνέθεταν άτοµα και φορείς των οποίων η δραστηριότητα έφερε τη σφραγίδα των ιδιαιτεροτήτων του νεοσύστατου γιουγκοσλαβικού κράτους σε οικονοµικό, κοινωνικό, πολιτισµικό, πολιτικό και γεωπολιτικό επίπεδο. Πιο συγκεκριµένα, τα βασικά στηρίγµατά του αποτελούσαν οι ανώτεροι τραπεζικοί, βιοµηχανικοί και εµπορικοί κύκλοι κυρίως της Κροατίας και της Σλοβενίας, οι γαιοκτήµονες, σηµαντικό τµήµα της σερβικής πολιτικής ηγεσίας- κυρίως µέλη του Ριζοσπαστικού και ηµοκρατικού κόµµατος που ήταν ένθερµοι υποστηρικτές του βασιλιά και στήριζαν την πολιτική τους σταδιοδροµία στην εύνοιά του -, ένα ιδιαίτερα µεγάλο τµήµα του κρατικού µηχανισµού καθώς και µέλη των ανώτερων στρατιωτικών κύκλων. Αυτό άλλωστε αντικατοπτρίζεται και στη σύνθεση της πρώτης κυβέρνησης, της οποίας µάλιστα ο πρόεδρος ήταν ο στρατηγός και διοικητής της βασιλικής φρουράς Petar Živković.Οι υπουργοί στο µεγαλύτερο µέρος τους προέρχονταν από τις τάξεις του Ριζοσπαστικού Κόµµατος και επρόκειτο για τους Nikola Uzunović, Milan Srškić, Božidar Maksimović, Uroš Krulj, Stevan Savković και Lazar Radivojević. Το ηµοκρατικό Κόµµα εκπροσωπούσαν οι Vojslav Marinković και Kosta Kumanudi, ενώ στην κυβέρνηση συµµετείχαν επίσης ο Anton Korošec, ηγέτης του Σλοβενικού Λαϊκού Κόµµατος καθώς και Κροάτες πολιτικοί και οικονοµικοί παράγοντες, όπως οι S.Švrljuga, O.Frangeš, Ž Mažuranić, M.Drinković και T.Alaupović. 8 Η στήριξη που παρείχαν στο καθεστώς οι ανώτεροι οικονοµικοί κύκλοι της Γιουγκοσλαβίας απέρρεε από τον ορατό κίνδυνο του κοινωνικού αναβρασµού, εξαιτίας των τεράστιων οικονοµικών προβληµάτων που ταλάνιζαν το γιουγκοσλαβικό κράτος. Καταρχήν, πρέπει να επισηµανθεί ότι η βιωσιµότητα της γιουγκοσλαβικής οικονοµίας, προσέκρουε, εκτός των άλλων, στην ανοµοιογένεια του γιουγκοσλαβικού χώρου και στο διαφορετικό επίπεδο οικονοµικής ανάπτυξης των περιοχών που τον συναποτελούσαν από το 1918 και εξής. Τα βασικά προβλήµατα που έπρεπε να υπερκεραστούν αφορούσαν, αφενός, τις τεράστιες ζηµιές που προκλήθηκαν λόγω του πολέµου κυρίως στην αγροτική παραγωγή και, αφετέρου, την πολυµορφία των οικονοµικών δοµών και των θεσµικών πλαισίων που αυτές συνεπάγονταν. Επιτακτική ήταν η ανάγκη αντιµετώπισης των δυσκολιών που ανέκυπταν, λόγω της συνύπαρξης διαφορετικών µορφών γαιοκτησίας, διαφορετικών νοµισµάτων, των ισχνών 7 Ό.π., σσ Η ιδεολογία, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες λειτούργησαν και δραστηριοποιήθηκαν τα φασιστικού τύπου κινήµατα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη καθώς και οι σχέσεις τους µε την επίσηµη κρατική εξουσία, µε σηµείο αναφοράς βέβαια την περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, αναλύονται διεξοδικά παρακάτω. 8 Dimić-Žutić-Isailović, Zapisnici, σ.5, σηµ.1, καθώς επίσης σσ , όπου υπάρχουν οι βιογραφίες των µελών του Υπουργικού Συµβουλίου του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας στο χρονικό διάστηµα Πρβλ. Petranović-Zečević, Jugoslavija,σσ , σηµ.2

52 52 εµπορικών συναλλαγών µεταξύ των περιοχών του γιουγκοσλαβικού κράτους και άλλων παραγόντων που πήγαζαν από τον οικονοµικό κατακερµατισµό και κατ επέκταση την έλλειψη ενιαίας εσωτερικής αγοράς. 9 Η εξαιρετικά αργή διαδικασία εναρµόνισης των οικονοµικών συστηµάτων που επικρατούσαν στις διάφορες περιοχές της Γιουγκοσλαβίας, σε συνδυασµό µε τον υπερπληθυσµό, την ισχνή παρουσία κεφαλαίων και επενδύσεων, την έλλειψη εξειδικευµένου εργατικού δυναµικού και τη χαµηλή παραγωγικότητα, αποτελούσαν σαφή δείγµατα της δεινής κατάστασης της γιουγκοσλαβικής οικονοµίας κατά το µεσοπόλεµο. Τα περισσότερα προβλήµατα τα αντιµετώπιζαν οι αγρότες, οι οποίοι αποτελούσαν περίπου το 80% του συνολικού πληθυσµού. Η χαµηλή απόδοση της καλλιεργήσιµης γης, η αδυναµία των µικροκαλλιεργητών να αυξήσουν την παραγωγικότητα µε επενδύσεις, η διόγκωση των χρεών και η δυσβάστακτη άµεση και έµµεση φορολογία οδήγησαν στην εξαθλίωση µεγάλου µέρους του αγροτικού πληθυσµού, το οποίο άρχισε να συσσωρεύεται όχι µόνο στα χωριά αλλά και στις πόλεις. Οι δε εργάτες των πόλεων, οι οποίοι συνιστούσαν περίπου το 10% του πληθυσµού ήλθαν γρήγορα αντιµέτωποι µε τον κίνδυνο της ανεργίας και µε ιδιαίτερα δυσµενείς όρους καθηµερινής διαβίωσης. 10 Τα στρώµατα αυτά δέχτηκαν καίριο πλήγµα από την οικονοµική 9 Η επίπονη διαδικασία δηµιουργίας ενός ενιαίου οικονοµικού συστήµατος στο µεσοπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος απετέλεσε αντικείµενο έρευνας πολλών µελετητών. Βλ. ενδεικτικά το έργο του Jozo Tomasevich, Peasants, Politics and Economic Change in Yugoslavia, Stanford 1955 καθώς και το άρθρο του J.R.Lampe, Unifying the Yugoslav Economy, :Misery and Early Misunderstandings, Dimitrije Djordjević (επιµ.), Τhe Creation of Yugoslavia,Οξφόρδη 1980, σσ Ιδιαίτερα κατατοπιστικό είναι το άρθρο της Smiljana ðurović, Da li su postojale ekonomske granice unutar jugoslovenskog istorijskog prostora ? (Υπήρχαν οικονοµικά σύνορα εντός του γιουγκοσλαβικού ιστορικού χώρου κατά το χρονικό διάστηµα ;), Istorija XX veka 1-2(1992), σσ , ενώ σε σηµαντικές επισηµάνσεις σχετικά µε τις ιδιαιτερότητες του γιουγκοσλαβικού χώρου προβαίνει και ο Ljubodrag Dimić,Srbi i Jugoslavija.Prostor,Društvo,Politika (Οι Σέρβοι και η Γιουγκοσλαβία. Χώρος, Κοινωνία, Πολιτική), Βελιγράδι 1998, σσ Πρβλ. του ιδίου, Selo i grad u Kraljevini Jugoslaviji (Το χωριό και η πόλη στο Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας), Jugoslovenska Država,σσ , όπου παρουσιάζει τη συνύπαρξη αστικών, φυλετικών και ηµιφεουδαρχικών στοιχείων στη γιουγκοσλαβική οικονοµία και κοινωνία κατά το α µισό του 20ου αιώνα ως έναν από τους βασικούς ανασταλτικούς παράγοντες για την ανάπτυξη στην ευρύτερη περιοχή. Το διαφορετικό επίπεδο οικονοµικής ανάπτυξης των περιοχών που συναποτελούσαν το γιουγκοσλαβικό κράτος σε συνδυασµό µε το δύσκαµπτο συγκεντρωτικό σύστηµα διακυβέρνησης νωρίς οδήγησαν σε σηµαντικές δυσαναλογίες στην άσκηση της οικονοµικής πολιτικής. Έτσι, υπήρχαν περιοχές, όπως αυτή της Κροατίας-Σλαβονίας, που επιβαρύνονταν φορολογικά περισσότερο σε σχέση µε τις άλλες υπανάπτυκτες περιοχές του νότου, ενώ οι παραγωγικές επενδύσεις και τα έργα υποδοµής κατευθύνονταν κατά κύριο λόγο στη Σερβία. Αυτό το γεγονός συνιστούσε µία από τις βασικότερες πηγές δυσαρέσκειας των πληθυσµών που διαβιούσαν σε περιοχές-πρώην κτήσεις της Αυστροουγγαρίας έναντι της συγκεντρωτικής διοίκησης του Βελιγραδίου, που σε πολλές περιπτώσεις προσλάµβανε διαστάσεις ανοικτής αµφισβήτησης των θεσµών και των µηχανισµών εξουσίας του γιουγκοσλαβικού κράτους. Βλ. Gunnar Hering, Συστηµικές Πολιτικές Κρίσεις στη Γιουγκοσλαβία του Μεσοπολέµου, Μνήµων16(1994), σσ L.S. Stavrianos, The Balkans since 1453, Νέα Υόρκη 1958, σσ Σχετικά µε τη δεινή θέση στην οποία σταδιακά είχαν περιέλθει τα ευρύτερα κοινωνικά στρώµατα στο µεσοπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος βλ.todor Stojkov, Opozicija u vreme šestojanuarske diktature ( Η αντιπολίτευση την εποχή της δικτατορίας της 6ης Ιανουαρίου ), Prosveta, Βελιγράδι 1969, σσ πρβλ. Čulinović, Jugoslavija,τ.2,σσ και Milosav Janićijević, Stvaralačka Inteligencija Meñuratne Yugoslavije(Η δηµιουργική διανόηση της µεσοπολεµικήςγιουγκοσλαβίας), Institut društvenih nauka, Βελιγράδι 1984, σσ

53 53 κρίση του της οποίας ο αντίκτυπος στη Γιουγκοσλαβία έγινε αισθητός κυρίως το έτος 1932-, καθώς η κατακόρυφη πτώση των τιµών των γεωργικών προϊόντων και η ραγδαία µείωση της εισροής κεφαλαίων για ένα χρονικό διάστηµα σχεδόν παρέλυσαν τους ήδη προβληµατικούς τοµείς της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, του εξαγωγικού εµπορίου και της βιοµηχανίας. Προς τα τέλη λοιπόν της δεκαετίας του 20, οι σηµαντικότεροι οικονοµικοί παράγοντες της Γιουγκοσλαβίας ήταν πλέον πεπεισµένοι πως ο µοναδικός εγγυητής των συµφερόντων τους θα ήταν ένα αυταρχικό συγκεντρωτικό καθεστώς. 11 Σηµαντική ήταν επίσης η στήριξη που παρείχε στο καθεστώς µέρος της σερβικής πολιτικής ηγεσίας που προερχόταν από τις τάξεις του Ριζοσπαστικού και ηµοκρατικού Κόµµατος. Η σύνθεση αυτών των δύο πολιτικών σχηµατισµών, που είχαν διαδραµατίσει σηµαντικό ρόλο στις πολιτικές αντιπαραθέσεις της κοινοβουλευτικής περιόδου, ήταν ιδιαίτερα ετερογενής, καθώς υπήρχαν στους κόλπους τους διάφορες ασύµβατες µεταξύ τους τάσεις και µικροοµάδες µε αντικρουόµενες επιδιώξεις. Έτσι, εκτός από αυτούς που υποστήριζαν τη διατήρηση της εθνικής και κρατικής ενότητας στα πλαίσια ενός κοινοβουλευτικού συστήµατος, υπήρχαν και στα δύο κόµµατα σηµαντικές πολιτικές φυσιογνωµίες των οποίων οι απόψεις ταυτίζονταν µε αυτές ακραίων πολιτικών και στρατιωτικών κύκλων σχετικά µε την ανάγκη εγκαθίδρυσης ενός αυταρχικού καθεστώτος εν ονόµατι της διαφύλαξης της ενότητας του κράτους. 12 Επιπλέον, όπως άλλωστε ίσχυε και σε άλλα βαλκανικά κράτη εκείνη την περίοδο, δεν είναι αµελητέα η στήριξη που παρείχε στο καθεστώς µέρος των διανοουµένων, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν σερβικής 11 Stojkov, Opozicija, σσ Συγκεκριµένα και στο Ριζοσπαστικό και στο ηµοκρατικό Κόµµα υπήρχαν πολιτικοί κύκλοι που είχαν συσπειρωθεί γύρω από την αυλή και το πρόσωπο του βασιλιά Αλέξανδρου, οι λεγόµενοι αυλικοί ριζοσπάστες (dvorski radikali) και αυλικοί δηµοκρατικοί (dvorski demokrati) αντίστοιχα. Έχοντας την υποστήριξη αυτών των οµάδων ο βασιλιάς Αλέξανδρος ήταν σε θέση να παρεµβαίνει ποικιλοτρόπως στα πολιτικά πράγµατα κατά τη δεκαετία του 20, µε αποτέλεσµα να διαταράσσεται η οµαλή λειτουργία των κοινοβουλευτικών θεσµών. Όσον αφορά την επιρροή των στρατιωτικών κύκλων στον πολιτικό βίο, τις σχέσεις τους µε το βασιλιά Αλέξανδρο και τον αντίκτυπο της δράσης τους στη λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήµατος, τόσο στα πλαίσια του ανεξάρτητου σερβικού κράτους, όσο και στα πλαίσια του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, αξίζει να επισηµανθούν τα εξής: Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες επανήλθε στο θρόνο η δυναστεία των Καραγιώργεβιτς και εδραιώθηκε ο κοινοβουλευτισµός το 1903 στη Σερβία ευνόησαν τη συνεχή ανάµειξη των στρατιωτικών στα πολιτικά δρώµενα. Αποκορύφωµα αυτής της ανάµειξής τους υπήρξε η σύσταση το 1911 της µυστικής οργάνωσης Ένωση ή Θάνατος, γνωστής και ως Μαύρη Χείρ (Crna Ruka), που έθεσε ως στόχο την ένωση µε κάθε µέσο όλων των Σέρβων σε ένα κράτος. Γρήγορα η δράση της οργάνωσης προσέλαβε ανεξέλεγκτες διαστάσεις, καθώς τα µέλη της ενεπλάκησαν σε µία σειρά τροµοκρατικών ενεργειών και δολοφονιών, µε σηµαντικότερη αυτή του διαδόχου της Αυστρίας Φραγκίσκου Φερδινάνδου τον Ιούνιο 1914, η οποία αποτέλεσε την αφορµή του Α Παγκοσµίου Πολέµου. Προκειµένου να εξουδετερώσει την οργάνωση, ο Αλέξανδρος στηρίχθηκε σε µία άλλη κλίκα αξιωµατικών, η οποία έφερε το όνοµα Λευκή Χείρ (Bela Ruka) και της οποίας τα µέλη αργότερα κατείχαν θέσεις-κλειδιά στον κρατικό µηχανισµό, τόσο κατά τη διάρκεια της κοινοβουλευτικής περιόδου, όσο και κατά τη διάρκεια της απολυταρχικής διακυβέρνησης του κράτους. Βλ. Stojkov, Opozicija, σ.15. Γενικά για την προσωπικότητα και τον τρόπο άσκησης εξουσίας του βασιλιά Αλέξανδρο βλ. Stephen Graham, Alexander of Yugoslavia.The Story of the King Who Was Murdered at Marseilles,Ηνωµένες Πολιτείες 1972, ολόκληρο. Βλ.επίσης Branislav Gligorijević, King Aleksandar I Karañorñević, Peter Radan-Aleksandar Pavković (επιµ.), The Serbs and their Leaders in the Twentieth Century,Αγγλία Ηνωµένες Πολιτείες 1997, σσ

54 54 προελεύσεως και είχαν στελεχώσει τον κρατικό µηχανισµό κατά τη δεκαετία του 20. Υπήρχε εξάλλου και µία µικρή οµάδα όχι µόνο της σερβικής αλλά και της κροατικής διανόησης η οποία είχε γαλουχηθεί µε την ιδεολογία του γιουγκοσλαβισµού, παρέµενε πιστή σε αυτήν και µε τη συγγραφή βιβλίων και άρθρων προσπαθούσε να προσδώσει επιστηµονική βάση στην αρχή της εθνικής και κρατικής ενότητας, ότι δηλαδή οι Σέρβοι, Κροάτες και Σλοβένοι αποτελούσαν ένα και µόνο έθνος. 13 Θετική στάση απέναντι στις εξελίξεις που δροµολόγησαν την εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος στη Γιουγκοσλαβία κράτησαν κυρίως πολιτικοί κύκλοι των χωρών της Γαλλίας, της Μεγάλης Βρετανίας και της Τσεχοσλοβακίας. Αυτή η στάση ήταν άµεσα συνυφασµένη µε παράγοντες γεωπολιτικής φύσεως και συγκεκριµένα µε την αντιπαλότητα που υπήρχε ανάµεσα στις δυνάµεις που υποστήριζαν τη διατήρηση του εξαιρετικά εύθραυστου συστήµατος των Βερσαλλιών και σε αυτές που επεδίωκαν την ανατροπή του. Μία ενιαία, ισχυρή και σταθερή Γιουγκοσλαβία, εξαιτίας του νευραλγικού χώρου που κάλυπτε, αποτελούσε µία από τις ασφαλιστικές δικλείδες για τη σταθερότητα και κατ επέκταση για τα συµφέροντα των νικητριών δυνάµεων στην ευρύτερη περιοχή. 14 Ωστόσο, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 20 οι γιουγκοσλαβικές κυβερνήσεις είχαν να αντιµετωπίσουν µία σειρά αλληλένδετων προβληµάτων που αποτελούσαν παράγοντες αστάθειας: 1) τη σερβοκροατική αντιπαράθεση που πυροδοτούνταν εκτός των άλλων από τον αποκλεισµό των Κροατών από τα κέντρα εξουσίας, 2) την εµφάνιση και δράση εθνικιστικών οργανώσεων, όπως για παράδειγµα της βουλγαρικής VMRO και του Κοµιτάτου του Κοσόβου, οι οποίες δηµιουργούσαν εστίες αναταραχής και συγκρούσεων σε περιοχές µε συµπαγείς σλαβικούς και αλβανικούς πληθυσµούς και 3) την εχθρική στάση των γειτονικών ευρωπαϊκών και βαλκανικών κρατών, ιδιαίτερα της Ιταλίας, της Ουγγαρίας και της Βουλγαρίας, οι οποίες ασκούσαν αναθεωρητική πολιτική και είχαν σαφείς επεκτατικές βλέψεις εις βάρος της Γιουγκοσλαβίας. 15 Η αποτυχία των κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων να επιλύσουν τα φλέγοντα 13 Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές των V.Novak, N.Bartulović και Vladimir Dvorniković, οι οποίοι αναπτύσσοντας επιχειρηµατολογία βασισµένη σε ανθρωπολογικά και εθνογραφικά κριτήρια προσπάθησαν να αποδείξουν την ύπαρξη ενός γιουγκοσλαβικού έθνους. Βλ. Janićijević, Stvaralačka Inteligencija, σσ Γενικά για τα γεωπολιτικά συµφέροντα που διαµόρφωσαν το περιεχόµενο των συνθηκών ειρήνης που υπογράφτηκαν την επαύριο του Α Παγκοσµίου Πολέµου βλ. E.H. Carr, International Relations between the Two World Wars, ,Λονδίνο 1947,σσ.3κ.ε. Πρβλ. Σ.Θ. Λάσκαρις, ιπλωµατική Ιστορία της Συγχρόνου Ευρώπης( ),Θεσσαλονίκη 1954, σσ.125κ.ε. Σχετικά µε την χάραξη των συνόρων και τη γεωπολιτική σηµασία του γιουγκοσλαβικού κράτους βλ. Ivo J. Lederer, Yugoslavia at the Paris Peace Conference. A study in Frontiermaking, Yale University Press, New Haven-London 1963, ολόκληρο. Πρβλ. Andrej Mitrović, The Peace Conference in Paris and the Yugoslav State:An Historical Evaluation,The Creation of Yugoslavia ,Dimitrije Djordjević(επιµ.), Οξφόρδη 1980, σσ Βλ. επίσης Čulinović, Jugoslavija, τ.1, σσ.298κ.ε. 15 Η στενή συνεργασία µεταξύ των εθνικιστικών οργανώσεων, η ανεπίσηµη στήριξη που παρείχαν οι κυβερνήσεις της Βουλγαρίας και της Αλβανίας και η υπόθαλψη αποσχιστικών κινήσεων από την Ιταλία, στα πλαίσια µάλιστα του γαλλοϊταλικού ανταγωνισµού στα Βαλκάνια, ο οποίος είχε ενταθεί από τα µέσα της δεκαετίας του 20, συνέβαλαν στη δηµιουργία µίας έκρυθµης κατάστασης στην περιοχή. Βλ. σχετ. Vuk Vinaver, Jugoslavija i Francuska izmeñu dva rata(η Γιουγκοσλαβία και η Ελλάδα κατά το µεσοπόλεµο), Institut za savremenu istoriju, Βελιγράδι 1985, κυρίως σσ.89κ.ε. Πρβλ. Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ.5κ.ε.

55 55 προβλήµατα και να κατευνάσουν τις εντάσεις στο εσωτερικό και ειδικότερα τα αιµατηρά γεγονότα του 1928 είχαν θορυβήσει τους γαλλικούς πολιτικούς κύκλους. Γι αυτό το λόγο αντιµετώπισαν την εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος ως ένα προσωρινό µέτρο, για να µπορέσει να βγει η χώρα από την κρίση Η Ι ΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΝΩΤΙΚΟΥ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΣΜΟΥ: ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ Η εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου στις 6 Ιανουαρίου 1929 σηµατοδότησε µία νέα περίοδο για το γιουγκοσλαβικό κράτος σε θεσµικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο. Η συνισταµένη των αλλαγών που δροµολογήθηκαν κατά το χρονικό διάστηµα ήταν η µετατροπή της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας σε κρατικό δόγµα και η προσπάθεια εµπέδωσης της εθνικής και κρατικής ενότητας. Επρόκειτο, δηλαδή, για την εφαρµογή του λεγόµενου ενωτικού γιουγκοσλαβικού µοντέλου, βάσει του οποίου ο γιουγκοσλαβισµός ταυτιζόταν µε την ιδέα της µίας γλώσσας(σερβοκροατικής), του ενός λαού(γιουγκοσλαβικού) και του ενός κράτους(γιουγκοσλαβικού). Ουσιαστικά, λοιπόν, ο βασιλιάς Αλέξανδρος και οι πολιτικοί που τον στήριζαν πίστευαν πως ο ενωτικός γιουγκοσλαβισµός θα µπορούσε µε την επιστράτευση του συνόλου του κρατικού µηχανισµού να εξαλείψει τις τοπικές και εθνικές παραδόσεις και να επιφέρει την πολυπόθητη ενότητα. Μπορούµε να διακρίνουµε δύο φάσεις στην περίοδο διακυβέρνησης του βασιλιά Αλεξάνδρου: Η πρώτη φάση καλύπτει το χρονικό διάστηµα , κατά το οποίο έγιναν συστηµατικές προσπάθειες εδραίωσης και προβολής του δικτατορικού καθεστώτος σε όλα τα επίπεδα η δεύτερη φάση καλύπτει το χρονικό διάστηµα , οπότε µε την παραχώρηση του Συντάγµατος του 1931 και τη συγκρότηση του κυβερνητικού πολιτικού κόµµατος, το γιουγκοσλαβικό κράτος εισήλθε στην περίοδο του συγκαλυµµένου απολυταρχισµού (prikriveni absolutizam). 17 Σε αυτή τη φάση άρχισαν να εκδηλώνονται σηµαντικές αντιθέσεις στους κόλπους του καθεστώτος σχετικά µε θεσµικά και ιδεολογικά ζητήµατα. Έτσι, ήδη από τα τέλη του 1930 άρχισαν να εκφράζονται αντικρουόµενες απόψεις και τάσεις σχετικά µε τον τρόπο προώθησης και εδραίωσης του γιουγκοσλαβισµού στους πληθυσµούς. Συγκεκριµένα, την πρώτη τάση εξέφραζαν όσοι επέµεναν στη διατήρηση του απολυταρχισµού χωρίς καµία θεσµική µεταβολή και την όσο το δυνατό πιο άµεση εξάλειψη των τοπικών και εθνικών ιδιαιτεροτήτων µε σκοπό την απόλυτη επικράτηση του γιουγκοσλαβισµού. Τη δεύτερη τάση εξέφραζαν όσοι πίστευαν στην ανάγκη σταδιακής µετάβασης σε έναν ελεγχόµενο κοινοβουλευτισµό και εφαρµογής ενός ρεαλιστικού γιουγκοσλαβικού µοντέλου (realno jugoslovenstvo), το οποίο θα ισοδυναµούσε µε τη γόνιµη σύνθεση του κροατισµού, του σερβισµού και του σλοβενισµού µε το 16 Stojkov, Opozicija, σσ Αυτόν τον όρο χρησιµοποίησε ο νοµικός και ιστορικός Ferdo Čulinović, για να περιγράψει τις προσπάθειες του βασιλιά Αλεξάνδρου να προσδώσει µία επίφαση νοµιµότητας και συνταγµατικότητας στο καθεστώς: Čulinović, Jugoslavija,τ.2, σσ.29κ.ε.

56 56 γιουγκοσλαβισµό.αυτός ο προβληµατισµός σχετικά µε την αποτελεσµατικότερη προώθηση της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας εντάθηκε και κορυφώθηκε µετά το θάνατο του βασιλιά Αλεξάνδρου, οπότε σταδιακά άρχισε να εγκαταλείπεται το ενωτικό γιουγκοσλαβικό µοντέλο Οι θεσµικές και διοικητικές µεταβολές που δροµολόγησε το δικτατορικό καθεστώς του βασιλιά Αλεξάνδρου Από το περιεχόµενο των νοµικών πράξεων και διαταγµάτων που εκδόθηκαν κατά την περίοδο µπορούµε να βγάλουµε σηµαντικά συµπεράσµατα για το χαρακτήρα του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου. ιαπιστώνουµε, λοιπόν, ότι το καθεστώς διέθετε τόσο τα τυπικά χαρακτηριστικά των δικτατοριών και των αυταρχικών καθεστώτων που είχαν αρχίσει να εγκαθιδρύονται και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη όσο και σηµαντικές ιδιαιτερότητες που προφανώς σχετίζονταν µε τις ιδιάζουσες πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν τότε στη Γιουγκοσλαβία. Το νοµικό κείµενο µε το οποίο τυπικά αλλά και ουσιαστικά εγκαινιάστηκε το δικτατορικό καθεστώς ήταν η περίφηµη ιακήρυξη της 6 ης Ιανουαρίου (Proklamacija), ένα κείµενο το οποίο δεν στερείτο καθόλου των τυπικών µοτίβων και στερεοτύπων που υπήρχαν σε ανάλογα κείµενα αυταρχικών καθεστώτων. Στην αρχή της ιακήρυξης ο βασιλιάς επεσήµανε πως ήλθε η στιγµή να απευθυνθεί στο λαό άµεσα, χωρίς µεσολαβητές, και να του καταθέσει µε ειλικρίνεια όσα του πρόσταζε η αγάπη του προς την πατρίδα. Στη συνέχεια της ιακήρυξης ο βασιλιάς επεσήµανε πως οι προσδοκίες του για βελτίωση της κατάστασης στο εσωτερικό δεν ευοδώθηκαν και πως πλέον η εσωτερική ανωµαλία επηρέαζε άµεσα και καίρια την εικόνα του κράτους στο εξωτερικό. Επιπλέον, στο κείµενο γινόταν λόγος για χρεοκοπία του κοινοβουλευτισµού, ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως φαινόµενο το οποίο άρχιζε να οδηγεί στην πνευµατική παρακµή και την εθνική διάσπαση, ενώ ο βασιλιάς έθεσε ως ανώτατο στόχο της διακυβέρνησής του, αλλά και ως ανώτατο νόµο για τον κάθε πολίτη τη διαφύλαξη της εθνικής και κρατικής ενότητας. Στο τέλος ανακοίνωσε την κατάλυση του Συντάγµατος της 28 ης Ιουνίου 1921 και τη διάλυση της Βουλής που είχε εκλεγεί στις 11 Νοεµβρίου Η συγκεκριµένη ιακήρυξη αποτελεί το πρώτο δείγµα ενός απροκάλυπτα απολυταρχικού καθεστώτος, καθώς µε αυτή ο βασιλιάς α) κατέλυσε το Σύνταγµα του 1921, β) διέλυσε τη Βουλή, γ) προέβαλε τον εαυτό του ως το µοναδικό φορέα της ανώτατης εξουσίας και δ) ανακήρυξε ως θεµελιώδες πρόγραµµα της διακυβέρνησής του τη διαφύλαξη της εθνικής και κρατικής ενότητας. 19 Οι νοµικές πράξεις και τα διατάγµατα που ακολούθησαν επιβεβαίωσαν τον απολυταρχικό και ολοκληρωτικό χαρακτήρα του καθεστώτος. Έτσι, στις 18 Dimić, Kulturna politika, τ.1, σσ.278κ.ε. 19 Για το κείµενο της ιακήρυξης και τη µετάφρασή του βλ. κατωτ. παράρτηµα, αρ.1, σσ βλ. επίσης Proklamacija Kralja Aleksandra od 6. Januara godine( ιακήρυξη του βασιλιά Αλεξάνδρου της 6 ης Ιανουαρίου 1929), Βελιγράδι, 6 Ιανουαρίου 1929, Čulinović, Dokumenti,σσ

57 57 13 Ιανουαρίου 1929 ο πρωθυπουργός της πρώτης κυβέρνησης του καθεστώτος, ο στρατηγός Petar Živković, ο οποίος έχαιρε της εκτίµησης του βασιλιά, εξέθεσε τις κατευθυντήριες γραµµές του κυβερνητικού προγράµµατος µε µία διακήρυξη, όπου µεταξύ άλλων επισηµαινόταν η πρόθεση του βασιλιά να διασφαλίσει την τάξη και την πειθαρχία στην κρατική διοίκηση και να δροµολογήσει όσο το δυνατό πιο σύντοµα την ενοποίηση της κρατικής νοµοθεσίας. 20 Εξάλλου, τα δύο διατάγµατα τα οποία είχαν εκδοθεί την ηµέρα της ιακήρυξης του βασιλιά Αλεξάνδρου, το ιάταγµα σχετικά µε τη Βασιλική Εξουσία και την Ανώτατη Κρατική ιοίκηση(zakon o Kraljevskoj Vlasti i Vrhovnoj Upravi) και το ιάταγµα σχετικά µε την Προστασία της ηµόσιας Ασφάλειας και Τάξης(Zakon o Zaštiti Javne Bezbednosti i Poretka u Državi), δεν άφηναν περιθώρια για παρερµηνείες: Το πρώτο όριζε ξεκάθαρα ως ανώτατο φορέα όλων των εξουσιών το βασιλιά, ο οποίος δεν ήταν υπόλογος σε κανέναν, ενώ µε το δεύτερο απαγορεύθηκε η λειτουργία όλων των πολιτικών κοµµάτων και ενώσεων που είχαν συγκροτηθεί σε εθνική ή θρησκευτική βάση. 21 Εκτός από τα προαναφερθέντα διατάγµατα τα οποία στοιχειοθετούσαν το νοµικό πλαίσιο ενός τυπικού δικτατορικού καθεστώτος, υπήρχαν και διατάγµατα τα οποία πιστοποιούσαν στην ουσία και τον ιδιότυπο χαρακτήρα του. Στην προκειµένη περίπτωση ιδιαίτερης µνείας χρήζει το ιάταγµα για την Ονοµασία και τη ιαίρεση του Βασιλείου σε ιοικητικές Περιφέρειες (Zakon o Nazivu i Podeli Kraljevine na Upravna Područja), το οποίο εκδόθηκε στις 3 Οκτωβρίου Συγκεκριµένα, προέβλεπε τη µετονοµασία του κράτους από Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων σε Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας και τη διαίρεσή του σε εννέα διοικητικές περιφέρειες- µπανόβινες(banovina).ο διαχωρισµός και η ονοµασία των νέων διοικητικών περιοχών έγινε βάσει γεωγραφικών κριτηρίων, ενώ αποφεύχθηκαν τα ονόµατα που παρέπεµπαν σε ιστορικές περιοχές. Έτσι οι εννέα µπανόβινες έφεραν τα ονόµατα των αντίστοιχων σηµαντικότερων ποταµών που υπήρχαν σε κάθε διοικητική περιοχή. Οι διοικητικές περιφέρειες, λοιπόν, ήταν οι εξής:1) Dravska Banovina µε πρωτεύουσα τη Ljubljana (Λιουµπλιάνα), 2) Savska Banovina µε πρωτεύουσα το Zagreb(Zάγκρεµπ), 3) Vrbaska Banovina µε πρωτεύουσα τη Banja Luka(Μπάνια Λούκα), 4) Primorska Banovina µε πρωτεύουσα το Split(Σπλιτ), 5) Drinska Banovina µε πρωτεύουσα το Sarajevo(Σαράγιεβο), 6) Zetska Banovina µε πρωτεύουσα την πόλη Cetinje (Κετίγγη), 7) Dunavska Banovina µε πρωτεύουσα το Novi Sad(Νόβι Σαντ), 8) Moravska Banovina µε πρωτεύουσα την πόλη Niš (Νίσσα), 9) Vardarska Banovina µε πρωτεύουσα την πόλη Skopje(Σκόπια). Το Βελιγράδι µαζί µε την πόλη Zemun(Ζέµουν) και το Pančevo(Πάντσεβο) απετέλεσαν ιδιαίτερη διοικητική ενότητα, η οποία τέθηκε υπό την άµεση εποπτεία του Υπουργείου 20 Deklaracija Vlade generala Petra Živkovića( Η κυβερνητική διακήρυξη της κυβέρνησης του στρατηγού Petar Živković), Βελιγράδι, 13 Ιανουαρίου 1929, ό.π.,σ Zakon o Kraljevskoj Vlasti i Vrhovnoj Državnoj Upravi( ιάταγµα σχετικά µε τη Βασιλική Εξουσία και την Ανώτατη Κρατική ιοίκηση), Βελιγράδι, 6 Ιανουαρίου 1929 καθώς και Zakon o Zaštiti Javne Bezbednosti i Poretka u Državi( ιάταγµα σχετικά µε την προστασία της ηµόσιας Ασφάλειας και Τάξης), Βελιγράδι, 6 Ιανουαρίου 1929, Petranović-Zečević, Jugoslavija,σ.315.

58 58 Εσωτερικών. 22 Στην κάθε µπανόβινα υπήρχαν τόσο τα κεντρικά διοικητικά όσο και τα τοπικά όργανα, τα οποία υπάγονταν στον Μπάνο, που ήταν επικεφαλής κάθε µπανόβινας. Ο Μπάνος διοριζόταν από το Βασιλιά µετά από πρόταση του Υπουργικού Συµβουλίου και αποτελούσε τον εκπρόσωπο της κεντρικής διοίκησης στην µπανόβινα. Τα τοπικά όργανα κάθε διοικητικής περιφέρειας συνιστούσαν το Συµβούλιο(Banovinsko veće) και η Επιτροπή(Banovinski Odbor), των οποίων η οργάνωση και οι αρµοδιότητες καθορίζονταν µε ειδικό νόµο. Το Συµβούλιο, του οποίου τα µέλη εκλέγονταν µε άµεση ψηφοφορία, αποτελούσε το νοµοθετικό όργανο και η Επιτροπή το εκτελεστικό όργανο της κάθε µπανόβινας. 23 Αυτού του είδους η διοικητική διαίρεση της Γιουγκοσλαβίας εξυπηρετούσε το στόχο της σταδιακής εξάλειψης των ιστορικών περιοχών και των ξεχωριστών εθνικών παραδόσεων από την πολιτική ζωή του Βασιλείου και συµβάδιζε µε το πνεύµα του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού. Αν και η προσπάθεια εµπέδωσης της κρατικής ενότητας σε διοικητικό επίπεδο είχε εγκαινιαστεί ήδη το 1922 µε τη διαίρεση του Βασιλείου σε 33 διοικητικές περιφέρειες, το ιάταγµα της 3 ης Οκτωβρίου 1929 ουσιαστικά συστηµατοποίησε και ολοκλήρωσε αυτή την προσπάθεια. 24 Συγκεκριµένα, λοιπόν, οι περιοχές όπου κατοικούσαν συµπαγείς κροατικοί πληθυσµοί, δηλαδή η Κροατία, Σλαβονία και αλµατία, εντάχθηκαν στη Savska και Primorska Banovina οι περιοχές µε συµπαγείς σερβικούς πληθυσµούς εντάχθηκαν στην Dunavska, Moravska, Drinska, Vardarska και Moravska Banovina η Σλοβενία στο σύνολό της εντάχθηκε στα πλαίσια της Dravska Banovina, το Μαυροβούνιο στα πλαίσια της Zetska Banovina και η Μακεδονία στη Vardarska Banovina. 25 Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση των πληθυσµιακά µεικτών περιοχών της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Βοϊβοδίνας, οι οποίες αποτελούσαν ταυτόχρονα και το πεδίο αλληλοσυγκρουόµενων διεκδικήσεων των Σέρβων και Κροατών. Συγκεκριµένα, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη ήταν µία περιοχή µε εξαιρετική γεωγραφική θέση, σηµαντική πληθυσµιακή και θρησκευτική ανοµοιογένεια και µία ιδιαίτερη πολιτισµική φυσιογνωµία την οποία είχε διαµορφώσει στο πέρασµα των αιώνων. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της πληθυσµιακής απογραφής της 31 ης Ιανουαρίου 1921, από το σύνολο του πληθυσµού που έφτανε τα το 43,9% ήταν Σέρβοι ορθόδοξοι, το 31,1% ήταν µουσουλµάνοι και το 23,5% καθολικοί Κροάτες. Άσχετα από το ότι οι Σέρβοι διατηρούσαν µία σχετική πλειοψηφία, οι πληθυσµιακές αναλογίες και τα ποσοστά δεν ήταν διόλου αµελητέα και 22 Zakon o Nazivu i Podeli Kraljevine na Upravna Područja( ιάταγµα για την Ονοµασία και τη ιαίρεση του Βασιλείου σε ιοικητικές Περιφέρειες), Βελιγράδι, 3 Οκτωβρίου 1929, Čulinović, Dokumenti, σ Branislav Gligorijević, Unutrašnje (administrativne) granice Jugoslavije izmeñu dva svetska rata [Τα εσωτερικά (διοικητικά) σύνορα της Γιουγκοσλαβίας κατά το Μεσοπόλεµο ], Istorija XX veka 1-2(1992), σσ.27-34, εδώ σ Σχετικά µε το ιδεολογικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονταν οι διοικητικές µεταβολές που έλαβαν χώρα στο γιουγκοσλαβικό κράτος κατά το µεσοπόλεµο, βλ. Momčilo Zečević, Ideološke osnove jugoslovenskih unutrašnjih razgraničenja (Οι ιδεολογικές βάσεις των εσωτερικών συνόρων της Γιουγκοσλαβίας), Istorija XX veka1-2(1992), σσ Gligorijević, Unutrašnje granice, σ.32.

59 59 άφηναν περιθώρια για προβολή αλληλοσυγκρουόµενων εθνικών αξιώσεων. Από την ίδρυση κιόλας του γιουγκοσλαβικού κράτους έγιναν προσπάθειες, προκειµένου να διασπαστεί η συγκεκριµένη ιστορική περιοχή και να αναιρεθεί ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της. Αυτό το σκοπό εξυπηρετούσε τόσο το ιάταγµα του 1922, µε το οποίο η Βοσνία-Ερζεγοβίνη διαιρέθηκε σε έξι διοικητικές περιοχές, τη Sarajevska, Vrbaska, Bihačka, Tuzlanska, Travnička και Mostarska, όσο και το ιάταγµα του 1929, βάσει του οποίου εντάχθηκε στα διοικητικά όρια τεσσάρων µπανοβίνων: της Vrbaska, Drinska, Zetska και Primorska Banovina. Στις δύο πρώτες µπανόβινες εντάχθηκε το µεγαλύτερο µέρος της συγκεκριµένης περιοχής, ενώ ένα µικρό τµήµα της εντάχθηκε στην Zetska Banovina µαζί µε την περιοχή του Μαυροβουνίου και στην Primorska Banovina µαζί µε την περιοχή της αλµατίας. Όπως φαίνεται από τον παρακάτω πίνακα, στις τρεις από τις τέσσερις µπανόβινες καθώς και στις περισσότερες βοσνιακές περιοχές οι Σέρβοι διατηρούσαν την απόλυτη ή τη σχετική πλειοψηφία και ακολουθούσαν οι µουσουλµάνοι και οι Κροάτες. 26 Πίνακας 1: Η πληθυσµιακή σύνθεση των µπανοβίνων Vrbas, Drinska, Zetska και Primorska σύµφωνα µε την απογραφή της 31 ης Μαρτίου 1931 Μπανόβινες Ορθόδοξοι (Σέρβοι) Μουσουλµάνοι (Βόσνιοι) Καθολικοί (Κροάτες) Άλλοι 1.Vrbas-24 περιοχές (57,89%) (24,12%) (16,66%) (1,33%) 23 βοσνιακές (57,09%) (24,78%) (16,79%) (1,36%) 2. Drinska- 37 περιοχές (64,70%) (23,23%) (11,05%) (1,02%) 16 βοσνιακές (37,20%) (41,51%) (19,50%) (1,79%) 3. Zetska-32 περιοχές (55,80%) (34,11%) (9,96%) (0,13%) 6 βοσνιακές (62,32%) (32,68%) (5,30%) 82 (0,06%) 4.Primorska Για την ιδιαίτερη φυσιογνωµία και το διοικητικό καθεστώς στο οποίο υπήχθη η περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στα πλαίσια του µεσοπολεµικού γιουγκοσλαβικού κράτους βλ. ενδεικτικά Mira Radojević, Bosna i Herzegovina u raspravama o državnom ureñenju Kraljevine(SHS) Jugoslavije godine,(η Βοσνία και Ερζεγοβίνη στις συζητήσεις σχετικά µε την αναδιοργάνωση του κράτους της µοναρχικής Γιουγκοσλαβίας στο διάστηµα ), Istorija XX veka1(1994), σσ Βλ. επίσης Zdravko Antonić, Bosna i Hercegovina u Jugoslaviji (H Βοσνία και Ερζεγοβίνη στη Γιουγκοσλαβία ), Jugoslovenska Država ( To Γιουγκοσλαβικό Κράτος ),Institut za savremenu istoriju, Βελιγράδι 1999, σσ Πρβλ. Džaja, Die politische Realität,σσ.159κ.ε.

60 60 περιοχές (15,35%) (7,69%) (76,80%) (0,16%) 8 βοσνιακές (14,92%) (21,42%) (63,56%) (0,09%) Πηγή:Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31 marta 1931(Τελικά αποτελέσµατα της πληθυσµιακής απογραφής της 31 ης Μαρτίου 1931),τ.2,Βελιγράδι 1938, Džaja, Die politische Realität, σ.168. Η περίπτωση της Βοϊβοδίνας, αν και είχε αρκετές οµοιότητες µε αυτήν της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, είχε ταυτόχρονα και σηµαντικές ιδιαιτερότητες. Η συγκεκριµένη περιοχή, η οποία περιελάµβανε το Βανάτο, τη Μπάτσκα και τη Μπαράνια, είχε µία εξαιρετικά µεικτή εθνολογική σύνθεση, καθώς στους κόλπους της δεν διαβιούσαν µονο Σέρβοι και Κροάτες, αλλά και άλλες εθνότητες, όπως Ούγγροι, Γερµανοί, Ρουµάνοι και Σλοβάκοι. Στη συνείδηση των Σέρβων η Βοϊβοδίνα ήταν το πνευµατικό λίκνο του σερβισµού, καθώς οι σερβικοί πληθυσµοί που είχαν καταφύγει εκεί κατόρθωσαν κατά το 18 ο και 19 ο αιώνα να σηµειώσουν µεγάλη οικονοµική και πνευµατική πρόοδο, να ιδρύσουν σηµαντικές πολιτιστικές εταιρείες και συλλόγους και κατ επέκταση να δώσουν σηµαντική ώθηση στη σερβική εθνική αφύπνιση. Η Βοϊβοδίνα είχε αποτελέσει αντικείµενο οξείας αντιπαράθεσης µεταξύ Σέρβων και Κροατών ήδη από τα µέσα του 19 ου αιώνα, κυρίως εξαιτίας της µικρής περιοχής του Σρεµ(Srem ή Srijem), η οποία βρισκόταν ανάµεσα στους ποταµούς ούναβη και Σαύο. Συγκεκριµένα, οι Κροάτες θεωρούσαν πως το Σρεµ ήταν αναπόσπαστο κοµµάτι της Σλαβονίας και κατ επέκταση του Βασιλείου της Κροατίας, Σλαβονίας και της αλµατίας. Αυτή τους την πεποίθηση τη στήριζαν στα ιστορικά και νοµικά δίκαια του κροατικού έθνους τα οποία συνδέονταν µε νοµικές πράξεις και συµφωνίες που είχαν υπογραφεί µε το ουγγρικό κράτος, βάσει των οποίων το Σρεµ συνιστούσε µία από τις ζουπανίες της κροατικής και της ουγγρικής Σλαβονίας. Από την πλευρά τους οι Σέρβοι θεµελίωναν τις αξιώσεις τους στην αριθµητική υπεροχή των Σέρβων, που ήταν αποτέλεσµα των συνεχών πληθυσµιακών µετακινήσεών τους προς τα βόρεια κατά τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας, καθώς και στην ιδιαίτερη σηµασία που είχε η συγκεκριµένη περιοχή στη σερβική ιστορία και τον πολιτισµό. 27 Στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους η Βοϊβοδίνα και το Σρεµ υπέστησαν τις εξής διοικητικές µεταβολές: Με το ιάταγµα της 26 ης Απριλίου 1922 η 27 Σχετικά µε τη σερβοκροατική διαµάχη γύρω από την περιοχή της Βοϊβοδίνας και ειδικότερα του Σρεµ, βλ. Vasilije Krestić, Srpsko-hrvatski odnosi i jugoslovenska ideja u drugoj polovini 19.veka(Οι σερβοκροατικές σχέσεις και η γιουγκοσλαβική ιδέα στο β µισό του 19 ου αιώνα), Βελιγράδι 1988, σσ Βλ. επίσης Mira Radojević, Sporazum Cvetković-Maček i pitanje razgraničenja u Sremu (H Συµφωνία Τσβέτκοβιτς- Μάτσεκ και το ζήτηµα της χάραξης των συνόρων στο Σρεµ), Ιstorija XX veka 1-2(1992), σσ.61-72, κυρίως σσ βλ. επίσης της ιδίας Srpsko-hrvatski spor oko Vojvodine (Η σερβοκροατική διαµάχη γύρω από τη Βοϊβοδίνα ),Ιstorja XX veka2(1996), σσ.39-73, κυρίως σσ

61 61 Βοϊβοδίνα χωρίστηκε σε τέσσερις διοικητικές περιοχές. Μία από αυτές ήταν το Σρεµ το οποίο οργανώθηκε ως ενιαία διοικητική µονάδα µε έδρα την πόλη Vukovar. Τα δεδοµένα άλλαξαν και πάλι µε το ιάταγµα της 3 ης Οκτωβρίου 1929, βάσει του οποίου το Βανάτο, η Μπάτσκα, η Μπαράνια και το µεγαλύτερο µέρος του Σρεµ εντάχθηκαν µαζί µε τµήµατα της Σερβίας στη Dunavska Banovina που είχε έδρα το Νόβι-Σαντ. Πέντε περιοχές του Σρεµ-οι Županja, Vinkovci, Vukovar, Šid, Ilok και Sremska Mitrovica εντάχθηκαν στην Drinska Banovina µε έδρα το Σαράγεβο. Το Zemun και το Pančevo εντάχθηκαν µαζί µε το Βελιγράδι σε ξεχωριστή διοίκηση. Αργότερα µε το άρθρο 83 του Συντάγµατος του 1931 οι περιοχές Vukovar, Vinkovci και Županja εντάχθηκαν στα πλαίσια της Savska Banovina µε έδρα το Ζάγκρεµπ, ενώ οι περιοχές Šid και Mitrovica εντάχθηκαν στα διοικητικά όρια της Dunavska Banovina. 28 Είναι προφανές πως οι διοικητικές µεταβολές που προέβλεπε το ιάταγµα της 3 ης Οκτωβρίου 1929 στόχευαν στον κατευνασµό και την τελική εξάλειψη των εθνικών διαµαχών κυρίως αναφορικά µε τις προαναφερθείσες µεικτές και διαφιλονικούµενες περιοχές. Η εδραίωση του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού προϋπέθετε, εξάλλου, την οριστική ρήξη µε το παρελθόν, τις εθνικές παραδόσεις και, κατ επέκταση τις αλληλοσυγκρουόµενες εθνικές διεκδικήσεις. Οι αλλαγές που προωθήθηκαν σε θεσµικό και διοικητικό επίπεδο προκάλεσαν ποικίλες αντιδράσεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Ο βασιλιάς Αλέξανδρος συνεκτιµώντας όλα τα δεδοµένα προσπάθησε να αφήσει την κρίση να εκτονωθεί µε την παραχώρηση συντάγµατος, το οποίο θα προσέδιδε ένα χαρακτήρα νοµιµότητας και εποµένως θα ισχυροποιούσε το καθεστώς και θα εξασφάλιζε τη συνοχή του κράτους. Συγκεκριµένα, το Σύνταγµα της 3 ης Σεπτεµβρίου 1931 στην ουσία δεν άλλαξε το συγκεντρωτικό χαρακτήρα του κράτους, καθώς έκανε σαφή µνεία στην εθνική και κρατική ενότητα. Προέβλεπε την ύπαρξη ενός ανώτατου νοµοθετικού σώµατος(narodno Predstavništvo), το οποίο θα αποτελείτο από τη Γερουσία(Senat) και τη Βουλή(Narodna Skupština). Τα µισά µέλη της Γερουσίας θα εκλέγονταν από τους κατοίκους των µπανοβίνων, ενώ τα άλλα µισά θα διορίζονταν από το Βασιλιά. Τα µέλη της Βουλής, η οποία θα νοµοθετούσε από κοινού µε τη Γερουσία, θα εκλέγονταν µε ελεύθερες και άµεσες εκλογές. Ωστόσο, τα δύο νοµοθετικά σώµατα είχαν στην ουσία περιορισµένη δυνατότητα άσκησης νοµοθετικής εξουσίας, καθώς την πρωτοβουλία για την υποβολή σχεδίων νόµου διέθετε ο Βασιλιάς. Επιπλέον, η αυτονοµία και των δύο σωµάτων περιοριζόταν στη συγκρότηση του προεδρείου τους και τη ρύθµιση των εσωτερικών τους θεµάτων, ενώ ο Βασιλιάς είχε το δικαίωµα της συγκρότησης και της διάλυσής τους. Εξάλλου, η κυβέρνηση δεν λογοδοτούσε σε αυτά τα δύο σώµατα, αλλά στον ίδιο το Βασιλιά. Από το περιεχόµενό του και µόνο διαπιστώνουµε πως επρόκειτο ουσιαστικά για επίφαση συντάγµατος, καθώς περιόριζε σε µεγάλο βαθµό τα αστικά και πολιτικά δικαιώµατα, προέβλεπε περιορισµένο ρόλο για τα δύο νοµοθετικά σώµατα και έδινε υπερβολικές εξουσίες στο Βασιλιά. Έτσι, όχι µόνο δεν οδήγησε στην εκτόνωση του πολωτικού κλίµατος, αλλά αντίθετα έδωσε το έναυσµα για νέες 28 Radojević, Sporazum Cvetković-Maček, σ.62. Βλ. της ιδίας, Srpsko-hrvatski spor, σ.46.

62 62 αντιπαραθέσεις, µε αφορµή µάλιστα τη βία και τη νοθεία που επικράτησαν στις εκλογές της 8 ης Νοεµβρίου Στις προσπάθειες του καθεστώτος να εδραιώσει τα ερείσµατά του και να συσπειρώσει τους πληθυσµούς γύρω από την ιδεολογία του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού εντάσσονται η άσκηση ευρείας προπαγάνδας και η εντατική προετοιµασία για τη συγκρότηση κυβερνητικού κόµµατος, στο οποίο θα γίνονταν δεκτοί όλοι όσοι διακατέχονται από το γιουγκοσλαβικό ιδεώδες, ανεξάρτητα από το πολιτικό παρελθόν τους. Ο νέος πολιτικός σχηµατισµός, του οποίου το καταστατικό υιοθετήθηκε επίσηµα στις 15 εκεµβρίου 1931, θα έφερε το όνοµα Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική-Αγροτική ηµοκρατία (Jugoslavenska Radikalno-Seljačka Demokratija, στο εξής JRSD). Από την ονοµασία και µόνο φαίνεται η προσπάθεια του καθεστώτος να προσελκύσει και να συσπειρώσει γύρω από το νέο φορέα πολιτικές προσωπικότητες από τα σηµαντικότερα πολιτικά κόµµατα του παρελθόντος, δηλαδή το Ριζοσπαστικό, το ηµοκρατικό και το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα. 30 Ωστόσο, παρόλο που ασκήθηκε συστηµατική προπαγάνδα στους πληθυσµούς, στην οποία διαδραµάτισε σηµαντικό ρόλο και ο τύπος, ο οποίος παρότρυνε το λαό να ανταποκριθεί στο κάλεσµα του καθεστώτος, τα αποτελέσµατα δεν ήταν τα αναµενόµενα, καθώς δεν ευοδώθηκαν οι προσδοκίες του καθεστώτος για µαζική προσχώρηση στις τάξεις του υπό συγκρότηση κόµµατος. Τελικά, το 1 ο Ιδρυτικό Συνέδριο έλαβε χώρα στις Ιουλίου 1933, οπότε το κόµµα µετονοµάστηκε σε Γιουγκοσλαβικό Εθνικό Κόµµα(Jugoslovenska Nacionalna Stranka, στο εξής JNS). 31 Σύµφωνα, λοιπόν µε το πρόγραµµα και το καταστατικό, το νέο κόµµα συγκροτήθηκε µε στόχο την πολιτική δραστηριοποίηση του γιουγκοσλαβικού λαού. Τα µέλη του συγκεκριµένου φορέα δεσµεύονταν να διαφυλάττουν την εθνική και κρατική ενότητα, ενώ ιδιαίτερη µνεία γινόταν στις πνευµατικές και ηθικές αξίες του γιουγκοσλαβικού λαού. Το πρόγραµµα όριζε ως βασικό άξονα της κρατικής πολιτικής την εκπαίδευση και διαφώτιση του λαού σύµφωνα µε το γιουγκοσλαβικό πνεύµα, µε απώτερο στόχο τη δηµιουργία ενιαίας γιουγκοσλαβικής εθνικής κουλτούρας. Ουσιαστικά, λοιπόν, το πρόγραµµα και το καταστατικό του κόµµατος εµπεριείχαν τις βασικές αρχές της κρατικής ιδεολογίας, δηλαδή του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού. 32 Ωστόσο, αντί το συγκεκριµένο κόµµα να µετατραπεί σε ένα µαζικό κοµµατικό φορέα ο οποίος θα διαδραµάτιζε καθοριστικό ρόλο στη σφυρηλάτηση της γιουγκοσλαβικής ενότητας, µετατράπηκε σε πεδίο αντιπαραθέσεων µεταξύ των µελών του σχετικά µε τον τρόπο και τους τρόπους προώθησης της κρατικής ενότητας. Έτσι στους κόλπους του αναπτύχθηκαν δύο τάσεις: τη µία τάση εξέφραζαν παράγοντες και πρώην µέλη των παλαιών πολιτικών κοµµάτων, οι οποίοι επέµειναν στην εφαρµογή µεθόδων και πρακτικών του παρελθόντος τη 29 Για το Σύνταγµα της 3 ης Σεπτεµβρίου 1931, βλ. Čulinović, Dokumenti, σσ Βλ. επίσης του ιδίου, Jugoslavija, τ.2, σσ Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ Βλ. επίσης Dimić, Kulturna Politika, τ.1, σσ Dimić, Kulturna Politika,τ.1, σσ Program i statut Jugoslovenske nacionalne stranke(το πρόγραµµα και το καταστατικό του Γιουγκοσλαβικού Εθνικού Κόµµατος), Βελιγράδι 1933, σσ.7-11, Dimić, Kulturna politika, τ.1, σσ

63 63 δεύτερη τάση εξέφραζαν όσοι πίστευαν στην ανάγκη άµεσης προώθησης του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού χωρίς να ληφθούν υπόψη τα ιδιαίτερα σερβικά, κροατικά ή σλοβενικά συµφέροντα. Η ύπαρξη αυτών των αλληλοσυγκρουόµενων τάσεων συνιστούσαν σηµαντική τροχοπέδη στη λειτουργία του JNS ως ενιαίου φορέα και ήταν ενδεικτικές των σαφών αδυναµιών και των αντιφάσεων της πολιτικής του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού Ο ρόλος του τύπου στη διάδοση της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού Στα πλαίσια των µηχανισµών που επιστρατεύθηκαν για τη διάδοση της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού, το καθεστώς προώθησε και εφάρµοσε σηµαντικές αλλαγές όσον αφορά το χαρακτήρα και τη λειτουργία του ηµερησίου και περιοδικού τύπου. Βέβαια, έπρεπε να υπερκεραστούν πολλές δυσκολίες που απέρρεαν από την πολυµορφία του γιουγκοσλαβικού χώρου, τη συνύπαρξη διαφόρων εθνοτήτων, τη δραστηριότητα πολυάριθµων πολιτικών κοµµάτων και πολιτιστικών συλλόγων και, κατ επέκταση, την κυκλοφορία µίας πλειάδας εφηµερίδων και περιοδικών. Έτσι, από τις πρώτες ενέργειες του νέου καθεστώτος ήταν η απαγόρευση της κυκλοφορίας κυρίως των εντύπων που αποτελούσαν όργανα κοµµάτων και συλλόγων που λειτουργούσαν πάνω σε εθνική ή θρησκευτική βάση. Επίσης, στις 23 Απριλίου 1929 αποφασίστηκε η συγκρότηση του Κεντρικού Γραφείου Τύπου ως οργάνου του Υπουργικού Συµβουλίου, του οποίου οι αρµοδιότητες θα ήταν η πληροφόρηση της κυβέρνησης και η άσκηση προπαγάνδας και λογοκρισίας στον εγχώριο τύπο. Οργανώθηκε σύµφωνα µε τα γερµανικά πρότυπα και λειτουργούσε ως υπηρεσία γενικών πληροφοριών µε ανεπτυγµένο δίκτυο ανταπόκρισης στο εσωτερικό και εξωτερικό. 34 Ο στόχος του καθεστώτος ήταν προφανής: η δηµιουργία ενός ευρέος φάσµατος προπαγανδιστικών εντύπων τα οποία θα τελούσαν υπό τον άµεσο έλεγχο του κράτους. Το είδος των θεµάτων µε τα οποία καταπιάνονταν καθώς επίσης το περιεχόµενο, το ύφος και οι συντάκτες των άρθρων που κατά καιρούς φιλοξενούνταν σε αυτά τα έντυπα αντικατόπτριζαν τις βασικές κατευθύνσεις, αλλά και τις αντιφάσεις της πολιτικής που ακολουθούσε το δικτατορικό καθεστώς. Συγκεκριµένα, από τις αρχές του 1930 και εξής έκαναν την εµφάνισή τους πολυάριθµες εφηµερίδες και περιοδικά µε ονόµατα που παρέπεµπαν στη γιουγκοσλαβική ιδεολογία, όπως το Jugoslovenski Glasnik, το Jugoslovenski Dnevnik και το Jugoslovenski Glas. Οι συντάκτες τους ήταν κυρίως επιφανείς διανοούµενοι που ήταν φανατικοί υποστηρικτές του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού και είχαν ταχθεί ουσιαστικά στην υπηρεσία του καθεστώτος Dimić, Kulturna politika, τ.1, σσ Dimić-Žutić-Isailović,Zapisnici,σσ.75-76,σηµ Dimić, Kulturna Politika,τ.1, σσ.260κ.ε.

64 64 Μπορούµε να διακρίνουµε δύο περιόδους στη λειτουργία αυτών των εντύπων έως το 1934: 1) από τις αρχές του 1930 έως τις αρχές του 1931 και 2) από το 1931 έως και το Κατά την πρώτη περίοδο, το περιεχόµενό τους περιστρεφόταν κυρίως γύρω από την άσκηση δριµείας κριτικής σε ο,τιδήποτε εκπροσωπούσε και συµβόλιζε το παρελθόν και την εξύµνηση του έργου και της πολιτικής που ακολουθούσε το δικτατορικό καθεστώς. 36 Συγκεκριµένα, φιλοξενούνταν αναλύσεις και άρθρα τα οποία είχαν κυρίως προτρεπτικό χαρακτήρα, καθώς παρότρυναν τους πολίτες να επιστρατεύσουν όλες τις δυνάµεις τους, προκειµένου να συµβάλουν στην εδραίωση της εθνικής και της κρατικής ενότητας. Επίσης, ιδιαίτερη αναφορά γινόταν στο ρόλο των διανοουµένων, καθώς επισηµαινόταν πως το έργο και η αποστολή τους θα έπρεπε να συνάδει µε τις βασικές αρχές της νέας κρατικής ιδεολογίας. 37 Ωστόσο, το πιο συνηθισµένο µοτίβο ήταν αυτό της ταύτισης του γιουγκοσλαβισµού µε την παράδοση και τον αγροτικό τρόπο ζωής και, κατ επέκταση, της καχυποψίας απέναντι σε ο,τιδήποτε θύµιζε το δυτικό πολιτισµό. Έτσι, τονιζόταν πως η ψυχή και η πραγµατική ταυτότητα του γιουγκοσλαβικού λαού θα έπρεπε να αναζητηθούν στη συνεχή και ζωντανή επαφή µε το χωριό. Στην προκειµένη περίπτωση, βέβαια, πρέπει να επισηµανθεί πως η επίκληση του αγροτικού τρόπου ζωής ως του µόνου πραγµατικά αγνού και εθνικού στοιχείου, αποτελούσε κοινό σηµείο αναφοράς των ιδεολογικών µηχανισµών όλων των εθνικών κινηµάτων που είχαν αναπτυχθεί στη Ν.Α. Ευρώπη από τις αρχές του 19 ου αιώνα και εξής. Ειδικότερα κατά την περίοδο του µεσοπολέµου, η προπαγάνδα των αυταρχικών καθεστώτων, αλλά και των δεξιών εξτρεµιστικών οργανώσεων της περιοχής των Βαλκανίων βασιζόταν σε πολύ µεγάλο βαθµό στην απήχηση που είχαν στα ευρύτερα λαϊκά στρώµατα συνθήµατα που αναφέρονταν στην αξία και την ανωτερότητα του αγροτικού πολιτισµού. 38 Στην ουσία, λοιπόν, ο γιουγκοσλαβικός τύπος προσπαθούσε να εναρµονισθεί µε το γενικότερο ιδεολογικό κλίµα της εποχής. Βέβαια, η προσπάθεια ταύτισης του γιουγκοσλαβισµού µε τον αγροτικό τρόπο ζωής δεν είχε σηµαντικά αποτελέσµατα, καθώς στις συνειδήσεις των πληθυσµών ο αγροτικός τρόπος ζωής ήταν συνυφασµένος µε τις ιδιαίτερες εθνικές παραδόσεις τους. Κατά τη δεύτερη περίοδο, ο γιουγκοσλαβικός ηµερήσιος και περιοδικός τύπος στην ουσία αντικατόπτριζε τις διαφοροποιήσεις και τις αντιφάσεις που άρχισαν σταδιακά να εµφανίζονται στους κόλπους των ανώτερων οικονοµικών, πνευµατικών και πολιτικών κύκλων που στήριζαν το καθεστώς της 6 ης Ιανουαρίου. Η πρώτη τάση εκφραζόταν µε άρθρα στα οποία γινόταν λόγος για την ανάγκη άµεσης προώθησης του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικού και πολιτικού βίου και της δηµιουργίας ενός νέου γιουγκοσλαβικού ανθρώπου, µέσω της εξάλειψης των στοιχείων 36 Αυτόθι. 37 Milorad Radotić, Inteligencija i narod (Οι διανοούµενοι και ο λαός), Dnevnik82( ), Dimić, Kulturna politika, τ.1, σ Kulturno i zdravstveno podizanje sela (Η πολιτιστική και υγιής ανύψωση του χωριού), Dnevnik25( ), ό.π., σ.261.

65 65 του παρελθόντος και των εθνικών ιδιαιτεροτήτων των πληθυσµών. 39 Από την άλλη πλευρά, εµφανίζονταν και κείµενα, των οποίων οι συντάκτες τους εξέφραζαν την άποψη πως η ιδεολογία του γιουγκοσλαβισµού θα έπρεπε να εναρµονιστεί µε το σερβισµό, τον κροατισµό και το σλοβενισµό. Θεωρούσαν, δηλαδή, πως ένας καλός Σέρβος ή Κροάτης ή Σλοβένος θα µπορούσε παράλληλα να είναι και καλός Γιουγκοσλάβος και το αντίστροφο και πως ο γιουγκοσλαβισµός θα έπρεπε να αποτελεί µία γόνιµη σύνθεση των σερβικών, κροατικών και σλοβενικών ιδιαιτεροτήτων. 40 Οι δύο προαναφερθείσες αλληλοσυγκρουόµενες τάσεις εµφανίζονταν στο γιουγκοσλαβικό τύπο µέχρι και το 1934 και ουσιαστικά ήταν η απόρροια του έντονου προβληµατισµού που είχε αναπτυχθεί στους κόλπους του γιουγκοσλαβικού κράτους σχετικά µε τον πιο πρόσφορο τρόπο εµπέδωσης της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας στις συνειδήσεις των πληθυσµών Η εκπαιδευτική πολιτική του γιουγκοσλαβικού κράτους στο χρονικό διάστηµα Το καθεστώς προσπάθησε από την αρχή να αξιοποιήσει ποικιλοτρόπως τον καίριο τοµέα της εκπαίδευσης για τη διάδοση της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού στους πληθυσµούς. Βέβαια, οι δυσκολίες που έπρεπε να υπερκεραστούν ήταν πολλές, καθώς από την αρχή κιόλας της ίδρυσης του γιουγκοσλαβικού κράτους φάνηκε το χάσµα µεταξύ της κρατικής ιδεολογίας και των ιδιαίτερων στόχων και επιδιώξεων των εθνικών οµάδων. Μέχρι το 1918 και εν µέρει µέχρι το 1929 ουσιαστικά δεν υπήρχε ενιαίο εκπαιδευτικό σύστηµα. Έτσι, οι µαθητές διδάσκονταν τις αρχές του σερβισµού, του κροατισµού και του σλοβενισµού και όχι του γιουγκοσλαβισµού. Όπως, άλλωστε επεσήµανε και ο µελετητής Charles Jelavich, στα σερβικά και κροατικά σχολικά εγχειρίδια υπήρχαν διαφορετικές ερµηνείες του γιουγκοσλαβισµού. 41 Οι κατευθυντήριες γραµµές της εκπαιδευτικής πολιτικής που θα ακολουθούσε το καθεστώς παρουσιάστηκαν στις 12 Μαρτίου 1929 στη συνεδρίαση του υπουργικού συµβουλίου. Ο εµπνευστής του εκπαιδευτικού και πολιτιστικού προγράµµατος ήταν ο υπουργός πολιτισµού Božidar Maksimović. Μεταξύ άλλων, οι βασικοί στόχοι που τέθηκαν ήταν πρωταρχικά η διαµόρφωση ενός σταθερού κρατικού πολιτιστικού προγράµµατος, η 39 Plemenske tradicije i jugoslovenstvo (Οι φυλετικές παραδόσεις και ο γιουγκοσλαβισµός) Jugoslovenski Glasnik119( ), ό.π., σ Jugoslovenstvo i plemenske posebnosti,(ο γιουγκοσλαβισµός και οι εθνικές ιδιαιτερότητες), Jugoslovenski Glasnik151( ), Dimić, ό.π.,σσ Ο συγκεκριµένος ερευνητής ασχολήθηκε εκτενώς µε τις ιδεολογικές παραµέτρους της εκπαίδευσης των νοτιοσλαβικών λαών τόσο πριν την ίδρυση του γιουγκοσλαβικού κράτους, όσο και κατά τη διάρκειά του. Βλ. σχετ. Charles Jelavich, South Slav Nationalisms.Textbooks and Yugoslav Union before 1914, Columbus, Οχάϊο 1990.Του ιδίου Serbian Textbooks: Toward a Greater Serbia or Yugoslavia, Slavic Review42/4(1983), σσ του ιδίου, Education, Textbooks and South Slav Nationalisms in the Interwar Era, N.Reiter-H.Sundhaussen(επιµ.), Allgemeinbildung als Modernisierungsfaktor, Βερολίνο 1994, σσ Επίσης, Jakir, Dalmatien, σ.381.

66 66 ενοποίηση της εκπαιδευτικής νοµοθεσίας, η σύνταξη ενιαίων σχολικών εγχειριδίων και η προσπάθεια διαφωτισµού του λαού στα πλαίσια της κρατικής ιδεολογίας. H γιουγκοσλαβική ιδεολογία έπρεπε να στηριχθεί και να περιβληθεί µε ένα πλαίσιο νέων νόµων για την οργάνωση και τη λειτουργία των δηµοτικών σχολείων, των γυµνασίων, των πανεπιστηµίων, των καλλιτεχνικών σχολών, των θεάτρων, των µουσείων και των βιβλιοθηκών Ουσιαστικά, λοιπόν, σύµφωνα µε το πρόγραµµα, έπρεπε όλες οι πολιτισµικές δραστηριότητες να τεθούν υπό τον ασφυκτικό έλεγχο του κράτους.με αυτόν τον τρόπο τα πολιτισµικά δρώµενα θα εντάσσονταν στο πνεύµα της νέας ιδεολογίας. 42 Με βάση το παραπάνω πρόγραµµα εκδόθηκε µία σειρά νόµων που προσδιόριζαν τη λειτουργία και το ρόλο των σχολείων, των πανεπιστηµίων και των παιδαγωγικών σχολών στα πλαίσια του νέου ιδεολογικού κλίµατος που διαµορφωνόταν. Έτσι στις 5 εκεµβρίου 1929 εκδόθηκε νόµος για τη λειτουργία των δηµοτικών σχολείων(zakon o osnovnim školama), στις 31 Αυγούστου 1929 δηµοσιεύθηκε ο νόµος σχετικά µε τη λειτουργία των γυµνασίων(zakon o srednjim školama) και στις 27 Σεπτεµβρίου 1929 ο νόµος για τις παιδαγωγικές σχολές(zakon o učiteljskim školama), ο οποίος αποσκοπούσε κυρίως στο συντονισµό του έργου για την εκπαίδευση των δασκάλων των δηµοτικών σχολείων. Ο σχετικός νόµος για τη λειτουργία των πανεπιστηµίων(zakon o univerzitetima) ακολούθησε ένα χρόνο αργότερα, στις 28 Ιουνίου Το καθεστώς έδινε ιδιαίτερη έµφαση στο ρόλο των εκπαιδευτικών στη διάδοση της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας. Η σχετική διαταγή του Υπουργείου Παιδείας που εκδόθηκε το 1930 δεν άφηνε περιθώρια για παρερµηνείες: Οι εκπαιδευτικοί είναι υποχρεωµένοι κατά τη διάρκεια του µαθήµατος και οπουδήποτε αλλού τους δίνεται η ευκαιρία να καλλιεργούν και να προπαγανδίζουν τη γιουγκοσλαβική ιδεολογία.επιπλέον, οι διευθυντές των σχολείων ήταν υποχρεωµένοι να επιβλέπουν την εφαρµογή του εκπαιδευτικού προγράµµατος, να ενισχύουν το πνεύµα της πειθαρχίας στα σχολεία και να αποτρέπουν τη διάδοση βιβλίων, εφηµερίδων και περιοδικών τα οποία δεν ενέκρινε το Υπουργείο Παιδείας. Εξάλλου, ασκούταν αυστηρός έλεγχος στο περιεχόµενο των σχολικών εγχειριδίων, τα οποία θα έπρεπε να εξυπηρετούν το στόχο της εθνικής-πολιτιστικής αναγέννησης του λαού και τη διάδοση της υγιούς εθνικής ιδέας, ενώ απαγορεύονταν όσα βιβλία και περιοδικά δεν ανταποκρίνονταν στην κρατική ιδεολογία. Ουσιαστικά, τα σχολικά µαθήµατα, µε κυριότερα αυτά της γεωγραφίας και της ιστορίας, οι εργασίες και οι εξετάσεις περιστρέφονταν γύρω από το περιεχόµενο της νέας ιδεολογίας, µε τα ιδανικά της οποίας θα έπρεπε να γαλουχηθούν οι µαθητές. Επιπλέον, θεσπίστηκαν νέες σχολικές εορτές, όπως αυτή του Αγίου Σαύα, ενώ δόθηκε εντολή στους εκπαιδευτικούς και τους διευθυντές των σχολείων να 42 VI. Sednica Ministarskog Saveta Kraljevine SHS(Έκτη συνεδρίαση του Υπουργικού Συµβουλίου του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων), Βελιγράδι, 12 Μαρτίου 1929, Dimić-Žutić- Isailović, Zapisnici, σσ Βλ. επίσης Dimić, Kulturna politika, τ.1, σσ.248κ.ε. 43 Džaja, Die politische Realität,σ.61. Βλ. επίσης Dimić, Kulturna politika, τ.1, σ.249.

67 67 φροντίσουν, ώστε να εορτάζονται µε κάθε µεγαλοπρέπεια και σύµφωνα µε το πνεύµα της εθνικής ενότητας. 44 Όλα τα παραπάνω µέτρα και οι αλλαγές που προώθησε το δικτατορικό καθεστώς δεν επρόκειτο βέβαια να φέρουν το επιθυµητό αποτέλεσµα, καθώς το τεράστιο έργο της ενοποίησης αλλά και της αλλαγής εκ βάθρων του εκπαιδευτικού συστήµατος προϋπέθετε την ύπαρξη υποδοµών, υλικών µέσων και κυρίως την αλλαγή βαθιά ριζωµένων νοοτροπιών και συνηθειών που είχαν τις καταβολές τους στις ιδιαίτερες εθνικές και θρησκευτικές παραδόσεις των πληθυσµών. Αυτές οι προϋποθέσεις, ωστόσο, δεν υπήρχαν και το µόνο που κατάφερε το καθεστώς ήταν να διογκώσει την εναντίον του δυσαρέσκεια Ο ρόλος των πολιτιστικών και πατριωτικών οργανώσεων στη διάδοση της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού Στους ιδεολογικούς µηχανισµούς που επιστράτευσε το καθεστώς για τη διάδοση της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού εντάσσονται αναπόφευκτα και οι γιουγκοσλαβικοί-πατριωτικοί σύλλογοι. 45 Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 20 ιδρύθηκαν πολυάριθµες γιουγκοσλαβικές πατριωτικές οργανώσεις µε στόχο την εµπέδωση της κρατικής ενότητας. Τα βασικά κίνητρα για τη συγκρότηση και την προσχώρηση σε αυτές τις οργανώσεις ήταν ο ενθουσιασµός των οπαδών του γιουγκοσλαβισµού, αλλά και ο φόβος και η ανασφάλεια των πληθυσµών ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του γιουγκοσλαβικού κράτους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της αλµατίας, όπου ήταν έκδηλος ο φόβος και η ανησυχία του πληθυσµού εξαιτίας της ιταλικής επεκτατικής πολιτικής. Τα ονόµατα των οργανώσεων που ιδρύθηκαν τότε είναι ενδεικτικά του ρευστού κλίµατος που επικρατούσε: Jugoslavenska Narodna Odbrana(Γιουγκοσλαβική Εθνική Άµυνα), Jugoslavenska Akcija(Γιουγκοσλαβική ράση), Jadranska Straža(Αδριατική Φρουρά), Jugoslavenska Nacionalna Omladina(Γιουγκοσλαβική Πατριωτική Νεολαία), Jugoslavenski Sokol(Γιουγκοσλαβικό Γεράκι). Τα βασικά χαρακτηριστικά των παραπάνω συλλόγων ήταν η αυστηρή πειθαρχία και ο φανατισµός των µελών τους, η σχεδόν στρατιωτική δοµή και οργάνωσή τους και η ενεργή συµµετοχή σε 44 Βλ. Dimić, Kulturna politika, τ.1, σσ Jakir, Dalmatien, σσ Πρέπει να επισηµανθεί πως η βιβλιογραφία σχετικά µε τους πατριωτικούς συλλόγους και τις εθνικιστικές οργανώσεις που έδρασαν στο µεσοπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος είναι πολύ περιορισµένη. Συγκεκριµένα, αυτή η πολύ σηµαντική πτυχή του κοινωνικού και πολιτικού βίου της της Γιουγκοσλαβίας του µεσοπολέµου παραµελήθηκε εντελώς από την ιστοριογραφία της Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας. Μόνη εξαίρεση αποτελούν, µεταξύ άλλων, κάποια άρθρα του Branislav Gligorijević, Organizacija jugoslovenskih nacionalista (Orjuna) [ Η Οργάνωση των Γιουγκοσλάβων Εθνικιστών (Orjuna)], Istorija XX veka, Zbornik radova 5(1963), σσ του ιδίου, Srpska Nacionalna Omladina(SRNAO) [Η Σερβική Πατριωτική Νεολαία(SRNAO)], Istorijski glasnik2-3(1964), σσ Μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να γίνεται πιο συστηµατική µελέτη της δράσης των συγκεκριµένων οργανώσεων και συλλόγων. Βλ. ενδεικτικά Dimić, Kulturna politika, τ.1,σσ.425κ.ε., Jakir, Dalmatien, σσ καθώς και Džaja, Die politische Realität, σσ

68 68 δηµόσιες εκδηλώσεις πατριωτικού χαρακτήρα, όπως ήταν οι παρελάσεις κατά τη διάρκεια των εθνικών εορτών. Ο υπερβολικός ζήλος των µελών και των οπαδών τους, αλλά και οι επιθέσεις που στις οποίες προέβαιναν εναντίον όσων θεωρούνταν εχθροί του γιουγκοσλαβισµού οδήγησαν τους µεταγενέστερους µελετητές στο να τις κατατάξουν στο ευρύ σύνολο των φασιστικών κινηµάτων που είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται σταδιακά στη Ν.Α. Ευρώπη. 46 Τέτοια περίπτωση εθνικιστικής οργάνωσης που είχε προσλάβει φασιστικά χαρακτηριστικά ήταν η Orjuna(Organizacija jugoslovenskih nacionalista: Οργάνωση των Γιουγκοσλάβων Εθνικιστών), η οποία ιδρύθηκε στο Σπλιτ το 1921 και αρχικά έφερε το όνοµα JNNO(Jugoslovenska napredna nacionalistička omladina: Γιουγκοσλαβική προοδευτική εθνικιστική νεολαία). Το Μάϊο του 1922 µετονοµάστηκε σε Orjuna. Η συγκεκριµένη οργάνωση αποτελούσε το ιδεολογικό και παραστρατιωτικό στήριγµα του ηµοκρατικού Κόµµατος του Svetozar Pribićević, καθώς τα µέλη της στρατολογούνταν κυρίως από διανοούµενους και φοιτητές µε γιουγκοσλαβικό προσανατολισµό. Κατά τη δεκαετία του 20 είχε καταφέρει να επεκτείνει τη δράση της σε όλη τη γιουγκοσλαβική επικράτεια, ενώ πολλές φορές ερχόταν σε σύγκρουση µε αντίστοιχες πατριωτικές σερβικές και κροατικές οργανώσεις που είχαν ιδρυθεί την ίδια περίπου περίοδο, όπως ήταν η Hanao(Hrvatska Nacionalna Omladina: Κροατική Εθνικιστική Νεολαία) και η SRNAO(Srpska Nacionalna Omladina:Σερβική Εθνικιστική Νεολαία). Αν και τελικά διαλύθηκε από το δικτατορικό καθεστώς, οι µέθοδοι και ο τρόπος δράσης της Orjuna και των αντίστοιχων εθνικιστικών οργανώσεων της δεκαετίας του 20 υιοθετήθηκαν και από τις οργανώσεις και τις πατριωτικές οµάδες που αναδείχθηκαν σε στηρίγµατα του δικτατορικού καθεστώτος. 47 Η οργάνωση, βέβαια, η οποία απετέλεσε το βασικό ιδεολογικό µηχανισµό του δικτατορικού καθεστώτος ήταν o αθλητικός-πατριωτικός σύλλογος Jugoslovenski Soko ή Soko Kraljevine Jugoslavije (Soko:γεράκι, στο εξής SKJ), ο οποίος δηµιουργήθηκε στις 5 εκεµβρίου 1929 και προέκυψε από τη συγχώνευση των αντίστοιχων αθλητικών συλλόγων των εθνικών οµάδων που διαβιούσαν στο γιουγκοσλαβικό κράτος(srpski Soko, Hrvatski Soko, Slovenski Soko). Στην προκειµένη περίπτωση πρέπει να γίνει µία σύντοµη αναδροµή στους αθλητικούς συλλόγους και το ρόλο που διαδραµάτισαν στον πνευµατικό και πολιτικό βίο των Σλάβων και ειδικότερα των Νοτιοσλάβων. Για πρώτη φορά δηµιουργήθηκε τέτοιος σύλλογος από τους Τσέχους το 1862, ενώ ένα χρόνο αργότερα δηµιουργήθηκε ο πρώτος νοτιοσλαβικός σύλλογος στη Λιουµπλιάνα. Το 1864 δηµιουργήθηκε στο Ζάγκρεµπ ο κροατικός 46 Ivan Avakumović, Yugoslavia s Fascist Movements, Peter Sugar(επιµ.), Native Fascism in the Successor States, Santa Barbara 1971, σσ Πρβλ. Gligorijević, Organizacioni oblici fašizma u Jugoslaviji izmeñu dva rata (Οι οργανωτικές µορφές του φασισµού στη Γιουγκοσλαβία του µεσοπολέµου), Socijalizam. Časopis Saveza komunista Jugoslavije38(1985), σσ Jakir, Dalmatien, σσ Βλ. Gligorijević, Organizacija jugoslovenskih nacionalista, σσ Βλ. επίσης του ιδίου, Srpska Nacionalna Omladina, σσ Πρβλ. Jakir, Dalmatien, σσ και Džaja, Die politische Realität, σσ

69 69 αθλητικός σύλλογος που έφερε το όνοµα Hrvatski Soko. Και οι δύο αθλητικοί σύλλογοι ενώθηκαν το 1919 µε τον αντίστοιχο σερβικό γυµναστικό σύλλογο(beogradsko gimnastičko društvo Soko) και συγκρότησαν την Αθλητική Ένωση των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων(Sokolski Savez Srba, Hrvata, i Slovenaca), η οποία το 1920 µετονοµάστηκε σε Γιουγκοσλαβική Αθλητική Ένωση(Jugoslavenski sokolski savez). Η σηµασία των συγκεκριµένων συλλόγων ήταν πολύ µεγάλη, καθώς µέσω της αθλητικής διαπαιδαγώγησης των πληθυσµών, προπαγάνδιζαν την εκάστοτε εθνική ιδεολογία. Το γεγονός ότι δηµιουργήθηκαν σε περιόδους κατά τις οποίες οι Νοτιοσλάβοι ήταν εκτεθειµένοι σε πιέσεις και σε κινδύνους αφοµοίωσής τους από άλλους λαούς και το ότι σε πολλές περιπτώσεις έπαιξαν το ρόλο πολιτικών κοµµάτων δικαιολογεί τη σηµαντική απήχηση που είχαν στους νοτιοσλαβικούς πληθυσµούς. 48 Ακριβώς αυτήν την απήχηση ήθελε να εκµεταλλευθεί το καθεστώς, προκειµένου να καταστήσει την ιδεολογία του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού προσιτή στους πληθυσµούς. Συγκεκριµένα,στη συνεδρίαση της 4 ης εκεµβρίου 1929, κατά την οποία αποφασίστηκε η ίδρυση του SKJ εκτέθηκε σε γενικές γραµµές το έργο που θα έπρεπε να επιτελέσει η συγκεκριµένη οργάνωση. Τα καθήκοντα της οργάνωσης συνίσταντο κυρίως στο συντονισµό της δραστηριότητας όλων των πολιτιστικών συλλόγων, ώστε να διευκολυνθεί το έργο της διάδοσης της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας στους πληθυσµούς. 49 Έτσι, ιδρύθηκε πλήθος υποεπιτροπών και παραρτηµάτων του SKJ, οι οποίες ανέπτυξαν ένα ευρύ προπαγανδιστικό έργο στο οποίο συµπεριλαµβάνονταν η δηµιουργία βιβλιοθηκών, η έκδοση εφηµερίδων και περιοδικών, καθώς και η οργάνωση εκθέσεων και διαλέξεων µε θέµατα που σχετίζονταν άµεσα µε το γιουγκοσλαβικό ιδεώδες. Η πολύπλευρη πολιτιστική-προπαγανδιστική δραστηριότητα του SKJ ατόνησε µετά το θάνατο του βασιλιά Αλεξάνδρου και τη σταδιακή εγκατάλειψη του ενωτικού γιουγκοσλαβικού µοντέλου Jakir, Dalmatien, σσ XXVII.Sednica Ministarskog Saveta Kraljevine Jugoslavije(17 η Συνεδρίαση του Υπουργικού Συµβουλίου του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας), Βελιγράδι, 4 εκεµβρίου 1929, Dimić-Žutić- Isailović, Zapisnici, σσ Dimić, Kulturna politika, τ.1, σσ.432κ.ε. Βλ. επίσης Žutić, Ideologija jugoslovenstva, σσ.69κ.ε.

70 70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΤΑ ΣΕΡΒΙΚΑ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΙΚΑ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ: ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΣΕΡΒΟΚΡΟΑΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Οι όψεις της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης, ο τρόπος συγκρότησής των αντιπολιτευτικών κοµµάτων, οι παράγοντες διαµόρφωσης των σχέσεων µεταξύ τους, οι οµοιότητες, αλλά και οι διαφορές τους συνιστούν µία σηµαντική πτυχή των σερβοκροατικών σχέσεων και ένα πολυσύνθετο αντικείµενο µελέτης. Οι πηγές που έχουµε στη διάθεσή µας, όπως ο εγχώριος και ξένος τύπος, τα αποµνηµονεύµατα δύο εκ των πρωταγωνιστών της τότε πολιτικής ζωής, του Vladko Maček και Svetozar Pribićević, ηγετών του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού(Seljačko-Demokratska Koalicija, στο εξής SDK), καθώς και τα κείµενα των ψηφισµάτων, των συµφωνιών και των υποµνηµάτων που υποβλήθηκαν κατά καιρούς σχετικά µε την ανάγκη επανόδου στον κοινοβουλευτικό βίο, καταδεικνύουν την ασάφεια και τη ρευστότητα που χαρακτήριζε το πολιτικό σκηνικό της εποχής. Ιδιαίτερα κατατοπιστικά είναι τα έργα των Todor Stojkov και Ljubo Boban 1, δύο µελετητών οι οποίοι έχουν ασχοληθεί εκτενώς µε ζητήµατα, όπως οι συγκυριακές συµµαχίες µεταξύ των σερβικών και κροατικών κοµµάτων κατά την περίοδο της δικτατορίας, η αδυναµία σύµπηξης ενός κοινού µετώπου ενάντια στη δικτατορία και οι διαφορετικές τάσεις και επιδιώξεις που συνυπήρχαν στους κόλπους των αντιπολιτευόµενων κοµµάτων. 1.ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΙΑΣΤΗΜΑ Μετά την εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος της 6 ης Ιανουαρίου, συγκροτήθηκαν δύο ξεχωριστά αντιπολιτευτικά κέντρα. Συγκεκριµένα, το Βελιγράδι ήταν το κέντρο γύρω από το οποίο συσπειρώθηκαν τα µέλη και τα ηγετικά στελέχη των τριών σηµαντικότερων σερβικών πολιτικών σχηµατισµών, του Ριζοσπαστικού(Radikalna Stranka,στο εξής RS),του ηµοκρατικού(demokratska Stranka, στο εξής DS) και του Αγροτικού Κόµµατος(Srpska Zemljoradnička Stranka, στο εξής SZS). Με τα προαναφερθέντα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα συµµάχησαν η 1 Βλ. κυρίως Ljubo Boban, Maček i politika Hrvatske Seljačke Stranke (Ο Maček και η πολιτική του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος ), τ.1, Liber, Ζάγκρεµπ 1974, σσ.41κ.ε. Βλ. επίσης τα άρθρα του ιδίου, Zagrebačke punktacije (Το Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ),Istorija XX veka,zbornik radova 2(1962),σσ και Drzanje srbijanskih opozicijonih stranaka povodom Zagrebackih punktacija (Η στάση των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων σε σχέση µε το Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ),Historijski Zbornik 15(1962), σσ.1-38.

71 71 Γιουγκοσλαβική Μουσουλµανική Οργάνωση(Jugoslovenska Muslimanska Organizacija, στο εξής JMO) του Mehmed Spaho και αργότερα το Σλοβενικό Λαϊκό Κόµµα(Slovenska Ljudska Stranka, στο εξής SLS) του Anton Korošec. Από την άλλη πλευρά, γύρω από το Ζάγκρεµπ συσπειρώθηκαν τα µέλη και οι ηγεσίες του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος(Hrvatska Seljačka Stranka, στο εξής HSS) και του Ανεξάρτητου ηµοκρατικού Κόµµατος(Samostalna Demokratska Stranka, στο εξής SDS), τα οποία το 1927 είχαν συγκροτήσει τον πολιτικό συνασπισµό που έφερε το όνοµα Αγροτικός- ηµοκρατικός Συνασπισµός(SDK) Οι σχέσεις µεταξύ των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων και η στάση τους απέναντι στο καθεστώς Η επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου είχε σηµαντικές βραχυπρόθεσµες, αλλά και µακροπρόθεσµες συνέπειες ιδιαίτερα για τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα. Όχι µόνο απαγορεύθηκαν και τέθηκαν οι ηγεσίες τους στο περιθώριο, αλλά υπέστησαν και σοβαρές εσωτερικές διασπάσεις και κλυδωνισµούς, καθώς στους κόλπους αυτών των κοµµάτων υπήρχαν µεµονωµένα άτοµα, αλλά και οµάδες που τάχθηκαν ανοικτά υπέρ του καθεστώτος. Αυτό το στοιχείο, όπως ήταν φυσικό, αποδυνάµωσε σηµαντικά τον πολιτικό ρόλο τους και επέφερε µεγάλη σύγχυση στα µέλη και τους οπαδούς τους. Βέβαια, τα εσωτερικά προβλήµατα των συγκεκριµένων κοµµάτων, τα οποία έκαναν πιο αισθητή την εµφάνισή τους από το 1929 και εξής, ήταν κυρίως απόρροια των διαµαχών και των εσωτερικών διαφωνιών που είχαν λάβει χώρα προηγουµένως κατά την ταραχώδη κοινοβουλευτική περίοδο. 3 Αρχικά, λοιπόν, τα σερβικά κόµµατα τήρησαν στάση αναµονής απέναντι στο δικτατορικό καθεστώς, θεωρώντας προφανώς πως επρόκειτο για µία καθαρά µεταβατική κατάσταση. Την αρχική σύγχυση και αµηχανία διαδέχτηκε η φάση της παθητικής αντίστασης απέναντι στο καθεστώς, καθώς κοινός στόχος πλέον του συνόλου της σερβικής αντιπολίτευσης ήταν η αποκατάσταση του κοινοβουλευτικού βίου και η νοµιµοποίηση των κοµµάτων. Η ανοικτή, ωστόσο, αντίθεσή τους απέναντι στο καθεστώς εκφράστηκε από το 1931 και εξής, όταν πλέον ο βασιλιάς Αλέξανδρος άρχισε να µελετά σοβαρά το ενδεχόµενο παραχώρησης συντάγµατος και γι αυτό το λόγο προσπάθησε να έλθει σε επαφή κυρίως µε τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα, για να εξασφαλίσει την υποστήριξή τους. Αν και έγιναν κάποιες συναντήσεις µεταξύ του βασιλιά Αλεξάνδρου και των ηγεσιών του RS και του DS, δεν επετεύχθη τελικά συµφωνία µεταξύ των δύο πλευρών, καθώς ο βασιλιάς ουσιαστικά επεδίωκε την τελική προσχώρηση των σερβικών κοµµάτων στο καθεστώς, ενώ από την πλευρά τους τα κόµµατα επεδίωκαν να ανακτήσουν το ρόλο που είχαν 2 Stojkov, Opozicija,σσ.88κ.ε. 3 Boban, Držanje srbijanskih stranaka, σ.2. Για τις εξελίξεις που είχαν δροµολογηθεί στους κόλπους των σερβικών κοµµάτων κατά την κοινοβουλευτική περίοδο βλ. ανωτ. σ.38.

72 72 κατά την περίοδο Μάλιστα, κατά την περίοδο των εκλογών του Νοεµβρίου του 1931 οι Aca Stanojević και Ljuba Davidović, ηγέτες του RS και του DS αντίστοιχα, µε επιστολές τους κάλεσαν τα κοµµατικά µέλη να µην ανταποκριθούν στην πρόσκληση του καθεστώτος για προσχώρηση στο κυβερνητικό κόµµα και εξέφρασαν την πρόθεσή τους να συµβάλουν µε όλες τους τις δυνάµεις στην ανασυγκρότηση των πολιτικών φορέων των οποίων ηγούνταν. Αυτές οι επιστολές απετέλεσαν στην ουσία και την πρώτη εκδήλωση ανοικτής διαµαρτυρίας εναντίον του καθεστώτος της 6 ης Ιανουαρίου Η φυσιογνωµία του SDK, οι σχέσεις µεταξύ των κοµµάτων που τον συναποτελούσαν και η στάση του απέναντι στο καθεστώς της 6 ης Ιανουαρίου Ο Αγροτικός- ηµοκρατικός Συνασπισµός(SDK) συγκροτήθηκε στις αρχές Νοεµβρίου του 1927 µετά από συµφωνία που υπέγραψαν το SDS και το HSS. Συγκεκριµένα, τα δύο µέρη συµφώνησαν να συµµετάσχουν µόνο σε κυβερνητικά σχήµατα τα οποία θα προωθούσαν την αλλαγή του τότε πολιτικού συστήµατος προς την κατεύθυνση της δηµοκρατίας και του κοινοβουλευτισµού. Επιπλέον, η συµφωνία προέβλεπε πως κανένα από τα δύο µέλη δεν µπορούσε να προβεί στη σύναψη συµφωνίας µε άλλη πολιτική οµάδα ή κόµµα χωρίς την έγκριση του άλλου µέλους. Η δηµιουργία αυτού του συνασπισµού αρχικά είχε προκαλέσει µεγάλη αίσθηση στον πολιτικό κόσµο, καθώς τα δύο κόµµατα είχαν συγκρουστεί στο παρελθόν πολλές φορές, εξαιτίας των διαφορετικών τους θέσεων πάνω στο ζήτηµα της οργάνωσης και της διακυβέρνησης του κράτους. Συγκεκριµένα, το SDS, του οποίου ηγούταν ο Svetozar Pribićević, αρχικά τουλάχιστο, υποστήριζε το αυστηρά συγκεντρωτικό µοντέλο διακυβέρνησης, ενώ το HSS αξίωνε τον οµοσπονδιακό τρόπο οργάνωσης του κράτους. Ωστόσο, η τελική προσέγγισή τους µπορεί να ερµηνευθεί υπό το πρίσµα δύο βασικών παραγόντων: α) του γεγονότος ότι το SDS συσπείρωνε κυρίως τους σερβικούς πληθυσµούς των περιοχών που αποτελούσαν τις πρώην κτήσεις της Αυστροουγγαρίας, οι οποίοι είχαν να µοιραστούν περισσότερα κοινά βιώµατα µε τους Κροάτες παρά µε τους Σέρβους που διαβιούσαν εντός της Σερβίας και β) της σταδιακής µεταβολής των απόψεων του SDS γύρω από το σύστηµα κρατικής οργάνωσης, καθώς η ηγεσία του είχε ήδη αρχίσει να αποστασιοποιείται από τις θέσεις που είχε εκφράσει νωρίτερα και να υιοθετεί τις απόψεις του HSS. 6 4 Todor Stojkov, Grañanska Opozicija i skupštinski izbori od 8. novembra 1931.godine (Η αστική αντιπολίτευση και οι βουλευτικές εκλογές της 8 ης Νοεµβρίου 1931), Istorija XX veka, Zbornik radova 5, Βελιγράδι 1962, σσ Boban, Držanje srbijanskih stranaka, σ.5. 6 Σχετικά µε τη συγκρότηση του SDK βλ. Gligorijević, Demokratska Stranka, σσ , του ιδίου, Parlament i političke stranke,σσ Πρβλ. το άρθρο του ιδίου, Stvaranje prečanskog fronta u Hrvatskoj i političke posledice ( ) [(H δηµιουργία του µετώπου των prečani στην Κροατία και οι πολιτικές επιπτώσεις( )],jugoslovenski Istorijski Časopis1(1997), σσ Βλ.επίσης ανωτ. σ.38.

73 73 Η επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος δηµιούργησε µία εντελώς νέα κατάσταση για το SDK. Αυτή τη φορά, οι προσπάθειες του συγκεκριµένου πολιτικού συνασπισµού για αλλαγή του τρόπου οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους εντάχθηκαν στις νέες συνθήκες που είχε διαµορφώσει το καθεστώς της 6 ης Ιανουαρίου. Τρία ήταν τα σηµαντικότερα ζητήµατα που απασχόλησαν την ηγεσία του SDK κατά το χρονικό διάστηµα :α) το ζήτηµα της αναδιοργάνωσης του κράτους, β) ο τρόπος υλοποίησης του πολιτικού προγράµµατος για την κρατική αναδιοργάνωση µέσα στις νέες συνθήκες και γ) ο τρόπος διεξαγωγής του αγώνα ενάντια στη δικτατορία. Για τα παραπάνω ζητήµατα εκφράστηκαν διαφορετικές απόψεις στους κόλπους του SDK, οι οποίες στην ουσία αντικατόπτριζαν τις διαφορετικές πολιτικές καταβολές των κοµµάτων που απάρτιζαν τη συγκεκριµένη πολιτική συµµαχία. 7 Όσον αφορά το ζήτηµα της αναδιοργάνωσης του κράτους, οι απόψεις του HSS παρέµεναν αµετάβλητες, καθώς ο νέος ηγέτης του κόµµατος Vladko Maček συνέχιζε την τακτική του προκατόχου του Stjepan Radić και αξίωνε την εφαρµογή του οµοσπονδιακού µοντέλου κρατικής οργάνωσης. 8 εν συνέβαινε, ωστόσο, το ίδιο µε το SDS, στους κόλπους του οποίου υπήρχαν δύο αλληλοσυγκρουόµενες τάσεις η πρώτη τάση εκπροσωπείτο από ένα σηµαντικό αριθµό πολιτικών στελεχών που συνέχιζαν ακόµη και µετά το 1927 να υποστηρίζουν την αρχή της εθνικής και κρατικής ενότητας και το συγκεντρωτικό µοντέλο διακυβέρνησης του κράτους παράλληλα, ωστόσο, κέρδιζε συνεχώς έδαφος και η οµοσπονδιακή τάση, µε βασικό φορέα τον ίδιο τον Svetozar Pribićević, ηγέτη του SDS και έναν από τους πιο επιφανείς Σέρβους πολιτικούς της περιοχής της Κροατίας-Σλαβονίας. Η συγκεκριµένη πολιτική προσωπικότητα, λοιπόν, αν και µέχρι το 1928 κατείχε θέσεις-κλειδιά στον κρατικό µηχανισµό και αποτελούσε έναν από τους πιο ένθερµους υποστηρικτές του συγκεντρωτισµού, από το 1929 και εξής µετεξελίχθηκε σε έναν από τους πιο φανατικούς πολέµιους της πολιτικής του βασιλιά Αλεξάνδρου. 9 Οι νέες πολιτικές αντιλήψεις του, οι οποίες ουσιαστικά αποκρυσταλλώθηκαν στο διάστηµα της εξορίας του από το 1931 και εξής, συνίσταντο στην ανάγκη οργάνωσης του κράτους µε τέτοιο τρόπο, ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες και τα αιτήµατα όχι µόνο των Σέρβων, αλλά και των Κροατών και των Σλοβένων. Συγκεκριµένα, στο έργο που συνέγραψε το 1931 στην Πράγα ανέφερε, εκτός των άλλων, πως οι Κροάτες δεν µπορούσαν να αρκεστούν πλέον σε λόγια και θεωρίες και γι αυτό το λόγο αναζητούσαν πολιτικές λύσεις που θα τους εξασφάλιζαν ισοτιµία στα πλαίσια του 7 Boban, Zagrebačke Punktacije, σ Boban, Maček i politika,τ.1, σσ.35κ.ε. 9 Στην προκειµένη περίπτωση πρέπει να επισηµανθεί πως µε την ιδιαίτερα αµφιλεγόµενη προσωπικότητα και πολιτική διαδροµή του Svetozar Pribićević ασχολήθηκαν κυρίως κροάτες ιστορικοί, όπως οι Hrvoje Matkovic, Svetozar Pribićević i Samostalna Demokratska Stranka do šestojanuarske diktature( Ο Svetozar Pribićević και το Ανεξάρτητο ηµοκρατικό Κόµµα µέχρι τη ικτατορία της 6 ης Ιανουαρίου), Ζάγκρεµπ 1972 και Ljubo Boban, Svetozar Pribićević u opoziciji ( )(Ο Svetozar Pribicević στην αντιπολίτευση ), Institut za Hrvatsku povijest, Ζάγκρεµπ Σηµαντικές πληροφορίες για την πολιτική δραστηριότητα του Pribićević µας παρέχει και ο Banac, The National Question, σσ.170κ.ε.

74 74 γιουγκοσλαβικού κράτους. 10 Στο βιβλίο που συνέγραψε αργότερα στο Παρίσι τάχθηκε πλέον ανοικτά υπέρ της οµοσπονδιακής λύσης επεσήµανε, λοιπόν, την ανάγκη δηµιουργίας επτά οµόσπονδων τµηµάτων-της Σλοβενίας, της Κροατίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, της Βοϊβοδίνας, της Σερβίας, του Μαυροβουνίου και της Μακεδονίας- βάσει των ιστορικο-πολιτικών ιδιαιτεροτήτων των πληθυσµών που διαβιούσαν στο γιουγκοσλαβικό κράτος. 11 Αυτές οι αντιλήψεις του Pribićević υιοθετήθηκαν σταδιακά από την πλειοψηφία των στελεχών του SDS και κατόρθωσαν να υπερκεράσουν την απήχηση της ενωτικής τάσης στους κόλπους του συγκεκριµένου πολιτικού σχηµατισµού. 12 Παρόλο που τελικά αµβλύνθηκαν οι διαφορές µεταξύ του SDS και του HSS για τον τρόπο αναδιοργάνωσης του κράτους, καθώς πλέον επικράτησε σταδιακά και στους κόλπους του SDS η οµοσπονδιακή τάση, ανέκυψαν σηµαντικές διαφωνίες όσον αφορά τον τρόπο υλοποίησης του πολιτικού προγράµµατος του SDK. Συγκεκριµένα, το HSS έδινε προτεραιότητα στη διευθέτηση των ζητηµάτων της κρατικής αναδιοργάνωσης και του σαφούς προσδιορισµού του νοµικού καθεστώτος της Κροατίας στα πλαίσια ενός οµοσπονδιακού γιουγκοσλαβικού κράτους. Θεωρούσε, δηλαδή, η ηγεσία του συγκεκριµένου πολιτικού φορέα πως η κατάλυση της δικτατορίας µπορούσε να επέλθει µόνο µετά από συµφωνία του συνόλου της αντιπολίτευσης γύρω από το κρίσιµο θέµα της οργάνωσης του κράτους. Αντίθετα, η ηγεσία του SDS θεωρούσε πως οποιαδήποτε συζήτηση και πολιτική διεργασία γύρω από την εφαρµογή του καταλληλότερου µοντέλου κρατικής οργάνωσης θα έπρεπε να λάβει χώρα σε συνθήκες πολιτικής ελευθερίας και όχι µέσα στα ασφυκτικά πλαίσια του δικτατορικού καθεστώτος. Βασική προϋπόθεση, λοιπόν, για την κατάρτιση οποιουδήποτε πολιτικού προγράµµατος ήταν ο εκδηµοκρατισµός της πολιτικής ζωής και η κατοχύρωση των θεµελιωδών ελευθεριών. 13 Άρρηκτα συνδεδεµένο µε την προαναφερθείσα διαφωνία είναι το γεγονός ότι ο Maček ενδιαφερόταν πάνω απ όλα για την επίλυση του κροατικού ζητήµατος, ενώ ο Pribićević αντιµετώπιζε το πρόβληµα της κρατικής οργάνωσης ως µία σειρά αλληλένδετων ζητηµάτων που σε καµία περίπτωση δεν θα έπρεπε να επιλυθούν µεµονωµένα. 14 Οι µέθοδοι διεξαγωγής του αγώνα ενάντια στη δικτατορία αποτελούσαν επίσης ένα σηµείο τριβής µεταξύ του HSS και του SDS. Πιο συγκεκριµένα, το HSS τηρούσε µία παθητική στάση απέναντι στη δικτατορία, σε αντίθεση µε το SDS που αξίωνε την ανάληψη έντονης αντιπολιτευτικής δράσης. Οι λόγοι αυτής της διαφορετικής αντιµετώπισης της κατάστασης ήταν προφανείς: Ο Maček έθετε ως βασικό όρο για την κατάρτιση οποιουδήποτε κοινού αντιπολιτευτικού προγράµµατος τη διευθέτηση του ζητήµατος της κρατικής οργάνωσης και την αποδοχή από τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα των κροατικών εθνικών αιτηµάτων. Το SDS, αν και συµφωνούσε µε το HSS πάνω στον τρόπο οργάνωσης του µελλοντικού γιουγκοσλαβικού κράτους, ήταν 10 Pribićević, Pogledi na stanje, σ Pribićević, Diktatura, σσ.127κ.ε. 12 Boban, Zagrebačke Punktacije, σσ Ό.π.,σσ Pribićević, Pogledi na stanje, σ.27.

75 75 ιδιαίτερα επιφυλακτικό απέναντι στις προτεραιότητες της κροατικής ηγεσίας και θεωρούσε πως έπρεπε να διεξαχθεί αγώνας µε όλα τα µέσα για την αποκατάσταση και εδραίωση της δηµοκρατίας. Προς αυτήν την κατεύθυνση, µάλιστα, άσκησε το SDS ποικίλες πιέσεις προς το HSS. Απόρροια αυτών των πιέσεων αλλά και των νέων πολιτικών συνθηκών που δηµιουργήθηκαν από το 1931 και εξής, υπήρξε η σύνταξη στα τέλη του 1932 του περίφηµου Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ Οι σχέσεις µεταξύ του SDK και των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων Κατά το χρονικό διάστηµα τα αντιπολιτευτικά κόµµατα δεν ανέπτυξαν ιδιαίτερα σηµαντική πολιτική δραστηριότητα. Οι πιο σηµαντικές πρωτοβουλίες αναπτύχθηκαν από το DS του Ljubo Davidović, από την πλευρά της σερβικής αντιπολίτευσης, ενώ από την πλευρά του SDK, δραστηριοποιήθηκαν ιδιαίτερα οι εκπρόσωποι του SDS. Ήδη την άνοιξη του 1929 έγιναν οι πρώτες δειλές προσπάθειες για τη συγκρότηση ενός κοινού αντιπολιτευτικού µετώπου. Οι ηγεσίες µάλιστα των συγκεκριµένων κοµµάτων προσδοκούσαν πως η επίτευξη µίας συµφωνίας πάνω σε θεµελιώδη ζητήµατα του εσωτερικού πολιτικού βίου θα είχε πολύ µεγάλη απήχηση στο εσωτερικό και το εξωτερικό και θα αφαιρούσε σηµαντικά ερείσµατα από το δικτατορικό καθεστώς. Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές απέβησαν άκαρπες κυρίως εξαιτίας του ανταγωνισµού και των διαφορετικών προτεραιοτήτων που έθεταν τα δύο αντιπολιτευτικά κέντρα η σερβική αντιπολίτευση έδινε έµφαση στην αποκατάσταση του κοινοβουλευτικού συστήµατος και την εδραίωση των πολιτικών ελευθεριών, ενώ την κροατική αντιπολίτευση απασχολούσε το εθνικό ζήτηµα και ειδικότερα η θέση των Κροατών στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους. Στην προκειµένη περίπτωση, µάλιστα, πρέπει να επισηµανθούν οι ειδικότεροι λόγοι για τους οποίους υπήρχε τεράστιο χάσµα µεταξύ της σερβικής αντιπολίτευσης και του SDK: Συγκεκριµένα, όπως άλλωστε προαναφέρθηκε, ο Maček ζητούσε από τα σερβικά κόµµατα, ως βασικό όρο για την επίτευξη οποιασδήποτε συµφωνίας, να ξεκαθαρίσουν τη στάση τους απέναντι στο ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης, πράγµα για το οποίο έδειχναν ιδιαίτερη απροθυµία οι ηγεσίες των εν λόγω κοµµατικών φορέων. 16 Επιπλέον, οι διαφορές που υφίσταντο µεταξύ του Svetozar Pribićević και των ηγετών των σερβικών κοµµάτων είχαν καταστεί πια σχεδόν ανυπέρβλητες. Η µεταστροφή του ηγέτη του SDS αναφορικά µε τον τρόπο οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους είχε προκαλέσει τις έντονες επιφυλάξεις και τη δυσπιστία της σερβικής αντιπολίτευσης, η οποία πολλές φορές τον κατηγόρησε για προσπάθεια δηµιουργίας αντισερβικού µετώπου. Από την πλευρά του ο Svetozar Pribićević καταφερόταν εναντίον όσων είχαν προσπαθήσει από το 1918 και εξής να επιβάλουν στο νεοσύστατο κράτος θεσµούς και πολιτικές πρακτικές που είχαν εφαρµοστεί στην προπολεµική Σερβία και κατηγορούσε 15 Boban, Zagrebačke Punktacije, σσ Boban, Držanje srbijanskih stranaka, σ.12.

76 76 τα σερβικά κόµµατα ότι υπέθαλπαν και διαιώνιζαν το µεγαλοσερβικό ηγεµονισµό, ο οποίος δεν ήταν µόνο εις βάρος των Κροατών, αλλά και των Σέρβων που ζούσαν εκτός της Σερβίας. 17 Συνεπώς, ο διαφορετικός τρόπος αντιµετώπισης της κατάστασης και των προβληµάτων που ταλάνιζαν το γιουγκοσλαβικό κράτος εκείνη την περίοδο συνιστούσε τροχοπέδη σε κάθε σηµαντική απόπειρα συνεργασίας µεταξύ των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών πολιτικών φορέων. 2. ΤΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΤΟΥ ΖΑΓΚΡΕΜΠ(7 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1932) 2.1. Το περιεχόµενο του Ψηφίσµατος Παρόλο που οι περιορισµοί στη λειτουργία των κοµµάτων εξακολουθούσαν και µετά το 1931 να είναι ασφυκτικοί, η αντιπολιτευτική τους δραστηριότητα εκφράστηκε ποικιλοτρόπως µε τη µορφή υποµνηµάτων και ψηφισµάτων. Αποκορύφωµα αυτής της δραστηριότητας υπήρξε το Ψήφισµα του Αγροτικού ηµοκρατικού Συνασπισµού στις 7 Νοεµβρίου 1932, γνωστό και ως Ψήφισµα (ή Σηµεία) του Ζάγκρεµπ(Zagrebačke Punktacije). Επρόκειτο για ένα πολιτικό µανιφέστο, του οποίου η σύνταξη και υπογραφή ήταν απόρροια ποικίλων διεργασιών και διαβουλεύσεων µεταξύ των στελεχών του HSS και του SDS, που είχαν λάβει χώρα κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης της Εκτελεστικής Επιτροπής του SDK στις 5-7 Νοεµβρίου. Σε αυτή τη συνεδρίαση έλαβαν µέρος, εκτός από τους εκπροσώπους του HSS και του SDS, προσωπικότητες που ανήκαν σε άλλους κοµµατικούς φορείς, όπως ο Mile Budak, εκπρόσωπος του Κροατικού Κόµµατος ικαιοσύνης(hrvatska Stranka Prava, στο εξής HSP), ο οποίος είχε προσκληθεί από τον ίδιο τον Maček, και ο Ante Trumbić εκπρόσωπος του Κροατικού Οµοσπονδιακού Κόµµατος(Hrvatska Federalistička Stranka- στο εξής HFS), του οποίου µάλιστα ο ρόλος ήταν καθοριστικός στη σύνταξη του τελικού κειµένου Σύµφωνα µε τον Pribićević, οι οξύτατες εσωτερικές διαµάχες και συγκρούσεις οφείλονταν στην αδυναµία ταύτισης των συµφερόντων των λεγόµενων Srbijanci,δηλαδή των Σέρβων κατοίκων της Σερβίας, µε αυτά των Prečani, δηλαδή των πληθυσµών που ζούσαν στα εδάφη της πρώην Αυστροουγγαρίας(η κυριολεκτική σηµασία του όρου Prečanin αφορούσε στον κάτοικο που ζούσε στις απέναντι όχθες των ποταµών ούναβη και Σαύου). Βλ. ενδεικτικά Pismo S. Pribićevića šefovima srbijanskih opozicionih stranaka(επιστολή του S.Pribićević προς τους ηγέτες των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων), Παρίσι, , Boban, Pribićević u opoziciji,σσ , όπου ο ηγέτης του SDS εκθέτει διεξοδικά τις απόψεις του σχετικά µε την αδυναµία των πολιτικών παραγόντων της Σερβίας να κατανοήσουν τα προβλήµατα και τις ανάγκες των πληθυσµών που ζούσαν στα υπόλοιπα τµήµατα της Γιουγκοσλαβίας. 18 Για το Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ βλ. Ljubo Boban, Geneza, značenje i odjek Zagrebačkih punktacija (H δηµιουργία, η σηµασία και ο αντίκτυπος του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ),Časopis za suvremenu povijest 1(1971), σσ Το συγκεκριµένο άρθρο είναι ιδιαίτερα σηµαντικό, διότι στην ουσία αποτελεί µία µικρή συλλογή των πιο σηµαντικών πηγών που αφορούσαν στο περιεχόµενο και την απήχηση του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ. Πρβλ. του ιδίου, Zagrebačke Punktacije,κυρίως σσ.327κ.ε. Για το ρόλο που έπαιξε ο Ante Trumbić στην κατάρτιση του κειµένου βλ. του ιδίου, Prilozi za biografiju Ante Trumbića u vrijeme šestojanuarskog režima( ) [Πηγές για τη βιογραφία του Ante Trumbić κατά την περίοδο του καθεστώτος της 6 ης Ιανουαρίου,( )], Historijski Zbornik21-22( ), κυρίως σσ.36κ.ε. Βλ. επίσης Macek, In the Struggle,σσ

77 77 Το ψήφισµα, το οποίο δηµοσιεύθηκε στο σύνολό του στον εγχώριο τύπο, 19 αποτελούταν από πέντε σηµεία το πρώτο σηµείο στην ουσία συνόψιζε τις πολιτικές απόψεις του SDK. Συγκεκριµένα, επισηµαινόταν η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, βάσει της οποίας ο λαός ήταν η αποκλειστική πηγή κάθε εξουσίας. Η επισήµανση αυτής της αρχής ισοδυναµούσε όχι µόνο µε την καταδίκη του καθεστώτος της 6 ης Ιανουαρίου και των πρακτικών που εφάρµοζε, αλλά και µε την αξίωση για ουσιαστικό περιορισµό της βασιλικής εξουσίας και εδραίωση του κοινοβουλευτικού συστήµατος. Το δεύτερο σηµείο του ψηφίσµατος έκανε ιδιαίτερη µνεία στο ρόλο και τη σηµασία των αγροτών, καθώς αυτοί αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσµού του γιουγκοσλαβικού κράτους. Επρόκειτο, άλλωστε, για µία θέση την οποία εξέφραζαν όχι µόνο το HSS και το SDS, αλλά σχεδόν όλα τα κόµµατα της µεσοπολεµικής Γιουγκοσλαβίας. Τα δύο πρώτα σηµεία του κειµένου σχετικά µε τη λαϊκή κυριαρχία και τον καθοριστικό ρόλο των αγροτών στον κοινωνικό και πολιτικό βίο συντάχθηκαν χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες, καθώς υπήρχε συµφωνία όλων των συµµετεχόντων γύρω από το περιεχόµενό τους. 20 ιαφωνίες, βέβαια, ανέκυψαν γύρω από τα επόµενα τρία σηµεία, τα οποία συνιστούσαν το πιο σηµαντικό και πιο κρίσιµο τµήµα του ψηφίσµατος, αφού περιέκλειαν τις απόψεις των συντακτών σχετικά µε την αναδιοργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους. Συγκεκριµένα, το τρίτο σηµείο έκανε λόγο για τη σερβική ηγεµονική πολιτική, η οποία επιβλήθηκε στην Κροατία από το 1918 και εξής και της οποίας το αποκορύφωµα υπήρξε η δικτατορία της 6 ης Ιανουαρίου. Το γεγονός ότι πριν την τελική σύνταξη του εν λόγω σηµείου είχε προταθεί από τον Ante Trumbić µία πιο σκληρή διατύπωση που θα καταδίκαζε τη Σερβία, ενώ τα στελέχη του SDS επέµεναν να δοθεί έµφαση στην καταδίκη του καθεστώτος, είναι ενδεικτικό των διαφορετικών απόψεων που συνέχιζαν να υφίστανται στους κόλπους του SDK αναφορικά µε κρίσιµα ζητήµατα. Τελικά, προτιµήθηκε µία συµβιβαστική λύση και έτσι το τρίτο σηµείο διατυπώθηκε µε τέτοιον τρόπο, ώστε να παρουσιάζεται το δικτατορικό καθεστώς ως µία από τις αρνητικές συνέπειες της ηγεµονικής πολιτικής των Σέρβων. 21 Βέβαια, αρκετά πιο σκληρή είναι η διατύπωση του τέταρτου σηµείου, όπου γίνεται λόγος για την ανάγκη διεξαγωγής αποφασιστικού αγώνα εναντίον του σερβικού ηγεµονισµού, µε στόχο την αποµάκρυνση από τις περιοχές της Κροατίας κάθε υπολείµµατος της σερβικής εξουσίας. Βέβαια, αυτή η διατύπωση επιδεχόταν διάφορες ερµηνείες και, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις στο εσωτερικό της χώρας. Ο ίδιος ο Maček έσπευσε αργότερα να δηλώσει ότι το συγκεκριµένο σηµείο δεν έθετε υπό αµφισβήτηση την υπόσταση και την ακεραιότητα του γιουγκοσλαβικού κράτους, αλλά τον προεξάρχοντα ρόλο των Σέρβων στη λειτουργία του κρατικού µηχανισµού και την άσκηση εξουσίας στις περιοχές εκτός της 19 Εφηµ. Politika, Βλ. επίσης εφηµ. Vreme, Boban, Zagrebačke Punktacije, σ Boban, Maček i politika, τ.1, σ.89.

78 78 Σερβίας. 22 Ιδιαίτερης µνείας χρήζει στην προκειµένη περίπτωση η αναφορά στην ανάγκη επιστροφής στην κατάσταση που επικρατούσε το Σύµφωνα µε τις δηλώσεις και τις εξηγήσεις που έκανε ο Maček στον τύπο, το έτος 1918 ήταν σηµαδιακό, καθώς τότε επήλθε η πτώση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, µε αποτέλεσµα οι Κροάτες και Σέρβοι που διαβιούσαν στους κόλπους της να περιέλθουν πλέον σε καθεστώς πλήρους ελευθερίας. Αυτό το καθεστώς της πλήρους ελευθερίας θα έπρεπε να αποτελέσει και τη βάση για την επίτευξη µίας συµφωνίας µεταξύ των Σέρβων και των Κροατών γύρω από την αναδιοργάνωση του κράτους. Το νέο κρατικό µοντέλο θα έπρεπε να ανταποκρίνεται στις επιθυµίες και τις προσδοκίες του κυρίαρχου σερβικού, κροατικού και σλοβενικού λαού. 23 Το πέµπτο σηµείο του ψηφίσµατος αναφερόταν στις αρχές στις οποίες θα έπρεπε να βασιστεί η αναδιοργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους. Το γεγονός ότι δεν γινόταν αναφορά µε απόλυτη σαφήνεια στη νέα µορφή που θα έπρεπε να προσλάβει η κρατική οργάνωση, οφειλόταν τόσο στις διαφορές που υφίσταντο στους κόλπους του SDK, αναφορικά κυρίως µε τον τρόπο προώθησης της αναδιοργάνωσης του κράτους, όσο και στην πρόθεση των συντακτών να προβούν σε µία διατύπωση τέτοια, που θα άφηνε περιθώρια για περαιτέρω συζητήσεις και επαφές µε τη σερβική αντιπολίτευση. Πάντως, η επισήµανση πως η νέα µορφή του κράτους θα έπρεπε να θεµελιωθεί στην ελεύθερη βούληση των µελών του και τη δυνατότητα κάθε µέλους να διασφαλίζει τα δικά του συµφέροντα, καθώς και το περιεχόµενο του τέταρτου σηµείου, βάσει του οποίου η αφετηρία για την αναδιοργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους θα έπρεπε να είναι το έτος 1918, µας οδηγούν στο συµπέρασµα πως οι συντάκτες του ψηφίσµατος προέκριναν το οµοσπονδιακό µοντέλο διακυβέρνησης. Αυτό τουλάχιστο φαίνεται και από τις δηλώσεις του Maček στον ξένο τύπο σχετικά µε την ανάγκη επίλυσης του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια µίας οµοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας Η απήχηση του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ Η απήχηση του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ ήταν τεράστια στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Στον εγχώριο και ξένο τύπο φιλοξενήθηκαν εκτενή άρθρα γύρω από το περιεχόµενο και τη σηµασία του κειµένου 25, ενώ οι αντιδράσεις του πολιτικού κόσµου ήταν ποικίλες. Συγκεκριµένα, το Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ απετέλεσε το σηµείο αναφοράς για τη σύνταξη παρόµοιων ψηφισµάτων από σηµαντικούς κοµµατικούς φορείς και οµάδες που εκπροσωπούσαν τους πληθυσµούς εκτός της Σερβίας. Έτσι, στις Boban, Zagrebačke Punktacije, σσ Ό.π., σ Ό.π., σσ Εφηµ. Novosti, Από τον ξένο τύπο ιδιαίτερο ενδιαφέρον σχετικά µε τις άµεσες εξελίξεις που δροµολογήθηκαν στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας µετά τη σύνταξη και δηµοσίευση του κειµένου του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ έδειξαν οι γαλλικές και γερµανικές εφηµερίδες. Βλ. ενδεικτικά εφηµ. Le Temps, και εφηµ. Frankfurter Zeitung, , Arhiv Jugoslavije(Αρχείο Γιουγκοσλαβίας, στο εξής AJ), Fond Centralni Presbiro(Αρχείο του Κεντρικού Γραφείου Τύπου, στο εξής FCPB), 38/389.

79 79 εκεµβρίου 1932 συντάχθηκε από εκπροσώπους των αντιπολιτευτικών οµάδων της Βοϊβοδίνας το Ψήφισµα του Νόβι Σαντ(Novosadska Rezolucija), στο οποίο καταδικαζόταν το δικτατορικό καθεστώς της 6 ης Ιανουαρίου και το συγκεντρωτικό σύστηµα διακυβέρνησης. Ως καταλληλότερο µοντέλο κρατικής οργάνωσης προτεινόταν αυτό, στα πλαίσια του οποίου οι πληθυσµοί θα ήταν ελεύθεροι και ισότιµοι και οι περιοχές της Βοϊβοδίνας και του Σρεµ θα απολάµβαναν καθεστώς αυτονοµίας. 26 Μόλις λίγες µέρες αργότερα και συγκεκριµένα στις 31 εκεµβρίου, τα στελέχη του Σλοβενικού Λαϊκού Κόµµατος(SLS) προέβησαν στη σύνταξη κειµένου, το οποίο αποτελείτο από πέντε σηµεία, σύµφωνα µε το πρότυπο του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ. Το Ψήφισµα του SLS, το οποίο έµεινε γνωστό ως Σηµεία της Λιουµπλιάνας(Ljubljanske Punktacije), έκανε λόγο για την ανάγκη αναδιοργάνωσης του κράτους µετά από την επίτευξη συµφωνίας µεταξύ Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και για τη δηµιουργία αυτόνοµων και ισότιµων οντοτήτων, από τις οποίες η µία θα έπρεπε να είναι η σλοβενική. 27 Στο ίδιο πνεύµα κινήθηκε και το Ψήφισµα της Γιουγκοσλαβικής Μουσουλµανικής Οργάνωσης, γνωστό κυρίως ως Σηµεία του Σαράγεβο(Sarajevske Punktacije), το οποίο συντάχθηκε από τους εκπροσώπους του εν λόγω κοµµατικού φορέα τον Ιανουάριο του Συγκεκριµένα, και σε αυτό το κείµενο καταδικάζονταν απερίφραστα οι µέθοδοι και οι πρακτικές του δικτατορικού καθεστώτος και παράλληλα επισηµαινόταν η ανάγκη αναδιοργάνωσης του κράτους µε τη δηµιουργία πολιτικο-ιστορικών περιοχών µε ευρείες αρµοδιότητες. Αυτή η αναδιοργάνωση θα έπρεπε να λάβει χώρα στα πλαίσια ενός υγιούς κοινοβουλευτικού συστήµατος, το οποίο θα κατοχύρωνε τις αστικές ελευθερίες και την πολιτική, οικονοµική, πολιτιστική και θρησκευτική ισοτιµία των πληθυσµών. Ιδιαίτερη αναφορά, βέβαια, γινόταν στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, καθώς οι συντάκτες θεωρούσαν πως η συγκεκριµένη περιοχή συνιστούσε, βάσει ιστορικών, πολιτιστικών και κοινωνικών κριτηρίων, µία ξεχωριστή οντότητα. 27 Εκτός από τη δραστηριότητα των προαναφερθέντων πολιτικών σχηµατισµών, το Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ δροµολόγησε σηµαντικές διεργασίες και στους κόλπους των σερβικών κοµµατικών φορέων. Στην προκειµένη περίπτωση, οι αντιδράσεις των ηγεσιών του DS, του RS και του SZS ήταν ενδεικτικές των σηµαντικών διαφορών που χώριζαν τα συγκεκριµένα κόµµατα και της αδυναµίας τους να τηρήσουν µία ενιαία στάση όχι µόνο απέναντι στη δικτατορία, αλλά και απέναντι στις αξιώσεις των Κροατών. Συγκεκριµένα, ο ηγέτης του DS Ljuba Davidović στα τέλη Ιανουαρίου του 1933 σε επιστολή του προς τους οπαδούς του κόµµατος έθιξε µία σειρά ζητηµάτων που αφορούσαν όχι µόνο στο χαρακτήρα του δικτατορικού καθεστώτος και τις 26 Rezolucija Vojvoñanske Opozicije(Novosadska Rezolucija)[Ψήφισµα της Αντιπολίτευσης της Βοϊβοδίνας(Ψήφισµα του Νόβι Σαντ)], Νόβι Σαντ, 28 εκεµβρίου 1932, Boban, Geneza Zagrebačkih punktacija, σσ Rezolucija Slovenske Ljudske Stranke(Ljubljanske Punktacije)[Το Ψήφισµα του Σλοβενικού Λαϊκού Κόµµατος(Τα Σηµεία της Λιουµπλιάνας)], Λιουµπλιάνα, , ό.π., σ Rezolucija Jugoslavenske Muslimanske Organizacije(Sarajevske Punktacije)[Το Ψήφισµα της Γιουγκοσλαβικής Μουσουλµανικής Οργάνωσης(Τα Σηµεία του Σαράγεβο)], Σαράγεβο, Ιανουάριος 1933, ό.π., σ.188.

80 80 επίσηµες θέσεις του DS αναφορικά µε τον τρόπο επίλυσης των βασικών κοινωνικών και πολιτικών προβληµάτων, αλλά και τις σχέσεις µεταξύ των κοµµάτων της σερβικής αντιπολίτευσης. Έτσι, αναφέρθηκε στις αρνητικές συνέπειες της απολυταρχικής διακυβέρνησης του βασιλιά Αλεξάνδρου και την ανάγκη αποκατάστασης και εδραίωσης της λαϊκής κυριαρχίας µέσω της εγκαθίδρυσης ενός υγιούς κοινοβουλευτικού συστήµατος. Ωστόσο, το πιο σηµαντικό σηµείο της επιστολής του Davidović ήταν αυτό στο οποίο αναλύονταν οι θέσεις του κόµµατος σχετικά µε την αναδιοργάνωση του κράτους. Συγκεκριµένα, γινόταν λόγος για την ανάγκη διαίρεσης της Γιουγκοσλαβίας σε τέσσερα µεγάλα αυτοδιοικούµενα τµήµατα τη Σλοβενία, την Κροατία, τη Σερβία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Αυτές οι αυτοδιοικούµενες οντότητες, εκτός των άλλων, θα ικανοποιούσαν και τις πολιτιστικέςιστορικές ιδιαιτερότητες των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Στο τέλος της επιστολής του ο ηγέτης του DS επεσήµαινε, ως βασική προϋπόθεση για τη γόνιµη συνεργασία µεταξύ όλων των αντιπολιτευτικών κοµµάτων, τη διατύπωση ξεκάθαρων θέσεων αναφορικά µε το κρίσιµο ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης. 28 Ουσιαστικά µε τις παραπάνω θέσεις το DS του Ljuba Davidović υιοθετούσε την άποψη του SDK για την ανάγκη οµοσπονδιακής οργάνωσης του κράτους και, ειδικότερα, τη θέση του HSS για την ανάγκη επίτευξης συµφωνίας µεταξύ των κοµµάτων της αντιπολίτευσης πάνω στο ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης. Η βασική διαφορά συνίστατο στο γεγονός ότι το DS προέκρινε τη δηµιουργία το πολύ τεσσάρων οµόσπονδων περιοχών, σε αντίθεση µε το HSS του Maček και το SDS του Pribićević που πρότειναν τη δηµιουργία επτά οµόσπονδων τµηµάτων, καθώς, εκτός από τη Σερβία, την Κροατία, τη Σλοβενία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, αναγνώριζαν το Μαυροβούνιο, τη Μακεδονία και τη Βοϊβοδίνα ως περιοχές µε ιστορικές και πολιτιστικές ιδιαιτερότητες. Αυτή η διαφορά απόψεων ως προς τον αριθµό των οµόσπονδων περιοχών συνδεόταν µε τα διαφορετικά κίνητρα και τις διαφορετικές πολιτικές επιδιώξεις των ηγετών του SDK και του DS. Συγκεκριµένα, ο Maček και ο Pribićević αντιµετώπιζαν τη λύση της οµοσπονδιακής οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους ως το µέσο για την ικανοποίηση των αξιώσεων και των προσδοκιών των κροατικών και των σερβικών πληθυσµών που διαβιούσαν εκτός της Σερβίας. Από την πλευρά της η ηγεσία του DS ενδιαφερόταν πάνω απ όλα για τη διατήρηση της ακεραιότητας του γιουγκοσλαβικού κράτους και τη διαφύλαξη των σερβικών εθνικών συµφερόντων. Ήταν, εποµένως, φυσικό -δεδοµένων των νέων συνθηκών που είχαν διαµορφωθεί- να θεωρήσει το DS πως η λύση των τεσσάρων οµόσπονδων περιοχών ήταν η καλύτερη δυνατή για την εύρυθµη λειτουργία του γιουγκοσλαβικού κράτους και την εξοµάλυνση των σερβοκροατικών σχέσεων. Μάλιστα, αυτή η στάση τηρήθηκε απαρέγκλιτα από το συγκεκριµένο κοµµατικό φορέα µέχρι και το Pismo Ljube Davidovića pristalicama Demokratske Stranke(Επιστολή του Ljuba Davidović προς τους οπαδούς του ηµοκρατικού Κόµµατος), Βελιγράδι, Ιανουάριος 1933, ό.π.,σσ Πρβλ. Boban, Držanje srbijanskih stranaka, σσ Boban, Zagrebačke Punktacije, σσ

81 81 Τις απόψεις του RS σχετικά µε τα µείζονα προβλήµατα που ταλάνιζαν το γιουγκοσλαβικό κράτος εξέφρασε ο Aca Stanojević το 1933 σε επιστολή του προς τα µέλη του κόµµατος. Στη συγκεκριµένη επιστολή ήταν έκδηλη η δυσαρέσκεια του RS απέναντι στο δικτατορικό καθεστώς, το οποίο είχε καταπατήσει τα θεµελιώδη ανθρώπινα δικαιώµατα, ενώ παράλληλα ορίστηκε ως βασικό καθήκον του κόµµατος ο αγώνας για την αποκατάσταση των φυσικών δικαιωµάτων και ελευθεριών. Όσον αφορά το κρίσιµο ζήτηµα της οργάνωσης του κράτους, το RS εξεφραζε την άποψη πως το συγκεντρωτικό σύστηµα διακυβέρνησης αποδείχθηκε ανέφικτο, ιδιαίτερα µετά την επιβολή της δικτατορίας της 6 ης Ιανουαρίου, και, γι αυτό το λόγο, θα έπρεπε να εγκαταλειφθεί. Η µελλοντική οργάνωση του κράτους θα έπρεπε να θεµελιωθεί σε µία συµφωνία µεταξύ Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, οι οποίοι θα εκπροσωπούνταν από πολιτικούς φορείς που θα προέκυπταν από ελεύθερες εκλογές. Σύµφωνα µε το RS, το πιο πρόσφορο µοντέλο κρατικής οργάνωσης θα ήταν η διασφάλιση του ενιαίου χαρακτήρα του γιουγκοσλαβικού κράτους και η εφαρµογή του συστήµατος της ευρείας αυτοδιοίκησης. Είναι προφανές πως µε τις παραπάνω θέσεις το RS ερχόταν πλέον σε ανοικτή ρήξη µε το δικτατορικό καθεστώς, παρά το γεγονός ότι αρκετά µέλη του το είχαν στηρίξει τα προηγούµενα χρόνια. Παράλληλα, όµως, διαφοροποιείτο σηµαντικά από το DS, ένα πολύ σηµαντικό εταίρο της σερβικής αντιπολίτευσης, στο ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης. Ουσιαστικά, το RS υποστήριζε σε γενικές γραµµές τη διατήρηση-έστω τη βελτίωση µέσω κάποιων µεταρρυθµίσεων- του ισχύοντος συστήµατος κρατικής οργάνωσης. 30 Σε αντίθεση µε τα δύο προαναφερθέντα κόµµατα της σερβικής αντιπολίτευσης, το SZS, εξαιτίας σοβαρών εσωτερικών διαφωνιών, δεν κατάφερε να πάρει επίσηµα µία ενιαία θέση απέναντι στο δικτατορικό καθεστώς και το ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης. Σε επίσηµες δηλώσεις προέβη µόνο η αριστερή πτέρυγα του κόµµατος µε επικεφαλής τον Dragoljub Jovanović, µε τις οποίες καταδίκαζε το δικτατορικό καθεστώς και επεσήµανε την ανάγκη πλήρους εκδηµοκρατισµού της πολιτικής ζωής. Όσον αφορά το ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης, η συγκεκριµένη πολιτική οµάδα υιοθέτησε την άποψη που εκφράστηκε στο Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ για την ανάγκη επανόδου στην κατάσταση που επικρατούσε το 1918 και της οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους πάνω σε οµοσπονδιακές βάσεις. 31 Πάντως, το γεγονός ότι τα τρία κόµµατα της σερβικής αντιπολίτευσης δεν µπόρεσαν να κρατήσουν µία ενιαία στάση απέναντι στη δικτατορία και το πολιτικό µανιφέστο της κροατικής αντιπολίτευσης σφράγισε ανεξίτηλα τις µετέπειτα προσπάθειές τους για την επεξεργασία ενός κοινού σχεδίου πολιτικής δράσης αναφορικά µε την εξοµάλυνση των σερβοκροατικών σχέσεων. 30 Političko pismo Ace Stanojevića pristašama Radikalne Stranke(Πολιτική επιστολή του Aca Stanojević προς τους οπαδούς του Ριζοσπαστικού Κόµµατος), Βελιγράδι, 1933, Boban, Geneza Zagrebačkih punktacija,σσ Izjava ljevice Zemljoradničke Stranke o Zagrebačkim Punktacijama( ήλωση της αριστερής πτέρυγας του Αγροτικού Κόµµατος σχετικά µε το Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ), Βελιγράδι, 1933, ό.π.,σσ

82 82 Το περιεχόµενο και η ευρεία απήχηση του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ, καθώς επίσης οι διάφορες δηλώσεις του Vladko Maček στον ξένο τύπο θορύβησαν το καθεστώς, το οποίο αντέδρασε µε τη λήψη αυστηρών µέτρων στα οποία συµπεριλαµβάνονταν οι συλλήψεις και οι φυλακίσεις σηµαντικών προσωπικοτήτων. Το αποκορύφωµα αυτής της κατασταλτικής πολιτικής ήταν η σύλληψη και καταδίκη του ηγέτη του HSS σε τρία χρόνια φυλάκιση, η οποία προκάλεσε µεγάλη αίσθηση στην κοινή γνώµη στο εσωτερικό και το εξωτερικό. 32 Σύµφωνα µε το κατηγορητήριο, ο Maček είχε παραβιάσει το άρθρο 3 του Νόµου για την Προστασία του Κράτους(Zakon o Zaštiti Države), καθώς πρωτοστάτησε στη σύνταξη ενός κειµένου το οποίο προοριζόταν για την άσκηση πολιτικής προπαγάνδας και το οποίο έθετε ως βασική απαίτηση την επάνοδο στην κατάσταση που επικρατούσε το 1918 αµέσως µετά την κατάρρευση της Αυστροουγγαρίας. Μία τέτοιου είδους αξίωση ισοδυναµούσε µε προτροπή για απόσχιση των περιοχών που βρίσκονταν ανάµεσα στους ποταµούς Σαύο, ρίνο και ούναβη από το Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας. Το περιεχόµενο του κατηγορητηρίου στηρίχθηκε επίσης και σε δηλώσεις του Maček στον εγχώριο και ξένο τύπο, οι οποίες µπορούσαν να ερµηνευθούν ποικιλοτρόπως. 33 Παρόλο που ο Maček διατεινόταν πως προωθούσε την επίλυση του κροατικού ζητήµατος εντός των συνόρων της Γιουγκοσλαβίας και πως δεν συµµεριζόταν τις αποσχιστικές επιδιώξεις των εξτρεµιστών, το καθεστώς αντιµετώπιζε εκείνη την περίοδο το σύνολο της κροατικής αντιπολίτευσης ως µία ενιαία απειλή εναντίον της υπόστασης του γιουγκοσλαβικού κράτους. Βέβαια, το γεγονός ότι στη συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής του SDK στις 5-7 Νοεµβρίου είχε παρευρεθεί και ο εκπρόσωπος του HSP, Mile Budak, ο οποίος µάλιστα είχε προσκληθεί επίσηµα από τον ίδιο τον Maček, ήταν φυσικό να εγείρει υποψίες ως προς το χαρακτήρα και τους στόχους του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ. Ωστόσο, το πιο πιθανό είναι ότι η πρόσκληση του Mile Budak εντασσόταν στα πλαίσια των ελιγµών και των κινήσεων στις οποίες προέβαινε εκείνη την περίοδο ο Maček, προκειµένου να δώσει την εικόνα ενός ενιαίου κροατικού εθνικού κινήµατος Η σηµασία του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ Το κείµενο του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ έχει εξαιρετική σηµασία, καθώς σε αυτό ουσιαστικά διασαφηνίζονται ζητήµατα που αφορούσαν τις σχέσεις µεταξύ των κοµµάτων που συναποτελούσαν το SDK καθώς και τη στάση του συγκεκριµένου πολιτικού συνασπισµού απέναντι στο καθεστώς και τα υπόλοιπα αντιπολιτευτικά κόµµατα. εν καταρτίστηκε, προκειµένου να αποτελέσει απλά και µόνο ένα πρόγραµµα πολιτικής δραστηριότητας του 32 Εφηµ. Le Populaire, , AJ, FCPB,38/343.Βλ. επίσης Maček, In the Struggle, σσ.142κ.ε, όπου ο Κροάτης ηγέτης περιγράφει µε αρκετές λεπτοµέρειες τη σύλληψη, τη δίκη και τις συνθήκες κράτησής του. 33 Boban, Zagrebačke Punktacije, σσ Ό.π., σ. 356.

83 83 SDK, αλλά και για να χρησιµεύσει ως πολιτική βάση για την επίτευξη µίας µελλοντικής συµφωνίας µεταξύ όλων των αντιπολιτευτικών κοµµάτων. 35 Στο Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ τέθηκαν επί τάπητος δύο πολύ σηµαντικά ζητήµατα: α) το ζήτηµα των ερεισµάτων που είχε το δικτατορικό καθεστώς στους πληθυσµούς και β) το ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης. Όσον αφορά το πρώτο ζήτηµα, το περιεχόµενο του ψηφίσµατος ήταν κατηγορηµατικό και σαφές. Συγκεκριµένα, προέβαλε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας ως αντιστάθµισµα στον απολυταρχισµό του δικτατορικού καθεστώτος. Έτσι, το κείµενο στην ουσία καταδίκαζε το χαρακτήρα και τις ιδεολογικοπολιτικές βάσεις του καθεστώτος της 6 ης Ιανουαρίου, παρουσίαζε το λαό ως την πηγή και το φορέα κάθε εξουσίας και τόνιζε την ανάγκη κατοχύρωσης των θεµελιωδών αστικών-πολιτικών ελευθεριών. Στο ζήτηµα αυτό υπήρχε, άλλωστε, σύµπνοια µεταξύ των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων. Το περιεχόµενο του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ ήταν σαφές αναφορικά και µε το δεύτερο κρίσιµο ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης. Έτσι, σε αντίθεση µε τον ενωτικό γιουγκοσλαβισµό και τον κρατικό συγκεντρωτισµό που πρέσβευε το δικτατορικό καθεστώς του βασιλιά Αλεξάνδρου, προβλήθηκε η αρχή της οµοσπονδιακής οργάνωσης του κράτους. Βέβαια, µία τέτοια παρόµοια θέση είχε εκφραστεί νωρίτερα από το HSS. Αυτή τη φορά, ωστόσο, εκφράστηκε ως µία από τις βασικές θέσεις ενός πολιτικού µανιφέστου το οποίο συντάχθηκε µέσα στις ιδιάζουσες πολιτικές συνθήκες που είχε διαµορφώσει το καθεστώς της 6 ης Ιανουαρίου. Εξίσου σηµαντικό είναι το γεγονός ότι αυτή η αρχή υιοθετήθηκε πλέον επίσηµα και από το SDS του Svetozar Pribićević, το οποίο στο παρελθόν είχε υπάρξει ακραιφνής υποστηρικτής του συγκεντρωτικού µοντέλου διακυβέρνησης. Παράλληλα, όµως, και τα άλλα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα άρχισαν σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό να αναθεωρούν τις απόψεις τους σχετικά µε τον πιο πρόσφορο τρόπο κρατικής οργάνωσης. 36 Με το Ψήφισµα του Ζάγκρεµπ, οι σερβοκροατικές σχέσεις τέθηκαν υπό νέο πρίσµα, καθώς οι µεν Κροάτες µπόρεσαν µέσω του HSS να διατυπώσουν µε σαφήνεια τους στόχους και τα αιτήµατά τους αναφορικά µε τη θέση τους στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους, ενώ στα σερβικά πολιτικά κόµµατα άρχισαν να συντελούνται ποικίλες διεργασίες σχετικά µε τη στάση που θα τηρούσαν στο µέλλον. Ουσιαστικά οι Σέρβοι βρέθηκαν να είναι πλέον και επίσηµα διασπασµένοι ανάµεσα σε τρία πολιτικά στρατόπεδα: Έτσι, ένας σηµαντικός αριθµός των Σέρβων υποστήριζε το δικτατορικό καθεστώς, ένα πολύ πιο σηµαντικό ποσοστό συµφωνούσε µε τις θέσεις και τις απόψεις που εξέφραζαν τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα σχετικά µε την ανάγκη επανόδου στον κοινοβουλευτικό βίο, ενώ οι σερβικοί πληθυσµοί που διαβιούσαν σε περιοχές που είχαν αποτελέσει τµήµατα της πρώην Αυστροουγγαρίας ταυτίζονταν µε τις θέσεις που πλέον εξέφραζε το SDS για την ανάγκη οµοσπονδιακής οργάνωσης του κράτους. Αυτή η πολυδιάσπαση των Σέρβων θα επιδρούσε αργότερα καταλυτικά στην πορεία των 35 Ό.π.,σ Ό.π.,σσ

84 84 σερβοκροατικών σχέσεων και τη δυνατότητα των Σέρβων να προωθήσουν αποτελεσµατικά τα εθνικά τους συµφέροντα Boban, Držanje srbijanskih stranaka, σσ.19κ.ε.

85 85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΚΡΑΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΤΙ ΡΑΣΗΣ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ: ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ USTAŠA Η στροφή µίας µερίδας των Κροατών προς ακραίες λύσεις κατά το χρονικό διάστηµα εκφράστηκε µε το κίνηµα της Ustaša, του οποίου ηγήθηκε ο δικηγόρος Ante Pavelić(Άντε Πάβελιτς). Η βιβλιογραφία και οι απόψεις που εκφράστηκαν σχετικά µε το χαρακτήρα, τη σύνθεση, την ιδεολογία και τις επιδιώξεις του κινήµατος είναι τόσο εκτενείς όσο και αµφιλεγόµενες. Για την εξαγωγή χρήσιµων συµπερασµάτων είναι απαραίτητη η µελέτη των παραπάνω παραµέτρων υπό το πρίσµα των ιδιαίτερων συνθηκών και συγκυριών στις οποίες αναπτύχθηκε το κίνηµα. Αυτές οι συνθήκες συνίσταντο στη συγκρότηση και τη δράση των εξτρεµιστικών και παραστρατιωτικών οργανώσεων στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης κατά το µεσοπόλεµο, στην άνοδο του ναζισµού και του φασισµού κατά τη δεκαετία του 30 στην Ευρώπη και τις διάφορες αποχρώσεις που προσέλαβε η φασιστική ιδεολογία στον βαλκανικό χώρο, στο πολωτικό κλίµα που τροφοδοτήθηκε από το δικτατορικό καθεστώς του βασιλιά Αλεξάνδρου και τις κατασταλτικές µεθόδους που εφάρµοσε, καθώς και στις ιδιότυπες σχέσεις της Ustaša µε το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα. Τα πολλά κενά που υπάρχουν ακόµη στη βιβλιογραφία σχετικά µε το συγκεκριµένο ζήτηµα οφείλονται πρωτίστως στο γεγονός ότι τα µέλη της Ustaša δραστηριοποιήθηκαν τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, µε αποτέλεσµα το αρχειακό υλικό να είναι διάσπαρτο και εποµένως δύσκολα προσπελάσιµο. Η συστηµατική ενασχόληση µε το κίνηµα της Ustaša εγκαινιάστηκε στα µέσα περίπου της δεκαετίας του 60, κυρίως από Κροάτες ιστορικούς, ενώ σηµαντική είναι η συµβολή των Γερµανών ερευνητών ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Στην προκειµένη, βέβαια, περίπτωση υφίσταται και µία άλλη δυσκολία: η πλειονότητα των ιστορικών έχει ασχοληθεί µε τη δράση της εν λόγω εξτρεµιστικής οργάνωσης κατά την περίοδο , στα πλαίσια του ανεξάρτητου κροατικού κράτους, αφήνοντας έτσι πολλά σηµεία αδιευκρίνιστα σχετικά µε την πορεία της στο µεσοπόλεµο. Γι αυτό το λόγο, χρειάστηκε να αντλήσουµε και να διασταυρώσουµε πληροφορίες και στοιχεία από ένα ευρύ φάσµα πηγών και βοηθηµάτων. 1 1 Από το πλήθος των µονογραφιών και άρθρων που έχουν γραφτεί για το κίνηµα της Ustaša βλ. ενδεικτικά Bogdan Krizman, Ante Pavelić i Ustaše(Ο Άντε Πάβελιτς και οι Ουστάσι), Ζάγκρεµπ 1978, Fikreta Jelić-Butić, Prilog proučavanju djelatnosti ustaša do 1941 (Συµβολή στη µελέτη της δραστηριότητας του κινήµατος της Ustasa µέχρι το 1941), Časopis za suvremenu povijest1-2(1969), σσ και Holm Sundhaussen, Das Ustaša Syndrom. Ideologie-historische Tatsachen-Folgen, Reinhard Lauer-Werner Lehfeldt(επιµ.), Das jugoslawische Desaster, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1995, σσ Βλ. επίσης τη µελέτη των Ladislaus Hory-Martin Broszat, Der Kroatische Ustasha- Staat , Στουτγκάρδη 1964, σσ

86 86 1. Η προέλευση, η σύνθεση και οι στόχοι του κινήµατος της Ustaša Η Κροατική Επαναστατική Οργάνωση (UHRO,Ustaša-Hrvatska Revolucionarna Organizacija) συγκροτήθηκε από τον Ante Pavelić, δικηγόρο και γραµµατέα ως το 1929 του Κροατικού Κόµµατος ικαιοσύνης(hrvatska Stranka Prava, στο εξής HSP), και τον Gustav Perčec στο εξωτερικό, µετά την ανακήρυξη της δικτατορίας από το βασιλιά Αλέξανδρο. Επρόκειτο για µία µυστική οργάνωση η οποία είχε θέσει ως βασικό στόχο την ίδρυση ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους, το οποίο θα περιελάµβανε τις περιοχές της αλµατίας, της Κυρίως Κροατίας, της Σλαβονίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης µέχρι και τον ποταµό ρίνο. Οι βασικοί πυρήνες από τους οποίους η οργάνωση αντλούσε µέλη και υποστηρικτές ήταν δύο: Ο πρώτος πυρήνας βρισκόταν στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στα αναθεωρητικά κράτη της Αυστρίας, της Ουγγαρίας και της Ιταλίας και αποτελούταν από εξόριστους κροάτες εθνικιστές, δηλαδή πρώην αξιωµατούχους του αυστροουγγρικού στρατού και τους frankovci, οπαδούς του Josip Frank, του ιδρυτή του Κόµµατος της Καθαρής ικαιοσύνης (Čista Stranka Prava, στο εξής ČSP) και φανατικού πολέµιου κάθε είδους συνεργασίας µεταξύ Κροατών και Σέρβων. Ο δεύτερος πυρήνας βρισκόταν στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους και αποτελούταν κυρίως από δυσαρεστηµένους κατοίκους των φτωχότερων και πιο υποβαθµισµένων περιοχών της Κροατίας και της Βοσνίας. Ήταν σαφώς πιο αποδυναµωµένος και µε λιγότερα ερείσµατα από τον πρώτο, καθώς τα καθοδηγητικά όργανα και οι κυριότερες οργανωτικές δοµές βρίσκονταν στο εξωτερικό, εξαιτίας κυρίως των πιέσεων και των κατασταλτικών µέτρων της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης. Στους πρωτεργάτες και τα βασικά στελέχη της κίνησης συµπεριλαµβάνονταν διανοούµενοι, ακαδηµαϊκοί, φοιτητές καθώς και καθολικοί κληρικοί που προέρχονταν κυρίως από την περιοχή της Βοσνίας. 2 Αν και το κίνηµα της Ustaša((UHRO,Ustaša-Hrvatska Revolucionarna Organizacija, Κροατική Επαναστατική Οργάνωση) εκδηλώθηκε ως ιδιαίτερη µορφή αντίστασης ενάντια στο δικτατορικό καθεστώς του βασιλιά Αλεξάνδρου, στην ουσία αποτελούσε απόρροια ποικίλων και έντονων πολιτικών ζυµώσεων που είχαν λάβει χώρα ήδη από την ίδρυση του γιουγκοσλαβικού κράτους. Το επίκεντρο των διεργασιών που οδήγησαν στη συγκρότηση της Ustaša εντοπίζεται στη δραστηριότητα και τη θέση του HSP στην κροατική πολιτική σκηνή από το 1918 και εξής. Συγκεκριµένα, ο εν λόγω πολιτικός φορέας, µετά τις ραγδαίες εξελίξεις που δροµολογήθηκαν µε την κατάρρευση της Αυστροουγγαρίας, τάχθηκε εναντίον κάθε προσπάθειας για ένωση των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Στο πρόγραµµά του, το οποίο έφερε τον τίτλο ηµοκρατικό Πρόγραµµα του Κροατικού Κόµµατος ικαιοσύνης(republikanski program Hrvatske Stranke Prava), γινόταν λόγος για την ανάγκη διαφύλαξης της εθνικής ιδιαιτερότητας και κρατικής 2 Sundhaussen, Das Ustaša Syndrom, σσ.151και 155.

87 87 υπόστασης του κροατικού λαού και προώθησης της ένωσης, βάσει των ιστορικών δικαίων του κροατικού έθνους, των κροατικών περιοχώνσυµπεριλαµβανοµένης και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης- σε ένα ανεξάρτητο κροατικό κράτος. Η απήχηση, βέβαια, του συγκεκριµένου πολιτικού προγράµµατος ήταν πολύ µικρή κατά τη δεκαετία του 20, καθώς το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα(Hrvatska Seljačka Stranka, στο εξής HSS) του Stijepan Radić κατόρθωσε να αναδειχθεί σε κορυφαίο παράγοντα του κροατικού πολιτικού βίου και να υπερκεράσει τη δυναµική των µικρότερων πολιτικών σχηµατισµών. Πάντως, τα στελέχη του HSP µε τον Ante Pavelić να διαδραµατίζει προεξάρχοντα ρόλο, επιδόθηκαν σε µία πολύπλευρη προπαγανδιστική δραστηριότητα- κυρίως µε την εκφώνηση λόγων και συγγραφή άρθρων-εναντίον της γιουγκοσλαβικής ιδέας, 3 ενώ παράλληλα κατηγορούσαν το HSS ότι είχε εγκαταλείψει τον αγώνα για την εθνική απελευθέρωση του κροατικού λαού. 4 Τα αιµατηρά γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Βουλή το 1928 έδωσαν το έναυσµα για µία εντατικοποίηση της δραστηριότητας του Pavelić και των οπαδών του. Συγκεκριµένα, µε την υποστήριξη της ολιγάριθµης Επαναστατικής Νεολαίας(Hrvatska Pravaška Revolucionarna Omladina, στο εξής HPRO), η οποία είχε ιδρυθεί ήδη το 1926 στους κόλπους του HSP, προέβη στη συγκρότηση µικρών παράνοµων τροµοκρατικών οµάδων, οι οποίες έκαναν αισθητή την παρουσία τους µε την πρόκληση επεισοδίων στις διαδηλώσεις στο Ζάγκρεµπ την 1 η εκεµβρίου Μάλιστα, οι δύο βασικοί υποκινητές των επεισοδίων, Branimir Jelić και Gustav Perčec, έφυγαν παράνοµα από τη χώρα στις 3 εκεµβρίου Τους ακολούθησε λίγο αργότερα και ο Pavelić, όταν πλέον µετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας αντιµετώπιζε άµεσα τον κίνδυνο σύλληψης και φυλάκισής του. 5 Πρώτος σταθµός του Pavelić υπήρξε η Βιέννη, όπου ήλθε σε επαφή µε µία οµάδα οπαδών του HSP, οι οποίοι από την εποχή της κατάρρευσης της Αυστροουγγαρίας δραστηριοποιούνταν στο εξωτερικό προς την κατεύθυνση της δηµιουργίας ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Στην ηγεσία αυτής της οµάδας βρίσκονταν ο στρατηγός Stjepan Sarkotić και οι πρώην αξιωµατικοί του αυστροουγγρικού στρατού Ivan Perčević και Stjepan Duić. Αυτή η οµάδα, βέβαια, ανήκε σε εκείνο το τµήµα της κροατικής διασποράς που δεν είχε συµφιλιωθεί µε την ιδέα της δηµιουργίας γιουγκοσλαβικού κράτους και είχε κατορθώσει να αναπτύξει σηµαντική προπαγανδιστική δραστηριότητα κυρίως στις περιοχές της Αυστρίας και της Ουγγαρίας. Είχε καταφέρει µάλιστα µε τη συνδροµή των πιο επιφανών µελών της, τα οποία είχαν καταλάβει στο παρελθόν υψηλά στρατιωτικά αξιώµατα στην πρώην Αυστροουγγαρία, να δηµιουργήσει και να εδραιώσει σηµαντικά ερείσµατα στους στρατιωτικούς και 3 Όλοι οι λόγοι που εκφωνήθηκαν από τον Ante Pavelić µέχρι τη µετάβασή του στο εξωτερικό το 1929 βρίσκονται σε φυλλάδιο που κυκλοφόρησε στο Ζάγκρεµπ το 1942: Putem hrvatskog državnog prava. Poglavnikovi govori, izjave i članci prije odlaska u tuñinu( ιαµέσου του κροατικού κρατικού δικαίου. Οι λόγοι, οι ανακοινώσεις και τα άρθρα του ηγέτη πριν την αναχώρησή του στο εξωτερικό), Ζάγκρεµπ Ό.π.,σσ.11κ.ε. Πρβλ. Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σσ Βλ.επίσης Krizman, Ante Pavelić,σ Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σ.58.

88 88 κατ επέκταση στους πολιτικούς κύκλους αυτών των χωρών. Από την πρώτη στιγµή, λοιπόν, ο Pavelić προσπάθησε να αναπτύξει στενούς δεσµούς µε τη συγκεκριµένη οµάδα, οι οποίοι θα απέβαιναν ιδιαίτερα χρήσιµοι στο µέλλον. 6 Παράλληλα, φρόντισε να έλθει σε επαφή µε τα µέλη και την ηγεσία της βουλγαρικής εθνικιστικής οργάνωσης VMRO(Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση), η οποία εκείνη την περίοδο ανέπτυσσε τροµοκρατική δραστηριότητα στη σερβική Μακεδονία, επιδιώκοντας την απόσχισή της από το γιουγκοσλαβικό κράτος. Το επιστέγασµα αυτών των επαφών ήταν η σύνταξη στις 20 Απριλίου 1929 κοινής ιακήρυξης (Deklaracija), το περιεχόµενο της οποίας έκανε λόγο για την ανάγκη ανάληψης κοινής δράσης και στενής συνεργασίας µεταξύ των Κροατών και των Μακεδόνων µε θεµελιώδη στόχο την πλήρη ανεξαρτησία της Κροατίας και της Μακεδονίας. 7 Στα πλαίσια µάλιστα αυτής της συνάντησης και της σύνταξης της διακήρυξης, ο Pavelić αναφέρθηκε εκτενώς στα απαράγραπτα δίκαια και τη µακρά παράδοση του κροατικού λαού, τα οποία προσπάθησαν να καταργήσουν οι Σέρβοι στο όνοµα του γιουγκοσλαβισµού, ενώ στο τέλος της οµιλίας του εµµέσως, πλην σαφώς, προεξήγγειλε την ανάληψη ένοπλης δράσης, επισηµαίνοντας τα εξής: Ο αγώνας δεν θα µείνει στα λόγια, αλλά θα περάσει και στο επίπεδο των έργων. Θα σταµατήσει µόνο, όταν επιτευχθεί ο βασικός µας στόχος, δηλαδή η δηµιουργία ανεξάρτητου κροατικού κράτους και ανεξάρτητης Μακεδονίας. 8 Μετά τη Σόφια ο Pavelić µετέβη στην Ιταλία, όπου ουσιαστικά κατά το διάστηµα προέβη- µε την ανοχή και την οικονοµική συνδροµή της ιταλικής κυβέρνησης- στη συγκρότηση και οργάνωση του κινήµατος της Ustaša, σε πρώτο επίπεδο µε τη σύσταση µικρών παραστρατιωτικών οµάδων προορισµένων να αναλάβουν τροµοκρατική δράση στο γιουγκοσλαβικό έδαφος, και σε δεύτερο επίπεδο µε την οργάνωση στρατοπέδων(logori) σε διάφορες περιοχές της Ιταλίας. 9 6 Ό.π., σ Για το περιεχόµενο της ιακήρυξης βλ. το φυλλάδιο που κυκλοφόρησε τρία χρόνια αργότερα: Za Nezavisnu Državu Hrvatsku.Povodom trogodišnjice Sofijske deklaracije za zajedničku borbu Hrvata i Makedonaca( Για ένα ανεξάρτητο κροατικό κράτος. Με αφορµή τα τρία χρόνια από τη ιακήρυξη της Σόφιας για τη διεξαγωγή κοινού αγώνα των Κροατών και των Μακεδόνων), έκδοση της εφηµερίδας Grič, Βιέννη 1932, σσ.7κ.ε, Krizman, Ante Pavelić,σσ Krizman, Ante Pavelić,σ Το ζήτηµα του χρόνου κατά τον οποίο δηµιουργήθηκε η οργάνωση της Ustaša έχει απασχολήσει πλήθος ερευνητών. Η πλειοψηφία απορρίπτει την άποψη που είχε εκφραστεί από συγγραφείς που ιδεολογικά πρόσκεινταν στο κίνηµα, σύµφωνα µε την οποία η Ustaša συγκροτήθηκε στη Γιουγκοσλαβία, πριν τη µετάβαση του Pavelić στο εξωτερικό. Αυτή η άποψη είχε στηριχθεί κυρίως σε πλαστά στοιχεία τα οποία είχαν αξιοποιηθεί ιδιαίτερα για την άσκηση προπαγάνδας στο εσωτερικό του Ανεξάρτητου Κροατικού Κράτους(Nezavisna Hrvatska Država) κατά την περίοδο Αν λάβουµε υπόψη το γεγονός ότι ήταν απαραίτητο ένα προπαρασκευαστικό στάδιο για τη συγκρότηση µίας τέτοιου είδους µυστικής οργάνωσης, οδηγούµαστε στο συµπέρασµα πως σίγουρα η προετοιµασία της οργάνωσης δεν ήταν δυνατό να λάβει χώρα στη Γιουγκοσλαβία πριν το 1929, καθώς εκεί οι συνθήκες ήταν ιδιαίτερα δυσµενείς και το µεγαλύτερο µέρος των υποστηρικτών της ιδέας για τη δηµιουργία ανεξάρτητου κροατικού κράτους βρίσκονταν στο εξωτερικό. Βλ. Jelic, Prilog proučavanju djelatnosti, σ.61, σηµ.21.

89 89 2.Η οργανωτική δοµή, η ιδεολογία και οι ιδιαίτερες συνθήκες στις οποίες αναπτύχθηκε το κίνηµα της Ustaša Ο ακρογωνιαίος λίθος της ιδεολογίας του κινήµατος της Ustaša ήταν η απολυτοποίηση του έθνους. Η δηµιουργία µίας ανεξάρτητης Κροατίας µε εκτεταµένα σύνορα ήταν η βασική αρχή που ένωνε όλα τα µέλη της οργάνωσης. Όσον αφορά, ωστόσο, πολλά πολιτικά, οικονοµικά και κοινωνικά ζητήµατα, το κίνηµα παρουσιαζόταν αρκετά ετερογενές, καθώς στους κόλπους του είχαν αναπτυχθεί διάφορες τάσεις, οι οποίες προσέγγιζαν ιδεολογικά είτε τον ιταλικό φασισµό, είτε τον εθνικοσοσιαλισµό, είτε αυτόχθονα εξτρεµιστικά ρεύµατα. Το 1932 και το 1933 συντάχθηκαν τα δύο σηµαντικότερα κείµενα του κινήµατος, το Καταστατικό(Ustav Ustaše hrvatskog oslobodilačkog pokreta) και οι Θεµελιώδεις Αρχές (Načela hrvatskog ustaškog pokreta). Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε το Καταστατικό, η Ustaša συνιστούσε απελευθερωτικό κίνηµα το οποίο στόχευε στη δηµιουργία µε όλα τα µέσα, ακόµη και µε ένοπλη εξέγερση, ενός πλήρως ανεξάρτητου κροατικού κράτους, το οποίο θα εκτεινόταν σε όλα τα ιστορικά εδάφη της Κροατίας. Όσον αφορά την εσωτερική οργάνωση του κινήµατος, το Καταστατικό προέβλεπε την ύπαρξη τεσσάρων ειδών οργανωτικών-πολιτικών µονάδων. Η βασική οργανωτική µονάδα ήταν το zbir, το οποίο συγκέντρωνε τα µέλη του κινήµατος που ήταν κάτοικοι µίας πολύ µικρής περιοχής, ενός οικισµού ή ενός χωριού. Όλες οι βασικές οργανωτικές µονάδες µίας περιοχής συνιστούσαν τον αµέσως µεγαλύτερο οργανωτικό πυρήνα, το tabor. Η τρίτη µεγαλύτερη οργανωτική µονάδα ήταν το logor, ενώ η µεγαλύτερη από όλες ήταν το stožer. Επικεφαλής των παραπάνω οργανωτικών οµάδων ήταν αντίστοιχα οι zbirnici, tabornici, logornici και stožernici. Υπεύθυνο για τη διεκπεραίωση του συνολικού οργανωτικού-πολιτικού έργου ήταν το Glavni ustaški stan, επικεφαλής του οποίου ήταν ο poglavnik, ηγέτης της Ustaša, ο οποίος διόριζε και έπαυε όλα τα ανώτερα στελέχη του κινήµατος. Επρόκειτο ουσιαστικά για µία οργανωτική δοµή που είχε πολλές οµοιότητες µε τη δοµή του φασιστικού και του εθνικοσοσιαλιστικού κινήµατος. 10 Η ιδεολογία της Ustaša αποτυπωνόταν στις Θεµελιώδεις Αρχές(Načela) οι οποίες ουσιαστικά καθόριζαν τον τρόπο οργάνωσης του βίου του κροατικού λαού στα πλαίσια ενός µελλοντικού ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Συγκεκριµένα, προβαλλόταν η ιστορική παράδοση του κροατικού λαού ως ένα από τα θεµέλια του µελλοντικού κρατικού σχηµατισµού, ενώ παράλληλα επισηµαινόταν η ανάγκη εδραίωσης του ολοκληρωτικού συστήµατος διακυβέρνησης, καθώς συνιστούσε τη µόνη σίγουρη προοπτική για το κροατικό έθνος. Ιδιαίτερης αναφοράς χρήζει η ερµηνεία που έδινε το κίνηµα της Ustaša στη γιουγκοσλαβική ιδέα. Συγκεκριµένα, δεν παραδεχόταν τον ιστορικό ρόλο της Ιλλυριστικής Κίνησης, την οποία χαρακτήριζε ως πρώτη πλάνη, η οποία είχε θέσει σε αµφισβήτηση την κροατική εθνική ιδιαιτερότητα και είχε αντικαταστήσει το κροατικό όνοµα µε το ιλλυρικό. Παράλληλα εκθείαζε τον Ante Starčević για το γεγονός ότι ήταν αυτός που ουσιαστικά εξάλειψε αυτή την πλάνη και υπήρξε ο πρόδροµος και εµπνευστής του ηγέτη της Ustaša, Ante Pavelić. Η δηµιουργία του 10 Ό.π.,σσ

90 90 γιουγκοσλαβικού κράτους ερµηνευόταν ως το αποκορύφωµα της άρνησης της κροατικής εθνικής υπόστασης. Γι αυτό το λόγο, το κροατικό εθνικό κίνηµα στη Γιουγκοσλαβία ερµηνευόταν ως άµυνα της πολιτισµένης ύσης έναντι της Ανατολής, η οποία προσπαθούσε να επιβάλει στον κροατικό λαό µία ανέφικτη γιουγκοσλαβική ιδέα. Το Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας ήταν, σύµφωνα µε την Ustaša, προϊόν του µεγαλοσερβισµού και αποτελούσε την ξένη δύναµη που εµπόδιζε την πραγµατοποίηση των εθνικών προσδοκιών του κροατικού λαού. Η οικονοµική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση του µελλοντικού κράτους της Ustaša καταλαµβάνει σηµαντική θέση στις Θεµελιώδεις Αρχές. Συγκεκριµένα, ο χωρικός χαρακτηρίζεται ως ο πραγµατικός φορέας κάθε κρατικής εξουσίας, η βάση και η πηγή κάθε δραστηριότητας στο κροατικό κράτος. Παράλληλα, ασκείται δριµεία κριτική στο καπιταλιστικό σύστηµα και υποστηρίζεται ο κορπορατισµός ως προσφορότερος τρόπος κοινωνικής οργάνωσης. Στο τέλος του κειµένου επισηµαίνεται πως στους κόλπους του ανεξάρτητου κροατικού κράτους δεν θα µπορεί να λαµβάνει µέρος στη λήψη αποφάσεων όποιος δεν έχει κροατική καταγωγή. 11 Τα δύο παραπάνω κείµενα, αλλά και γενικότερα η προπαγάνδα που ασκήθηκε από το κίνηµα της Ustaša στο χρονικό διάστηµα απασχόλησαν ιδιαίτερα τους µεταγενέστερους ερευνητές, οι οποίοι προσπάθησαν να προσδιορίσουν την ιδεολογική φυσιογνωµία της οργάνωσης. Πάντως, η προσεκτική µελέτη των προπαγανδιστικών φυλλαδίων, οµιλιών και διακηρύξεων που συντάχθηκαν είτε στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας είτε στο εξωτερικό µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι επρόκειτο για µία ιδιάζουσα παραλλαγή του φασισµού, ο οποίος κυριαρχούσε ιδεολογικά κατά τη δεκαετία του 30 στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. 12 Το γεγονός, βέβαια, ότι το κίνηµα εµφάνιζε οµοιότητες τόσο µε το ιταλικό φασιστικό και το γερµανικό ναζιστικό µοντέλο όσο και µε τα υπόλοιπα εξτρεµιστικά κινήµατα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, ενώ παράλληλα εµπεριείχε και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που το διαφοροποιούσαν από όλες τις παραπάνω εκδοχές των φασιστικών οργανώσεων, προκαλεί εύλογη σύγχυση, κυρίως όσον αφορά τις βασικές ιδεολογικές παραµέτρους που καθόριζαν τη δράση του. Η συντριπτική πλειοψηφία των ιστορικών πολύ σωστά επισηµαίνει πως οι βασικές οµοιότητες της Ustaša µε τον ιταλικό φασισµό και το ναζισµό περιορίζονταν ουσιαστικά στις µεθόδους που εφάρµοζαν, τις συνεχείς αναφορές στο ένδοξο παρελθόν και το αντίστοιχα ένδοξο µέλλον του έθνους και τη θεϊκή αποστολή του περιούσιου λαού. Υφίσταντο, ωστόσο, κάποιες θεµελιώδεις διαφορές: Ο 11 Ό.π.,σσ Βλ. επίσης Holm Sundhaussen, Der Ustascha-Staat: Anatomie eines Herrschaftssystems, Österreichische Osthefte37(1995), αρ.2, σσ και του ιδίου, Das Ustaša Syndrom, σσ Για το φαινόµενο του φασισµού και τις διάφορες εκδοχές του στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης υπάρχει ιδιαίτερα εκτενής βιβλιογραφία. Ενδεικτικά και µόνο βλ. Martin Broszat, Faschismus und Kollaboration in Ostmitteleuropa zwischen den Weltkriegen, Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte14(1966),σσ. 225 κ.ε. Βλ. επίσης τη συλλογική µελέτη του Sugar(επιµ.), Native Fascism,κυρίως το άρθρο του Avakumovic, Yugoslavia s Fascist Movements, σσ , για το οποίο έχει γίνει λόγος και παραπάνω. Βλ. επίσης το άρθρο του P.F.Sugar, Fascism in Interwar Eastern Europe. The Dichotomy of Power and Influence, S.Sinanian(επιµ.), Eastern Europe in the 1970 s, Νέα Υόρκη 1972, σσ.13κ.ε. Ειδικά για την περίπτωση της Ustaša, βλ. Trifković, The First Yugoslavia, σσ καθώς και τα πολύ κατατοπιστικά και εµπεριστατωµένα άρθρα του Sundhaussen, Das Ustaša Syndrom, σσ.155κ.ε. και Der Ustascha Staat, σσ

91 91 ναζισµός και ο φασισµός αναπτύχθηκαν σε εντελώς διαφορετικές κοινωνικές δοµές από αυτές που επικρατούσαν στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και ιδιαίτερα τη Γιουγκοσλαβία και την περιοχή της Κροατίας. Τα πολιτικά προγράµµατα των φασιστών και των ναζιστών σχετικά µε τον τρόπο οργάνωσης του κράτους ήταν πολύ πιο συγκροτηµένα σε σχέση µε αυτό της Ustaša, το οποίο συνιστούσε ένα συνονθύλευµα ιδεολογικών στερεοτύπων και µύθων µε µοναδικό σαφή στόχο τη δηµιουργία ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Ενώ λοιπόν ο εθνικισµός ήταν απλά και µόνο ένα συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας του φασισµού και του ναζισµού, για τα µέλη της Ustaša ήταν ο βασικός πυρήνας της ιδεολογίας τους. Το γεγονός ότι από τα µέσα της δεκαετίας του 30 ο Pavelić σε µία σειρά προπαγανδιστικών έργων που συνέγραψε κατά τη διάρκεια της εξορίας του έκανε λόγο για επίλυση του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια της εθνικοσοσιαλιστικής-φασιστικής νέας τάξης πραγµάτων οφείλεται στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει για το κίνηµα την υποστήριξη της Ιταλίας και της Γερµανίας. Αυτό το σκοπό, άλλωστε, εξυπηρετούσε και η υιοθέτηση όχι µόνο αντισερβικών, αλλά και αντικοµµουνιστικών και κυρίως αντιεβραϊκών συνθηµάτων. 13 Άλλωστε, ο εθνικισµός και µάλιστα στην πιο ακραία και αντιδραστική του εκδοχή ήταν ο βασικός πυρήνας της ιδεολογίας και της τροµοκρατικής δράσης όλων των εξτρεµιστικών κινηµάτων που είχαν αναπτυχθεί στη Νοτιοανατολική Ευρώπη εκείνη την εποχή, όπως για παράδειγµα της Λεγεώνας του Αρχάγγελλου Μιχαήλ στη Ρουµανία και της βουλγαρικής VMRO. Παρόλο που υφίσταντο επιµέρους διαφορές, οι συγκεκριµένες οργανώσεις, όπως και το κίνηµα της Ustaša, προέκυψαν µέσα από τις ιδιάζουσες κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες που είχαν διαµορφωθεί στα Βαλκάνια, εξαιτίας του ιδιαίτερου χαρακτήρα που είχε προσλάβει η διαδικασία συγκρότησης εθνικών κρατών στη συγκεκριµένη περιοχή. 14 Εξάλλου, κάποια ιδιαίτερα γνωρίσµατα της Ustaša είχαν τις καταβολές τους στην ακραία µορφή του κροατικού εθνικισµού που είχε εκδηλωθεί κατά το β µισό του 19 ου αιώνα και του οποίου οι κυριότεροι εκφραστές ήταν ο Ante Starčević, o Eugen Kvaternik και ο Josip Frank. Ο εθνικισµός τους στηριζόταν στην πεποίθηση περί ιστορικών δικαίων και συνέχειας του κροατικού έθνους από τη µεσαιωνική εποχή, στην οποία µάλιστα προσέδιδαν µία µυστικιστική και ροµαντική διάσταση. Συγκεκριµένα, ο Starčević, αν και αρχικά είχε ενστερνιστεί τις ιδέες της Ιλλυριστικής Κίνησης, σταδιακά και στα πλαίσια των συνθηκών που είχαν διαµορφωθεί στους κόλπους της Αυστροουγγαρίας από τα µέσα περίπου της έκτης δεκαετίας του 19 ου αιώνα, µεταβλήθηκε σε θιασώτη ενός ακραίου κροατικού εθνικισµού. Αρνούταν κάθε συνεργασία µε τη Βιέννη και τη Βουδαπέστη, αλλά και οποιαδήποτε ένταξη των Κροατών σε ένα ευρύτερο νοτιοσλαβικό σχήµα. Θεωρούσε πως οι Κροάτες θα έπρεπε να προσανατολιστούν προς τη δηµιουργία ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους, 13 Sundhaussen, Das Ustaša Syndrom, σσ Πρβλ. Trifkovic, The First Yugoslavia, σ Holm Sundhaussen, Nationsbildung und Nationalismus im Donau-Balkan-Raum, Forschungen zur osteuropäischen Geschichte 48(1993), σσ Ιδιαίτερα για τις οµοιότητες µεταξύ της κροατικής Ustasa και άλλων τροµοκρατικών οργανώσεων που δρούσαν στη Νοτιοανατολική και Ανατολική Ευρώπη βλ. Stefan Troebst, Nationalismus und Gewalt im Osteuropa der Zwischenkriegszeit. Terroristische Separatismen im Vergleich, Bulgarian Historical Review 2(1996), σσ

92 92 το οποίο θα περιελάµβανε τουλάχιστο τις περιοχές της Κροατίας, της Σλαβονίας, του Στρατιωτικού Συνόρου, της αλµατίας και της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης, ενώ παράλληλα ανέπτυξε και διάφορες θεωρίες περί βιολογικής κατωτερότητας των Σέρβων έναντι των Κροατών. Τις σωβινιστικές απόψεις του Starčević υιοθέτησαν και ανέπτυξαν περαιτέρω µε κάποιες επιµέρους διαφοροποιήσεις οι Eugen Kvaternik και Josip Frank. Ουσιαστικά, λοιπόν, η ιδεολογία της Ustaša συνιστούσε µία αναβίωση του σωβινισµού του Starčević και των οπαδών του. 15 Η αναβίωση των παραπάνω σωβινιστικών θεωριών, η οποία εκφράστηκε µε τη συγκρότηση και την τροµοκρατική δράση των παραστρατιωτικών πυρήνων της Ustaša, ευνοήθηκε και τροφοδοτήθηκε, εκτός των άλλων, από τις ιδιαίτερες ιδεολογικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στη µεσοπολεµική Γιουγκοσλαβία. Συγκεκριµένα, όπως άλλωστε προαναφέρθηκε και αναλύθηκε σε προγενέστερο κεφάλαιο, στη Γιουγκοσλαβία ευδοκίµησε η δράση αρκετών παραστρατιωτικών οµάδων που είτε δρούσαν ανεξάρτητα, είτε είχαν την υποστήριξη των εκάστοτε κυβερνήσεων, αλλά και των πολιτικών κοµµάτων. Οι αναρίθµητες γιουγκοσλαβικές πατριωτικές οργανώσεις, οι οποίες είχαν ιδρυθεί ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 20 µε στόχο τη διάδοση και εδραίωση της ιδεολογίας του γιουγκοσλαβισµού στους πληθυσµούς που διαβιούσαν στους κόλπους της Γιουγκοσλαβίας, ήταν οργανωµένες σύµφωνα µε τα στρατιωτικά πρότυπα. Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του βασιλιά Αλεξάνδρου λειτουργούσαν ως κατασταλτικοί µηχανισµοί εναντίον των δυνάµεων της αντιπολίτευσης. Παράλληλα, βέβαια, υπήρχαν και οι σερβικές και κροατικές εθνικιστικές οργανώσεις µε µεγάλη απήχηση στους πληθυσµούς, οι οποίες µάλιστα αρκετές φορές είχαν έλθει σε σύγκρουση µεταξύ τους. Αν και πολλές από αυτές διαλύθηκαν µετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Αλεξάνδρου, κάποιες τέθηκαν στην υπηρεσία του καθεστώτος και προσάρµοσαν τη δράση τους στα νέα δεδοµένα. Τέτοια ήταν, για παράδειγµα, η περίπτωση της σερβικής εθνικιστικής και παραστρατιωτικής οργάνωσης των Četniks, η οποία ιδρύθηκε το 1921 στο Βελιγράδι και έφερε το όνοµα Ένωση των Četniks για την ελευθερία και την τιµή της πατρίδας(udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine). Η συγκεκριµένη οργάνωση, η οποία αποτελείτο κυρίως από Σέρβους βετεράνους και νέους, είχε θέσει ως στόχο της τον αγώνα εναντίον όλων των εχθρών του υπάρχοντος κρατικού και πολιτικού συστήµατος και ακολουθούσε στην ουσία ένα µεγαλοσερβικό πρόγραµµα. Πολλά από τα µέλη της κατείχαν θέσεις-κλειδιά στο γιουγκοσλαβικό στρατό, ενώ τη δράση της υποστήριζαν σε γενικές γραµµές όχι µόνο οι κυβερνήσεις της κοινοβουλευτικής περιόδου, αλλά και οι κυβερνήσεις της δεκαετίας του 30. Εποµένως, η αισθητή παρουσία και δράση του παραστρατιωτικού παράγοντα είχε από πολύ νωρίς οδηγήσει σε µία ριζοσπαστικοποίηση της πολιτικής ζωής και διαιώνιζε ένα φαύλο κύκλο αντιπαραθέσεων και διαµαχών, στον οποίο εντάχθηκε αναπόφευκτα και η δράση της Ustaša Trifković, The First Yugoslavia, σσ Βλ. επίσης και ανωτ. σσ Sadkovich James J., Terrorism in Croatia, ,East European Quarterly(1988),σσ Πρβλ. Dzaja, Die politische Realität, σσ

93 93 3. Οι σχέσεις των µελών και στελεχών του κινήµατος της Ustaša µε το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα Ένα από τα πιο σηµαντικά και αντικρουόµενα ζητήµατα που αφορά την Ustaša είναι οι σχέσεις της µε το HSS του Vladko Maček. Αυτό το ζήτηµα, άλλωστε, είχε απασχολήσει εκτενώς τους κρατικούς αξιωµατούχους στο διάστηµα , όπως φαίνεται και από το περιεχόµενο των αναφορών που συνέτασσαν και υπέβαλλαν κατά καιρούς στο βασιλιά Αλέξανδρο σχετικά µε την κατάσταση που επικρατούσε στις κροατικές περιοχές. Συγκεκριµένα, υπήρχαν αρκετές αναφορές στις οποίες γινόταν ένας σαφής διαχωρισµός µεταξύ αυτών που είχαν συσπειρωθεί γύρω από τον Pavelić και υποστήριζαν εξτρεµιστικές λύσεις και αυτών που ήταν οπαδοί ή και µέλη του HSS και ήταν υπέρ µίας πιο µετριοπαθούς λύσης. 17 Από την άλλη πλευρά, βέβαια, υπήρχαν και αναφορές και εκθέσεις που έκαναν λόγο για άσκηση αντικρατικής προπαγάνδας και δράσης τόσο από οπαδούς του Pavelić, όσο και από οπαδούς του Maček. 18 Πάντως, παρά το αντιφατικό περιεχόµενο των εκθέσεων και αναφορών και παρόλο που ο ηγέτης του HSS δηµόσια αρνείτο ότι υφίστατο οποιαδήποτε είδους συνεργασία µε τον Pavelić και τους οπαδούς του, το δικτατορικό καθεστώς επέµενε να αντιµετωπίζει το HSS και την Ustaša ως µία ενιαία οµάδα µε κάποιες εσωτερικές διαφοροποιήσεις. Αυτό οφειλόταν κυρίως στο γεγονός ότι το καθεστώς, καθώς διαπίστωνε τη µεγάλη απήχηση της αντιπολιτευτικής δραστηριότητας του Maček στους κροατικούς πληθυσµούς, προσπαθούσε µε κάθε µέσο και µε κάθε επιχείρηµα να τον αποµονώσει πολιτικά. Το επιχείρηµα, λοιπόν, της αντικρατικής προπαγάνδας και της στενής συνεργασίας µε όσους υποστήριζαν αποσχιστικές λύσεις θα µπορούσε, σύµφωνα µε το καθεστώς, να αφαιρέσει από τον Maček αρκετά από τα ερείσµατα που είχε κατορθώσει να αποκτήσει και σε ένα σηµαντικό τµήµα των σερβικών πληθυσµών που ήταν δυσαρεστηµένοι µε το τότε ισχύον πολιτικό σύστηµα. Η περίπτωση µάλιστα του Ψηφίσµατος του Ζάγκρεµπ, για το οποίο έχει γίνει εκτενώς λόγος σε προγενέστερο κεφάλαιο, είναι χαρακτηριστική, καθώς µε αφορµή το συγκεκριµένο κείµενο οι κρατικοί ιθύνοντες οδήγησαν σε δίκη και φυλάκιση τον ηγέτη του HSS µε την κατηγορία της ανάπτυξης αντικρατικής και αποσχιστικής δράσης AJ, Fond Dvora Kraljevine Jugoslavije(Αρχείο των Ανακτόρων του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας, στο εξής: FDKJ), /483, Αναφορά προς το βασιλιά Αλέξανδρο σχετικά µε την κατάσταση στις κροατικές περιοχές, Βελιγράδι, 19 Σεπτεµβρίου Ο συντάκτης στην προκειµένη περίπτωση επισηµαίνει πως οι οπαδοί του Stjepan Radić και κατόπιν του Vladko Maček ήταν υπέρ της διατήρησης της ακεραιότητας του κράτους και πως το µόνο που επιθυµούσαν ήταν να αποκτήσουν τη δυνατότητα για µία πιο ενεργή συµµετοχή στα πολιτικά δρώµενα και τη λήψη σοβαρών αποφάσεων που αφορούσαν τόσο τη δική τους τύχη όσο και την πορεία του συνόλου του γιουγκοσλαβικού κράτους. 18 AJ,FDKJ, /652, Έκθεση σχετικά µε τις συνθήκες στην Κροατία, Βελιγράδι, 25 Αυγούστου Βλ. ανωτ. σ. 74. Βλ. επίσης Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σ.75.

94 94 Από τις πηγές που έχουµε στη διάθεσή µας, αλλά και από την εκτενή βιβλιογραφία µπορούµε να διαπιστώσουµε πως το HSS και η Ustaša συνιστούσαν τους δύο βασικούς πυρήνες του κροατικού εθνικού κινήµατος κατά τη δεκαετία του 30, οι οποίοι είχαν κάποια κοινά σηµεία αναφοράς, αλλά και σηµαντικές διαφορές. Τα κοινά σηµεία αναφοράς εντοπίζονταν στην πεποίθηση σχετικά µε τα απαράγραπτα ιστορικά δίκαια και την αδιάλειπτη συνέχεια του κροατικού έθνους, καθώς και στον απαρέγκλιτο προσανατολισµό τους προς την επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Η ειδοποιός διαφορά συνίστατο στην τακτική και τις µεθόδους που ακολουθούσαν: ο Maček τηρούσε µία πιο µετριοπαθή στάση, προκρίνοντας την ιδέα της οµοσπονδιακής οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους, όπου οι Κροάτες θα απολάµβαναν καθεστώς αυτονοµίας, ενώ ο Pavelić προωθούσε την αποσχιστική λύση και τη δηµιουργία ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Επιπλέον, το HSS εφάρµοζε τη µέθοδο της παθητικής αντίστασης και απέφευγε κάθε δηµόσια υποστήριξη της ένοπλης βίας, σε αντίθεση µε την ηγεσία της Ustaša που ευνοούσε την ανάληψη τροµοκρατικής δραστηριότητας, της οποίας στόχος ήταν ένα ευρύ σύνολο θεσµών, ατόµων και οργανώσεων που εκπροσωπούσαν ή υποστήριζαν το γιουγκοσλαβικό καθεστώς. Εξαιτίας των παραπάνω οµοιοτήτων και διαφορών ήταν φυσικό να υπάρχει ένα είδος επαφών, αλλά και ανταγωνισµός µεταξύ των µελών των δύο πολιτικών σχηµατισµών. Έτσι, οι εκπρόσωποι του HSS στο εξωτερικό August Košutić και Juraj Krnjević, στα πλαίσια της πολύπλευρης δραστηριότητας που ανέπτυξαν, προκειµένου να ευαισθητοποιήσουν τη διεθνή κοινή γνώµη γύρω από το κροατικό ζήτηµα, ήλθαν σε επαφή µε τον Pavelić και τους συνεργάτες του, καθώς τους ένωνε ένας κοινός στόχος: η αντίσταση ενάντια στο καθεστώς και η ανάγκη αποτελεσµατικής προώθησης και διεθνοποίησης του κροατικού ζητήµατος. Εξάλλου, η µεταπήδηση οπαδών και στελεχών από τον έναν πολιτικό σχηµατισµό στον άλλο ήταν αναπόφευκτη, αν µάλιστα ληφθεί υπόψη ότι, εξαιτίας του ρευστού πολιτικού κλίµατος στη Γιουγκοσλαβία, αλλά και στην Κροατία ειδικότερα, οι συγκυριακοί παράγοντες έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην προσχώρηση κάποιων οπαδών και µελών στις τάξεις µίας πολιτικής οµάδας Όψεις της προπαγανδιστικής και τροµοκρατικής δραστηριότητας των µελών του κινήµατος της Ustaša στο εσωτερικό Αν και οι συνθήκες στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους δεν ήταν καθόλου ευνοϊκές για την ανάπτυξη µίας πολύπλευρης δραστηριότητας, τα µέλη και στελέχη της Ustaša µπόρεσαν σταδιακά να εδραιώσουν σηµαντικά ερείσµατα σε κροατικούς πολιτιστικούς συλλόγους και εταιρείες, αλλά και σε καθολικές οργανώσεις. Συγκεκριµένα,γνωστές εταιρείες και οργανώσεις, όπως η Katolička Akcija(Καθολική ράση) και Hrvatski Radiša µεταβλήθηκαν γρήγορα σε σηµαντικούς φορείς της προπαγάνδας της Ustaša. Οι εξτρεµιστικοί κύκλοι βρήκαν επίσης σηµαντική απήχηση στους κόλπους της Matica 20 Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σ.59.

95 95 Hrvatska(Κροατική Μητήρ), της σηµαντικότερης κροατικής λογοτεχνικής εταιρείας, καθώς ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 20 άρχισε να στελεχώνεται από διανοουµένους που ήταν θιασώτες ενός ακραίου κροατικού εθνικισµού. Η λογοτεχνική και ιστορική παραγωγή της εταιρείας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 30 ήταν ουσιαστικά, λοιπόν, προσανατολισµένη προς την ιδεολογία της Ustaša. Παράλληλα, κυκλοφορούσαν περιοδικά, όπως για παράδειγµα τα Hrvatska Straža, Hrvatska Smotra(Κροατική Επιθεώρηση) και Omladina(Νεολαία), στα οποία δηµοσιεύονταν πλήθος προπαγανδιστικών άρθρων υπέρ του φασισµού και του ολοκληρωτισµού που πρέσβευαν οι Κροάτες εξτρεµιστές. 21 Θα πρέπει, βέβαια, να επισηµανθεί πως, παρά το γεγονός ότι η προπαγάνδα της Ustaša είχε από τις αρχές της δεκαετίας του 30 σηµαντική απήχηση στους πληθυσµούς, δεν υπήρχαν πολλά περιθώρια για την ανάπτυξη µίας ευρείας τροµοκρατικής δράσης στο εσωτερικό, διότι το καθεστώς από την αρχή είχε λάβει κάθε είδους προληπτικό και κατασταλτικό µέτρο εναντίον οποιουδήποτε θεωρείτο ύποπτος για ανατρεπτική και αντικρατική δραστηριότητα. Εξάλλου, στους κόλπους των οπαδών της Ustaša µέσα στο γιουγκοσλαβικό κράτος διακρίνονταν δύο τάσεις: Τη µία τάση εκπροσωπούσαν απλοί συµπαθούντες του κινήµατος, οι οποίοι, ωστόσο, δεν ήταν διατεθειµένοι να προχωρήσουν παραπέρα και να αναλάβουν τροµοκρατική δράση η δεύτερη τάση εκφράζονταν από εξτρεµιστικά στοιχεία, τα οποία ήταν κυρίως πρώην µέλη της Κροατικής Επαναστατικής Νεολαίας (HPRO), η οποία είχε ιδρυθεί στους κόλπους του HSP. Όπως, άλλωστε, έχει προαναφερθεί, τα µέλη της συγκεκριµένης οργάνωσης είχαν προβεί ήδη πριν από την εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος, στη συγκρότηση τροµοκρατικών παραστρατιωτικών πυρήνων, οι οποίοι ήταν οι βασικές υποκινητές επεισοδίων και ταραχών κατά τη διάρκεια αντικρατικών διαδηλώσεων. 22 Οι σηµαντικότερες ενέργειες της Ustaša στο εσωτερικό ήταν η δολοφονία το Μάρτιο του 1929 του Anton Schlegel, διευθυντή της Jugoštampa και συντάκτη της εφηµερίδας Novosti του Ζάγκρεµπ και η επίθεση στο σταθµό της χωροφυλακής στο χωριό Brušanima στην περιοχή Λίκα της Κροατίας, η οποία έλαβε χώρα στις αρχές Σεπτεµβρίου του Όσον αφορά τη δολοφονία του Schlegel, η αντίδραση του καθεστώτος ήταν άµεση, καθώς οι άµεσα και έµµεσα εµπλεκόµενοι συνελήφθησαν και το Μάϊο του 1931 δύο από αυτούς καταδικάστηκαν σε θάνατο και αρκετοί σε πολυετή φυλάκιση. 23 Η αφορµή, βέβαια, για µία εντατικοποίηση των ελέγχων και των παρακολουθήσεων προσώπων που θεωρούνταν ύποπτα για άσκηση αντικρατικής και εξτρεµιστικής προπαγάνδας δόθηκε µε την επίθεση µίας µικρής οµάδας µελών της Ustaša εναντίον της χωροφυλακής στη Λίκα. Οι περισσότεροι από όσους συµµετείχαν συνελήφθησαν, ενώ κάποιοι αυτούς κατάφεραν να περάσουν τα σύνορα και να διαφύγουν τη σύλληψη. Στη συγκεκριµένη ενέργεια, η οποία έµεινε γνωστή ως εξέγερση της Λίκας, 21 Ό.π., σσ Ό.π., σσ Ό.π., σ.74. Βλ. επίσης Krizman, Ante Pavelić,σσ

96 96 δόθηκε από το καθεστώς µεγάλη έκταση, κυρίως εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτοί που συµµετείχαν είχαν τις βάσεις τους σε ιταλικό έδαφος και από εκεί είχαν προσπαθήσει να µεταφέρουν όπλα και πυροµαχικά. εδοµένων, µάλιστα, και των όχι και τόσο αρµονικών ιταλογιουγκοσλαβικών σχέσεων και των προβληµάτων που αντιµετώπιζε γενικά το γιουγκοσλαβικό κράτος, εξαιτίας της γειτνίασής του µε αναθεωρητικά κράτη, ήταν φυσικό µία τέτοια ενέργεια να εκληφθεί από το καθεστώς ως προσπάθεια της Ιταλίας να υποκινήσει εξέγερση στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας. Πάντως αυτή η αποτυχηµένη ενέργεια αποτελούσε σαφές δείγµα της αδυναµίας των µελών και των στελεχών του κινήµατος της Ustaša να αναλάβουν οργανωµένη και συντονισµένη δράση στο εσωτερικό Όψεις της προπαγανδιστικής και τροµοκρατικής δραστηριότητας των µελών του κινήµατος της Ustaša στο εξωτερικό Σε αντίθεση µε τη δυνατότητα δράσης στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους, τα µέλη και στελέχη του κινήµατος της Ustaša είχαν πολύ µεγαλύτερη ευχέρεια κινήσεων στις χώρες του εξωτερικού. Έτσι, δραστηριοποιήθηκαν τόσο στις χώρες οι οποίες για λόγους πολιτικούς παρείχαν έµµεση υποστήριξη στη συγκεκριµένη οργάνωση, όπως ήταν για παράδειγµα η Ιταλία, η Αυστρία, η Γερµανία και η Ουγγαρία, όσο και σε χώρες όπου υπήρχαν πολυάριθµοι οικονοµικοί µετανάστες από την Κροατία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, όπως ήταν το Βέλγιο, η Ολλανδία, η Γαλλία και τα κράτη της Νότιας Αµερικής. 25 Συγκεκριµένα, όπως άλλωστε προαναφέρθηκε, η Αυστρία και η Ιταλία απετέλεσαν τα σηµεία αναφοράς για τη συγκρότηση και τη δράση της οργάνωσης: στη µεν Αυστρία βρίσκονταν και ασκούσαν µεγάλη επιρροή στους εκεί στρατιωτικούς και πολιτικούς κύκλους οι σηµαντικότεροι πυρήνες της οργάνωσης, οι frankovci και οι πρώην αξιωµατούχοι του αυστροουγγρικού στρατού στην Ιταλία οι συνθήκες ήταν εξίσου ευνοϊκές κυρίως εξαιτίας της σηµαντικής υποστήριξης που παρείχε εκείνη την περίοδο η ιταλική κυβέρνηση στα αποσχιστικά κινήµατα στη Γιουγκοσλαβία. Παράλληλα, βέβαια, τα στελέχη και µέλη της Ustaša ανέπτυξαν σηµαντική προπαγανδιστική δραστηριότητα στα κράτη της Γερµανίας και της Ουγγαρίας. Έτσι, στη Γερµανία ο Branimir Jelić, ένας εκ των ηγετικών στελεχών της οργάνωσης, τέθηκε επικεφαλής µίας ευρείας προπαγανδιστικής εκστρατείας που είχε ως κέντρο το Βερολίνο. Ο ίδιος, µάλιστα, εξέδιδε τα δύο σηµαντικότερα 24 Για περισσότερες λεπτοµέρειες σχετικά µε την επίθεση που έλαβε χώρα στη Λίκα της Κροατίας βλ. Todor Stojkov, O takozvanom Ličkom ustanku 1932 (Σχετικά µε τη λεγόµενη εξέγερση στη Λίκα το 1932),Časopis za suvremenu povijest1(1970), σσ Πρβλ. Krizman, Ante Pavelić,σσ.94κ.ε. 25 Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σ Για τα περιοδικά και τις εφηµερίδες που εξέδιδαν στελέχη και µέλη της Ustaša στο εξωτερικό βλ. Jere Jareb, Publikacije domobransko-ustaškog pokreta u izbjeglištvu i iseljeništvu I. dio (Οι δηµοσιεύσεις του κινήµατος της Ustaša στους κόλπους των πολιτικών εξορίστων και των µεταναστών Α µέρος), Časopis za suvremenu povijest 26(1994), αρ.2, σσ , εδώ σ.251. Πρβλ. Krizman, Ante Pavelić,σσ.77κ.ε.

97 97 προπαγανδιστικά όργανα της Ustaša, τις εφηµερίδες Croatia Press και Nezavisna Država Hrvatska(Ανεξάρτητο Κροατικό Κράτος). 26 Η δράση αυτή του Jelić και των άλλων Κροατών µεταναστών, αν και προκάλεσε την προσοχή και το ενδιαφέρον ιδιαίτερα της Στρατιωτικής Υπηρεσίας Πληροφοριών της Γερµανίας(Abwehr) και στελεχών του Ναζιστικού Κόµµατος, οι οποίοι παρείχαν την έµµεση υποστήριξή τους, έβρισκε εντελώς αντίθετο το Υπουργείο Εξωτερικών της Γερµανίας, το οποίο ενδιαφερόταν κυρίως για τη διατήρηση καλών σχέσεων µε τη Γιουγκοσλαβία. Ήδη µάλιστα από τα µέσα του 1933 έγιναν προσπάθειες για την απαγόρευση της κυκλοφορίας των συγκεκριµένων κροατικών εφηµερίδων. Αν και τελικά απαγορεύθηκαν τον Ιανουάριο του 1934, οι επαφές µεταξύ των µελών της Ustaša και των οργάνων κυρίως του Ναζιστικού Κόµµατος δεν διακόπηκαν. 27 Στην Ουγγαρία ανέλαβε σηµαντική δράση ο βασικός συνεργάτης του Pavelić Perčec, ο οποίος οργάνωσε στρατόπεδο κοντά στα σύνορα της Γιουγκοσλαβίας µε την Ουγγαρία, το οποίο σταδιακά µετεξελίχθηκε σε µεγάλο κέντρο εκπαίδευσης µελών της Ustaša. Το συγκεκριµένο κέντρο διαλύθηκε τον Ιούνιο του 1934 µε εντολή της ουγγρικής κυβέρνησης. 28 Σε αντίθεση µε τις προαναφερθείσες χώρες, όπου τα στελέχη της Ustaša προσπαθούσαν να δηµιουργήσουν και να εδραιώσουν ερείσµατα στους επίσηµους κυβερνητικούς κύκλους, στα υπόλοιπα κράτη ο Pavelić και οι οπαδοί του περιορίστηκαν στην άσκηση προπαγάνδας στους κύκλους των Κροατών, οι οποίοι είχαν µεταναστεύσει από τη Γιουγκοσλαβία κυρίως για οικονοµικούς λόγους. Αν και στο Βέλγιο, την Ολλανδία και τη Γαλλία, οι προσπάθειες αυτές δεν είχαν τα αναµενόµενα αποτελέσµατα, στη Βόρεια και Νότια Αµερική η προπαγανδιστική δραστηριότητα της Ustaša βρήκε κυρίως από το 1931 και εξής σηµαντική ανταπόκριση. Αυτό οφειλόταν κατά κύριο λόγο στην ύπαρξη πολυάριθµων Κροατών µεταναστών, οι οποίοι, µέσω διαφόρων πολιτιστικών και πολιτικών οργανώσεων που είχαν ιδρύσει στην Αµερική, ήταν γνώστες των συνθηκών που επικρατούσαν στην Κροατία και ευαισθητοποιηµένοι µε τις εξελίξεις που ελάµβαναν χώρα εκεί, ιδιαίτερα µετά τα αιµατηρά γεγονότα του 1928 και την εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου. Σε αυτή τη δραστηριότητα, λοιπόν, πρωτοστάτησε ο Jelić ο οποίος ίδρυσε την οργάνωση Hrvatski Domobran, της οποίας παρακλάδια υπήρχαν σε διάφορες πόλεις της Αµερικής. 29 Στην τροµοκρατική δράση του κινήµατος της Ustaša δεσπόζει η προετοιµασία, η οργάνωση και η εκτέλεση της απόπειρας δολοφονίας εναντίον του βασιλιά Αλεξάνδρου. Τόσο στο επίπεδο της προετοιµασίας όσο και στο επίπεδο της εκτέλεσης πολύ σηµαντική ήταν η συνδροµή των µελών της 27 Για το ιδιαίτερα περίπλοκο ζήτηµα των σχέσεων του κινήµατος της Ustaša µε παράγοντες της ναζιστικής Γερµανίας βλ. Dušan Biber, Ustaše i Treći Reich (Οι Ustaše και το Τρίτο Ράιχ), Jugoslovenski Istorijski Časopis2(1964), σσ Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σ Μάλιστα τα δύο βασικά προπαγανδιστικά όργανα της συγκεκριµένης οργάνωσης, οι εφηµερίδες Hrvatski Domobran και Nezavisna država Hrvatska εκδίδονταν στο Μπουένος Άιρες και το Πίτσµπουργκ. Βλ. Jere Jareb, Publikacije domobransko-ustaškog pokreta u izbjeglištvu i iseljeništvu II dio(οι δηµοσιεύσεις του κινήµατος της Ustaša στους κόλπους των πολιτικών εξορίστων και των µεταναστών Β µέρος), Časopis za suvremenu povijest26(1994),αρ.3, σσ

98 98 VMRO, οι οποίοι είχαν αποκτήσει µεγάλη πείρα σε αυτόν τον τοµέα. Εξάλλου, και οι δύο οργανώσεις θεωρούσαν πως η δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου, που ήταν το σύµβολο του τότε ισχύοντος πολιτικού συστήµατος στη Γιουγκοσλαβία, θα αποτελούσε το ορόσηµο στις προσπάθειές τους για διάλυση του γιουγκοσλαβικού κράτους. Η προετοιµασία της πρώτης απόπειρας έλαβε χώρα το εκέµβριο του 1933 κατά τη διάρκεια επίσκεψης του βασιλιά Αλεξάνδρου στο Ζάγκρεµπ. Ωστόσο, οι επίδοξοι δολοφόνοι συνελήφθησαν, προτού καν την πραγµατοποιήσουν. 30 Πολύ πιο ευνοϊκές συνθήκες δηµιουργήθηκαν ένα χρόνο αργότερα µε την επίσηµη επίσκεψη του βασιλιά Αλεξάνδρου στη Γαλλία. Αυτή τη φορά τέθηκε επικεφαλής της όλης προετοιµασίας της απόπειρας ο Eugen D. Kvaternik, ένας από τους πιο στενούς συνεργάτες του Ante Pavelić. Τελικά στις 9 Οκτωβρίου 1934 ο βασιλιάς Αλέξανδρος δολοφονήθηκε µαζί µε τον Υπουργό Εξωτερικών της Γαλλίας Louis Bartu στη Μασσαλία από τον Vlado Georgiev Černozemski(Βλάντο Γκεόργκιεφ Τσερνοζέµσκι), που ήταν µέλος της VMRO και ο σύνδεσµος µεταξύ του Mihajlov και του Pavelić. Ο Černozemski σκοτώθηκε αµέσως, ενώ οι άλλοι τρεις που συµµετείχαν στην εκτέλεση συνελήφθησαν, παραπέµφθηκαν σε δίκη, η οποία διεξήχθη στην Aix en Provence από τα µέσα Νοεµβρίου 1935 έως τις αρχές Φεβρουαρίου 1936, και καταδικάστηκαν σε ισόβια φυλάκιση. Λίγο αργότερα διεξήχθη δίκη και για τους Ante Pavelić και Eugen Kvaternik, οι οποίοι καταδικάστηκαν ερήµην σε θάνατο. 31 Ωστόσο, η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση ήταν ιδιαίτερα δυσαρεστηµένη µε την πορεία των ερευνών σχετικά µε τις διασυνδέσεις που είχαν οι φυσικοί και ηθικοί αυτουργοί κυρίως µε άτοµα τα οποία είχαν βρει καταφύγιο στις αναθεωρητικές χώρες. Έτσι, παρά τις καταγγελίες της Γιουγκοσλαβίας στην Κοινωνία των Εθνών και παρά τις πιέσεις που ασκούσε στις γαλλικές αρχές για την επίσπευση των ερευνών, παρατηρείτο σηµαντική κωλυσιεργία σε αυτό το ζήτηµα. Παρόλο που είχε εξακριβωθεί πως ο εκτελεστής του βασιλιά Αλεξάνδρου και του Louis Bartu είχε επαφές µε µέλη της Ustaša που βρίσκονταν κυρίως σε στρατόπεδα εκπαίδευσης στην Ουγγαρία και την Ιταλία, οι κυβερνήσεις των συγκεκριµένων κρατών αρνούνταν οποιαδήποτε ανάµειξη στη δολοφονία. Αίσθηση, βέβαια, είχε προκαλέσει στη γιουγκοσλαβική κοινή γνώµη και η αναποφασιστικότητα και η απροθυµία τόσο του διεθνούς οργανισµού όσο και των παραδοσιακών συµµάχων της Γιουγκοσλαβίας να πιέσουν τις αναθεωρητικές κυβερνήσεις, ώστε να διελευκανθεί πλήρως η υπόθεση. 32 Η δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου έλαβε χώρα σε µία χρονική περίοδο ιδιαίτερα κρίσιµη για την Ευρώπη, τα Βαλκάνια και τη Γιουγκοσλαβία 30 Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σ Για τη δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου, τις πολιτικές επιπτώσεις που είχε και το διεθνές περιβάλλον εκείνης της εποχής υπάρχει αρκετά εκτενής βιβλιογραφία. Βέβαια πολλά από τα έργα που γράφτηκαν είχαν κυρίως δηµοσιογραφικό χαρακτήρα και γι αυτό χρειάστηκε να γίνει µία αυστηρή επιλογή. Βλ. ενδεικτικά J.M.Jovanović, Diplomatska istorija Nove Evrope ( ιπλωµατική Ιστορία της Νέας Ευρώπης ), τ.2, Βελιγράδι 1939, σσ Βλ. επίσης N.B. Milovanović, Od marseljskog atentata do Trojnog pakta(από τη δολοφονική επίθεση στη Μασσαλία µέχρι το Τριµερές Σύµφωνο), Ζάγκρεµπ 1963, σσ Πρβλ. Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ.61-70, Krizman, Ante Pavelić,σσ.161κ.ε και Vinaver, Jugoslavija-Francuska, σσ Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ Πρβλ. Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σ.68.

99 99 ειδικότερα. Τα αλληλοσυγκρουόµενα συµφέροντα των αναθεωρητικών κρατών και των χωρών που υποστήριζαν τη διατήρηση του status quo, η άνοδος του εθνικοσοσιαλισµού στη Γερµανία, σε συνδυασµό µε τις συνεχώς αυξανόµενες εδαφικές αξιώσεις της Ιταλίας στα δυτικά Βαλκάνια και τα προβλήµατα που παρουσιάζονταν στα σύνορα της Γιουγκοσλαβίας µε τις αναθεωρητικές χώρες δηµιουργούσαν µία ιδιαίτερα ρευστή και επικίνδυνη κατάσταση για την ίδια την υπόσταση και την ασφάλεια του γιουγκοσλαβικού κράτους. Ο Αλέξανδρος επέλεξε να ακολουθήσει µία δυναµική εξωτερική πολιτική, µε στόχο τη δηµιουργία ενός ευρύτερου βαλκανικού συνασπισµού, ο οποίος µαζί µε τη Μικρή Αντάντ θα αποτελούσε µία δικλείδα ασφαλείας και ένα ισχυρό αντίβαρο στις βλέψεις των αναθεωρητικών χωρών στην ευρύτερη περιοχή. Αυτό το σκοπό, άλλωστε, εξυπηρετούσε µία σειρά ταξιδιών, επισκέψεων και επαφών που έκανε κατά το έτος 1933 µε τις ηγεσίες των υπολοίπων βαλκανικών χωρών, κυρίως της Βουλγαρίας και της Τουρκίας, ενώ συνέβαλε τα µέγιστα στην επιτυχή διεξαγωγή των διαπραγµατεύσεων και την υπογραφή στις 9 Φεβρουαρίου 1934 του Βαλκανικού Συµφώνου µεταξύ της Γιουγκοσλαβίας, της Ρουµανίας, της Τουρκίας και της Ελλάδας. Η δολοφονία του, εποµένως, δεν συνδεόταν µόνο µε την εσωτερική, αλλά και µε την εξωτερική πολιτική που ακολούθησε από τις αρχές της δεκαετίας του 30 και σε αυτή εµπλέκονταν, έµµεσα τουλάχιστο, η Ιταλία και η Ουγγαρία. Η ανάγκη, ωστόσο, διατήρησης πάση θυσία της ήδη εύθραυστης ειρήνης και των απαραίτητων γεωπολιτικών ισορροπιών στην ευρύτερη περιοχή οδήγησε τις κυβερνήσεις των υπολοίπων ευρωπαϊκών χωρών και ιδίως της Γαλλίας στην απόφαση να κρατήσουν χαµηλούς τόνους και να µην αποκαλύψουν στοιχεία που θα εξωθούσαν στα άκρα τις σχέσεις µε τα αναθεωρητικά κράτη. 33 Μετά τη δολοφονία στη Μασσαλία και τον τεράστιο αντίκτυπο που είχε, η ιταλική κυβέρνηση αναγκάστηκε να λάβει αυστηρά µέτρα εναντίον µελών της Ustaša, στα οποία συµπεριλαµβάνονταν το κλείσιµο των στρατοπέδων και οι φυλακίσεις σηµαντικών στελεχών του κινήµατος, ακόµη και του ίδιου του Pavelić. Την ίδια τακτική ακολούθησε και η Ουγγαρία, ενώ και η Γερµανία µετά από διαβήµατα της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης περιόρισε σηµαντικά τη δραστηριότητα του κινήµατος της Ustaša. Έτσι, από τα τέλη του 1934 και εξής, οι δυνατότητες, τα ερείσµατα και η δράση της οργάνωσης στο εξωτερικό µειώθηκαν σε πολύ µεγάλο βαθµό, καθώς οι χώρες που µέχρι τότε ακολουθούσαν µία αναθεωρητική πολιτική εις βάρος της Γιουγκοσλαβίας επιθυµούσαν πλέον τη διατήρηση της ακεραιότητάς της. Το κίνηµα άρχισε να ανακάµπτει στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας και ιδιαίτερα στις περιοχές της Κροατίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από το 1937 και εξής, όταν επέστρεψαν στη Γιουγκοσλαβία πάνω από τα µισά µέλη της Ustaša που βρίσκονταν έως τότε στην Ιταλία. Είχε προηγηθεί το Μάρτιο του ίδιου χρόνου η υπογραφή του περίφηµου Ιταλογιουγκοσλαβικού Συµφώνου, το οποίο, εκτός των άλλων, δέσµευε την Ιταλία να απαγορεύσει κάθε δραστηριότητα του συγκεκριµένου εξτρεµιστικού κινήµατος στο έδαφός της, 33 Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ Βλ. επίσης Vinaver, Jugoslavija-Francuska, κυρίως σσ.230κ.ε. Πρβλ. Branislav Gligorijević, Katolički blok i ubistvo Kralja Aleksandra (Το καθολικό µπλοκ και η δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου), Istorija XX veka1-2(1991), σσ

100 100 να ενηµερώσει επακριβώς τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση για την κατάσταση των οργανώσεων της Ustaša στην Ιταλία και να διευκολύνει τη µετάβαση στη Γιουγκοσλαβία των µελών του κινήµατος που επιθυµούσαν να επιστρέψουν. 34 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι αλλαγές που έλαβαν χώρα σε θεσµικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο συνιστούν το βασικό παράγοντα διαµόρφωσης των σερβοκροατικών σχέσεων στο χρονικό διάστηµα Συγκεκριµένα, επιστρατεύθηκε από το κράτος ένα ευρύ φάσµα µηχανισµών, προκειµένου να συσπειρωθούν οι πληθυσµοί γύρω από την ιδεολογία του γιουγκοσλαβισµού. Όχι µόνο κλήθηκαν οι υφιστάµενοι εκπαιδευτικοί και πολιτικοί θεσµοί, όπως σχολεία, πανεπιστήµια, πολιτιστικοί οργανισµοί και αθλητικοί σύλλογοι-βάσει συγκεκριµένων µέτρων και διαταγµάτων-να εναρµονίσουν το µορφωτικό και παιδευτικό τους ρόλο µε το πρότυπο της γιουγκοσλαβικής ενότητας, αλλά και ενθαρρύνθηκε έµµεσα ή άµεσα η δράση πατριωτικών και παραστρατιωτικών οργανώσεων, οι οποίες προσπαθούσαν πολλές φορές µε βίαια µέσα να προπαγανδίσουν τη γιουγκοσλαβική ιδεολογία. Επρόκειτο, βέβαια, για ένα τεράστιο και ετερόκλητο σύνολο µηχανισµών, του οποίου το έργο ήταν πολύ δύσκολο να συντονιστεί και να οργανωθεί και το οποίο προκάλεσε ποικίλες και οξύτατες αντιδράσεις. Η εγκαθίδρυση της δικτατορίας και οι πρωτοβουλίες του βασιλιά Αλεξάνδρου και των συµβούλων του εκλήφθησαν από τις εθνότητες που διαβιούσαν στο εσωτερικό του κράτους ως µία συγκαλυµµένη προσπάθεια επιβολής της σερβικής κυριαρχίας. Σε αυτό, άλλωστε, συνέβαλε και το γεγονός ότι ο βασιλιάς Αλέξανδρος και η δυναστεία των Καραγιώργεβιτς είχαν συνδεθεί µε ένα σηµαντικό τµήµα της σερβικής ιστορίας. Ιδιαίτερα οι Κροάτες θεώρησαν πως οι µεταβολές των εσωτερικών διοικητικών ορίων, η εξάλειψη ονοµάτων που παρέπεµπαν σε ιστορικές περιοχές και γενικότερα οι συστηµατικές προσπάθειες για περαιτέρω ενίσχυση του συγκεντρωτικού θεσµικού πλαισίου που υφίστατο ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 20, έθεταν σε κίνδυνο την πολιτιστική και πολιτική τους ιδιαιτερότητα. Μία άλλη σοβαρή παράµετρος διαµόρφωσης των σερβοκροατικών σχέσεων κατά το χρονικό διάστηµα ήταν οι αλυσιδωτές αντιδράσεις και η εύλογη σύγχυση που προκάλεσε η εγκαθίδρυση της δικτατορίας σε ένα πολύ σηµαντικό τµήµα του σερβικού και του κροατικού πολιτικού κόσµου. Αποτέλεσµα αυτής της σύγχυσης ήταν η απουσία ενιαίων πολιτικών στόχων και η εµφάνιση ποικίλων πολιτικών τάσεων αναφορικά µε τον τρόπο οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους και το ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων. Συγκεκριµένα, υπήρχαν οι ακραιφνείς υποστηρικτές της δικτατορίας και του µοντέλου του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού, οι οποίοι αποτελούσαν τη µειοψηφία, οι πολιτικοί παράγοντες που εκπροσωπούσαν τους Σέρβους της Σερβίας και προωθούσαν τη λύση της επανόδου στον κοινοβουλευτισµό της δεκαετίας του 20, τα 34 Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti, σσ

101 101 πολιτικά στελέχη που εξέφραζαν τα συµφέροντα των σερβικών πληθυσµών που διαβιούσαν σε περιοχές εκτός της Σερβίας και τα οποία επεδίωκαν την πιο ενεργή συµµετοχή αυτών των πληθυσµών στον πολιτικό βίο του γιουγκοσλαβικού κράτους και την επίτευξη µίας σερβοκροατικής συνεννόησης, καθώς και η µεγάλη πλειοψηφία της κροατικής πολιτικής ηγεσίας που επεδίωκε πάνω απ όλα την ικανοποίηση των κροατικών εθνικών αιτηµάτων. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίµα διάσπασης του πολιτικού κόσµου, οι όποιες προσπάθειες για µία σερβοκροατική προσέγγιση ήταν καταδικασµένες σε αποτυχία. Η ραγδαία επιδείνωση των σερβοκροατικών σχέσεων επήλθε µε τη ριζοσπαστικοποίηση των αιτηµάτων µίας µερίδας των Κροατών, η οποία εκφράστηκε µε την ακραία αντισερβική προπαγάνδα και την τροµοκρατική δράση των παραστρατιωτικών πυρήνων του κινήµατος της Ustaša. Αν και αρχικά δεν είχε σηµαντικά ερείσµατα στο εσωτερικό, η συγκεκριµένη εξτρεµιστική κίνηση σταδιακά οδήγησε σε έναν φαύλο κύκλο αντιπαραθέσεων, από τον οποίο βγήκαν ιδιαίτερα ενισχυµένες οι σερβικές και κροατικές παραστρατιωτικές οργανώσεις καθώς και οι παραστρατιωτικές οµάδες που ήταν στην υπηρεσία του δικτατορικού καθεστώτος. Αυτοί οι παραστρατιωτικοί πυρήνες που είχαν έναν ιδιάζοντα φασιστικό χαρακτήρα υποδαύλιζαν µε την προπαγάνδα και τη δράση τους τα µίση και τις διαµάχες µεταξύ των εθνοτήτων και κυρίως µεταξύ Σέρβων και Κροατών και συνιστούσαν σηµαντικό ανασταλτικό παράγοντα στην εφαρµογή ενός βιώσιµου µοντέλου σερβοκροατικής συνύπαρξης.

102 102 ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΕΡΒΩΝ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΩΝ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΙΑΣΤΗΜΑ

103 103 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΟΥ MILAN STOJADINOVIĆ Η πολιτική της κυβέρνησης Stojadinović αποτελεί ακόµη και σήµερα ένα σύνθετο αντικείµενο έρευνας και για τους ξένους αλλά και για τους Σέρβους και Κροάτες ιστορικούς. Το τεράστιο αδηµοσίευτο και δηµοσιευµένο υλικό, οι αντικειµενικές δυσκολίες πρόσβασης στο σύνολο των αρχειακών πηγών και ο µεροληπτικός χαρακτήρας των περισσότερων έργων που έχουν γραφτεί έως τώρα είναι τα κυριότερα προβλήµατα τα οποία αντιµετωπίζουν οι µελετητές. Στο συγκεκριµένο κεφάλαιο θίγονται και αναλύονται οι πτυχές της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής που επηρέασαν άµεσα ή έµµεσα τις σερβοκροατικές σχέσεις, ενώ κρίθηκε απαραίτητο να ξεκινήσει αυτή η ανάλυση µε µία σύντοµη καταγραφή των εξελίξεων που έλαβαν χώρα στο χρονικό διάστηµα από το θάνατο του βασιλιά Αλεξάνδρου µέχρι τη συγκρότηση της κυβέρνησης Stojadinović τον Ιούνιο Όσον αφορά το αδηµοσίευτο υλικό, αντλήθηκαν πολύτιµες πληροφορίες από έγγραφα που περιέχονται στο αρχείο του Milan Stojadinović, ενώ παράλληλα αξιοποιήθηκαν εκδεδοµένες αρχειακές πηγές, 1 τα αποµνηµονεύµατα του Milan Stojadinović και αναφορές στο σερβικό, κροατικό και ξένο τύπο. Ξεχωριστή θέση στη βιβλιογραφία που χρησιµοποιήθηκε κατέχουν τα έργα των T.Stojkov και D.Biber, οι οποίοι τεκµηριώνουν τις αναλύσεις τους µε ιδιαίτερα πλούσιο αρχειακό υλικό. 2 Σηµαντική είναι επίσης η µελέτη του J.B.Hoptner, ο οποίος εκθέτει και αναλύει τις πολλαπλές πιέσεις που ασκούνταν στο γιουγκοσλαβικό κράτος κατά την περίοδο , εξαιτίας του διαρκώς εντεινόµενου ανταγωνισµού µεταξύ της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας και των αναθεωρητικών κρατών στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, παρουσιάζοντας συνεπώς και σηµαντικά στοιχεία που αφορούν τις βασικές κατευθύνσεις της εξωτερικής πολιτικής του Stojadinović 3. 1 Branko Petranović- Momčilo Zečević, Jugoslovenski federalizam, ideje i stvarnost (Το γιουγκοσλαβικό οµοσπονδιακό µοντέλο, ιδέες και πραγµατικότητα), τ.1, Βελιγράδι Todor Stojkov, Vlada Milana Stojadinovica( )[ Η κυβέρνηση του Milan Stojadinović ( )],Institut za Savremenu Istoriju, Βελιγράδι Βλ. επίσης Dušan Biber, O padu Stojadinovićeve vlade, (Σχετικά µε την πτώση της κυβέρνησης του Stojadinović), Istorija XX veka, Zbornik radova VIII(1966), σσ.5-66, όπου ο συγγραφέας έχοντας ως βασικό άξονα της προβληµατικής του την πτώση της κυβέρνησης Stojadinović αναλύει και ερµηνεύει σηµαντικές παραµέτρους της εξωτερικής πολιτικής του. 3 Jacob B. Hoptner, Yugoslavia in Crisis ,Νέα Υόρκη 1962, σσ.61κ.ε.

104 Από τη δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου µέχρι τη συγκρότηση της κυβέρνησης Stojadinović Μετά τη δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου το γιουγκοσλαβικό κράτος αναπόφευκτα εισήλθε σε µία νέα φάση. Οι αλλαγές που έλαβαν χώρα στον προσανατολισµό της εσωτερικής και της εξωτερικής πολιτικής της Γιουγκοσλαβίας δεν ήταν ούτε άµεσες ούτε δραµατικές ήταν ωστόσο αισθητές και προλείαναν το έδαφος για τη µετέπειτα µεταβολή του πολιτικού σκηνικού. Συγκεκριµένα, επειδή ο Πέτρος Καραγιώργεβιτς, ο διάδοχος του θρόνου, ήταν ανήλικος, συγκροτήθηκε τριµελής Αντιβασιλεία µε επικεφαλής τον πρίγκιπα Παύλο Καραγιώργεβιτς. Επρόκειτο για έναν από τους πρωταγωνιστές και βασικούς φορείς των µελλοντικών ραγδαίων εξελίξεων που θα διαµόρφωναν τη φυσιογνωµία του κρατικού µοντέλου διακυβέρνησης, θα καθόριζαν τη γεωπολιτική θέση της Γιουγκοσλαβίας και κατ επέκταση θα είχαν άµεσο αντίκτυπο στην πορεία των σερβοκροατικών σχέσεων. Η πρώτη ενέργεια του πρίγκιπα Παύλου ήταν να παύσει την κυβέρνηση του Nikola T. Uzunović και να προβεί στα τέλη εκεµβρίου 1934 στο διορισµό νέας κυβέρνησης µε επικεφαλής τον Bogoljub Jeftić, ο οποίος υπήρξε άνθρωπος εµπιστοσύνης τόσο του δολοφονηµένου βασιλιά Αλεξάνδρου όσο και του πρίγκιπα Παύλου. 4 Η νέα κυβέρνηση, η οποία αποτελείτο από µέλη του Γιουγκοσλαβικού Εθνικού Κόµµατος(Jugoslovenska Nacionalna Stranka, στο εξής JNS), του Ριζοσπαστικού Κόµµατος( Radikalna Stranka, στο εξής RS) και του Σλοβενικού Λαϊκού Κόµµατος(Slovenska Ljudska Stranka-SLS), προσπάθησε να ακολουθήσει µία εξισορροπιστική γραµµή. Συγκεκριµένα, το περιεχόµενο της κυβερνητικής διακήρυξης της 3 ης Ιανουαρίου 1935, η οποία εκφωνήθηκε ενώπιον της Βουλής και της Γερουσίας, περιστράφηκε γύρω από την ανάγκη σεβασµού προς το Σύνταγµα του 1931 και συνέχισης της παρακαταθήκης του βασιλιά Αλεξάνδρου για τη διατήρηση της εθνικής και της κρατικής ενότητας. Σύµφωνα µε τη διακήρυξη, η διαφύλαξη της εθνικής ενότητας µπορούσε να επιτευχθεί µε την επιστράτευση των απαραίτητων µέσων και τη λήψη των κατάλληλων µέτρων για την προώθηση της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού. Η κυβέρνηση, συνέχιζε η κυβερνητική διακήρυξη, θα επικεντρώσει το ενδιαφέρον της στις νέες γενιές και θα καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια, προκειµένου να εδραιωθεί στη συνειδήσεις των νέων ο γιουγκοσλαβισµός. 5 Ωστόσο, η νέα κυβέρνηση αντιµετώπισε εξαρχής πολλά προβλήµατα που απέρρεαν κυρίως από τη διαρκώς εντεινόµενη δράση των αντιπολιτευτικών κοµµάτων, τα οποία αµφισβητούσαν ανοικτά το κύρος όχι µόνο της συγκεκριµένης κυβέρνησης, αλλά και του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού. Η εσωτερική πολιτική του Bogoljub Jeftić προκάλεσε πολλές αντιδράσεις µε αποκορύφωµα τις εκλογές του Μαΐου 1935, οι οποίες 4 Stojkov, Vlada Milana Stojadinovica,σσ Βλ. επίσης Žutić, Ideologija Jugoslovenstva, σ Deklaracija Bogoljuba Jeftića(Η διακήρυξη του Bogoljub Jeftić), Βελιγράδι, 3 Ιανουαρίου 1935, Petranovic-Zečević, Jugoslovenski Federalizam, τ.1, σ.337. Πρβλ. Dimic, Kulturna Politika, τ.1, σσ

105 105 διεξήχθησαν σε κλίµα βίας και εκτεταµένης νοθείας. Η από κοινού κάθοδος των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων µε υποψήφιο τον Vladko Maček έπληξε σηµαντικά την εκλογική δύναµη του Jeftić, ο οποίος πέτυχε µόνο µία σχετική νίκη. Μετά από αυτό το εκλογικό αποτέλεσµα και εξαιτίας της αυξανόµενης δυσαρέσκειας στο εσωτερικό, ο πρίγκιπας Παύλος αποφάσισε να παύσει την κυβέρνηση του Bogoljub Jeftić και να διορίσει νέα κυβέρνηση υπό τον Milan Stojadinović Ο χαρακτήρας της κυβέρνησης του Milan Stojadinović και η σταδιακή απαγκίστρωση από το µοντέλο του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού Η συγκρότηση της κυβέρνησης του Milan Stojadinović στις 23 Ιουνίου 1935 σηµατοδότησε στην ουσία την αποδέσµευση από το κρατικό µοντέλο διακυβέρνησης που είχε εφαρµοστεί από το καθεστώς της 6 ης Ιανουαρίου 1929 και, κατ επέκταση, µία περίοδο σοβαρών αλλαγών στην πορεία του γιουγκοσλαβικού κράτους. 7 Ήδη η πρώτη ευδιάκριτη αλλαγή συνίστατο στο γεγονός ότι η νέα κυβέρνηση ήταν η πρώτη από τις κυβερνήσεις που συγκροτήθηκαν µετά την 6 η Ιανουαρίου 1929, την οποία στήριζαν πολιτικά κόµµατα που είχαν αντιπολιτευθεί το δικτατορικό καθεστώς του βασιλιά Αλεξάνδρου.Συγκεκριµένα, το νέο κυβερνητικό σχήµα έχαιρε της υποστήριξης του SLS υπό τον Anton Korošec, της Γιουγκοσλαβικής Μουσουλµανικής Οργάνωσης(Jugoslovenska Muslimanska Organizacija, στο εξής JMO) υπό τον Mehmed Spaho και σηµαντικού τµήµατος του RS. Αυτό το στοιχείο υποδήλωνε την πρόθεση τόσο του πρίγκιπα Παύλου όσο και του Stojadinović να αποστασιοποιηθούν από τη γραµµή πλεύσης που ακολούθησαν οι προηγούµενες κυβερνήσεις. 8 Ένα ακόµη δείγµα του νέου κλίµατος που διαµορφωνόταν αποτελούσε το περιεχόµενο των προγραµµατικών δηλώσεων της κυβέρνησης στις 4 Ιουλίου Συγκεκριµένα, η κυβέρνηση από τη µία πλευρά διακήρυττε ότι θα έµενε πιστή στις βασικές αρχές του Συντάγµατος του 1931 και το µοντέλο της εθνικής και κρατικής ενότητας, από την άλλη πλευρά όµως έκανε λόγο για την ανάγκη προσαρµογής των νόµων στις πραγµατικές ανάγκες του λαού και οργάνωσης του κράτους στη βάση της ευρείας αυτοδιοίκησης. Επιπλέον, η κυβέρνηση αναγνώριζε πως, για να συνεχιστεί η παρακαταθήκη του βασιλιά Αλεξάνδρου, έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος εξοµάλυνσης των σχέσεων µεταξύ των εθνοτήτων. Οι κυβερνητικές προγραµµατικές δηλώσεις προκάλεσαν 6 Žutić, Ideologija Jugoslovenstva, σ Θα πρέπει να επισηµανθεί πως η πλειοψηφία των Γιουγκοσλάβων µελετητών της µεταπολεµικής περιόδου, µε πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα τον ιστορικό και νοµικό Ferdo Čulinović, αντιµετώπισαν το χρονικό διάστηµα ως µία ενιαία περίοδο και το µοντέλο διακυβέρνησης του Stojadinović ως συνέχεια του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου. Ωστόσο, αυτή η θέση, η οποία ήταν προϊόν συγκεκριµένων στερεοτύπων και προκαταλήψεων που κυριαρχούσαν στην ιστοριογραφία της Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας αναφορικά µε το πρώτο γιουγκοσλαβικό κράτος, αναιρέθηκε από µεταγενέστερους ιστορικούς, όταν οι εξελίξεις στη µεσοπολεµική Γιουγκοσλαβία έγιναν αντικείµενο συστηµατικότερης µελέτης. Βλ. ενδεικτικά Stojkov, Vlada Stojadinovića,σσ.13κ.ε. Πρβλ. Dimić, Kulturna Politika, τ.1, σσ.329κ.ε. 8 Žutić, Ideologija Jugoslovenstva, σσ Βλ. επίσης Sundhaussen, Geschichte Jugoslawiens,σσ

106 106 ποικίλες αντιδράσεις και σχόλια. Συγκεκριµένα, οι γιουγκοσλαβικοί πολιτικοί κύκλοι του Ζάγκρεµπ εξέφρασαν την ικανοποίησή τους µε το περιεχόµενο των προγραµµατικών δηλώσεων, καθώς τις εξέλαβαν ως εγγύηση για τη συνέχιση της γιουγκοσλαβικής πολιτικής. Αντίθετα, το HSS αντέδρασε µε µεγάλη επιφυλακτικότητα. Ο Vladko Maček ανέφερε σε δηµοσιογράφους στο Ζάγκρεµπ πως οι προγραµµατικές δηλώσεις της κυβέρνησης δεν διέφεραν σε τίποτε από τις προγραµµατικές δηλώσεις των κυβερνήσεων που είχαν συγκροτηθεί από το 1931 και εξής, καθώς η κυβέρνηση Stojadinović συνέχιζε να παραµένει πιστή στις αρχές και το πνεύµα του Συντάγµατος του Από την πλευρά τους, τα µέλη του Ανεξάρτητου ηµοκρατικού Κόµµατος(Samostalna Demokratska Stranka, στο εξής SDS), που αποτελούσαν το δεύτερο σκέλος του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού(Seljačko- Demokratska Koalicija, στο εξής SDK), εµφανίστηκαν περισσότερο ικανοποιηµένα. Σύµφωνα λοιπόν µε την άποψή τους, οι κυβερνητικές προγραµµατικές δηλώσεις διαφοροποιούνταν από τις προηγούµενες, καθώς έδιναν το έναυσµα, για να τεθούν στο άµεσο µέλλον επί τάπητος ορισµένα κρίσιµα ζητήµατα του δηµοσίου βίου. 10 Ανεξάρτητα πάντως από τις αντιδράσεις που προκλήθηκαν- οι οποίες στην περίπτωση του Maček ήταν περισσότερο προϊόν πολιτικής τακτικής και ελιγµών, ενώ στην περίπτωση του SDS ήταν προϊόν των προσδοκιών που είχαν τα µέλη και η ηγεσία του συγκεκριµένου κόµµατος για εκδηµοκρατισµό της πολιτικής ζωής- οι κυβερνητικές προγραµµατικές δηλώσεις εµπεριείχαν ένα νέο πολύ σηµαντικό στοιχείο: την αναφορά στην ανάγκη προσαρµογής των νόµων στις πραγµατικές ανάγκες του λαού και εφαρµογής του συστήµατος της ευρείας αυτοδιοίκησης. Αυτή η αναφορά σήµαινε πως η νέα κυβέρνηση αναγνώριζε, εµµέσως πλην σαφώς, λάθη και αδυναµίες στον τρόπο εφαρµογής του συγκεντρωτικού µοντέλου διακυβέρνησης από τις προηγούµενες κυβερνήσεις. 3. Η Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική Ένωση Μία από τις πρώτες ενέργειες στις οποίες προέβη η κυβέρνηση του Stojadinović µετά τις προγραµµατικές δηλώσεις ήταν η δροµολόγηση των διαδικασιών για την άµεση συγκρότηση κυβερνητικού κόµµατος. Ο νέος κοµµατικός φορέας, ο οποίος προέκυψε από τη συγχώνευση του SLS, της JMO και του RS, ιδρύθηκε στις 20 Αυγούστου 1935 µε την ονοµασία Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική Ένωση(Jugoslovenska Radikalna Zajednica, στο εξής JRZ). Η ίδρυσή του εξυπηρετούσε δύο βασικούς και αλληλένδετους στόχους: Ο πρώτος και άµεσος στόχος συνίστατο στη δηµιουργία της απαραίτητης πολιτικής βάσης για τη νέα κυβέρνηση και τη νοµιµοποίηση της πολιτικής δραστηριότητας των τριών πολιτικών κοµµάτων από τα οποία 9 AJ, Zbirka Milana Stojadinovića(Αρχειακή Συλλογή του Milan Stojadinovic, στο εξής: ZMS), /794, Αναφορά του ανταποκριτή του Κεντρικού Γραφείου Τύπου, Ζάγκρεµπ, 5 Ιουλίου Στο ίδιο πνεύµα κινούνταν και οι δηλώσεις που έκανε σε ξένες εφηµερίδες, σύµφωνα µε τις οποίες οι Κροάτες δεν µπορούσαν να αρκεστούν σε αόριστες υποσχέσεις, αλλά στην πλήρη αναγνώριση της εθνικής ιδιαιτερότητάς τους : Εφηµ. Kölnische Zeitung, , AJ, FCPB, 38/ Ό.π. Πρβλ. Žutić, Ideologija Jugoslovenstva, σ.72.

107 107 απαρτιζόταν. Ο δεύτερος στόχος αφορούσε στην ανάγκη συγκρότησης ενός πολιτικού σχηµατισµού του οποίου το πρόγραµµα, η οργάνωση και η δραστηριότητα θα έδιναν ένα σαφές στίγµα της νέας στρατηγικής που θα ακολουθούσε η κυβέρνηση. 11 Το πρόγραµµα της JRZ, το οποίο δηµοσιεύθηκε στις 20 Αυγούστου 1935 στις εφηµερίδες Politika και Vreme και λίγους µήνες αργότερα σε ειδικό φυλλάδιο, αποτελείτο από δέκα σηµεία. 12 Στην αρχή επισηµαίνονται οι τέσσερις θεµελιώδεις και αµετάβλητες αρχές γύρω από τις οποίες θα έπρεπε να περιστραφεί η δραστηριότητα του νέου κόµµατος: η κρατική ενότητα, η λαϊκή ενότητα, η µοναρχία και η δυναστεία των Καραγιώργεβιτς. Ωστόσο, στο αµέσως επόµενο σηµείο του προγράµµατος αναφέρεται πως η JRZ θα λάβει υπόψη της το γεγονός ότι οι περιοχές από τις οποίες αποτελείται το γιουγκοσλαβικό κράτος, εξαιτίας του διαφορετικού παρελθόντος τους, έχουν διαφορετικές διοικητικές και πολιτικές ανάγκες. Σύµφωνα µε το πρόγραµµα, προκειµένου να αναπτυχθεί και να εδραιωθεί το αίσθηµα της κρατικής και της εθνικής ενότητας, θα πρέπει να απορριφθούν οι πολιτικές µέθοδοι που ακολουθήθηκαν στο παρελθόν. Συγκεκριµένα, γίνεται σαφώς λόγος για την ανάγκη οργάνωσης του κράτους στη βάση της ισοτιµίας των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και οικοδόµησης σχέσεων εµπιστοσύνης µεταξύ τους καθώς και για την ανάγκη σεβασµού των διαφόρων θρησκευτικών δογµάτων και παραδόσεων. Στο τµήµα του προγράµµατος το οποίο φέρει τον τίτλο Παιδεία και θρησκεία επισηµαίνεται πως η παιδεία καλείται µέσα στις νέες συνθήκες να διαδραµατίσει διαφορετικό ρόλο από αυτόν που είχε τα προηγούµενα χρόνια. Θα πρέπει δηλαδή να συµβάλει στην καλλιέργεια και τη διάδοση µίας νέας µορφής γιουγκοσλαβισµού, η οποία θα ανταποκρίνεται στις νέες ιδεολογικές απαιτήσεις και θα ισοδυναµεί µε σύνθεση των θετικών ιδιαιτεροτήτων και των δηµιουργικών δυνάµεων όλων των τµηµάτων του γιουγκοσλαβικού λαού. Σηµαντικό είναι και το σηµείο στο οποίο επικρίνεται το συγκεντρωτικό µοντέλο που είχε εφαρµοστεί κατά τη διάρκεια του καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου και χαρακτηρίζεται η ευρεία αυτοδιοίκηση ως το καλύτερο σύστηµα διακυβέρνησης, το οποίο µπορεί να προσαρµοστεί στις ιδιαίτερες οικονοµικές, διοικητικές, πολιτισµικές και πολιτικές ανάγκες κάθε περιοχής. 13 Ουσιαστικά, το πρόγραµµα της JRZ ισοδυναµούσε µε απόρριψη του µοντέλου του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού και παράλληλα όλων των θεσµών και των οργανώσεων που το προπαγάνδιζαν. Αυτή άλλωστε ήταν και η ειδοποιός διαφορά µεταξύ της JRZ και της Γιουγκοσλαβικής Ριζοσπαστικής- Αγροτικής ηµοκρατίας(jugoslovenska Radikalno-Seljačka Demokratija, στο εξής JRSD), του κοµµατικού φορέα που είχε ιδρυθεί το 1932 και 11 Για το πρόγραµµα και την πολιτική δράση της JRZ βλ. Dragan Tešić, Jugoslovenska Radikalna Zajednica u Srbiji (Η Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική Ένωση στη Σερβία ), Institut za savremenu istoriju, Βελιγράδι 1997, σσ.35κ.ε. Πρβλ. Stojkov, Vlada Stojadinovića, σσ.47κ.ε. 12 Program i statut Jugoslovenske Radikalne Zajednice(Το πρόγραµµα και το καταστατικό της Γιουγκοσλαβικής Ριζοσπαστικής Ένωσης), Βελιγράδι Βλ. επίσης εφηµ.vreme και Politika, Tešić, Jugoslovenska Radikalna Zajednica,σ Program i statut,σσ Πρβλ. Žutić, Ideologija Jugoslovenstva, σ.73

108 108 µετονοµάστηκε το 1933 σε Γιουγκοσλαβικό Εθνικό Κόµµα(Jugoslovenska Nacionalna Stranka, στο εξής JNS) και του οποίου η ίδρυση τότε εξυπηρετούσε την προσπάθεια εµπέδωσης της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού στους πληθυσµούς. Το γεγονός µάλιστα ότι ο νέος κοµµατικός φορέας απαρτιζόταν από κόµµατα τα οποία λειτουργούσαν σε εθνική και θρησκευτική βάση είναι ενδεικτικό της αλλαγής πλεύσης που επιχειρείτο. Με αυτόν τον τρόπο δινόταν πλέον το έναυσµα για την ίδρυση ή και επαναλειτουργία πολυάριθµων θρησκευτικών και εθνικών οργανώσεων σε όλη τη χώρα, ενώ παράλληλα αποδυναµώθηκε ο ρόλος των γιουγκοσλαβικών πατριωτικών συλλόγων και ιδιαίτερα της οργάνωσης Soko Kraljevine Jugoslavije, του κατεξοχήν φορέα της ιδεολογίας του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού. 14 Παράλληλα, ο Milan Stojadinović, ο οποίος ήταν και πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής της JRZ, µαζί µε άλλα επιφανή στελέχη του κόµµατος έδωσαν έµφαση στην εδραίωση και την ισχυροποίηση των κοµµατικών οργανώσεων στις περιοχές της Σερβίας, της Βοϊβοδίνας, του Μαυροβουνίου και της Μακεδονίας. Βασικός στόχος αυτής της δραστηριότητας ήταν να µπορέσει η JRZ να καταστεί ο µόνος νόµιµος εκπρόσωπος των Σέρβων στις όποιες διαπραγµατεύσεις επρόκειτο να γίνουν µε το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα του Vladko Maček σχετικά µε την αναδιοργάνωση του κράτους. 15 Στα πλαίσια µάλιστα αυτής της δραστηριότητας, το ενδιαφέρον της JRZ επικεντρώθηκε στη συγκρότηση νεολαιΐστικων και εργατικών οργανώσεων στη Σερβία. Η επίσηµη ίδρυση των νεολαιΐστικων οργανώσεων έλαβε χώρα τον Οκτώβριο του 1937 σε συνέδριο του κόµµατος στο Βελιγράδι, αν και παρόµοιες οργανώσεις είχαν ήδη δηµιουργηθεί στη Σερβία από τα µέσα του Ένα τµήµα τους αποτελούσε η νεανική ακαδηµαϊκή λέσχη Slovenski Jug, η οποία είχε το κέντρο δράσης της στο Πανεπιστήµιο του Βελιγραδίου. 16 Στις αρχές Αυγούστου 1936, η κυβέρνηση και η JRZ προσπάθησαν να προσελκύσουν όσο το δυνατό µεγαλύτερο αριθµό Γιουγκοσλάβων και ιδιαίτερα Σέρβων εργατών για την Ένωση των Γιουγκοσλάβων Εργατών(JUGORAS), παράρτηµα της JRZ. Ακολουθώντας µάλιστα το γερµανικό και το ιταλικό παράδειγµα, η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση και η JRZ έδωσαν µεγάλη σηµασία στην προπαγάνδα και ιδιαίτερα στο ρόλο του τύπου.το βασικό κοµµατικό όργανο, η εφηµερίδα Samouprava και άλλες τοπικές κοµµατικές εφηµερίδες που τελούσαν υπό τον άµεσο έλεγχο της Κεντρικής Επιτροπής του JRZ διαδραµάτισαν καθοριστικό ρόλο σε αυτό, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των προεκλογικών εκστρατειών. 17 Αυτές οι εντατικές προσπάθειες για τη δηµιουργία εργατικών ενώσεων και νεολαιΐστικων οργανώσεων, αλλά και η άσκηση έντονης προπαγάνδας 14 Žutić, Ideologija Jugoslovenstva,σσ Βλ. αναλυτικά Tešić, Jugoslovenska Radikalna Zajednica,σσ.105κ.ε. 16 Για τις νεολαιΐστικες οργανώσεις της JRZ βλ. το άρθρο του Dragan Tešić, Organizovanje Omladine Jugoslovenske Radikalne Zajednice u Srbiji godine (Η Οργάνωση της Νεολαίας της Γιουγκοσλαβικής Ριζοσπαστικής Ένωσης στη Σερβία κατά το χρονικό διάστηµα ), Istorija XX veka1(1994),σσ Κάποιες αποσπασµατικές πληροφορίες µας δίνει και ο Stojkov, Vlada Stojadinovića, σσ Tešić, Jugoslovenska Radikalna Zajednica,σσ και

109 109 εκλήφθησαν από τη µεταγενέστερη ιστοριογραφία ως προσπάθεια εδραίωσης ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος, σύµφωνα µε τα πρότυπα της φασιστικής Ιταλίας. 18 Ωστόσο, η υιοθέτηση από το καθεστώς του Stojadinović προτύπων, πρακτικών και µεθόδων που προσιδίαζαν σε ένα φασιστικό καθεστώς εξυπηρετούσε περισσότερο την προσπάθεια συσπείρωσης όλων των Σέρβων γύρω από έναν κοµµατικό φορέα, ο οποίος σταδιακά θα µετατρεπόταν σε ένα αρραγές σερβικό µέτωπο. Η JRZ µάλιστα εκµεταλλευόταν κάθε ευκαιρία, προκειµένου να κριτικάρει και να υποβαθµίσει την πολιτική δραστηριότητα των άλλων σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων, ιδιαίτερα του JNS και της Ενωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης(Udružena Opozicija, στο εξής UO). Παρά το γεγονός ότι επιστρατεύθηκαν µία σειρά κρατικών οργανισµών και θεσµών, προκειµένου να οργανωθεί η JRZ και να αποκτήσει ευρεία πολιτική βάση, η JRZ κατάφερε µόνο να προβεί στην επίσηµη ίδρυση των επιτροπών της στις διοικητικές περιφέρειες της Σερβίας. Γρήγορα µάλιστα ανέκυψαν σοβαρές διαφωνίες µεταξύ του Stojadinović και επιφανών στελεχών του RS, όπως του Aca Stanojević και Misa Trifunović, σχετικά µε τον τρόπο συγκρότησης των κοµµατικών οργανώσεων. Η διαµάχη σύντοµα προσέλαβε διαστάσεις ανοικτής σύγκρουσης, µε αποτέλεσµα τη σύγχυση και την αβεβαιότητα όχι µόνο ανάµεσα στους οπαδούς του RS, αλλά και σε ολόκληρο το σερβικό πληθυσµό. Οι ηγέτες της JRZ κατέβαλαν πολλές προσπάθειες, προκειµένου να κερδίσουν την εµπιστοσύνη του εκλογικού σώµατος, τόσο στις τοπικές όσο και στις βουλευτικές εκλογές. Ωστόσο, η διάσπαση που επήλθε στους κόλπους της JRZ ήδη από το 1936, η σύναψη συµφωνίας µεταξύ των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων και το όχι τόσο ευνοϊκό για την JRZ αποτέλεσµα στις εκλογές του εκεµβρίου 1938 συνιστούσαν σαφή δείγµατα της αποτυχίας της κυβέρνησης Stojadinović να δηµιουργήσει ένα ενιαίο σερβικό µέτωπο. 19 Η αποτυχία δηµιουργίας ενός ενιαίου σερβικού µετώπου και η περαιτέρω σύγχυση που προκλήθηκε στους σερβικούς πληθυσµούς οφείλονταν και σε έναν άλλο πολύ σηµαντικό λόγο: Η σύνθεση της κυβέρνησης και της JRZ ήταν τέτοια, ώστε η βιωσιµότητά τους να εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από την υποστήριξη που θα τους παρείχαν τόσο η Γιουγκοσλαβική Μουσουλµανική Οργάνωση(JMO) του Mehmed Spaho, όσο και το Σλοβενικό Λαϊκό Κόµµα(SLS) του Anton Korošec. Έτσι τα ηγετικά στελέχη και των δύο αυτών κοµµάτων κατείχαν θέσεις-κλειδιά στη JRZ και είχαν σχεδόν πλήρη ελευθερία κινήσεων στις περιοχές της Σλοβενίας και σε περιοχές όπου κατοικούσαν µουσουλµανικοί πληθυσµοί, όπως στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το σαντζάκι του Νόβι-Παζάρ, το Κόσοβο και τη Μακεδονία. Ιδιαίτερα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η δυσαρέσκεια των Σέρβων ήταν µεγάλη, εξαιτίας των προνοµίων που απολάµβαναν τα µέλη της JMO του Mehmed Spaho. Είναι ευνόητο πως µε αυτόν τον τρόπο ο Stojadinović προσπαθούσε να διευρύνει την πολιτική βάση και τα ερείσµατα της JRZ. Στις προσπάθειες αυτές εντάσσεται και η διατήρηση καλών σχέσεων µε µέλη των εθνικών µειονοτήτων, ιδιαίτερα της γερµανικής µειονότητας. Προφανώς, ο απώτερος στόχος όλων αυτών των κινήσεων ήταν η πολιτική αποµόνωση των Κροατών. Σταδιακά, λοιπόν, το 18 Βλ. σχετ. Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ Tešić, Jugoslovenska Radikalna Zajednica,σσ.47κ.ε.

110 110 κράτος διαιρέθηκε άτυπα σε τέσσερις περιοχές που αποτελούσαν κατά κάποιον τρόπο σφαίρες επιρροής συγκεκριµένων εθνικών και θρησκευτικών οµάδων. Έτσι η περιοχή της Σλοβενίας ελεγχόταν ουσιαστικά από το SLS του Anton Korošec, οι περιοχές µε συµπαγείς µουσουλµανικούς πληθυσµούς από τη JMO του Mehmed Spaho, οι περιοχές µε συµπαγή κροατικό πληθυσµό ελεγχόταν αποκλειστικά από το κροατικό αντιπολιτευτικό µέτωπο, ενώ στη Σερβία ο πληθυσµός ήταν ουσιαστικά πολιτικά διασπασµένος, καθώς άλλοι υποστήριζαν τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα και άλλοι τον κυβερνητικό κοµµατικό φορέα. Άρχισαν εποµένως να δηµιουργούνται και πάλι εθνικές και θρησκευτικές διαχωριστικές γραµµές, οι οποίες µεσοπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα υπονόµευσαν την ενότητα του γιουγκοσλαβικού κράτους. Επιπλέον, αντί για τη δηµιουργία ενός ενιαίου σερβικού µετώπου, όλες οι παραπάνω κινήσεις της JRZ οδήγησαν στην πολυδιάσπαση των Σέρβων, καθώς δυσαρεστήθηκαν όχι µόνο οι υποστηρικτές του µοντέλου του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού, αλλά και τα στελέχη και οι υποστηρικτές της UO, οι οποίοι επέκριναν δριµύτατα τις τακτικές και τις κινήσεις του Stojadinović και της JRZ. Τέλος, αντί για την αποµόνωση των Κροατών, η πολιτική της JRZ οδήγησε στη συσπείρωσή τους και την περαιτέρω όξυνση του κροατικού ζητήµατος Η θρησκευτική πολιτική της κυβέρνησης Stojadinović και η όξυνση των θρησκευτικών και εθνικών διαµαχών Στα πλαίσια των προσπαθειών της απαγκίστρωσης από το µοντέλο του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού εντάσσονται και οι αλλαγές που προώθησε η κυβέρνηση του Stojadinović στον ευαίσθητο τοµέα της θρησκευτικής πολιτικής. Με δεδοµένη τη θρησκευτική πολυµορφία του γιουγκοσλαβικού κράτους και το ιδιαίτερα έντονο θρησκευτικό συναίσθηµα των πληθυσµών που διαβιούσαν στους κόλπους του, οι αλλαγές αυτές είχαν σαφή αντίκτυπο στις σχέσεις µεταξύ των ποικίλων θρησκευτικών και εθνικών οµάδων. 21 Από την αρχή κιόλας της διακυβέρνησης του Stojadinović δόθηκαν προνόµια και ευνοήθηκε η πολιτική δράση των µουσουλµανικών και καθολικών 20 Žutić, Ideologija Jugoslovenstva, σσ Οι απογραφές του 1921 και του 1931 αποκαλύπτουν, εκτός των άλλων, τη θρησκευτική πανσπερµία που επικρατούσε στο γιουγκοσλαβικό κράτος. Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε την απογραφή του 1921, το 46,67%( ) του συνολικού πληθυσµού ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι, το 39,29%( ) καθολικοί και το 11,22%( )µουσουλµάνοι. Ακολουθούσαν οι ευαγγελιστές µε ποσοστό 1,91%( ) και η εβραϊκή κοινότητα µε ποσοστό 0,54%(64.746). Τα δικαιώµατα και οι υποχρεώσεις των µεγαλύτερων θρησκευτικών κοινοτήτων στη Γιουγκοσλαβία, όπως της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και της Μουσουλµανικής Κοινότητας είχαν ρυθµιστεί νωρίς µε ανάλογα νοµοθετικά διατάγµατα. Ωστόσο, το γιουγκοσλαβικό κράτος αντιµετώπισε από την αρχή δυσκολίες στο ζήτηµα του καθορισµού του νοµικού καθεστώτος της Καθολικής Εκκλησίας, καθώς οποιαδήποτε νοµοθετική ρύθµιση που θα αφορούσε στη θέση του καθολικού κλήρου στη Γιουγκοσλαβία θα έπρεπε να γίνει µέσω της υπογραφής µίας συµφωνίας µε το Βατικανό, η οποία στην ουσία θα αποτελούσε µία διεθνή νοµική πράξη. Τελικά οι προσπάθειες για τη ρύθµιση του νοµικού καθεστώτος της Καθολικής Εκκλησίας έλαβαν χώρα µόλις κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 30. Βλ.Statistički Pregled Kraljevine Jugoslavije[1921] po banovinama(στατιστική έρευνα του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας[1921] στις µπανοβίνες), Βελιγράδι 1930, σ.4, Džaja, Die politische Realität,σσ.42κ.ε. 22 Žutić, Ideologija Jugoslovenstva, σσ

111 111 θρησκευτικών οργανώσεων. Σε αυτή τη διαδικασία πρωτοστάτησαν τα στελέχη του SLS του Anton Korošec και της JMO του Mehmed Spaho, τα οποία προσπάθησαν να εισαγάγουν ρυθµίσεις που θα βελτίωναν το νοµικό καθεστώς των θρησκευτικών κοινοτήτων στις οποίες ανήκαν. Απόρροια αυτών των προσπαθειών υπήρξε ο Νόµος για τη Μουσουλµανική Θρησκευτική Κοινότητα(Zakon o Islamskoj Verskoj Zajednici) του 1936,ο οποίος προέβλεπε µία σειρά ειδικών προνοµίων για τους µουσουλµάνους. 22 Ωστόσο η κίνηση η οποία προκάλεσε σοβαρούς κλυδωνισµούς στο κράτος και οδήγησε σε οξύτατες θρησκευτικές και εθνικές αντιπαραθέσεις ήταν η υπογραφή στις 25 Ιουλίου 1935 στη Ρώµη µίας συµφωνίας µεταξύ του Βατικανού και της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης, η οποία ρύθµιζε τις σχέσεις µεταξύ της Καθολικής Εκκλησίας και του γιουγκοσλαβικού κράτους.αξίζει στην προκειµένη περίπτωση να αναφερθεί πως η υπογραφή µίας τέτοιας συµφωνίας είχε ήδη δροµολογηθεί, όταν ήταν ακόµη εν ζωή ο βασιλιάς Αλέξανδρος, εξαιτίας της επιδείνωσης της εσωτερικής πολιτικής κατάστασης και της συνεχώς εντεινόµενης δυσαρέσκειας στις κροατικές περιοχές. Οι τότε κυβερνητικοί κύκλοι θεωρούσαν πως η επίτευξη µίας συµφωνίας µε το Βατικανό, η οποία θα προέβλεπε ορισµένα προνόµια για την Καθολική Εκκλησία στο γιουγκοσλαβικό κράτος, θα συνιστούσε τροχοπέδη στην πολιτική προπαγάνδα που ασκούσε σηµαντικό τµήµα του καθολικού κλήρου, η οποία µάλιστα είχε ιδιαίτερη απήχηση στους πιστούς. Το περιεχόµενο της συµφωνίας είχε σε γενικές γραµµές καθοριστεί πριν το θάνατο του βασιλιά Αλεξάνδρου. Λίγο καιρό πριν από την ήδη συµφωνηθείσα ηµεροµηνία της υπογραφής της συµφωνίας, έπεσε η κυβέρνηση του Bogoljub Jeftić. Εποµένως, η νέα κυβέρνηση του Stojadinović έπρεπε πλέον να προωθήσει τη συµφωνία και να στείλει δικό της εκπρόσωπο στη Ρώµη, για να υπογράψει το τελικό κείµενο. Συγκεκριµένα, το περίφηµο Κονκορδάτο προέβλεπε κάποια ειδικά προνόµια για την Καθολική Εκκλησία στο γιουγκοσλαβικό έδαφος, όπως τη δηµιουργία νέων επισκοπών στις περιοχές της Μπάτσκας(Bačka) και του Βανάτου(Banat), την παροχή ευρείας αυτονοµίας και τη δυνατότητα να αναπτύσσουν οι καθολικοί ιερείς πολιτική δραστηριότητα.ουσιαστικά προέβλεπε για την Καθολική Εκκλησία προνόµια και δικαιώµατα τα οποία οι ισχύοντες νόµοι δεν προέβλεπαν για τη Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία. Το Κονκορδάτο, για να ισχύσει, έπρεπε να επικυρωθεί από τη Βουλή και τη Γερουσία. 23 Την εποχή της υπογραφής του Κονκορδάτου δεν υπήρξε καµία αντίδραση από την πλευρά των εκπροσώπων της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Εν τω µεταξύ, η κυβέρνηση Stojadinović δεν προέβη σε καµία νοµοθετική πράξη, προκειµένου να εξισώσει το νοµικό καθεστώς της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας µε αυτό της Καθολικής. Όταν η κυβέρνηση αποφάσισε το καλοκαίρι του 1937 να υποβάλει στη Βουλή το Κονκορδάτο για επικύρωση, τότε ξέσπασε µία οξύτατη θρησκευτική διαµάχη που γρήγορα προσέλαβε πολιτικές διαστάσεις. Επρόκειτο για µία διαµάχη στην οποία επιστρατεύθηκαν 23 Stojkov, Vlada Milana Stojadinovića, σσ Βλ. επίσης Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ Sundhaussen, Geschichte Jugoslawiens,σσ

112 112 όλα τα µέσα, όπως η άσκηση έντονης προπαγάνδας, η διοργάνωση µαζικών διαδηλώσεων και οι αφορισµοί. Αυτή τη δυσαρέσκεια των ορθόδοξων εκκλησιαστικών κύκλων προσπάθησαν να εκµεταλλευθούν και οι πολιτικοί αντίπαλοι της κυβέρνησης Stojadinović. Έτσι, δηµιουργήθηκε ένα ευρύ αντιπολιτευτικό µέτωπο, το οποίο αποτελούσαν η Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία, το Γιουγκοσλαβικό Εθνικό Κόµµα, τα κόµµατα της Ενωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης και το παράνοµο Κοµµουνιστικό Κόµµα της Γιουγκοσλαβίας, ενώ παράλληλα έλαβαν χώρα αιµατηρές διαδηλώσεις στο Βελιγράδι και σε άλλες πόλεις της Γιουγκοσλαβίας. Και οι δύο πλευρές επιδόθηκαν σε µία άνευ προηγουµένου προπαγανδιστική δραστηριότητα γύρω από το Κονκορδάτο. Έτσι, η µεν κυβέρνηση υποστήριζε πως αυτή η συµφωνία συνιστούσε µία σηµαντική συµβολή στην εδραίωση της θρησκευτικής ισοτιµίας των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, ενώ δεν παρέλειπε να κατηγορεί την Ορθόδοξη Εκκλησία ότι προσπαθούσε να εκµεταλλευθεί το γεγονός, για να ξανακερδίσει το χαµένο κύρος της. 24 Από την πλευρά τους οι ορθόδοξοι εκκλησιαστικοί κύκλοι και η αντιπολίτευση επέµεναν πως η παροχή αυτών των υπερβολικών προνοµίων στον καθολικό κλήρο υπονόµευε ουσιαστικά την ενότητα του γιουγκοσλαβικού κράτους. Παρά τις έντονες αντιδράσεις, η συµφωνία εγκρίθηκε από τη Βουλή στις 23 Ιουλίου 1937 µε 166 ψήφους υπέρ και 128 κατά. Ωστόσο, ο θάνατος του Σέρβου πατριάρχη Βαρνάβα µία µέρα αργότερα, η φήµη που κυκλοφόρησε για δηλητηρίασή του και κυρίως η απόφαση της Ιεράς Συνόδου να αφορίσει όλους τους ορθόδοξους βουλευτές οι οποίοι είχαν ψηφίσει υπέρ του Κονκορδάτου έδωσαν το έναυσµα για νέες διαµάχες και διαδηλώσεις. Τελικά, εξαιτίας των πολλών αντιδράσεων, το Κονκορδάτο δεν εγκρίθηκε από τη Γερουσία και η κυβέρνηση αποφάσισε να υποχωρήσει και να αποσύρει οριστικά το νοµοσχέδιο στις 21 Ιανουαρίου Έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς διάφορες ερµηνείες σχετικά µε το Κονκορδάτο και τη θρησκευτική πολιτική που ακολούθησε ο Stojadinović. Οι πολιτικοί αντίπαλοί του, αλλά και οι µεταγενέστεροι µελετητές παρουσίασαν τις επιλογές και την τακτική που ακολούθησε ως αναπόσπαστο στοιχείο της προσπάθειάς του να εισαγάγει στην εσωτερική πολιτική ζωή το φασισµό και τον κληρικαλισµό και να προσδέσει τη Γιουγκοσλαβία στο άρµα των φασιστικών χωρών της Ιταλίας και της Γερµανίας. Ωστόσο, µία τέτοια εκτίµηση είναι αρκετά µονόπλευρη και δεν φωτίζει πλήρως την ουσία των προβληµάτων που αντιµετώπιζε το γιουγκοσλαβικό κράτος εκείνη την περίοδο. Πολύ σωστά ο ιστορικός Todor Stojkov επισηµαίνει πως η προσπάθεια βελτίωσης των σχέσεων µε την Καθολική Εκκλησία εξυπηρετούσε κυρίως το στόχο της αποσύνδεσης της καθολικής προπαγάνδας από τα κροατικά εθνικά αιτήµατα. Εξάλλου, αυτός ακριβώς ήταν εξαρχής και ο 24 Για την επιχειρηµατολογία της κυβέρνησης Stojadinović βλ. το λόγο που εκφώνησε στις 8 Ιουλίου 1937 ο Milan Stojadinović που υπάρχει σε ειδική έκδοση εκείνης της εποχής µαζί µε όλες τις οµιλίες που εκφωνήθηκαν από τις 8 έως τις 23 Ιουλίου 1937 στη Βουλή: Konkordat pred Narodnom Skupštinom(Το Κονκορδάτο ενώπιον της Βουλής), Samouprava, Βελιγράδι 1937, σσ Βλ. επίσης τα αποµνηµονεύµατα του Stojadinović, Ni rat ni pakt,σσ Stojkov, Vlada Milana Stojadinovića,σσ

113 113 στόχος του βασιλιά Αλεξάνδρου, όταν αποφάσισε να δροµολογήσει τις διαδικασίες για την υπογραφή συµφωνίας µε το Βατικανό. 26 Τελικά, η τροπή που πήρε το ζήτηµα µε το Κονκορδάτο οδήγησε σε εντελώς αντίθετα αποτελέσµατα από αυτά που προσδοκούσε ο Stojadinović. Αν και σταδιακά εξοµαλύνθηκαν οι σχέσεις της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης µε τη Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία, η µη επικύρωση του Κονκορδάτου οδήγησε στην ψύχρανση των σχέσεων µε τον καθολικό κλήρο. Έτσι, όχι µόνο δεν επετεύχθη ο στόχος της αποσύνδεσης της καθολικής προπαγάνδας από τα κροατικά εθνικά αιτήµατα, αλλά αντίθετα στο χρονικό διάστηµα που ακολούθησε µέχρι την πτώση του γιουγκοσλαβικού κράτους εντάθηκε η αντικρατική προπαγανδιστική δραστηριότητα των καθολικών. Επιπλέον, το γεγονός ότι η κρίση γύρω από το Κονκορδάτο κορυφώθηκε σε µία περίοδο κατά την οποία είχε καλλιεργηθεί ήδη έντονη δυσαρέσκεια εναντίον της κυβέρνησης Stojadinović και υπήρχαν έντονες ζυµώσεις στους κόλπους των αντιπολιτευτικών κοµµάτων, είχε ως αποτέλεσµα να µετατραπούν οι θρησκευτικές αντιπαραθέσεις σε πολιτικές διαµάχες. Η εµπλοκή µάλιστα των σερβικών κοµµάτων και συλλόγων σε αυτές τις διαµάχες-σε αντίθεση µε το HSS του Vladko Maček, το οποίο επέλεξε να µην εµπλακεί σε κανενός είδους αντιπαράθεση γύρω από το Κονκορδάτο- είχε αρνητικό αντίκτυπο στην ενότητα των Σέρβων. Ουσιαστικά, λοιπόν, επιδεινώθηκε η θέση του Stojadinović στο εσωτερικό, αναιρέθηκε κάθε προσπάθεια εύρεσης µίας εξισορροπιστικής γραµµής και εντάθηκαν οι θρησκευτικές και εθνικές αντιπαραθέσεις. 5. Η εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης του Milan Stojadinović Η κυβέρνηση Stojadinović βέβαια δεν προώθησε αλλαγές µόνο στο εσωτερικό, αλλά και στον κρίσιµο τοµέα της εξωτερικής πολιτικής, τον κεντρικό άξονα της οποίας συνέθεταν η σταδιακή χαλάρωση των δεσµών της Γιουγκοσλαβίας µε τη Γαλλία και τη Μικρή Αντάντ και η προσέγγιση µε τις αναθεωρητικές χώρες της Γερµανίας και της Ιταλίας. Έχουν διατυπωθεί τόσο από τους συγχρόνους του όσο και από µεταγενέστερους µελετητές διάφορες και αντικρουόµενες απόψεις σχετικά µε τους στόχους αυτής της πολιτικής: Έτσι, οι πολιτικοί αντίπαλοί του, αλλά και αρκετοί µεταγενέστεροι ιστορικοί αντιµετώπισαν αυτήν τη στροφή στην εξωτερική πολιτική ως µία άνευ όρων σύµπλευση της Γιουγκοσλαβίας µε τις δυνάµεις του Άξονα, που ως τελικό στόχο είχε την εδραίωση ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος στη χώρα σύµφωνα µε το γερµανικό και ιταλικό πρότυπο. 27 Από την άλλη πλευρά, ο ίδιος ο Stojadinović επισηµαίνει στα αποµνηµονεύµατά του πως αυτή η πολιτική ήταν σύµφωνη µε τα εθνικά συµφέροντα. Συγκεκριµένα ανέφερε πως οι νέες διεθνείς συγκυρίες, η γειτνίαση της χώρας µε κράτη που ασκούσαν αναθεωρητική πολιτική, καθώς και η αδυναµία της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας να παράσχουν σαφείς εγγυήσεις για την ασφάλεια της 26 Ό.π., σσ Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ.113κ.ε.

114 114 Γιουγκοσλαβίας διαδραµάτισαν καθοριστικό ρόλο στον επαναπροσδιορισµό των προτεραιοτήτων της εξωτερικής πολιτικής. 28 Την πιο εµπεριστατωµένη άποψη γύρω από τα κίνητρα και τους στόχους της εξωτερικής πολιτικής του Stojadinović εξέφρασαν µελετητές, όπως οι Ljubo Boban, Dušan Biber και Todor Stojkov. Συγκεκριµένα, επεσήµαναν πως η εξωτερική πολιτική του γιουγκοσλαβικού κράτους από το 1935 και εξής καθορίστηκε από ένα ευρύ φάσµα παραγόντων που σχετίζονταν τόσο µε τις συνθήκες που επικρατούσαν στο εσωτερικό, όσο και µε τις διεθνείς συγκυρίες. Σε αυτούς τους παράγοντες ιδιαίτερη θέση κατείχε το άλυτο κροατικό ζήτηµα και η ανάγκη ισχυροποίησης της θέσης του Stojadinović και αποφυγής εντάσεων στο εσωτερικό. Ουσιαστικά, λοιπόν, ο πρωθυπουργός της Γιουγκοσλαβίας ήλπιζε πως η εξωτερική πολιτική της χώρας του θα αφαιρούσε από τους Κροάτες τα απαραίτητα ερείσµατα στα αναθεωρητικά κράτη της Ιταλίας και της Γερµανίας. 29 Εκτός βέβαια από τους γενικούς παράγοντες που καθόριζαν τη στάση της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης απέναντι στη Γερµανία και την Ιταλία, ιδιαίτερης µνείας χρήζουν οι ειδικές παράµετροι που αφορούσαν στις σχέσεις της Γιουγκοσλαβίας µε την κάθε χώρα ξεχωριστά. Όσον αφορά λοιπόν την προσέγγιση µε τη Γερµανία, πρέπει να επισηµανθεί πως αυτή είχε ξεκινήσει ήδη από την εποχή του βασιλιά Αλεξάνδρου. Οι βασικοί λόγοι αυτής της προσέγγισης ήταν οικονοµικής και γεωστρατηγικής φύσεως.η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση ήταν η πρώτη από τις κυβερνήσεις των υπολοίπων βαλκανικών κρατών που είχε αντιληφθεί το νέο διεθνές σκηνικό που διαµορφωνόταν µε τη συνεχώς αυξανόµενη επιρροή της Γερµανίας. Η οικονοµική διείσδυση της Γερµανίας στη ΝΑ Ευρώπη, η οποία µάλιστα είχε υποσκελίσει την οικονοµική επιρροή των κρατών της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας, διευκόλυνε σε µεγάλο βαθµό τη σταδιακή ένταξη των βαλκανικών κρατών στη σφαίρα επιρροής της. 30 Η περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας ήταν χαρακτηριστική, καθώς, έχοντας υποστεί εξαιτίας της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης βαριές απώλειες, ιδιαίτερα στους τοµείς της αγροτικής οικονοµίας και του εµπορίου, περιήλθε γρήγορα υπό τον άµεσο οικονοµικό έλεγχο της Γερµανίας. 31 Οι 28 Stojadinović, Ni rat ni pakt,σσ Ljubo Boban, Sporazum Cvetković-Maček(Το Σύµφωνο Cvetković-Maček), Institut društvenih nauka, Βελιγράδι 1965, σσ.31κ.ε. Βλ. επίσης Biber, O padu, σ.5, καθώς και Stojkov, Vlada Milana Stojadinovića, σ Για την οικονοµική επέκταση της Γερµανίας στο νευραλγικό και ζωτικό χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης κατά τη δεκαετία του 30 καθώς και για τις πολιτικές προεκτάσεις αυτής της οικονοµικής διείσδυσης βλ. την εµπεριστατωµένη µελέτη του David E.Kaiser, Economic Diplomacy and the Origins of the Second World War. Germany,Britain, France and Eastern Europe , Princeton University Press,New Jersey 1980.Πρβλ. Irena Stawowy-Kawka, L Europe du Sud-Est dans la politique économique du Troisième Reich,Balkan Studies32 1 (1991), σσ Για τη συνεχώς αυξανόµενη οικονοµική εξάρτηση της Γιουγκοσλαβίας από τη Γερµανία κατά τη δεκαετία του 30 βλ. Hoptner, Yugoslavia in Crisis,σσ Πρβλ. Frank C. Littlefield,GERMANY AND YUGOSLAVIA The German Conquest of Yugoslavia, Columbia University Press, Νέα Υόρκη 1988, σσ.25κ.ε. Βλ. επίσης Živko Avramovski, Jugoslovensko-Nemački Odnosi do 1941 (Oι Γερµανογιουγκοσλαβικές Σχέσεις µέχρι το 1941),Jugoslovenska Država (To Γιουγκοσλαβικό Κράτος ), Ιnstitut za savremenu istoriju, Βελιγράδι 1999, σσ

115 115 γεωστρατηγικοί λόγοι που επέβαλαν µία πολιτική προσέγγισης µε τη Γερµανία ήταν η γειτνίαση της Γιουγκοσλαβίας µε τα αναθεωρητικά κράτη της Αυστρίας και της Ιταλίας, τα οποία, εκµεταλλευόµενα κυρίως το κροατικό ζήτηµα, ήγειραν κατά καιρούς αξιώσεις και υπέθαλπαν αποσχιστικές κινήσεις στο εσωτερικό της χώρας. Έχοντας υπόψη τον συνεχώς αυξανόµενο ανταγωνισµό µεταξύ της Ιταλίας και της Γερµανίας για τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής, ο Stojadinović προσπαθούσε να αποτρέψει τις βλέψεις και τις εδαφικές αξιώσεις κυρίως της Ιταλίας. Ακόµη και µετά την προσάρτηση της Αυστρίας, οπότε η Γερµανία απέκτησε ένα σαφές γεωστρατηγικό πλεονέκτηµα και η Γιουγκοσλαβία βρέθηκε άµεσα εκτεθειµένη σε αυτήν, η κυβέρνηση Stojadinović έσπευσε να εκφράσει την πλήρη υποστήριξή της προς τις επιλογές και την πολιτική της Γερµανίας. Ήδη µάλιστα στα µέσα Ιανουαρίου 1938, σε συνοµιλία που είχε ο Stojadinović µε τον Χίτλερ στα πλαίσια της επίσηµης επίσκεψής του στη Γερµανία, επεσήµανε πως το αυστριακό ζήτηµα ήταν καθαρά εσωτερικό ζήτηµα της Γερµανίας. 32 Παράλληλα µε την προσπάθεια προσέγγισης της Γερµανίας, ο Stojadinović στράφηκε και προς την Ιταλία. Ο βασικός λόγος που επέβαλε αυτή την προσέγγιση ήταν κυρίως η κοινή ανησυχία των δύο χωρών για την αύξηση της επιρροής και την επεκτατική πολιτική της Γερµανίας. Εξαιτίας των νέων γεωστρατηγικών δεδοµένων, η Ιταλία δεν επιθυµούσε πλέον τη διάλυση αλλά τη διατήρηση της ακεραιότητας της Γιουγκοσλαβίας. Η βελτίωση και σύσφιγξη των σχέσεων µεταξύ της Γιουγκοσλαβίας και της Ιταλίας άρχισε στα µέσα του 1936, µε αποκορύφωµα την υπογραφή στις 25 Μαρτίου 1937 στο Βελιγράδι του Συµφώνου Φιλίας και Συνεργασίας. Το Σύµφωνο προέβλεπε, εκτός των άλλων, την υποχρέωση και των δύο χωρών να προβαίνουν σε καταστολή κάθε ενέργειας που θα ελάµβανε χώρα στο έδαφός τους και θα στρεφόταν εναντίον της εδαφικής ακεραιότητας του άλλου συµβαλλόµενου µέρους. Ο συγκεκριµένος όρος είχε ιδιαίτερη σηµασία, καθώς βάσει αυτού η Ιταλία απαγόρευσε κάθε δραστηριότητα των µελών του κινήµατος της Ustaša στο έδαφός της, ενώ παράλληλα κρατούσε αρνητική στάση απέναντι σε κάθε είδους κίνηση και πρωτοβουλία ακόµη και της µετριοπαθούς πολιτικής ηγεσίας των Κροατών. 33 Ένα επίσης σαφές δείγµα των στενών επαφών µεταξύ των δύο χωρών ήταν η µετάβαση στις Ιανουαρίου 1939 στη Γιουγκοσλαβία του υπουργού Εξωτερικών της Ιταλίας Galeazzo Ciano, όπου συναντήθηκε µε τον Stojadinović. Στη συνάντηση αυτή, όπου µεταξύ άλλων ετέθη επί τάπητος το ζήτηµα της διάλυσης της Αλβανίας, ο Stojadinović εξέφρασε την πρόθεσή του για µία ακόµη πιο στενή σύνδεση της χώρας του µε τις δυνάµεις του Άξονα. 34 Αν εποµένως ληφθούν υπόψη οι παραπάνω γενικές και ειδικές παράµετροι, η σύµπλευση µε τις δυνάµεις του Άξονα µπορεί να ερµηνευθεί υπό το πρίσµα της διατήρησης των απαραίτητων για την ασφάλεια της χώρας ισορροπιών. Ωστόσο, η πολιτική αυτή προκάλεσε πολλές αντιδράσεις στο 32 Stojadinović, Ni rat ni pakt,σ.457. Βλ. επίσης Boban, Sporazum, σ.32. Πρβλ. Littlefield, Germany and Yugoslavia,σ Hoptner, Jugoslavia in Crisis, σσ Βλ. επίσης Sundhaussen, Geschichte Jugoslawiens, σ.94. Πρβλ. Vinaver, Jugoslavija-Francuska, σσ Stojadinović, Ni rat ni pakt,σσ Boban, Sporazum, σσ

116 116 εσωτερικό οι οποίες εκφράστηκαν κυρίως από τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα, τα οποία ήταν φίλα προσκείµενα στις χώρες της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας. Εξάλλου, η προσωρινή µείωση των ερεισµάτων του κροατικού εθνικού κινήµατος στις χώρες της Ιταλίας και της Γερµανίας δεν ήταν ικανή να ανακόψει ούτε τη δυναµική του ούτε τις προσπάθειες της κροατικής ηγεσίας να διεθνοποιήσει το κροατικό ζήτηµα. 6. Η στάση της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης απέναντι στο κροατικό ζήτηµα: Οι επαφές του πρίγκιπα Παύλου και του Milan Stojadinović µε τον Vladko Maček Η κυβέρνηση του Stojadinović ήταν η πρώτη από τις κυβερνήσεις που συγκροτήθηκαν µετά τη δικτατορία της 6ης Ιανουαρίου, η οποία αναγνώρισε την ύπαρξη κροατικού ζητήµατος και την ανάγκη επίλυσής του, προκειµένου να αµβλυνθούν οι εντάσεις στο εσωτερικό και να διασφαλιστεί η Γιουγκοσλαβία από εξωτερικούς κινδύνους. Από την αρχή κιόλας της διακυβέρνησής του ο Stojadinović προέβη στη λήψη µέτρων που συνέβαλαν στη φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος και την καλλιέργεια ευνοϊκού κλίµατος στις σχέσεις Βελιγραδίου και Ζάγκρεµπ. Στα µέτρα αυτά συµπεριλαµβανόταν, εκτός των άλλων, η επανακυκλοφορία το Μάϊο του 1936 της εφηµερίδας Hrvatski Dnevnik, επισήµου οργάνου του HSS. 35 Σύµφωνα µε τα στοιχεία που µας παρέχουν οι πηγές που έχουµε στη διάθεσή µας, αυτή η ανεκτική στάση των κυβερνητικών κύκλων απέναντι στην ηγεσία του HSS δεν αποτελούσε µόνο µία προσπάθεια της κυβέρνησης να δώσει δείγµατα καλής θέλησης απέναντι στην κροατική αντιπολίτευση, αλλά, πάνω απ όλα, εξυπηρετούσε το στόχο της αποδυνάµωσης του κροατικού εθνικού κινήµατος. Συγκεκριµένα, βάσει των τότε εκτιµήσεων της κυβέρνησης, η νοµιµοποίηση της δραστηριότητας του HSS θα έφερνε στην επιφάνεια εσωτερικές διαφωνίες που θα αναδείκνυαν την ετερογενή σύνθεση του κροατικού κινήµατος, θα αποδυνάµωναν τη θέση του Vladko Maček και εποµένως θα τον ανάγκαζαν να έλθει σε συµβιβασµό µε το Βελιγράδι. Αυτές οι εκτιµήσεις στηρίζονταν κυρίως σε επίσηµες αναφορές κρατικών αξιωµατούχων, οι οποίες έκαναν λόγο για την ύπαρξη διαφόρων και αλληλοσυγκρουόµενων τάσεων στους κόλπους του HSS. 36 Από την άλλη πλευρά, βέβαια, και ο ίδιος ο Maček υπολόγιζε πως όχι µόνο οι δεσµοί που διατηρούσε µε την Ενωµένη Σερβική Αντιπολίτευση, αλλά και η συνεχώς αυξανόµενη απήχηση των δυνάµεων που αναζητούσαν επίλυση του κροατικού ζητήµατος εκτός των συνόρων της Γιουγκοσλαβίας θα ανάγκαζαν την 35 Για τον τρόπο που αντιµετώπιζε ο Milan Stojadinović το κροατικό ζήτηµα από την αρχή µέχρι και το τέλος της διακυβέρνησής του, βλ. AJ, ZMS, /199, Προεκλογική οµιλία του Milan Stojadinović, εκέµβριος Βλ. επίσης Stojkov, Vlada Milana Stojadinovića,σσ.181κ.ε. 36 Χαρακτηριστικό είναι το περιεχόµενο της αναφοράς του µπάνου(διοικητή) της Savska Banovina V.Ružić προς τον Milan Stojadinović, η οποία συντάχθηκε στις 12 Μαΐου 1936: Συγκεκριµένα, ο διοικητής επισηµαίνει την ισχυροποίηση των δεξιών και αριστερών εξτρεµιστικών στοιχείων, τα οποία ήταν σε θέση να µειώσουν το κύρος και την απήχηση του Vladko Maček στο κίνηµα. Stojkov, Vlada Milana Stojadinovića,σ.184.

117 117 κυβέρνηση Stojadinović να προβεί σε σηµαντικές υποχωρήσεις προς την κροατική πολιτική ηγεσία. 37 Οι παραπάνω υπολογισµοί και οι τακτικές και των δύο πλευρών καθόρισαν σε σηµαντικό βαθµό και το περιεχόµενο των συνοµιλιών που είχε ο Vladko Maček τόσο µε τον πρίγκιπα Παύλο όσο και µε τον Milan Stojadinović. Αν και οι συζητήσεις διεξήχθησαν σε ιδιαίτερα φιλικό κλίµα, δεν είχαν κανένα ουσιαστικό αποτέλεσµα αναφορικά µε το κροατικό ζήτηµα. Συγκεκριµένα, στη συνάντηση που είχε ο Maček µε τον πρίγκιπα Παύλο στις 8 Νοεµβρίου 1936 φάνηκε εξαρχής το µεγάλο χάσµα που χώριζε τις δύο πλευρές. Έτσι ο Κροάτης ηγέτης πρότεινε τη συγκρότηση νέας κυβέρνησης, τη θέσπιση νέου εκλογικού νόµου και την προκήρυξη εκλογών για Συντακτική Βουλή. Η νέα κυβέρνηση θα απαρτιζόταν από ανθρώπους της εµπιστοσύνης του πρίγκιπα Παύλου, ενώ κάποιοι υπουργοί θα προέρχονταν από το περιβάλλον του Maček. Η επεξεργασία του νέου Συντάγµατος θα έπρεπε να γίνει πριν τις εκλογές για τη συγκρότηση Συντακτικής Βουλής. Ο πρίγκιπας Παύλος, αν και εξέφρασε την κατανόησή του για τις θέσεις του Maček, απέρριψε ουσιαστικά την ιδέα κάθε αλλαγής στο Σύνταγµα πριν την ενηλικίωση του διαδόχου Πέτρου Καραγιώργεβιτς. Εκτός από το κροατικό ζήτηµα, συζητήθηκαν και διάφορα θέµατα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Πάντως, στον τύπο τότε δεν δόθηκαν πολλές πληροφορίες σχετικά µε το περιεχόµενο των συζητήσεων που είχε ο Maček µε τον πρίγκιπα Παύλο. 38 Λίγους µήνες αργότερα και συγκεκριµένα στις 16 Ιανουαρίου 1937 ο Maček συναντήθηκε και µε τον Milan Stojadinović στην πόλη Brežice της Σλοβενίας. Αν και κατά τη συνάντηση µε τον πρίγκιπα Παύλο είχαν συζητηθεί λιγότερο τα θέµατα της εσωτερικής πολιτικής και περισσότερο άλλου είδους ζητήµατα, αυτή τη φορά έγινε το αντίθετο. Ο Stojadinović, βέβαια, ήταν αποφασισµένος να µη δεχτεί σε καµία περίπτωση πρόταση για κατάργηση ή τροποποίηση του τότε ισχύοντος Συντάγµατος. Ως προς αυτό, εξάλλου, είχε λάβει ξεκάθαρες οδηγίες από τον πρίγκιπα Παύλο να προβεί σε οποιαδήποτε συζήτηση µε τον Maček, µε την προϋπόθεση όµως να µη γίνει λόγος είτε για αλλαγή Συντάγµατος, είτε για την εφαρµογή του οµοσπονδιακού µοντέλου διακυβέρνησης. Παρόλες τις θεµελιώδεις διαφορές που υφίσταντο µεταξύ της κυβέρνησης και του Maček, ο Stojadinović επιθυµούσε να γίνει αυτή η συνάντηση, ώστε να καταστούν σαφείς οι θέσεις των δύο πλευρών και να µην υφίστανται πλέον περιθώρια για αµφιβολίες. 39 Έτσι κατά τη διάρκεια της συζήτησης ο Maček επέµεινε στις θέσεις του για την ανάγκη οργάνωσης του κράτους σε οµοσπονδιακές βάσεις, ενώ ο Stojadinović από την πλευρά του 37 Ό.π.,σ.188.Πρβλ.Ljubo Boban, Sastanak Mačeka s knezom Pavlom(u studenom 1936)i Stojadinovićem ( u siječnju 1937) [ Η συνάντηση του Maček µε τον πρίγκιπα Παύλο(το Νοέµβριο του 1936) και µε το Stojadinović( τον Ιανουάριο του 1937)],Časopis za suvremenu povijest 2(1970), σ Εφηµ. Hrvatski Dnevnik, Όπως χαρακτηριστικά επισηµαίνει η εφηµερίδα, ο Vladko Maček έκανε ελάχιστες δηλώσεις στον τύπο σχετικά µε τις συνοµιλίες που είχε µε τον πρίγκιπα Παύλο. Boban, Sastanak V.Mačeka, σσ Πρβλ. Stojkov, Vlada Milana Stojadinovića,σσ Stojkov, Vlada Milana Stojadinovića,σ.203.

118 118 επέµεινε πως δεν ήταν δυνατό να προχωρήσει η Αντιβασιλεία σε αυτές τις ριζικές αλλαγές. Ουσιαστικά ο Stojadinović δεν ήθελε να προωθήσει µία ριζοσπαστική διευθέτηση του κροατικού προβλήµατος, καθώς το πρόγραµµά του στηριζόταν στην αρχή της εθνικής και κρατικής ενότητας.απορρίπτοντας την ιδέα κάθε αλλαγής του Συντάγµατος πριν την ενηλικίωση του βασιλιά, πρότεινε την επίλυση του κροατικού ζητήµατος, σύµφωνα µε το πρότυπο της συµφωνίας που είχε συναφθεί το 1925 ανάµεσα στον Stjepan Radić, τότε ηγέτη του HSS και του Nikola Pašić. Αυτή θα ήταν µία πρώτη, µεταβατική λύση στο πρόβληµα. Η επίτευξη οριστικής λύσης θα ήταν αποτέλεσµα διαπραγµατεύσεων, οι οποίες θα ελάµβαναν χώρα µετά την ενηλικίωση του διαδόχου Πέτρου. Από τις συζητήσεις που διεξήχθησαν φαίνεται πως ο Stojadinović θεωρούσε την εφαρµογή του οµοσπονδιακού µοντέλου στη Γιουγκοσλαβία ιδιαίτερα επικίνδυνη για την ενότητα του κράτους σε αυτή την τόσο πρώιµη φάση. 40 Οι προαναφερθείσες συναντήσεις και συζητήσεις όχι µόνο δεν άµβλυναν, αλλά όξυναν και κατέστησαν σχεδόν ανυπέρβλητες τις διαφορές µεταξύ των δύο πλευρών. Τόσο η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση όσο και η κροατική πολιτική ηγεσία παρέµειναν αµετακίνητες στις θέσεις τους, καθώς καµία πλευρά δεν ήταν διατεθειµένη να προβεί σε σηµαντικές παραχωρήσεις. Το αδιέξοδο των συνοµιλιών οφείλεται συν τοις άλλοις και στο γεγονός ότι η κάθε πλευρά υπολόγιζε σηµαντικά στο διεθνή παράγοντα: Ο µεν Stojadinović προσδοκούσε πως οι καλές σχέσεις της χώρας του µε τα αναθεωρητικά κράτη της Ιταλίας και της Γερµανίας θα αποτελούσαν έναν έµµεσο µοχλό πίεσης προς την κροατική ηγεσία, ενώ το HSS θεωρούσε πως οι εντατικές προσπάθειες διεθνοποίησης του κροατικού ζητήµατος θα ανάγκαζαν τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση να προβεί στην ικανοποίηση των κροατικών αιτηµάτων. 7. Η πτώση της κυβέρνησης του Milan Stojadinović Η πτώση της κυβέρνησης του Milan Stojadinović στις 4 Φεβρουαρίου 1939 είναι ένα από τα ζητήµατα που απασχόλησαν εκτενώς τους ερευνητές, καθώς αναµφισβήτητα σηµατοδότησε το τέλος µίας περιόδου αλλαγών και εξελίξεων που είχαν σαφή επίδραση στην πορεία του γιουγκοσλαβικού κράτους και ειδικότερα του κροατικού ζητήµατος. Μία µέρα νωρίτερα είχε λάβει χώρα στην κατοικία του Anton Korošec συνάντηση πέντε επιφανών υπουργών της κυβέρνησης, κατά τη διάρκεια της οποίας αυτοί εξέφρασαν τη δυσαρέσκειά τους για την τροπή που είχε πάρει έως τότε το κροατικό ζήτηµα και επεσήµαναν την ανάγκη δροµολόγησης διαδικασιών για την οριστική επίλυσή του. 41 Η για πολλούς απρόσµενη απόφαση του πρίγκιπα Παύλου να δώσει την εντολή για σχηµατισµό νέας κυβέρνησης όχι στον Milan Stojadinović, αλλά σε έναν από τους υπουργούς του, τον Dragiša Cvetković, έδωσε το έναυσµα για ποικίλα και αντικρουόµενα σχόλια στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Τόσο οι σύγχρονοι του Stojadinović όσο και µεταγενέστεροι 40 Stojadinović, Ni rat ni pakt, σσ Βλ. επίσης Stojkov, Vlada Milana Stojadinovića, σ Boban, Maček i politika,τ.1, σσ

119 119 µελετητές προέβησαν σε διάφορες ερµηνείες σχετικά µε τα αίτια που οδήγησαν σε αυτήν την απόφαση, καθώς άλλοι έδιναν έµφαση στους παράγοντες που σχετίζονταν µε τις εξελίξεις στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους και άλλοι εστίαζαν τον προβληµατισµό τους στις διεθνείς παραµέτρους του ζητήµατος. 42 Συγκεκριµένα, ο ίδιος ο Stojadinović στα αποµνηµονεύµατά του κάνει εκτενή αναφορά στα αίτια της πτώσης της κυβέρνησής του, επισηµαίνοντας ως βασικό παράγοντα τις προσωπικές φιλοδοξίες του πρίγκιπα Παύλου. 43 Από την άλλη πλευρά, αρκετοί µεταγενέστεροι ιστορικοί απέδωσαν την πτώση του Stojadinović στη δυσαρέσκεια που είχε προκληθεί, εξαιτίας της προσέγγισης της Γιουγκοσλαβίας µε τις αναθεωρητικές χώρες της Ιταλίας και της Γερµανίας. εν ήταν µάλιστα λίγοι αυτοί που υποστήριξαν πως οι συνοµιλίες που είχαν διεξαχθεί λίγες µέρες νωρίτερα µεταξύ του πρωθυπουργού της Γιουγκοσλαβίας και του Galeazzo Ciano και πιο συγκεκριµένα οι διαβεβαιώσεις που είχε λάβει ο Υπουργός Εξωτερικών της Ιταλίας από τον Stojadinović για µία ακόµη πιο στενή σύνδεση της Γιουγκοσλαβίας µε τις δυνάµεις του Άξονα διαδραµάτισαν πολύ σηµαντικό ρόλο στην τελική απόφαση του πρίγκιπα Παύλου. Επιπλέον, πολλοί µελετητές εξέφρασαν την άποψη πως οι ανεπιτυχείς χειρισµοί του Stojadinović στον τοµέα της εσωτερικής πολιτικής είχαν διογκώσει το κύµα δυσαρέσκειας, το οποίο σταδιακά µετατράπηκε σε µοχλό πίεσης για την αποµάκρυνσή του από την εξουσία. 44 Επικρατέστερες, ωστόσο, είναι οι απόψεις εγκρίτων µελετητών, όπως για παράδειγµα του Dušan Biber και του Ljubo Boban, οι οποίοι εξέτασαν το ζήτηµα της πτώσης του Stojadinović ως αναπόσπαστο στοιχείο των περίπλοκων και αλληλένδετων προβληµάτων που αντιµετώπιζε το γιουγκοσλαβικό κράτος, τόσο στο επίπεδο της εσωτερικής οργάνωσης όσο και στο επίπεδο των διακρατικών σχέσεων. 45 Σε αυτή την προβληµατική ιδιαίτερη θέση κατείχε το άλυτο κροατικό ζήτηµα, το οποίο πλέον στις αρχές του 1939 έτεινε να προσλάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις, δεδοµένων µάλιστα και των ιδιαίτερα πιεστικών διεθνών συνθηκών και της έκρυθµης κατάστασης που είχε διαµορφωθεί στο εσωτερικό. Συγκεκριµένα, οι εθνικές και θρησκευτικές διαµάχες εξαιτίας του Κονκορδάτου, οι προσπάθειες σύµπραξης των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων εναντίον της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης, οι άκαρπες συνοµιλίες µεταξύ του Stojadinović και του Maček και ειδικότερα η αποτυχία της κυβέρνησης Stojadinović να µετριάσει τις αξιώσεις και να αποδυναµώσει τα ερείσµατα των Κροατών στο εσωτερικό, είχαν οξύνει περαιτέρω το κροατικό ζήτηµα, καθιστώντας ακόµη πιο επιτακτική την ανάγκη επίλυσής του. Αν µάλιστα ληφθεί υπόψη και το όχι και τόσο ευνοϊκό για την κυβέρνηση αποτέλεσµα στις εκλογές του εκεµβρίου του 1938, το οποίο στην ουσία, εκτός των άλλων, εξέφραζε και την αποδοκιµασία της κοινής γνώµης για τους χειρισµούς που είχαν γίνει έως τότε αναφορικά µε το ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων, οδηγούµαστε στο συµπέρασµα πως 42 Ό.π.,σ Stojadinović, Ni rat ni pakt,σσ.542κ.ε. 44 Boban, Sporazum, σσ Boban, Maček i politika, τ.1, σσ.463κ.ε. Βλ. επίσης Biber, O padu, σσ.5κ.ε.

120 120 η τελική απόφαση του πρίγκιπα Παύλου διαµορφώθηκε από µία σειρά αρνητικών δεδοµένων που είχαν άµεση ή έστω έµµεση σχέση µε το κροατικό ζήτηµα. 46 Εξάλλου, το γεγονός και µόνο ότι η επόµενη κυβέρνηση του Dragiša Cvetković έθεσε ως πρωταρχικό στόχο τη δροµολόγηση άµεσων διαδικασιών για την έναρξη συνοµιλιών και διαπραγµατεύσεων µεταξύ της κυβέρνησης και της κροατικής ηγεσίας αποτελεί σαφές δείγµα των προθέσεων του πρίγκιπα Παύλου, αλλά και ανώτερων πολιτικών κύκλων για αλλαγή της πολιτικής που είχε ακολουθηθεί αναφορικά µε το κροατικό ζήτηµα. 47 Από όλα όσα εκτέθηκαν παραπάνω είναι φανερό πως η εσωτερική και εξωτερική πολιτική του Stojadinović αποτελεί µία σηµαντική παράµετρο η οποία, ωστόσο, διαδραµάτισε έναν αντιφατικό ρόλο στη διαµόρφωση των σερβοκροατικών σχέσεων. Έτσι, από τη µία πλευρά γινόταν πλέον ανοικτά λόγος για την ύπαρξη κροατικού ζητήµατος και καταβάλλονταν προσπάθειες για την επίτευξη µίας σερβοκροατικής συµφωνίας. Από την άλλη πλευρά, συγκεκριµένοι χειρισµοί σε τοµείς της εσωτερικής αλλά και της εξωτερικής πολιτικής δεν άφηναν πολλά περιθώρια για µία ουσιαστική σερβοκροατική προσέγγιση. Έτσι, οι παλινωδίες της κυβέρνησης στο ζήτηµα του Κονκορδάτου αλλά και γενικότερα οι προσπάθειες για απαγκίστρωση από το µοντέλο του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού, το οποίο είχε εφαρµοστεί στο διάστηµα , προκάλεσαν αναταραχή και σύγχυση, πυροδότησαν εθνικές και θρησκευτικές συγκρούσεις και τελικά συνέβαλαν στην όξυνση του κροατικού ζητήµατος. Οι σερβοκροατικές σχέσεις, λοιπόν, όχι µόνο δεν εξοµαλύνθηκαν αλλά επιδεινώθηκαν, εξαιτίας µάλιστα και της προσέγγισης που επιχείρησε ο Stojadinović µε τα αναθεωρητικά κράτη της Γερµανίας και της Ιταλίας, προκειµένου να αποµονώσει και να αποδυναµώσει τα ερείσµατα του κροατικού κινήµατος στο εξωτερικό. Αυτή η τακτική, βέβαια, έφερε τα αντίθετα αποτελέσµατα, καθώς έµελλε να ενισχύσει το κλίµα καχυποψίας και εχθρότητας µεταξύ της κροατικής πολιτικής ηγεσίας και της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης και να οδηγήσει τους Κροάτες στις προσπάθειες εξεύρεσης οποιουδήποτε συµµάχου στο εξωτερικό, ο οποίος θα µπορούσε να συµβάλει στην ικανοποίηση των αιτηµάτων τους είτε εντός είτε εκτός της Γιουγκοσλαβίας. Εποµένως, οι Κροάτες έθεσαν τη σερβοκροατική προσέγγιση σε δεύτερη µοίρα, καθώς δεν την αντιµετώπιζαν ως µία απαραίτητη προϋπόθεση για την επίλυση του κροατικού ζητήµατος. 46 Biber, O padu, σσ Πρβλ. Sundhaussen, Geschichte Jugoslawiens, σσ Ειδικότερα για τους προγραµµατικούς στόχους της κυβέρνησης Cvetković αναφορικά µε το κροατικό ζήτηµα βλ.κατωτ. σσ

121 121 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Ο ΙΕΘΝΗΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΟΑΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ:ΟΙ ΕΠΑΦΕΣ ΤΟΥ ΚΡΟΑΤΙΚΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ Αν και η προσπάθεια διεθνοποίησης του κροατικού ζητήµατος είχε εγκαινιαστεί ήδη από τον Stjepan Radić κατά τα πρώτα έτη της δεκαετίας του 20, η προσπάθεια αυτή αποκτά πιο εντατικό και συστηµατικό χαρακτήρα κατά το χρονικό διάστηµα Oι συνθήκες δράσης του σηµαντικότερου φορέα του κινήµατος, του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος(Hrvatska Seljačka Stranka, στο εξής HSS), είναι πλέον εντελώς διαφορετικές και πολύ πιο περίπλοκες από αυτές που επικρατούσαν κατά την περίοδο του κοινοβουλευτισµού και της δικτατορίας του βασιλιά Αλεξάνδρου. Τότε το HSS δρούσε ως αντίπαλος του καθεστώτος του Βελιγραδίου επιστρατεύοντας βέβαια διαφορετικές µεθόδους. Από το 1935 και εξής, όµως, υπεισέρχονται νέοι παράγοντες που διευκολύνουν την ανάπτυξη ενός ευρύτερου δικτύου επαφών του HSS µε πολιτικούς κύκλους του εξωτερικού. Αυτά τα νέα δεδοµένα σχετίζονται τόσο µε την αλλαγή της φυσιογνωµίας του συγκεκριµένου κροατικού πολιτικού φορέα, όσο και µε τη µεταβολή της στάσης των ξένων δυνάµεων απέναντί του και απέναντι στο κροατικό ζήτηµα γενικότερα. Στην προβληµατική µας, λοιπόν, πρέπει να συµπεριληφθεί µία σειρά αλληλένδετων παραγόντων, οι οποίοι συνθέτουν το ιδιαίτερα ρευστό πλαίσιο δράσης του HSS κατά τα µέσα της δεκαετίας του 30 πρόκειται ουσιαστικά για τη νέα δυναµική που προσλαµβάνει το HSS, τη στρατηγική και τα συµφέροντα των αναθεωρητικών και µη δυνάµεων στη Ν.Α. Ευρώπη και ειδικότερα στο γιουγκοσλαβικό χώρο, τη συνεχή προσαρµογή της τακτικής τους στις διεθνείς συγκυρίες και τον απροκάλυπτο πολλές φορές ανταγωνισµό µεταξύ των αναθεωρητικών δυνάµεων της Ιταλίας και της Γερµανίας για τον πολιτικό έλεγχο του νευραλγικού χώρου της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Το συγκεκριµένο κεφάλαιο διερευνά τις γενικές και τις ειδικές παραµέτρους που καθόρισαν τις σχέσεις του HSS µε τα αναθεωρητικά κράτη και τις χώρες που επιθυµούσαν τη διατήρηση του status quo στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Οι γενικές παράµετροι αφορούν στη στάση και την πολιτική που ακολούθησαν οι δύο συνασπισµοί απέναντι στη Γιουγκοσλαβία και το κροατικό ζήτηµα και κατ επέκταση στον τρόπο αξιοποίησης αυτής της πολιτικής από την ηγεσία του HSS. Οι ειδικές παράµετροι αφορούν στα ειδικά συµφέροντα που καθόριζαν τη σχέση κάθε χώρας ξεχωριστά- συγκεκριµένα της Γαλλίας, της Μεγάλης Βρετανίας, της Γερµανίας και της Ιταλίας- µε την ηγεσία του HSS. Η εξαιρετική ευρύτητα και η ιδιαιτερότητα του θέµατος συνεπάγεται την ανάγκη αξιοποίησης ενός ευρέος φάσµατος πηγών και βιβλιογραφίας, το οποίο ωστόσο δεν ήταν δυνατό στα πλαίσια αυτής της περιορισµένης ανάλυσης να χρησιµοποιηθεί στο σύνολό του. Αντλήθηκαν πληροφορίες κατά

122 122 κύριο λόγο από αναφορές και υποµνήµατα απεσταλµένων ξένων χωρών σχετικά µε την κατάσταση που επικρατούσε στη Γιουγκοσλαβία στο β µισό της δεκαετίας του 30, από αναφορές στον κροατικό και ξένο τύπο της εποχής, 1 και από εµπεριστατωµένες µονογραφίες και άρθρα έγκριτων µελετητών Γενικές παράµετροι των σχέσεων του HSS µε παράγοντες του εξωτερικού: Η αλλαγή της φυσιογνωµίας του κόµµατος και οι νέες διεθνείς συνθήκες Στο χρονικό διάστηµα που µεσολάβησε από το θάνατο του Stjepan Radić το 1928 µέχρι το 1941 ο Vladko Maček κατάφερε σταδιακά να µεταβάλει το HSS από έναν απλό κοµµατικό σχηµατισµό σε ένα ευρύ εθνικό κίνηµα. 3 Σταθµό σε αυτή τη διαδικασία απετέλεσε το έτος 1935, οπότε, στα πλαίσια των προσπαθειών φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος και δηµιουργίας ενός ευνοϊκού κλίµατος στις σχέσεις Βελιγραδίου και Ζάγκρεµπ, νοµιµοποιήθηκε η πολιτική δραστηριότητα των κοµµάτων της αντιπολίτευσης. Το HSS µπόρεσε να αξιοποιήσει αυτά τα νέα δεδοµένα, να ανασυγκροτηθεί πολιτικά και πολύ γρήγορα να καταστεί πόλος έλξης για το σύνολο των κροατικών πολιτικών δυνάµεων. Εξάλλου, στους κόλπους αυτού του πολιτικού φορέα εντάχθηκαν και πολλοί υποστηρικτές και µέλη του κινήµατος της Ustaša, το οποίο µετά τη δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου απώλεσε-έστω και προσωρινά-τα ερείσµατά του στο εσωτερικό και το εξωτερικό, καθώς και την υποστήριξη που του είχε παρασχεθεί τα προηγούµενα χρόνια από τα αναθεωρητικά κράτη. Εποµένως, στα µέσα της δεκαετίας του 30 η ηγεσία του HSS επέλεξε να συµπεριλάβει µετριοπαθή και ακραία πολιτικά στοιχεία τα οποία, ωστόσο, είχαν έναν κοινό πολιτικό στόχο: την επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Παρόλο που η συνύπαρξη αυτών των διαφορετικών τάσεων δεν ήταν πάντοτε εύκολη και αρκετές φορές απειλούσαν τη συνοχή του κινήµατος, ο Vladko Maček προσπάθησε για λόγους τακτικής να τις αξιοποιήσει και για 1 Οι αναλύσεις και τα σχόλια του κροατικού τύπου σχετικά µε το κροατικό ζήτηµα είναι πολύ διαφωτιστικά για το κλίµα που επικρατούσε τότε. Ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα είναι τα όσα έγραφε η εφηµερίδα Politički Vjesnik, παράνοµο όργανο του HSS, η οποία ανέφερε και σχολίαζε εκτενώς τις διεθνείς παραµέτρους του κροατικού ζητήµατος. 2 Ιδιαίτερα κατατοπιστική σχετικά µε αυτό το ζήτηµα είναι η µονογραφία του Boban, Maček i politika,τ.1, σσ.395κ.ε. καθώς και το άρθρο του ιδίου, Oko Mačekovih pregovora s grofom Čanom (Σχετικά µε τις διαπραγµατεύσεις µεταξύ του Μάτσεκ και του κόµη Τσιάνο),Istorija XX veka,zbornik radova VI(1964), σσ , το οποίο πραγµατεύεται τις σχέσεις του HSS µε την Ιταλία και τις επαφές του Vladko Macek µε τον υπουργό Εξωτερικών της Ιταλίας Galeazzo Ciano κατά τα έτη Σαφές δείγµα της ιδιαίτερης δυναµικής και της ανεπτυγµένης οργάνωσης του HSS στα µέσα της δεκαετίας του 30 είναι το γεγονός ότι είχε στη διάθεσή του και υπό την εποπτεία του όχι µόνο ένα ευρύ δίκτυο προπαγανδιστικών µέσων και πολιτιστικών συλλόγων, αλλά και παραστρατιωτικές οµάδες προστασίας των αγροτών και των πολιτών, οι οποίες δρούσαν σε περιοχές µε κροατική πλειοψηφία(hrvatska Seljačka Zaštita και Hrvatska Grañanska Garda).Ο ίδιος ο Macek προσέδιδε ιδιαίτερη σηµασία στο ρόλο αυτών των οµάδων και εκθείαζε σε κάθε ευκαιρία τη δράση τους. Ενδεικτικά βλ. AJ, ZMS, /168, Συνέλευση του HSS- Οµιλία του Vladko Maček, Velika Gorica, 6 Ιουνίου Βλ.επίσης Boban, Maček i politika, τ.1, σσ Πρβλ. Džaja, Die politische Realität, σσ

123 123 ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα κατόρθωσε να τις θέσει υπό έλεγχο. 4 Στόχος του ήταν η περαιτέρω ενίσχυση του κύρους του HSS ως του µοναδικού εκπροσώπου του κροατικού εθνικού κινήµατος τόσο στις διαπραγµατεύσεις µε το Βελιγράδι, όσο και στις επαφές µε παράγοντες του εξωτερικού. Στην προκειµένη περίπτωση, εποµένως, η ετερογενής σύνθεση του κόµµατος και η υπερίσχυση, ανάλογα µε τις εκάστοτε συγκυρίες στο εσωτερικό και το εξωτερικό, της µετριοπαθούς ή της ακραίας τάσης, όχι µόνο δεν έβλαπτε τα συµφέροντα των Κροατών, αλλά τους έδινε τη δυνατότητα ευελιξίας στην προώθηση και διατύπωση των αιτηµάτων τους στο εξωτερικό και το εσωτερικό. 5 Αυτός ο µετασχηµατισµός του HSS επέδρασε σηµαντικά στη στάση που τήρησαν απέναντί του οι πολιτικοί κύκλοι ξένων χωρών, καθώς πλέον αντιµετώπιζαν το συγκεκριµένο κόµµα όχι απλά ως ένα υπολογίσιµο στοιχείο, αλλά ως έναν καθοριστικό παράγοντα του πολιτικού βίου της Γιουγκοσλαβίας. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα ανέφερε ο Βρετανός πολιτικός R.W. Seton- Watson στο υπόµνηµα που συνέταξε κατά τη διάρκεια της παραµονής του στη Γιουγκοσλαβία το 1936 σχετικά µε τη δυνατότητα επίτευξης σερβοκροατικής συµφωνίας. Συγκεκριµένα, όσον αφορά το χαρακτήρα του HSS, ο Seton- Watson ανέφερε πως όλοι παραδέχονταν-ακόµη και ο ίδιος ο πρωθυπουργός της Γιουγκοσλαβίας Milan Stojadinović ότι πάνω από το 90% των Κροατών υποστήριζε τον Vladko Maček, ο οποίος ήταν πλέον επικεφαλής ενός ευρέος κινήµατος και ήταν σε θέση να ελέγχει αποτελεσµατικά τα αριστερά και δεξιά εξτρεµιστικά στοιχεία. 6 Στο ίδιο πνεύµα κινείται και η αναφορά της βρετανικής πρεσβείας του Βελιγραδίου για το έτος 1936, σύµφωνα µε την οποία ο Vladko Maček αποτελούσε το µοναδικό πολιτικό ηγέτη στη χώρα ο οποίος εκπροσωπούσε πραγµατικά την περιοχή και το λαό του, ενώ παράλληλα οι οργανώσεις του HSS είχαν αποκτήσει ήδη ισχυρά ερείσµατα στους κροατικούς πληθυσµούς. 7 4 Την ύπαρξη διαφορετικών και αλληλοσυγκρουόµενων τάσεων στο HSS επεσήµαιναν οι συνεχείς αναφορές που συνέτασσαν οι ανώτεροι αξιωµατούχοι σχετικά µε τις συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή της Κροατίας. Κάνοντας µάλιστα λόγο για κροατικό κίνηµα και όχι για κόµµα, έδιναν ιδιαίτερη έµφαση στην επιρροή που ασκούσαν τα ακραία στοιχεία. AJ, ZMS, /811, Αναφορά του ταγµατάρχη πυροβολικού Jovan S. Vučković προς τον αρχηγό του Επιτελείου Στρατού για τις συνθήκες στην Κροατία, Βελιγράδι, 18 Μαΐου Boban, Maček i politika, τ.1, σσ.395κ.ε. Πρβλ. Branko Petranović,Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije(η γιουγκοσλαβική έκφραση της σερβικής εθνικής ολοκλήρωσης),službeni List, Βελιγράδι 1993, σ R.W. Seton-Watson, memorandum. Notes on the Possibility of a Serbo-Croat Détente, Λονδίνο, 10 Νοεµβρίου 1936, Hugh Seton-Watson, R.W.Seton-Watson i Jugoslaveni.Korespondencija ( Ο R.W. Seton-Watson και οι Γιουγκοσλάβοι. Αλληλογραφία ), 2 τόµοι, Ζάγκρεµπ-Λονδίνο 1976, τ.2: , σσ Το υπόµνηµα αυτό δόθηκε µεταξύ άλλων στον πρίγκιπα Παύλο, στον πρόεδρο της Τσεχοσλοβακίας Έντουαρντ Μπένες, καθώς και σε σηµαντικές πολιτικές προσωπικότητες της Μεγάλης Βρετανίας. Εκτενή αναφορά στο περιεχόµενο αυτού του υποµνήµατος κάνει ο Boban, Maček i politika, τ.1, σσ.217κ.ε. 7 Godišnji izveštaj poslanstva Velike Britanije u Beogradu za 1936(Ετήσια αναφορά της πρεσβείας της Μεγάλης Βρετανίας στο Βελιγράδι για το έτος 1936), Petranović-Zečević, Jugoslovenski Federalizam, τ.1,σσ

124 124 Έχοντας εξελιχθεί σε έναν αδιαµφισβήτητα ισχυρό πολιτικό φορέα και έχοντας εδραιώσει το κύρος του στο εσωτερικό, το HSS ήταν σε θέση να προσαρµόζεται στις συνεχώς µεταβαλλόµενες διεθνείς συνθήκες κατά το χρονικό διάστηµα και να αναπτύσσει πολύπλευρη δραστηριότητα στις χώρες και των δύο αντίπαλων συνασπισµών. Έτσι επεδίωξε την υποστήριξη τόσο των πολιτικών παραγόντων της Γαλλίας, της Μεγάλης Βρετανίας και της Τσεχοσλοβακίας, όσο και των πολιτικών κύκλων των αναθεωρητικών κρατών της Γερµανίας, της Ιταλίας και της Ουγγαρίας. Συγκεκριµένα, η ηγεσία του HSS προσπάθησε να αξιοποιήσει τη δυσαρέσκεια και την ανησυχία που είχε προκαλέσει στις δυτικές χώρες η πολιτική προσέγγισης της Γιουγκοσλαβίας µε την Ιταλία και τη Γερµανία, δίνοντας έµφαση στον ειρηνικό και δηµοκρατικό χαρακτήρα του κροατικού κινήµατος. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο εκπρόσωπος του Maček στις δυτικές χώρες J.Krnjević τόνιζε συνεχώς στις επαφές που είχε µε ανώτατους αξιωµατούχους ότι το HSS σεβόταν τις δηµοκρατικές αρχές και αντιστρατευόταν τις µεθόδους των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Επειδή τόσο η Γαλλία, όσο και η Μεγάλη Βρετανία και η Τσεχοσλοβακία επιζητούσαν για λόγους γεωστρατηγικούς τη διατήρηση της ακεραιότητας και της σταθερότητας της Γιουγκοσλαβίας και κατ επέκταση την επίτευξη συµβιβαστικής λύσης στο ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων, η κροατική ηγεσία φρόντιζε από τη µία πλευρά να τις καθησυχάζει και να τις διαβεβαιώνει για τις ειρηνικές προθέσεις της και από την άλλη πλευρά να επισείει τον κίνδυνο διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας, σε περίπτωση που δεν επιτυγχάνονταν συµφωνία µεταξύ Σέρβων και Κροατών. Συγκεκριµένα ο Maček είχε αναφέρει στον R.W. Seton-Watson πως δεν ήταν καθόλου σίγουρος για το ότι οι Κροάτες θα στρέφονταν εναντίον της Ιταλίας σε περίπτωση πολέµου, εφόσον δεν είχαν ικανοποιηθεί τα εθνικά τους αιτήµατα. 8 Την ίδια επισήµανση είχε κάνει και στον Hubert Rupka, συντάκτη της τσεχοσλοβακικής εφηµερίδας Lidove Noviny και άνθρωπο εµπιστοσύνης του προέδρου της Τσεχοσλοβακίας Έντουαρντ Μπένες 9, καθώς και στο διπλωµατικό ακόλουθο της πρεσβείας της Τσεχοσλοβακίας στο Βελιγράδι J.Körbel. 10 Το αποκορύφωµα των προσπαθειών του Maček να εξασφαλίσει µία πιο ενεργή υποστήριξη των κροατικών αιτηµάτων από τις δυτικές χώρες ήταν οι συνεντεύξεις που έδωσε στον 8 Βλ. R.W. Seton-Watson, Memorandum, Seton-Watson, R.W.Seton-Watson i Jugoslaveni, τ.2, σ Izvještaj Huberta Rupke o političkim prilikama u Jugoslaviji 1936(Αναφορά του Hubert Rupka σχετικά µε τις πολιτικές συνθήκες στη Γιουγκοσλαβία το 1936), Βελιγράδι, Μάϊος 1936, Boban, Maček i politika, τ.1, σσ.242κ.ε. 10 Izvještaj J.Körbela o političkim prilikama u Jugoslaviji(Αναφορά του J.Körbel για τις πολιτικές συνθήκες στη Γιουγκοσλαβία), Βελιγράδι, 10 εκεµβρίου 1937, Boban, Maček i politika, τ.1, σσ Το περιεχόµενο της συγκεκριµένης αναφοράς αντικατοπτρίζει τη στροφή της τσεχοσλοβακικής διπλωµατίας στα µέσα της δεκαετίας του 30. Ως πολυεθνικό κράτος το οποίο ήταν άµεσα εκτεθειµένο στο γερµανικό κίνδυνο και ως µέλος της Μικρής Αντάντ, αντιµετώπισε µε µεγάλη επιφυλακτικότητα και δυσαρέσκεια την πολιτική προσέγγισης µε τη Γερµανία και την Ιταλία που εγκαινίασε ο Milan Stojadinović. Η επιδείνωση των σχέσεων µεταξύ Βελιγραδίου και Πράγας είχε ως αποτέλεσµα την παροχή υποστήριξης προς τη σερβική και κροατική αντιπολίτευση από τους κυβερνητικούς κύκλους της Τσεχοσλοβακίας, µε βασικό βέβαια στόχο την πτώση του Stojadinović. Για τις σχέσεις µεταξύ Τσεχοσλοβακίας και Γιουγκοσλαβίας αυτήν την περίοδο βλ. Živko Avramovski, Balkanske zemlje i velike sile (Οι βαλκανικές χώρες και οι µεγάλες δυνάµεις ), Βελιγράδι 1968, σσ , 152, και 231κ.ε.

125 125 Ocoutrier, ανταποκριτή του γαλλικού πρακτορείου ειδήσεων AVAS στο Βελιγράδι, στις 11 Μαρτίου 1938 και λίγες µέρες αργότερα στην εφηµερίδα Neue Züricher Zeitung. Συγκεκριµένα, στην πρώτη συνέντευξη, µε αφορµή τα γεγονότα λίγο πριν την προσάρτηση της Αυστρίας, ο Maček δήλωσε πως ουσιαστικά ο Stojadinović είχε προδόσει τους Κροάτες και τους Σλοβένους και εξέφρασε την απορία του για το γεγονός ότι οι δυτικές χώρες δεν είχαν τηρήσει µία πιο αποφασιστική στάση απέναντι στις ραγδαίες εξελίξεις. Χαρακτήρισε ολέθριο λάθος τη µη ενεργή παρέµβασή τους στα εσωτερικά της Γιουγκοσλαβίας, η οποία όλο και περισσότερο βρισκόταν υπό την επιρροή της Γερµανίας. Σε αυτό το κάλεσµά του προς τις δυτικές χώρες ο Maček δεν έδωσε περαιτέρω διευκρινίσεις για το τι θα έπρεπε να πράξουν. 11 Στη δεύτερη συνέντευξη που έδωσε στην εφηµερίδα Neue Züricher Zeitung ήταν περισσότερο σαφής. Συγκεκριµένα έκανε και πάλι λόγο για τον άµεσο κίνδυνο που διέτρεχαν πλέον οι Κροάτες εξαιτίας της επεκτατικής πολιτικής της Γερµανίας και για τη βοήθεια που θα έπρεπε να προσφέρουν οι Μεγάλες υνάµεις. Πάνω απ όλα, συνέχισε, είναι απαραίτητη η σταθερότητα στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους, πράγµα που µπορεί να επιτευχθεί µόνο µέσω της επίλυσης του κροατικού ζητήµατος. Εµείς περισσότερο από ποτέ είµαστε έτοιµοι να συνάψουµε συµφωνία µε τους Σέρβους. 12 Και στις δύο συνεντεύξεις έιναι έκδηλη η αγωνιώδης προσπάθεια του ηγέτη του HSS να εξασφαλίσει τη συνδροµή των δυτικών χωρών για την προώθηση των κροατικών αιτηµάτων. Το γεγονός ότι τελικά δεν κατάφερε να λάβει σαφείς υποσχέσεις και δεσµεύσεις αναφορικά µε το κροατικό ζήτηµα οφείλεται στο ότι οι χώρες της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας τηρούσαν περισσότερο στάση αναµονής όσον αφορά τα τεκταινόµενα στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια, καθώς την πρωτοβουλία των κινήσεων είχαν πλέον οι αναθεωρητικές χώρες. Προφανώς είχαν συναίσθηση της αδυναµίας τους να διαδραµατίσουν αποφασιστικό ρόλο και γι αυτό το λόγο δίσταζαν να αναµειχθούν ενεργά στα εσωτερικά της Γιουγκοσλαβίας. Η ηγεσία του HSS δεν είχε βέβαια να αντιµετωπίσει µόνο τη διστακτικότητα των δυτικών χωρών, αλλά και τους αστάθµητους παράγοντες που απέρρεαν από την πολιτική των αναθεωρητικών κρατών της Γερµανίας και της Ιταλίας. Οι συγκεκριµένες χώρες από τη µία πλευρά ήθελαν να διατηρούν ανοικτούς διαύλους επικοινωνίας µε την κροατική ηγεσία, αλλά από την άλλη πλευρά ήταν ιδιαίτερα φειδωλές όσον αφορά την παροχή οποιασδήποτε βοήθειας προς την κροατική αντιπολίτευση. Σε αυτή τη στάση είχαν συµβάλει όχι µόνο η προσέγγιση της Γιουγκοσλαβίας µε την Ιταλία και τη Γερµανία, αλλά κυρίως ο ανταγωνισµός µεταξύ των δύο αναθεωρητικών δυνάµεων για τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής. Ιδιαίτερα η Ιταλία θεωρούσε πως ένα ενιαίο και ισχυρό γιουγκοσλαβικό κράτος θα αποτελούσε φραγµό στη γερµανική επεκτατική πολιτική. Ένας επίσης πολύ σηµαντικός λόγος για τον οποίο καµία από τις αναθεωρητικές και µη χώρες δεν έπαιρνε ξεκάθαρη θέση 11 Για το περιεχόµενο της συνέντευξης που έδωσε ο Maček στον Ocoutrier βλ. AJ, ZMS, /123, Αναφορά του επικεφαλής του Κεντρικού Γραφείου Τύπου στον Milan Stojadinovic σχετικά µε τη δήλωση του Maček στον Ocoutrier, Βελιγράδι, 11 Μαρτίου Βλ. επίσης Boban, Oko Mačekovih pregovora, σ Εφηµ. Neue Züricher Zeitung, , Boban, Oko Mačekovih pregovora, σσ

126 126 απέναντι στο κροατικό ζήτηµα ήταν ότι παρατηρούνταν σοβαρές διαφοροποιήσεις και στο εσωτερικό κάθε χώρας αναφορικά µε τη στάση που θα έπρεπε να κρατήσουν απέναντι στις εξελίξεις στη Γιουγκοσλαβία. Ο Maček, αν και ήταν βέβαια γνώστης όλων των παραπάνω δυσκολιών, όχι µόνο δεν σταµάτησε, αλλά ενέτεινε τις προσπάθειές του για τη διεθνοποίηση του κροατικού ζητήµατος. Ουσιαστικά οι προσπάθειες αυτές αποτελούσαν εκτός των άλλων και ένα µοχλό πίεσης προς την κυβέρνηση του Βελιγραδίου, προκειµένου να έλθει σε διαπραγµατεύσεις µε το HSS και να ικανοποιήσει τα κροατικά εθνικά αιτήµατα Οι σχέσεις του HSS µε πολιτικούς παράγοντες της Γαλλίας Προκειµένου να ερµηνευθεί η στάση των πολιτικών κύκλων της Γαλλίας απέναντι στην κροατική αντιπολίτευση κατά το χρονικό διάστηµα , πρέπει να ληφθούν υπόψη τρεις βασικοί παράγοντες:α) Οι στρατηγικοί στόχοι της Γαλλίας αναφορικά µε τη διατήρηση του ενιαίου χαρακτήρα του γιουγκοσλαβικού κράτους, β) οι αντιδράσεις που προκάλεσε η πολιτική προσέγγισης της Γιουγκοσλαβίας µε την Ιταλία και τη Γερµανία και γ)ο περιορισµένος ρόλος που ήταν σε θέση να διαδραµατίζει η Γαλλία στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης κατά τη δεκαετία του 30. Όλοι οι παραπάνω παράγοντες επηρέαζαν σε διαφορετικό βαθµό τη στάση κυβερνητικών παραγόντων, µελών της αντιπολίτευσης, στρατιωτικών κύκλων και µεµονωµένων προσωπικοτήτων της Γαλλίας αναφορικά µε τις εξελίξεις στη Γιουγκοσλαβία και το κροατικό ζήτηµα. Παρά τις εκάστοτε διαφοροποιήσεις, το βασικό σηµείο αναφοράς της γαλλικής πολιτικής απέναντι στη Γιουγκοσλαβία και το κροατικό ζήτηµα ήταν η διατήρηση πάση θυσία της ακεραιότητας της Γιουγκοσλαβίας και οι περιορισµένες υποσχέσεις και δεσµεύσεις της προς την κροατική αντιπολίτευση. 14 Οι ευνοϊκές προϋποθέσεις για τη διεξαγωγή συνοµιλιών και επαφών µεταξύ παραγόντων του HSS και της Γαλλίας δηµιουργήθηκαν στο χρονικό διάστηµα , όταν πλέον ήταν έκδηλη η δυσαρέσκεια των γαλλικών κυβερνητικών κύκλων για την πολιτική προσέγγισης µε την Ιταλία και τη Γερµανία που ακολουθούσε η κυβέρνηση Stojadinović. Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου του Leon Blum εκδήλωσε έντονο ενδιαφέρον για τις εξελίξεις στα Βαλκάνια και ειδικότερα τη Γιουγκοσλαβία. Συγκεκριµένα, το φθινόπωρο του 1936 και αργότερα το 1937 µετέβη στη Γιουγκοσλαβία ως ειδικός απεσταλµένος του Blum ο καθηγητής Fusien Dominois, προκειµένου να συλλέξει πληροφορίες και να βολιδοσκοπήσει την κατάσταση που επικρατούσε στη Γιουγκοσλαβία. Κατά τη διάρκεια των επισκέψεών του είχε επαφές και συζητήσεις µε µέλη της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης. Στις επαφές του µε τον Maček ο Dominois δήλωσε πως η γαλλική κυβέρνηση στήριζε τις απόψεις της κροατικής ηγεσίας για την ανάγκη αντικατάστασης του Συντάγµατος. Λίγους µήνες αργότερα, ο Maček 13 Boban, Maček i politika, τ.1, σσ.395κ.ε. Πρβλ. του ιδίου, Oko Mačekovih pregovora, σσ Βλ. Vinaver, Jugoslavija i Francuska, σσ.295κ.ε. Πρβλ. Boban, Maček i politika,τ.1, σσ.396κ.ε.

127 127 συναντήθηκε µε τον υπουργό Εξωτερικών της Γαλλίας Delbos και µε τον Bruggère, πρεσβευτή της Γαλλίας στο Βελιγράδι. Και οι δύο του εξέφρασαν την υποστήριξή τους, παρόλο που οι προθέσεις του σχετικά µε την εσωτερική αναδιοργάνωση της Γιουγκοσλαβίας διέφεραν σηµαντικά από τη στάση που τηρούσε η Γαλλία σε αυτό το θέµα. Όλες οι προαναφερθείσες επαφές και συνοµιλίες ισοδυναµούσαν µε απλές υποσχέσεις και δεν επέδρασαν ουσιαστικά στην προώθηση του κροατικού ζητήµατος. 15 Όσον αφορά λοιπόν την υποστήριξη που µπορούσε να λάβει η κροατική αντιπολίτευση από πολιτικούς παράγοντες της Γαλλίας, θα πρέπει να επισηµανθούν τα εξής: Αν και οι δύο πλευρές επιθυµούσαν την πτώση της κυβέρνησης του Stojadinović, η µεν Γαλλία το επεδίωκε για λόγους εξωτερικής πολιτικής, ο δε Maček ενδιαφερόταν πάνω απ όλα για την επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Το ακανθώδες ζήτηµα παρέµενε αυτό της κρατικής αναδιοργάνωσης το οποίο προωθούσε ο Maček και απείχε πολύ από τις πάγιες θέσεις της γαλλικής διπλωµατίας για τη διατήρηση του ενιαίου και συγκεντρωτικού χαρακτήρα του γιουγκοσλαβικού κράτους. Εποµένως, η υποστήριξη που µπορούσε να παράσχει η Γαλλία στην κροατική πολιτική ηγεσία ήταν αρκετά περιορισµένη και υπόκειταν καθαρά σε συγκυριακούς παράγοντες. Εξάλλου, η Γαλλία δεν διαδραµάτιζε πια καθοριστικό ρόλο στο χώρο της Βαλκανικής και εποµένως δεν ήταν σε θέση να αναµειχθεί ενεργά και αποφασιστικά στις εξελίξεις στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας Οι σχέσεις του HSS µε πολιτικούς παράγοντες της Μεγάλης Βρετανίας Ιδιαίτερη έµφαση έδωσαν οι Κροάτες και στις προσπάθειες προσέγγισης της Μεγάλης Βρετανίας. Και σε αυτήν την περίπτωση, ωστόσο, έπρεπε να λάβουν υπόψη τους ειδικούς παράγοντες που καθόριζαν τη βρετανική πολιτική απέναντι στη Γιουγκοσλαβία και το κροατικό ζήτηµα εκείνη την περίοδο. Συγκεκριµένα, η Βρετανία δεν κράτησε απέναντι στην πολιτική του Stojadinović την ίδια αρνητική στάση που κράτησε η Γαλλία, καθώς σε ορισµένο βαθµό οι επιλογές του πρωθυπουργού της Γιουγκοσλαβίας ήταν εναρµονισµένες µε τη στάση της Βρετανίας απέναντι στη Γερµανία. Αλλά ακόµη και στην περίπτωση που εκδηλωνόταν κάποια δυσαρέσκεια στους βρετανικούς πολιτικούς κύκλους από κάποιες κινήσεις του Stojadinović, το Λονδίνο δεν προέβαινε σε ενέργειες ανοιχτής υποστήριξης είτε της σερβικής είτε της κροατικής αντιπολίτευσης. Εξάλλου, πάγια τακτική της Μεγάλης Βρετανίας εκείνη την περίοδο ήταν η µη ενεργή ανάµειξη στα εσωτερικά της Γιουγκοσλαβίας. Ουσιαστικά, λοιπόν, η βρετανική πλευρά ενδιαφερόταν πάνω απ όλα για τη σταθερότητα στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους και υπό αυτό το πρίσµα θα πρέπει να ερµηνευθούν οι επαφές και συζητήσεις πολιτικών κύκλων της Μεγάλης Βρετανίας µε την κροατική αντιπολίτευση Boban, Maček i politika, τ.1, σσ.395κ.ε 16 Boban, Oko Mačekovih pregovora, σσ Ό.π., σσ

128 128 Οι Κροάτες βέβαια από την πλευρά τους, προκειµένου να πείσουν τους βρετανούς διπλωµάτες και πολιτικούς να παρέµβουν ενεργά για την επίλυση του κροατικού ζητήµατος, προσπάθησαν να επισηµάνουν τους κινδύνους που διέτρεχαν τα γεωστρατηγικά συµφέροντα της Μεγάλης Βρετανίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Μεσόγειο από την ιταλική και τη γερµανική επέκταση. Συγκεκριµένα, ο Ante Τρumbić, πολύ σηµαντικό στέλεχος της κροατικής αντιπολίτευσης, σε επαφές που είχε την άνοιξη του 1938 µε τον πρόξενο της Βρετανίας στο Ζάγκρεµπ, έκανε ιδιαίτερη µνεία στα σαφή πλεονεκτήµατα που θα είχαν η Γερµανία και η Ιταλία σε περίπτωση που αποκτούσαν την περιοχή της αλµατίας. Σύµφωνα µε την άποψή του, η συγκεκριµένη περιοχή ήταν εξαιρετικά σηµαντική για τα βρετανικά συµφέροντα στη Μεσόγειο και γι αυτό το λόγο οι Βρετανοί θα έπρεπε να καταβάλουν κάθε προσπάθεια, προκειµένου να την εντάξουν στη σφαίρα επιρροής τους. 18 Τον κίνδυνο αυτό επεσήµανε στο υπόµνηµά του και ο R.W. Seton-Watson, θερµός υποστηρικτής της επίλυσης του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια βέβαια του γιουγκοσλαβικού κράτους. Συγκεκριµένα ανέφερε πως στην περίπτωση δηµιουργίας ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους, η Ιταλία αργά ή γρήγορα θα προσαρτούσε τη αλµατία και κάτι τέτοιο θα άλλαζε δραµατικά το συσχετισµό δυνάµεων στην ευρύτερη περιοχή. 19 Είναι προφανές πως η κροατική πολιτική ηγεσία προσπαθούσε να αξιοποιήσει τη στρατηγική θέση της Μεγάλης Βρετανίας υπέρ της διατήρησης του ενιαίου χαρακτήρα του γιουγκοσλαβικού κράτους, προκειµένου να πείσει τους βρετανικούς πολιτικούς κύκλους να συνδράµουν στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Έχοντας συναίσθηση του γεγονότος ότι µία ενδεχόµενη απόσχιση της Κροατίας από τη Γιουγκοσλαβία ήταν απευκταία για τη Μεγάλη Βρετανία, καθώς θα δροµολογούσε µία σειρά αρνητικών εξελίξεων για τα συµφέροντά της, πρόβαλλαν συνεχώς το αίτηµα της αυτονοµίας στα πλαίσια ενός οµοσπονδιακού γιουγκοσλαβικού κράτους. Συγκεκριµένα, έκαναν λόγο για τη δηµιουργία τουλάχιστο πέντε οµόσπονδων τµηµάτων: της Σερβίας, της Κροατίας- αλµατίας, της Σλοβενίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Βοϊβοδίνας. Μάλιστα, η κροατική πολιτική ηγεσία παρουσιαζόταν υποχωρητική όσον αφορά την περιοχή της Βοϊβοδίνας, καθώς δεν ζητούσε την υπαγωγή της στην Κροατία αλλά την αυτονοµία της. 20 Οι παραπάνω ελιγµοί των Κροατών σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, όπως η δυσαρέσκεια της Μεγάλης Βρετανίας εξαιτίας των µεγάλων καθυστερήσεων που παρατηρούνταν στη διαδικασία εκδηµοκρατισµού του πολιτικού βίου στη Γιουγκοσλαβία και της εξωτερικής πολιτικής που ακολουθούσε ο Milan Stojadinović, καθώς και η πολιτική διάσπαση των Σέρβων, είχαν ως αποτέλεσµα την όλο και µεγαλύτερη κατανόηση των Βρετανών διπλωµατών για τα κροατικά αιτήµατα. Ωστόσο, αυτοί οι παράγοντες δεν επαρκούσαν για να διαµορφώσει και να ακολουθήσει 18 Boban, Maček i politika, τ.1, σσ R.W. Seton-Watson, Memorandum, Seton-Watson, R.W.Seton-Watson i Jugoslaveni, τ.2, σ Ό.π., σσ

129 129 η Μεγάλη Βρετανία µία ξεκάθαρη και σαφή πολιτική απέναντι στο κροατικό ζήτηµα. 4. Οι σχέσεις του HSS µε πολιτικούς παράγοντες της Γερµανίας Σε αντίθεση µε τις δύο παραπάνω χώρες, τα οικονοµικά και πολιτικά ερείσµατα της Γερµανίας στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης σταδιακά ενισχύονταν. Ήταν φυσικό λοιπόν η κροατική πολιτική ηγεσία να απευθυνθεί και να ζητήσει τη συνδροµή των γερµανικών πολιτικών κύκλων για την προώθηση και ικανοποίηση των κροατικών εθνικών στόχων. Στην προκειµένη περίπτωση, ωστόσο, υπήρχαν πολλά προσκόµµατα που έπρεπε να υπερκεραστούν. Το βασικό εµπόδιο ήταν οι πολύ καλές σχέσεις µεταξύ Βερολίνου και Βελιγραδίου, οι οποίες είχαν άµεσο αντίκτυπο πρώτα στη δράση των Κροατών µεταναστών στη Γερµανία, αλλά και κατ επέκταση στη στάση των σηµαντικότερων πολιτικών παραγόντων της χώρας απέναντι στο κροατικό ζήτηµα. Έτσι, µετά από αλλεπάλληλες παρεµβάσεις της γιουγκοσλαβικής πρεσβείας στο Βερολίνο, το υπουργείο εξωτερικών της Γερµανίας έλαβε µέτρα για τον περιορισµό της προπαγανδιστικής δραστηριότητας των Κροατών µεταναστών. Μία εξίσου σηµαντική παράµετρος που θα έπρεπε επίσης να ληφθεί υπόψη είναι ότι υπήρχε ασυµφωνία µεταξύ του γερµανικού υπουργείου εξωτερικών, το οποίο ήταν αρνητικά διακείµενο απέναντι σε οποιαδήποτε κίνηση που στρεφόταν εναντίον του καθεστώτος του Stojadinović, και της υπηρεσίας πληροφοριών και των οργάνων του εθνικοσοσιαλιστικού κόµµατος, τα οποία παρείχαν υποστήριξη τόσο σε µέλη της Ustaša που δραστηριοποιούνταν στη Γερµανία όσο και στους εκπροσώπους του HSS. 21 Πάντως, η επίσηµη πολιτική της Γερµανίας ήταν αρνητική απέναντι σε κάθε προσπάθεια περαιτέρω προώθησης του κροατικού ζητήµατος. Αυτό άλλωστε φαίνεται και από τα λεγόµενα των ίδιων των στελεχών του HSS, τα οποία δραστηριοποιούνταν στο εξωτερικό. Ο A.Košutić, αντιπρόεδρος του HSS, σε συζήτηση που είχε µε Γερµανό ανώτατο αξιωµατούχο εξέφρασε τη δυσαρέσκεια της κροατικής πολιτικής ηγεσίας για το γεγονός ότι το Βερολίνο στήριζε ανοικτά τη µεγαλοσερβική πολιτική του Stojadinović, δίχως να λαµβάνει καθόλου υπόψη τον κροατικό παράγοντα. 22 Τα δύο γεγονότα τα οποία προκάλεσαν µεγάλη σύγχυση και αµηχανία στους κύκλους του HSS ήταν η προσάρτηση της Αυστρίας από τη Γερµανία και η Συµφωνία του Μονάχου µε την οποία δροµολογήθηκε ουσιαστικά η διάλυση της Τσεχοσλοβακίας. Συγκεκριµένα, η προσάρτηση της Αυστρίας συνεπαγόταν από πολλές απόψεις την επιδείνωση της θέσης του HSS. Πρώτα απ όλα η Γιουγκοσλαβία ήταν εκτεθειµένη πλέον σε άµεσο κίνδυνο. Από την άλλη πλευρά, ισχυροποιήθηκε η θέση του Stojadinović, καθώς ηγείτο πλέον ενός κράτους το οποίο γειτνίαζε µε κράτη τα οποία ήταν φιλικά προσκείµενα στο γιουγκοσλαβικό καθεστώς. Ο ίδιος µάλιστα πίστευε πως αυτός ο άµεσος 21 Βλ. σχετ. Biber, Ustaše i Treći Reich, σσ Πρβλ. Boban, Oko Mačekovih pregovora, σ Boban, Oko Mačekovih pregovora, σ.314.

130 130 κίνδυνος θα ανάγκαζε τον Maček να µειώσει τις υπερβολικές απαιτήσεις του και να έλθει σε άµεση συνεννόηση µε το Βελιγράδι. 23 Εξάλλου, αυτή η ισχυροποίηση της γερµανικής επιρροής στη Νοτιοανατολική Ευρώπη συνεπαγόταν και περαιτέρω αποδυνάµωση των ερεισµάτων και των πιέσεων που θα µπορούσαν να ασκήσουν η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία στη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση αναφορικά µε το κροατικό ζήτηµα. Σαφές δείγµα της εξαιρετικά πιεστικής κατάστασης που είχε δηµιουργηθεί, και των εξαιρετικά περιορισµένων επιλογών που είχε πλέον το HSS, είναι το περιεχόµενο της εντολής που εστάλη από το υπουργείο Εξωτερικών της Γερµανίας προς τη γερµανική πρεσβεία και το γερµαντικό προξενείο στο Βελιγράδι και το Ζάγκρεµπ αντίστοιχα. Συγκεκριµένα, επισηµαινόταν πως ιδιαίτερα µετά την προσάρτηση της Αυστρίας το ενδιαφέρον της Γερµανίας για τη διατήρηση της ακεραιότητας της Γιουγκοσλαβίας εντάθηκε, καθώς το γερµανικό κράτος επιθυµούσε να γειτνιάζει µε ισχυρά, πλην όµως φιλικά προσκείµενα στη γερµανική πολιτική κράτη. 24 Η Συµφωνία του Μονάχου και η κρίση που προκλήθηκε στην Τσεχοσλοβακία ήταν ένα ακόµη βήµα για την περαιτέρω ενδυνάµωση της επιρροής της Γερµανίας στην Ευρώπη. Για άλλη µία φορά αποδείχτηκε η αδυναµία των χωρών της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας να παρέµβουν αποφασιστικά στις εξελίξεις. Για τη Γιουγκοσλαβία αυτό σήµαινε και πάλι ισχυροποίηση της γερµανικής επιρροής και κατ επέκταση της θέσης του Stojadinović. Ωστόσο, η περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας, παράλληλα µε την ισχυροποίηση της επιρροής της Γερµανίας, έστρεψε την προσοχή της διεθνούς κοινής γνώµης και στο κροατικό ζήτηµα. Η Τσεχοσλοβακία, όσον αφορά την πολυεθνική φυσιογνωµία και το ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσής της παρουσίαζε πολλές οµοιότητες µε τη Γιουγκοσλαβία. Η κατάργηση του συγκεντρωτικού συντάγµατος της Τσεχοσλοβακίας η οποία δροµολογήθηκε µετά τη Συµφωνία του Μονάχου και η οργάνωσή της πάνω σε οµοσπονδιακές βάσεις ενθάρρυναν παρόµοιες τάσεις και στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας. Τα γεγονότα αυτά συνέπεσαν µε την προεκλογική περίοδο στη Γιουγκοσλαβία, κατά τη διάρκεια της οποίας και η κυβέρνηση του Stojadinović και η αντιπολίτευση προσπάθησαν να αξιοποιήσουν το διεθνή παράγοντα προς όφελός τους. Ο κροατικός τύπος µάλιστα έκανε ιδιαίτερη µνεία στα διεθνή γεγονότα και συγκεκριµένα στις εξελίξεις στην Τσεχοσλοβακία. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα αναφέρει η εφηµερίδα Politički Vjesnik: Ο Stojadinović, ο οποίος νοµίζει ότι στηριζόµενος στα γερµανικά ρεβιζιονιστικά σχέδια θα µπορεί να εξουδετερώσει τις αξιώσεις γειτονικών αναθεωρητικών χωρών έναντι της Γιουγκοσλαβίας, θα εκπλαγεί από τις ραγδαίες εξελίξεις, έτσι ακριβώς όπως εξεπλάγη και η Πράγα. Η εφηµερίδα συνεχίζει επισηµαίνοντας πως εάν το Βελιγράδι δεν προωθήσει την επίλυση του κροατικού ζητήµατος µε µοναδικό κριτήριο την πλήρη και συνολική ικανοποίηση των κροατικών εθνικών αιτηµάτων, τότε ο καταλύτης για την ικανοποίηση αυτών των αιτηµάτων θα είναι αναγκαστικά οι διεθνής παράγοντας Μέσω του διεθνούς παράγοντα θα τεθούν επί τάπητος όχι µόνο 23 Εφηµ. Manchester Guardian Weekly, , Boban, Sporazum, σ Boban, Oko Mačekovih pregovora, σ.315.

131 131 το κροατικό ζήτηµα, αλλά και άλλα άλυτα ζητήµατα που αφορούσαν στις δίκαιες αξιώσεις της Ουγγαρίας, της Βουλγαρίας και της Αλβανίας. 25 Στο ίδιο πνεύµα κινήθηκε και η εφηµερίδα Hrvatski Dnevnik η οποία ερµήνευσε την προσάρτηση της Σουδητίας από τη Γερµανία ως αναγνώριση της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών και επέκρινε αυτούς που ισχυρίζονταν ότι η Συµφωνία του Μονάχου συµβόλιζε τη σύγκρουση µεταξύ της δηµοκρατίας και του φασισµού. Συγκεκριµένα, τόνισε πως δεν επρόκειτο για κανενός είδους ιδεολογική αντιπαράθεση, αλλά για την προσπάθεια της Γερµανίας να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των γερµανικών πληθυσµών για ένωση. 26 Ωστόσο, παρά την αισιοδοξία του κροατικού τύπου, οι ειδικές παράµετροι που καθόριζαν τη γερµανική πολιτική απέναντι στη Γιουγκοσλαβία και τη στάση των πολιτικών παραγόντων της Γερµανίας απέναντι στο κροατικό ζήτηµα κατά το β µισό της δεκαετίας του 30 δεν είχαν αλλάξει και σε καµία περίπτωση δεν µπορούσαν να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες της κροατικής πολιτικής ηγεσίας. 5. Οι σχέσεις του HSS µε πολιτικούς παράγοντες της Ιταλίας Οι σαφείς βλέψεις της Ιταλίας στο χώρο της Αδριατικής, ο γερµανοϊταλικός ανταγωνισµός για τον έλεγχο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και η εξωτερική πολιτική του Stojadinović ήταν µερικές από τις πιο σηµαντικές παραµέτρους που καθόριζαν την πολιτική της Ιταλίας απέναντι στους Κροάτες και συγκεκριµένα το HSS κατά το β µισό της δεκαετίας του 30. Μέχρι το 1936 η πολιτική της Ιταλίας ήταν-µε εξαίρεση κάποια µικρά διαλείµµατα-καθ όλα εχθρική απέναντι στη Γιουγκοσλαβία. Καθώς επιθυµούσε τη διάλυση του γιουγκοσλαβικού κράτους, η Ιταλία υπέθαλπε αποσχιστικές κινήσεις στο εσωτερικό του και δηµιουργούσε θετικές προϋποθέσεις για την προπαγανδιστική δραστηριότητα µελών της Ustaša στο εσωτερικό της. Την αλλαγή στις σχέσεις των δύο χωρών σηµατοδότησαν η άνοδος στην εξουσία του Milan Stojadinović και η σύναψη του Συµφώνου Φιλίας και Συνεργασίας στις 25 Μαρτίου 1937, βάσει του οποίου οι δύο χώρες αναλάµβαναν την υποχρέωση να καταστέλλουν κάθε ενέργεια στο έδαφός τους, η οποία στρεφόταν εναντίον του άλλου συµβαλλόµενου µέρους. Έτσι, στα πλαίσια αυτών των υποχρεώσεων, η Ιταλία έλαβε µέτρα εναντίον των µελών της Ustaša που δραστηριοποιούνταν στο έδαφός της. Όσον αφορά τις σχέσεις της µε το HSS, θα πρέπει να επισηµανθεί πως ποτέ δεν ήταν ιδιαίτερα στενές. Μετά την υπογραφή του Συµφώνου της 25 ης Μαρτίου 1937 η υποστήριξη που είχε το HSS ήταν ακόµα πιο περιορισµένη, καθώς η Ιταλία προτιµούσε να κρατάει την κροατική πολιτική ηγεσία σε στάση αναµονής. 27 Παρόλα αυτά τα αρνητικά δεδοµένα, τα στελέχη του HSS προσπαθούσαν να προσεγγίσουν και µε διάφορους τρόπους να ενεργοποιήσουν το ενδιαφέρον της Ιταλίας για το κροατικό ζήτηµα. Στις προτάσεις που έκαναν 25 Εφηµ. Politički Vjesnik, Βλ. επίσης Boban, Maček i politika, τ.1, σ.437. Πρβλ. του ιδίου, Sporazum, σ Εφηµ. Hrvatski Dnevnik, Πρβλ. Boban, Maček i politika, τ.1, σ Boban, Oko Mačekovih pregovora, σ.316.

132 132 κατά καιρούς σε στελέχη της ιταλικής πολιτικής ηγεσίας, εναλλάσσονταν τα αιτήµατα της αυτονοµίας µε αυτά της ανεξαρτησίας. Συγκεκριµένα, τον Ιούλιο του 1936 ο A. Košutić σε σχετική ερώτηση του Μπενίτο Μουσολίνι δήλωσε πως το πρόγραµµα του HSS προέβλεπε τις εξής εκδοχές: α) ηµιουργία ανεξάρτητου κροατικού κράτους, β) συγκρότηση οµοσπονδίας την οποία θα αποτελούσαν η Αυστρία, η Ουγγαρία, η Κροατία και η Σλοβενία και γ) σε περίπτωση που δεν ήταν εφικτός κανένας από τους παραπάνω στόχους, δηµιουργία αυτόνοµης Κροατίας στα πλαίσια όµως του γιουγκοσλαβικού κράτους. Σε αυτήν την περίπτωση η αυτόνοµη Κροατία θα διατηρούσε οπωσδήποτε την αδριατική ακτή. 28 Στο ίδιο πνεύµα κινούνταν και οι οδηγίες που είχε δώσει και ο Maček στον Ante Τrumbić το Σεπτέµβριο 1937, σύµφωνα µε τις οποίες ο στόχος της ανεξαρτησίας ήταν πάνω απ όλα. Η επίτευξη είτε της ανεξαρτησίας είτε της αυτονοµίας δεν εξαρτιόταν µόνο από τους Κροάτες αλλά και από τις διεθνείς συγκυρίες. 29 Στην προκειµένη περίπτωση, ιδιαίτερης µνείας χρήζουν οι πρώτες επαφές που είχε ο Maček στις αρχές Νοεµβρίου 1938 µέσω του Amadeo Carnelutti-Ιταλού στην καταγωγή ο οποίος ζούσε στο Ζάγκρεµπ- µε τον υπουργό Εξωτερικών της Ιταλίας Galeazzo Ciano. Σε αντίθεση µε τα όσα ισχυρίζεται ο Vladko Maček στα αποµνηµονεύµατά του, η πρωτοβουλία αυτών των κινήσεων ανήκε προφανώς στον ηγέτη του HSS και όχι στην ιταλική πλευρά. 30 Ο Maček, λοιπόν, µέσω του Carnelutti επεσήµανε στον Ciano πως ο κροατικός λαός ζούσε στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους σε καθεστώς πολιτικής ανελευθερίας και οικονοµικής εξάρτησης, πως είχε καταστεί αντικείµενο εκµετάλλευσης από τους Σέρβους και πως ήταν διασκορπισµένος 28 Boban, Maček i politika,τ.1, σ Ό.π., σ Ουσιαστικά υπάρχουν τρεις διαφορετικές εκδοχές για το περιεχόµενο αυτών των επαφών: Του Ciano, του Maček και του Carnelutti, ο οποίος παρουσιάστηκε ως απεσταλµένος του Maček στις διαπραγµατεύσεις του µε τον ιταλό πολιτικό. Συγκεκριµένα,ο Ciano στο ηµερολόγιό του αναφέρει πως η πρωτοβουλία ανήκε στον Maček, ο οποίος ζήτησε τη συνδροµή της ιταλικής πλευράς, για να αποσχιστεί σε πρώτη φάση η Κροατία από τη Γιουγκοσλαβία και σε δεύτερη φάση να συνάψει σχετική συµφωνία η οποία θα προέβλεπε συγκεκριµένους δεσµούς µεταξύ της Κροατίας και της Ιταλίας. Αυτή η πρωτοβουλία του Maček αρχικά δεν βρήκε ανταπόκριση στην ιταλική πλευρά, η οποία συµβούλευσε το Maček να έλθει σε διαπραγµατεύσεις µε το Βελιγράδι. Κατά τα τέλη ωστόσο του Μαΐου 1939, εξαιτίας των ραγδαίων διεθνών εξελίξεων, η ιταλική πλευρά εκδήλωσε την πρόθεσή της να υποστηρίξει το σχέδιο του Maček. Από την πλευρά του, ο ηγέτης του HSS επιµένει πως η πρωτοβουλία ανήκε στους ιταλικούς πολιτικούς κύκλους και αρνείται ότι εξουσιοδότησε τον Amadeo Carnelutti να διεξαγάγει συνοµιλίες και διαπραγµατεύσεις µε τον Ciano. Ο ίδιος ο Carnelutti σε χειρόγραφες σηµειώσεις του αναφέρει πως ο Maček ζήτησε βοήθεια από τη Ρώµη µόνο για την επίλυση του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια της Γιουγκοσλαβίας, ενώ η ιταλική πλευρά του πρότεινε να τον βοηθήσει, προκειµένου να αποσχιστεί η Κροατία από το γιουγκοσλαβικό κράτος. Παρέχει επίσης την πληροφορία πως αυτές οι επαφές υπήρχαν πολύ πριν καταγραφούν στο ηµερολόγιο του Ciano. Αναλυτικά και για τις τρεις εκδοχές βλ. Maček, In the Struggle, σσ ciano, Diario, τ.1: , Μιλάνο 1950, ενώ για το περιεχόµενο των χειρόγραφων σηµειώσεων του Carnelutti βλ. Boban, Oko Mačekovih pregovora, σσ Ο Boban συγκρίνοντας και τις τρεις εκδοχές πολύ σωστά καταλήγει στο συµπέρασµα πως η πιο πειστική εκδοχή είναι του Ciano. Αυτή η εκδοχή άλλωστε συνάδει µε τις πρωτοβουλίες που αναλάµβανε το HSS κατά το χρονικό διάστηµα , προκειµένου να εξασφαλίσει τη συνδροµή ξένων χωρών για την προώθηση του κροατικού ζητήµατος, µε τις παραµέτρους που καθόριζαν την ιταλική εξωτερική πολιτική από το 1936 µέχρι και τις αρχές του 1939 αλλά και µε τα νέα δεδοµένα που άρχισαν να διαµορφώνονται από την άνοιξη του 1939 και να επιφέρουν κάποιες µεταβολές στην ιταλική πολιτική αναφορικά µε το κροατικό ζήτηµα.

133 133 σε διάφορες µπανοβίνες. ύο ήταν εποµένως οι στόχοι που έθετε το κροατικό εθνικό κίνηµα: ο πρώτος και πιο εφικτός στόχος αφορούσε στην ένωση όλων των περιοχών που κατοικούνταν από Κροάτες, δηλαδή της Κροατίας, της Σλαβονίας, της αλµατίας-εκτός των πόλεων Zadar και Rijeka- και της περιοχής δυτικά των ποταµών Vrbas και Νερέτβα. Ανατολικά των δύο αυτών ποταµών, θα διεξαγόταν δηµοψήφισµα, µε το οποίο θα αποφάσιζαν οι πληθυσµοί για την τελική προσχώρησή τους ή όχι στην Κροατία. Η Κροατία, της οποίας οι σχέσεις µε την υπόλοιπη γιουγκοσλαβική επικράτεια θα διέπονταν από καθεστώς συνοµοσπονδίας, θα είχε το δικό της κοινοβούλιο, τη δική της νοµοθεσία καθώς και οικονοµική αυτονοµία. Κοινοί θα παρέµεναν οι τοµείς του στρατού, της εξωτερικής πολιτικής, των ταχυδροµικών υπηρεσιών και των τελωνείων. Ο απώτερος και ιδανικός στόχος θα ήταν η δηµιουργία ελεύθερης και ανεξάρτητης Κροατίας µε τα προαναφερθέντα σύνορα. Εάν στην πορεία διαπιστωνόταν πως η Κροατία δεν ήταν σε θέση να αναπτυχθεί αυτόνοµα και πως δεν ανταποκρινόταν στα συµφέροντα των δυτικών χωρών, τότε θα αποδεχόταν την ένωση µε την Ουγγαρία. Αυτή η ένωση θα µπορούσε να διευρυνθεί και να συµπεριλάβει και την Πολωνία. Με αυτό τον τρόπο θα δηµιουργείτο µία αλυσίδα καθολικών χωρών από την αδριατική µέχρι τη Βαλτική η οποία θα αποτελούσε ανάχωµα στη γερµανική επέκταση. Η ένωση αυτών των χωρών θα διατηρούσε φιλικούς δεσµούς µε την Ιταλία και σταδιακά θα µπορούσε να ενταχθεί στη σφαίρα των ιταλικών οικονοµικών συµφερόντων. Θα δηµιουργείτο µε αυτό τον τρόπο ένα βασικό πλεονέκτηµα για την Ιταλία, που αφορούσε στη δυνατότητα ανάσχεσης της γερµανικής επέκτασης προς την Αδριατική. Σύµφωνα µε όσα δήλωσε αργότερα ο Carnelutti, όταν µετέφερε στον Ciano τις προτάσεις του Maček, αυτός τήρησε επιφυλακτική στάση και ζήτησε περαιτέρω διευκρινήσεις για το περιεχόµενο αυτών των προτάσεων. Ο ίδιος ο Maček, ωστόσο, αποφάσισε να διακοπούν προς το παρόν οι επαφές. 31 Οι προτάσεις του Maček είχαν πολλές οµοιότητες µε µία ανάλυση που είχε κάνει η εφηµερίδα Politički Vjesnik την ίδια περίοδο περίπου. Συγκεκριµένα, η εφηµερίδα αυτή είχε εκφράσει την άποψη πως ήταν προς το συµφέρον της Ιταλίας η επίλυση όλων των εθνικών ζητηµάτων στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Μάλιστα η εφηµερίδα προχώρησε ακόµη παραπέρα θεωρώντας πως η Ιταλία επιθυµούσε τη δηµιουργία µίας αλυσίδας κρατών που θα εµπόδιζε τη γερµανική επέκταση προς την ανατολή. Είναι προφανές πως στοιχεία αυτής της ανάλυσης της εφηµερίδας έφεραν και οι προτάσεις του Maček, που συνίσταντο είτε στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια της Γιουγκοσλαβίας, είτε στη δηµιουργία ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους το οποίο αργότερα θα µπορούσε να προσχωρήσει σε µία ένωση κρατών που θα ανταποκρινόταν στα οικονοµικά και γεωστρατηγικά συµφέροντα της Ιταλίας. 32 Ουσιαστικά, οι παραπάνω λύσεις που πρότεινε ο Maček αντικατόπτριζαν την ιδιαίτερα περίπλοκη κατάσταση που είχε διαµορφωθεί στο εξωτερικό, η οποία απαιτούσε πλέον ιδιαίτερους χειρισµούς και ελιγµούς 31 Boban, Maček i politika,τ.1, σσ Του ιδίου, Oko Mačekovih pregovora, σσ Εφηµ. Politički Vjesnik,

134 134 εκ µέρους της κροατικής ηγεσίας. Έτσι, λοιπόν, µε την πρώτη πρόταση, η οποία έκανε λόγο για επίλυση του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια της Γιουγκοσλαβίας, ο Maček προσπαθούσε να αξιοποιήσει την ανησυχία που προκαλούσε στην Ιταλία η γερµανική επεκτατική πολιτική και, συνεπώς, το εύλογο ενδιαφέρον της ιταλικής πλευράς για µία ισχυρή και σταθερή Γιουγκοσλαβία. Έτσι συνέδεε µε αυτόν τον τρόπο τη διατήρηση της ακεραιότητας της Γιουγκοσλαβίας µε τη δίκαιη επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Η δεύτερη πρόταση ήταν λιγότερο ρεαλιστική, καθώς εκείνη την περίοδο η Ιταλία δεν είχε καµία πρόθεση να υποστηρίξει σχέδια για τη δηµιουργία ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Η τρίτη πρόταση για τη δηµιουργία µίας αλυσίδας κρατών που θα εκτεινόταν από την Αδριατική έως τη Βαλτική ήταν η πιο ανέφικτη, καθώς θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη πολλοί παράγοντες, όπως ο βαθµός στον οποίο ενδιαφέρονταν τα άλλα κράτη να προσχωρήσουν σε µία τέτοια ένωση και φυσικά οι αντιδράσεις της Γερµανίας, η οποία τότε διαδραµάτιζε καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις. Ο Maček, έχοντας συναίσθηση του ανέφικτου των προτάσεών του, στόχευε κυρίως στη διερεύνηση των προθέσεων της ιταλικής πλευράς αναφορικά µε τη Γιουγκοσλαβία και το κροατικό ζήτηµα µετά τη Συµφωνία του Μονάχου. Σίγουρα δεν προσδοκούσε εκείνη την περίοδο µία σαφή απάντηση ή δέσµευση από την ιταλική πολιτική ηγεσία. Αυτό που τον ενδιέφερε ήταν κυρίως να θέσει τις βάσεις για τη διεξαγωγή νέων επαφών και διαπραγµατεύσεων στο προσεχές µέλλον, όπως άλλωστε και έγινε λίγους µήνες αργότερα. Οι συστηµατικές προσπάθειες του Maček να ευαισθητοποιήσει τους πολιτικούς παράγοντες των αναθεωρητικών και µη χωρών πάνω στο κροατικό ζήτηµα είχαν δυσµενείς επιπτώσεις στις σερβοκροατικές σχέσεις. Η σταδιακή σύνδεση του κροατικού ζητήµατος µε το διεθνή παράγοντα έδωσε τη δυνατότητα στους Κροάτες να ασκούν ποικίλες και ασφυκτικές πιέσεις στο Βελιγράδι και να προσανατολίζονται σε λύσεις που προέβλεπαν την ικανοποίηση των εθνικών αιτηµάτων τους ακόµη και εκτός των συνόρων της Γιουγκοσλαβίας. Οι Σέρβοι αντιµετώπισαν αυτές τις κινήσεις µε ιδιαίτερη καχυποψία, καθώς µία ενδεχόµενη επίλυση του κροατικού ζητήµατος εκτός της Γιουγκοσλαβίας θα συνεπαγόταν αυτόµατα τη διάλυση του κράτους και θα έθετε σε άµεσο κίνδυνο τα σερβικά εθνικά συµφέροντα, τα οποία ήταν άρρηκτα συνδεδεµένα µε τη διατήρηση της ακεραιότητας της γιουγκοσλαβικής κρατικής οντότητας.

135 135 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΕΝΩΜΕΝΗ ΣΕΡΒΙΚΗ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟ- ΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟ Στο συγκεκριµένο κεφάλαιο περιγράφονται και αναλύονται οι συνθήκες συγκρότησης και λειτουργίας της Ενωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης (Udružena Opozicija, στο εξής UO), οι διάφορες τάσεις που υπήρχαν στο εσωτερικό της και οι σχέσεις της µε τον Αγροτικό- ηµοκρατικό Συνασπισµό(Seljačko -Demokratska Koalicija, στο εξής SDK), του οποίου ηγείτο ο Vladko Maček. Ο στόχος είναι διττός, καθώς επιχειρείται η παρουσίαση και ερµηνεία όχι µόνο των βασικών διαφορών µεταξύ των δύο συνασπισµών ως προς τον τρόπο προσέγγισης του ζητήµατος των σερβοκροατικών σχέσεων, αλλά και της αδυναµίας των ίδιων των σερβικών κοµµάτων που συναποτελούσαν την UO να διαµορφώσουν και να προβάλουν ένα ενιαίο πρόγραµµα σχετικά µε τον τρόπο διακυβέρνησης του κράτους. Σε αντίθεση µε τους πολιτικούς φορείς που εξέφραζαν τα συµφέροντα των Κροατών, η UO αποτελούσε ένα σαφές δείγµα της πολυδιάσπασης των Σέρβων και του εκφυλισµού των σερβικών πολιτικών κοµµάτων. Πρόκειται φυσικά για µία πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή των σερβοκροατικών σχέσεων κατά το χρονικό διάστηµα , µε την οποία ωστόσο άρχισαν να ασχολούνται συστηµατικά κυρίως οι Σέρβοι ιστορικοί σχετικά πρόσφατα, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του Το αδηµοσίευτο και δηµοσιευµένο υλικό στο οποίο στηρίζεται η περιγραφή και ανάλυση της αντιπολιτευτικής δραστηριότητας των σερβικών και κροατικών κοµµάτων από τα µέσα της δεκαετίας του 30 και εξής είναι αρκετά πλούσιο. Πολύτιµες πληροφορίες µπορούν να αντληθούν από την αρχειακή συλλογή του Jovan Jovanović Pižon, αρχηγού του Σερβικού Αγροτικού Κόµµατος(Srpska Zemljoradnička Stranka, στο εξής SZS), η οποία φυλάσσεται στο Αρχείο Γιουγκοσλαβίας. Περιέχει πλήθος χειρόγραφων σηµειώσεων, επιστολών και ψηφισµάτων που είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικά για τις επαφές µεταξύ της 1 Οι πιο εµπεριστατωµένες αναλύσεις είναι αυτές της ιστορικού Mira Radojević. Συγκεκριµένα, βλ. Mira Radojević, Udružena Opozicija (Ενωµένη Αντιπολίτευση ), Institut za Savremenu Istoriju, Βελιγράδι 1994, της ιδίας, Demokratska Stranka o državnom preureñenju Kraljevine Jugoslavije( ) [Το ηµοκρατικό Κόµµα σχετικά µε την αναδιοργάνωση του κράτους της µοναρχικής Γιουγκοσλαβίας( )], Istorija XX veka 1-2(1991), σσ Σηµαντικές πληροφορίες µπορούν να αντληθούν και από το άρθρο του Todor Stojkov, O stvaranju Bloka narodnog sporazuma (Σχετικά µε τη δηµιουργία µετώπου λαϊκής συνεννόησης), Istorija XX veka,zbornik radova VI, Βελιγράδι 1964, σσ , ο οποίος εστιάζει το ενδιαφέρον του στη Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου 1937 που υπογράφτηκε από τα σερβικά και κροατικά αντιπολιτευτικά κόµµατα.

136 136 σερβικής και κροατικής αντιπολιτευτικής ηγεσίας, αποσπάσµατα του τύπου καθώς και τις απόψεις που διατυπώθηκαν από σηµαντικές πολιτικές φυσιογνωµίες της εποχής σχετικά µε τη Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου Όσον αφορά τις εκδεδοµένες αρχειακές πηγές, πολύ σηµαντικές και κατατοπιστικές είναι οι δύο συλλογές των Branko Petranović και Momčilo Zečević, Jugoslavija Tematska Zbirka Dokumenata και Jugoslovenski Federalizam. Ideje i stvarnost, οι οποίες παρέχουν στον ερευνητή πολύτιµο υλικό, κυρίως από την αλληλογραφία µεταξύ κορυφαίων πολιτικών παραγόντων που διαδραµάτισαν καθοριστικό ρόλο στα τεκταινόµενα εκείνη την εποχή. 1. Ο χαρακτήρας, οι στόχοι και οι ενέργειες της Ηνωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης Η UO αποτελούσε την ανεπίσηµη συµµαχία τριών σερβικών πολιτικών σχηµατισµών, του ηµοκρατικού Κόµµατος(Demokratska Stranka, στο εξής DS), του Ριζοσπαστικού Κόµµατος(Radikalna Stranka, στο εξής RS) και του SZS. 2 Η συγκεκριµένη συνεργασία, αν και κυοφορείτο ήδη από την εποχή της δικτατορίας του βασιλιά Αλεξάνδρου, ευοδώθηκε µέσα στις νέες συνθήκες που διαµορφώθηκαν µε τις εκλογές του Μαΐου 1935 και την επανεµφάνιση των κοµµάτων στο πολιτικό σκηνικό ως ηµινόµιµων πολιτικών οργανισµών. Τρεις ήταν οι βασικές παράµετροι που σφράγισαν το χαρακτήρα, τους στόχους και την πολιτική δράση της UO: α) τα ιδιαίτερα ιδεολογικά και πολιτικά χαρακτηριστικά που είχαν διαµορφώσει τα ηγετικά στελέχη των συγκεκριµένων σερβικών κοµµάτων κατά την περίοδο , β) η αντιπολιτευτική δραστηριότητα που είχαν αναπτύξει κατά την περίοδο και γ) οι νέες ραγδαίες εξελίξεις που δροµολογούνταν στο εσωτερικό και το εξωτερικό. 3 Και τα τρία κόµµατα διακήρυτταν πως η συνεργασία τους θεµελιωνόταν σε δύο αλληλένδετους στόχους: α) τον εκδηµοκρατισµό της πολιτικής ζωής και β) την επίτευξη συµφωνίας µε τους εκπροσώπους του κροατικού κινήµατος αναφορικά µε τον τρόπο διακυβέρνησης του γιουγκοσλαβικού κράτους. Όσον αφορά τον πρώτο στόχο, τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα θεωρούσαν πως οι δηµοκρατικές αρχές θα έπρεπε να αποτελούν σηµείο αναφοράς στην άσκηση της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Συγκεκριµένα, επεσήµαιναν την ανάγκη φιλελευθεροποίησης των πολιτικών θεσµών και εδραίωσης ενός υγιούς κοινοβουλευτισµού, ενώ τάσσονταν ανοικτά εναντίον όλων όσων υποστήριζαν τη διαιώνιση του αυταρχικού συστήµατος διακυβέρνησης. Τα ηγετικά στελέχη αυτών των κοµµάτων, έχοντας γαλουχηθεί µε τα ιδανικά της αστικής δηµοκρατίας, επέκριναν δριµύτατα την κυβέρνηση του Milan 2 Στην προκειµένη περίπτωση πρέπει να διευκρινιστεί πως ο όρος Ενωµένη Αντιπολίτευση(Udružena Opozicija, UO) αρχικά αναφερόταν στη συµµαχία του ηµοκρατικού Κόµµατος, του Σερβικού Αγροτικού Κόµµατος, της Γιουγκοσλαβικής Μουσουλµανικής Οργάνωσης και του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού(Κροατικό Αγροτικό Κόµµα και Ανεξάρτητο ηµοκρατικό Κόµµα), η οποία είχε συγκροτηθεί κατά την περίοδο των βουλευτικών εκλογών του Μαΐου του Σχεδόν αµέσως µετά τις εκλογές, αυτός ο όρος χρησιµοποιείτο κυρίως µόνο για το σερβικό τµήµα αυτής της συµµαχίας, στο οποίο λίγο αργότερα προσχώρησε και το Ριζοσπαστικό Κόµµα. 3 Radojević, Opozicija, σσ Βλ. επίσης Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ

137 137 Stojadinović για τον περιορισµό των πολιτικών ελευθεριών, την προσπάθεια εδραίωσης του φασισµού στην πολιτική ζωή, την προσέγγιση µε τα αναθεωρητικά κράτη της Ιταλίας και της Γερµανίας και την αποδυνάµωση των παραδοσιακών δεσµών της Γιουγκοσλαβίας µε τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία. 4 Η UO θεωρούσε πως η προώθηση αλλαγών στο επίπεδο της εσωτερικής και της εξωτερικής πολιτικής θα έπρεπε να λάβει χώρα στα πλαίσια ενός συναινετικού κλίµατος, το οποίο θα διαµορφωνόταν από τη συµφωνία µεταξύ των σερβικών και των κροατικών πολιτικών κοµµάτων. Θεµελιώδης στόχος αυτής της συµφωνίας θα ήταν η επίλυση της σερβοκροατικής διαµάχης, η οποία είχε αποτελέσει τροχοπέδη στην οµαλή οικονοµική και πολιτική εξέλιξη του γιουγκοσλαβικού κρατικού µορφώµατος. Με αυτόν τον τρόπο, θα αποτρέπονταν τυχόν προσπάθειες των Κροατών να ικανοποιήσουν τα αιτήµατά τους εκτός των συνόρων της Γιουγκοσλαβίας και έτσι θα διαφυλασσόταν η κρατική ενότητα. Εξάλλου, το σύνολο των σερβικών κοµµάτων αντιµετώπιζε τη Γιουγκοσλαβία ως τον εγγυητή και θεµατοφύλακα των συµφερόντων των λαών που διαβιούσαν στους κόλπους της, ιδιαίτερα µάλιστα του σερβικού λαού. Σε περίπτωση διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας, θα ετίθετο επί τάπητος όχι µόνο το σερβικό ζήτηµα, αλλά και το δυσεπίλυτο πρόβληµα των συνόρων µεταξύ των Σέρβων και Κροατών. 5 Χαρακτηριστικά δείγµατα των παραπάνω απόψεων αποτελούν τα κείµενα που συντάχθηκαν από την ηγεσία της UO µε αφορµή κάποια πολύ κρίσιµα γεγονότα της περιόδου Συγκεκριµένα, στο Υπόµνηµα της 15 ης εκεµβρίου 1936 προς τον πρίγκιπα Παύλο, το οποίο έφερε την υπογραφή των A. Stanojević, Lj Davidović και J.Jovanović, τα ηγετικά στελέχη και των τριών αντιπολιτευτικών σερβικών κοµµάτων εξέφραζαν την πλήρη απογοήτευσή τους τόσο από την εσωτερική κατάσταση όσο και από τη διεθνή θέση της χώρας. Όντας πεπεισµένοι ότι εκπροσωπούσαν την πλειοψηφία του λαού, ασκούσαν δριµεία κριτική στην πολιτική της κυβέρνησης Stojadinović- Korošec-Spaho, η οποία στην ουσία αποτελούσε συνέχεια του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου και εξαιτίας των κινήσεών της η Γιουγκοσλαβία είχε περιέλθει σε δεινή θέση. Σύµφωνα µε την άποψη των συντακτών του υποµνήµατος, η επιστροφή στον κοινοβουλευτισµό, η αποκατάσταση των δηµοκρατικών ελευθεριών και η εδραίωση της πραγµατικής λαϊκής εξουσίας αποτελούσαν τη µόνη βιώσιµη λύση. Γι αυτό το λόγο αξίωναν την κατάργηση του Συντάγµατος του 1931 και την κατάρτιση ενός νέου πιο δηµοκρατικού συνταγµατικού χάρτη. Παράλληλα, επεσήµαναν την ανάγκη οργάνωσης του κράτους µε τέτοιο τρόπο, ώστε να ανταποκρίνεται στις πραγµατικές ανάγκες των τριών ξεχωριστών ιστορικών-πολιτιστικών οντοτήτων, των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Στο τέλος του κειµένου οι ηγέτες της UO ανέφεραν πως η κοινή γνώµη προσδοκά πως ο πρίγκιπας Παύλος, σε συνεργασία µε τους πραγµατικούς εκπροσώπους του λαού, θα συµβάλει στην οικοδόµηση ενός κράτους πάνω σε υγιείς δηµοκρατικές αρχές. 6 Τον Απρίλιο του 1937, µε αφορµή την υπογραφή του Συµφώνου 4 Radojević, Opozicija,σσ Ό.π.,σσ Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ

138 138 Φιλίας και Συνεργασίας µεταξύ της Γιουγκοσλαβίας και της Ιταλίας, οι ηγεσίες και των τριών κοµµάτων της UO προέβησαν σε κοινή ανακοίνωση στην οποία καυτηρίαζαν την έλλειψη δηµοκρατικών διαδικασιών στο εσωτερικό και το γεγονός ότι ο λαός δεν ήταν σε θέση να ασκήσει αποτελεσµατικό έλεγχο στις επιλογές της κυβέρνησης αναφορικά µε κρίσιµα εξωτερικά ζητήµατα. 7 Στο ίδιο πνεύµα κινήθηκε και η ανακοίνωση της 20ης Ιουλίου 1937, µε αφορµή τις ραγδαίες εξελίξεις και τις οξύτατες αντιδράσεις που είχε προκαλέσει στο εσωτερικό το περίφηµο Κονκορδάτο. Σε αυτό το κείµενο η UO έθιγε αρκετές κρίσιµες πτυχές του ζητήµατος. Αν και στην αρχή της ανακοίνωσης τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα ανέφεραν ότι επιθυµούσαν τη διατήρηση καλών σχέσεων µε την Καθολική Εκκλησία, διότι και οι Κροάτες και οι Σλοβένοι ήταν καθολικοί, στη συνέχεια κατηγορούσαν την κυβέρνηση Stojadinović για επιπόλαιους χειρισµούς στο ζήτηµα αυτό. Η επικύρωση και εφαρµογή του Κονκορδάτου θα όξυνε ακόµη περισσότερο την κρίση στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους για δύο βασικούς αλληλένδετους λόγους: α) µε την παραχώρηση υπερβολικών προνοµίων στους Καθολικούς εις βάρος άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων, το Κονκορδάτο κινδύνευε να µετατραπεί σε πεδίο θρησκευτικών αντιπαραθέσεων µε απρόβλεπτες συνέπειες για την ίδια τη συνοχή του κράτους και β) η προσπάθεια της κυβέρνησης να καταστήσει ευκολότερα αποδεκτό το Κονκορδάτο, µέσω υποσχέσεων για παραχώρηση κάποιων προνοµίων τόσο στους Μουσουλµάνους, όσο και στην Ορθόδοξη Εκκλησία, µπορούσε να αποτελέσει το έναυσµα για ενεργό ανάµειξη των θρησκευτικών κοινοτήτων στις υποθέσεις του κράτους. 8 Από τα παραπάνω κείµενα καθίσταται λοιπόν εµφανές πως η βασική κοινή θέση των τριών σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων ήταν η πεποίθηση για την ανάγκη οικοδόµησης και εδραίωσης ενός αστικού κράτους σύµφωνα µε τα ευρωπαϊκά πρότυπα, στα πλαίσια του οποίου θα εξαλείφονταν σταδιακά οι εθνικές και θρησκευτικές διαφορές. Παρά τα προαναφερθέντα κοινά σηµεία, η συνοχή του σερβικού αντιπολιτευτικού συνασπισµού ήταν στην ουσία ανύπαρκτη, καθώς τα τρία κόµµατα διαφοροποιούνταν σηµαντικά ως προς το βαθµό προσέγγισης ή αποστασιοποίησης από τις θέσεις και τα αιτήµατα των Κροατών. Συγκεκριµένα, το DS, αν και αρχικά ήταν ακραιφνής υποστηρικτής της συγκεντρωτικής τάσης, σταδιακά άλλαξε στάση και ήδη από την περίοδο της δικτατορίας του βασιλιά Αλεξάνδρου υποστήριξε τη λύση της οµοσπονδιακής διακυβέρνησης του γιουγκοσλαβικού κράτους µε τη δηµιουργία, βάσει ιστορικών και πολιτιστικών κριτηρίων, τεσσάρων οµόσπονδων τµηµάτων, του σερβικού, του κροατικού, του σλοβενικού και της περιοχής της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης. Με τη δηµιουργία χωριστού τµήµατος, το οποίο θα περιελάµβανε τις περιοχές της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της νότιας αλµατίας, το DS ήθελε να αποφύγει τον αυστηρό διαχωρισµό µεταξύ Σέρβων και Κροατών και τη δηµιουργία τριών ξεχωριστών εθνικών περιοχών, καθώς κάτι τέτοιο θα 7 AJ, Zbirka Jovan Jovanović Pižon(Αρχειακή συλλογή του Jovan Jovanovic Pižon, στο εξής: ZJJP), /378. Πρβλ. Radojević, Opozicija, σ AJ, ZJJP, , Ανακοίνωση των ηγετών της αντιπολίτευσης, Βελιγράδι, 20 Ιουλίου Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka, σ. 281.

139 139 εµπόδιζε την πλήρη ενσωµάτωση των τριών εθνικών οµάδων στο γιουγκοσλαβικό κράτος. Αν και τα µέλη του DS θεωρούσαν τους εαυτούς τους Σέρβους και κατά πρώτο λόγο προστάτευαν τα σερβικά εθνικά συµφέροντα, πίστευαν στη δηµιουργία ενός γιουγκοσλαβικού έθνους µε κοινά συµφέροντα και επιδιώξεις. 9 Ιδιάζουσα περίπτωση αποτελούσε το SZS. Έτσι ένα σηµαντικό τµήµα του, η λεγόµενη αριστερή πτέρυγα, συµµεριζόταν τις απόψεις των µελών του DS για την ανάγκη οµοσπονδιακής διακυβέρνησης του κράτους και µάλιστα έκανε λόγο ακόµη και για τη δηµιουργία πέντε οµόσπονδων τµηµάτων: του σλοβενικού, του κροατικού του σερβικού, της περιοχής της Μακεδονίας και της περιοχής του Μαυροβουνίου. Ωστόσο, η δεξιά πτέρυγα ήταν ενάντια σε κάθε οµοσπονδιακή λύση. Αυτές οι σοβαρές διαφωνίες στους κόλπους του SZS δρούσαν ανασταλτικά στις προσπάθειες του ίδιου του κόµµατος, και κατ επέκταση του αντιπολιτευτικού συνασπισµού στον οποίο ανήκε, να παρουσιάσει ένα ενιαίο και συγκροτηµένο πρόγραµµα σχετικά µε το ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης. 10 Βέβαια, την πιο επιφυλακτική στάση απέναντι στις αξιώσεις των Κροατών για παραχώρηση αυτονοµίας στα πλαίσια ενός οµοσπονδιακού γιουγκοσλαβικού κράτους τήρησε το RS, καθώς τα µέλη και στελέχη του συγκεκριµένου κόµµατος υποστήριζαν τη διατήρηση της κρατικής ενότητας και το συγκεντρωτικό σύστηµα διακυβέρνησης. Η µόνη παραχώρηση που δέχονταν στο ζήτηµα αυτό ήταν η εισαγωγή διοικητικών µεταρρυθµίσεων που θα ανταποκρίνονταν στις ανάγκες των πληθυσµών. Εξάλλου, το RS προσχώρησε στο αντιπολιτευτικό µέτωπο µόλις στις αρχές του 1936, µετά από ανοικτή ρήξη µεταξύ της Κεντρικής Επιτροπής του κόµµατος και του Stojadinović, εξαιτίας του παραγκωνισµού και της µείωσης της επιρροής των ηγετικών στελεχών του RS στην άσκηση του κυβερνητικού έργου. Την προσέγγιση εποµένως του RS µε τα άλλα δύο σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα υπαγόρευσαν κυρίως συγκυριακοί παράγοντες.οι παραπάνω διαφοροποιήσεις δυσχέραιναν σηµαντικά το έργο της UO και έδιναν αντίθετα απεριόριστες δυνατότητες ελιγµών και κινήσεων στην κροατική αντιπολίτευση Οι σχέσεις µεταξύ της Ενωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης και του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού στο χρονικό διάστηµα : Συγκλίσεις και αποκλίσεις Κατά την περίοδο έλαβαν χώρα πλήθος συζητήσεων και επαφών µεταξύ των ηγετών της UO και της SDK για την οργάνωση κοινής αντιπολιτευτικής δράσης. Το έναυσµα δόθηκε µε την κάθοδο στις εκλογές του Μαΐου του 1935 της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης µε κοινό υποψήφιο τον Vladko Maček. Λίγο αργότερα στις 30 Μαΐου προέβησαν στη σύνταξη ενός κοινού ψηφίσµατος το οποίο υπέγραψαν οι Lj.Davidović, J.Jovanović, Vladko Maček και V.Vilder. Με το ψήφισµα αυτό οι ηγέτες και της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης καταδίκασαν το καθεστώς της 9 Radojević, Opozicija, σ Ό.π., σσ Ό.π., σ.238. Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ

140 140 6 ης Ιανουαρίου και επεσήµαναν πως η κοινή κάθοδός τους στις εκλογές του Μαΐου υπαγορευόταν κυρίως από την ανάγκη να εκφραστεί η θέληση όσο το δυνατό ευρύτερων λαϊκών στρωµάτων. Επίσης κατηγόρησαν την κυβέρνηση του Bogoljub Jeftić για βία και νοθεία στις εκλογές, επεσήµαναν την ουσιαστική νίκη της αντιπολίτευσης και ανακοίνωσαν την αποχή των εκλεγµένων εκπροσώπων της αντιπολίτευσης από τις εργασίες της νέας βουλής. Τέλος, τόνισαν την ανάγκη συνέχισης του αγώνα εκτός βουλής και εξέφρασαν την πεποίθηση πως όλα τα οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλήµατα του γιουγκοσλαβικού κράτους µπορούσαν να επιλυθούν µόνο σε κλίµα ελευθερίας και συναίνεσης µεταξύ Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. 12 Επρόκειτο βέβαια για ένα κείµενο στο οποίο, αν και εκφραζόταν η κοινή δυσαρέσκεια των σερβικών και των κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων και σκιαγραφήθηκαν τα σηµεία σύγκλισης µεταξύ τους αναφορικά µε τον τρόπο λειτουργίας του πολιτικού συστήµατος στη Γιουγκοσλαβία, δεν έγιναν συγκεκριµένες προτάσεις. Ουσιαστικές προσπάθειες για τη συγκρότηση ενός κοινού αντιπολιτευτικού µετώπου έλαβαν χώρα αργότερα κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Stojadinović. Συγκεκριµένα, στα τέλη Μαρτίου 1936η UO ανέλαβε την πρωτοβουλία να συντάξει ένα σχέδιο προγράµµατος, το οποίο θα αποτελούσε κοινό σηµείο αναφοράς του συνόλου της αντιπολίτευσης. Αυτή η πρωτοβουλία ήταν βέβαια κυρίως απόρροια των προσπαθειών των σερβικών κοµµάτων να παρουσιάσουν ένα ευρέως αποδεκτό αντιπολιτευτικό πρόγραµµα, το οποίο θα χρησίµευε ως αντίπαλο δέος στη Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική Ένωση(Jugoslovenska Radikalna Zajednica, στο εξής JRZ), τον κοµµατικό φορέα που είχε δηµιουργήσει ο Milan Stojadinović και έτσι να καταφέρουν καίριο πλήγµα στο κύρος της κυβέρνησης. Επρόκειτο λοιπόν για ένα σχέδιο το οποίο προέβλεπε κυρίως τη διεξαγωγή κοινού αγώνα για την εγκαθίδρυση κοινοβουλευτικού-δηµοκρατικού συστήµατος διακυβέρνησης. Οι συντάκτες του, ωστόσο, απέφυγαν να πάρουν συγκεκριµένη θέση απέναντι στο ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων και το αίτηµα των Κροατών για οµοσπονδιακή διακυβέρνηση του κράτους. Από την πλευρά του ο Vladko Maček, ως απάντηση στο σχέδιο της σερβικής αντιπολίτευσης, πρότεινε τα εξής: α) τη σύσταση οικουµενικής κυβέρνησης στην οποία θα συµµετείχαν οι εκπρόσωποι όλων των πολιτικών κοµµάτων, β) τη διάλυση της βουλής και την προκήρυξη εκλογών για Συντακτική Βουλή, γ) την αντικατάσταση του Συντάγµατος του 1931 από ένα πιο φιλελεύθερο και δηµοκρατικό συνταγµατικό χάρτη και δ) την οργάνωση του κράτους πάνω σε οµοσπονδιακές βάσεις. Αυτές οι προτάσεις του Vladko Maček έγιναν αντικείµενο ποικίλων συζητήσεων και διαβουλεύσεων σε πολλές συναντήσεις των ηγετικών στελεχών της UO µέχρι τις αρχές του 1937, χωρίς ωστόσο να καταστεί εφικτή η παρουσίαση µίας ενιαίας και συγκροτηµένης πρότασης από την πλευρά των σερβικών κοµµάτων. Το γεγονός ότι η σερβική αντιπολίτευση δεν ξεκαθάριζε τη θέση της σχετικά µε το κροατικό ζήτηµα είχε ως αποτέλεσµα την έντονη δυσαρέσκεια του Vladko Maček και των άλλων ηγετικών στελεχών του SDK. Μάλιστα ο ηγέτης της SDK σε δήλωσή του στην 12 Εφηµ. Politika, Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ

141 141 εφηµερίδα Vreme κατηγόρησε την ηγεσία της UO για έλλειψη ειλικρίνειας, καθώς άλλα έλεγαν ενώπιον των οπαδών τους και άλλα στις συζητήσεις που έκαναν µε τους εκπροσώπους των κροατικών κοµµάτων. 13 Υπήρχαν εποµένως ουσιώδεις διαφορές µεταξύ της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης, οι οποίες αντικατοπτρίζονται στις αντικρουόµενες δηλώσεις και ενέργειές τους. Έτσι, αν και συµφωνούσαν πως έπρεπε να καταργηθεί το Σύνταγµα του 1931, να προκηρυχθούν νέες εκλογές για τη Συντακτική Βουλή και να καταρτιστεί νέο Σύνταγµα το οποίο θα είχε την αποδοχή της πλειοψηφίας των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων αντίστοιχα, ανέκυπταν σοβαρές διχογνωµίες γύρω από τη µελλοντική οργάνωση του κράτους και το εδαφικό ζήτηµα. Τα µεν σερβικά κόµµατα δεν προέβαιναν σε κανενός είδους δεσµεύσεις και αρνούνταν να καθορίσουν εκ των προτέρων τα σύνορα της Κροατίας στα πλαίσια µίας µελλοντικής γιουγκοσλαβικής οµοσπονδίας. Αντίθετα, ο Vladko Maček απαιτούσε εκ των προτέρων να γνωρίζει τα εδαφικά όρια και το σαφές νοµικό καθεστώς της Κροατίας στο µελλοντικό γιουγκοσλαβικό κράτος. 14 Ένα σαφές δείγµα του χάσµατος που χώριζε τα δύο αντιπολιτευτικά µέτωπα είναι το γεγονός ότι οι ηγεσίες των σερβικών κοµµάτων σε όλα τα έγγραφα, τις επίσηµες δηλώσεις και τις συνεντεύξεις τους αναγνώριζαν τους Κροάτες ως ξεχωριστή ιστορική και πολιτιστική οντότητα, πράγµα που προκαλούσε την έκδηλη δυσαρέσκεια της κροατικής αντιπολίτευσης, η οποία επέµεινε στην αναγνώριση των Κροατών και ως ξεχωριστής πολιτικής οντότητας. 15 Προκειµένου να ερµηνευθούν η στάση, οι αντικρουόµενες δηλώσεις και ενέργειες τόσο της σερβικής όσο και της κροατικής αντιπολίτευσης, πρέπει να ληφθεί υπόψη µία σειρά παραγόντων. Ο πρώτος παράγοντας σχετίζεται µε το βαθµό συνοχής και απήχησης που είχαν τα δύο αντιπολιτευτικά µέτωπα. Έτσι, η UO αποτελούσε ένα χαλαρό συνασπισµό κοµµάτων των οποίων ο βασικός στόχος ήταν η επάνοδος στην εξουσία στα πλαίσια ενός κοινοβουλευτικού πολιτεύµατος. Οι εσωτερικές διαφωνίες ήταν πολύ µεγάλες και γι αυτό το λόγο η UO δεν µπορούσε να εκφράσει δηµόσια µία ξεκάθαρη άποψη γύρω από την ουσία του κροατικού ζητήµατος. Αντίθετα, η SDK ήταν ένα συµπαγές µέτωπο µε ευρεία απήχηση στους κροατικούς πληθυσµούς. Εξάλλου, το HSS, ο ένας από τους δύο εταίρους της κροατικής αντιπολιτευτικής συµµαχίας, µετά την επανεµφάνισή του το 1935 στο πολιτικό σκηνικό ως νοµίµου πλέον πολιτικού οργανισµού, µπόρεσε γρήγορα να ανασυνταχθεί και να αναδειχθεί σε κορυφαίο παράγοντα της κροατικής πολιτικής ζωής. Στα µέσα της δεκαετίας του 30, έχοντας στη διάθεσή του ένα ευρύ δίκτυο οικονοµικών, πολιτιστικών ακόµη και παραστρατιωτικών οργανώσεων και ελέγχοντας ένα σηµαντικό τµήµα του ηµερησίου και περιοδικού τύπου, αποτελούσε το καλύτερα οργανωµένο αγροτικό κόµµα της Ευρώπης. Η εξαιρετικά µεγάλη πειθαρχία των µελών και οπαδών του HSS και η προθυµία τους να προβούν σε οποιαδήποτε θυσία για την επίτευξη των κροατικών εθνικών στόχων έδιναν στην ηγεσία του τη δυνατότητα να εκθέτει µε σαφήνεια τις απόψεις της και τα 13 Εφηµ. Vreme, Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ.265 και Maček, In the Struggle,σσ Stojkov, O stvaranju Bloka, σ.272.

142 142 αιτήµατά της αναφορικά µε τη θέση των Κροατών στο γιουγκοσλαβικό κράτος. 16 Μία δεύτερη εξίσου σηµαντική παράµετρος είναι ο διαφορετικός βαθµός νοµιµοφροσύνης απέναντι στο κράτος και οι διαφορετικές µέθοδοι πολιτικού αγώνα που επιστράτευαν τα σερβικά και κροατικά αντιπολιτευτικά κόµµατα. Συγκεκριµένα, τα σερβικά κόµµατα, τόσο αυτά που βρίσκονταν στην εξουσία, όσο και αυτά που βρίσκονταν στην αντιπολίτευση, ήταν υπέρ της διατήρησης πάση θυσία της ενότητας του γιουγκοσλαβικού κράτους. Αντιµετωπίζοντας τη Γιουγκοσλαβία ως ένα ιστορικά αναγκαίο και όχι ως ένα συγκυριακό δηµιούργηµα, η UO ακολουθούσε µία αντιπολιτευτική τακτική που αφορούσε κυρίως κοινωνικοοικονοµικά θέµατα και την ανάγκη εκδηµοκρατισµού της πολιτικής ζωής και σε καµία περίπτωση δεν αµφισβητούσε την υπόσταση του κράτους. Είναι χαρακτηριστικές οι απόψεις ηγετικών στελεχών του SZS σχετικά µε το κράτος. Ο ίδιος ο Jovan Jovanović- Pižon ταύτιζε το κράτος µε το λαό θεωρώντας ως πιο στέρεη και ισχυρή βάση τους αγρότες. Ο Dragoljub Jovanović, ο βασικός εκφραστής της αριστερής πτέρυγας του κόµµατος, ήταν της άποψης πως για το Σέρβο αγρότη το πιο σηµαντικό ήταν να παραµείνουν τα σύνορα του κράτους ως έχουν. Όλα τα άλλα µπορούσαν να αλλάξουν. 17 Το DS επίσης αντιµετώπιζε τη νοµιµοφροσύνη των Σέρβων απέναντι στο κράτος ως τον ακρογωνιαίο λίθο της µεσοπολεµικής Γιουγκοσλαβίας. Ο Milan Grol, ένα πολύ σηµαντικό στέλεχος του ιδίου κόµµατος, µετά την κατάρρευση του γιουγκοσλαβικού κράτους προσπάθησε να ερµηνεύσει τη διαφορετική στάση των Σέρβων από τη µία πλευρά, και των Κροατών και Σλοβένων από την άλλη πλευρά, απέναντι στο κράτος. Σύµφωνα λοιπόν µε τον Grol, για το σερβικό λαό από τις αρχές του 19 ου αιώνα και εξής η εθνική ιδέα ταυτιζόταν µε τη δηµιουργία και κατόπιν µε την ισχυροποίηση του σερβικού κράτους. Αντίθετα, ο εθνικισµός των Κροατών προσέλαβε τη µορφή συνεχούς αντίστασης και αντιπαράθεσης µε το κράτος στο οποίο ανήκαν. Γι αυτό το λόγο, δεν ήταν σε θέση αργότερα στα πλαίσια της Γιουγκοσλαβίας να κατανοήσουν αυτή την άρρηκτη σχέση των Σέρβων µε την κρατική ιδέα. Αυτή η ειδοποιός διαφορά αντικατοπτρίζεται στις διαφορετικές αντιπολιτευτικές µεθόδους των Σέρβων και Κροατών τόσο κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του βασιλιά Αλεξάνδρου, όσο και κατά την περίοδο Έτσι τα µεν σερβικά κόµµατα υιοθετούσαν την έντονη κριτική στο εκάστοτε καθεστώς, ενώ τα κροατικά κόµµατα επιστράτευαν µεθόδους που αµφισβητούσαν ανοικτά την υπόσταση του κράτους και τις υποχρεώσεις τους απέναντι σε αυτό, όπως την αποχή από τις εκλογές, την παρεµπόδιση των εργασιών της Βουλής και ενίοτε τη συνεργασία τους µε παράγοντες και ηγεσίες άλλων κρατών Mira Radojević, Politička Opozicija u Kraljevini(SHS)Jugoslaviji (Η Αντιπολίτευση στο Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας), Istorija XX veka2(1997), σ Radojević, Opozicija, σσ Βλ. Milan Grol, Iskušenja demokratije(τα πειράµατα της δηµοκρατίας), Βελιγράδι 1991, σσ.10κ.ε. Του ιδίου, Londonski Dnevnik (Το ηµερολόγιο του Λονδίνου ), Βελιγράδι 1990, ολόκληρο. Και τα δύο έργα είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικά για τον τρόπο λειτουργίας του κοινοβουλευτικού συστήµατος στη µεσοπολεµική Γιουγκοσλαβία και για τη στάση των Σέρβων και Κροατών απέναντι στο κράτος. Πρβλ. Radojević, Politička Opozicija, σσ.22κ.ε. Για περισσότερες

143 Η Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου 1937 Το 1937 αποδείχθηκε µία ιδιαίτερα κρίσιµη χρονιά όχι µόνο για την κυβέρνηση Stojadinović, αλλά και για τη σερβική και την κροατική αντιπολίτευση. Από τους πρώτους κιόλας µήνες έλαβαν χώρα συνεχείς επαφές και έντονες διεργασίες στους κόλπους τόσο της UO όσο και της SDK για την επίτευξη µίας συµφωνίας που θα χρησίµευε ως εφαλτήριο για την κοινή αντιπολιτευτική τους δράση. Συγκεκριµένα, στις αρχές του Μαρτίου 1937 τα στελέχη του DS επεξεργάστηκαν ένα σχέδιο το οποίο θα µπορούσε να αποτελέσει µία βάση για την έναρξη συζητήσεων και επαφών µεταξύ των ηγεσιών της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης. Στην αρχή του σχεδίου επισηµαίνεται πως µέχρι εκείνη τη στιγµή οι ηγεσίες της UO και της SDK αναλώνονταν σε ζητήµατα δευτερεύουσας σηµασίας και δεν έθιγαν τα κρίσιµα και ουσιώδη προβλήµατα που αντιµετώπιζε το γιουγκοσλαβικό κράτος. Ήταν εποµένως απαραίτητο να συγκροτηθεί ένα κοινό µέτωπο το οποίο θα αποτελείτο από κόµµατα µε πραγµατικά ερείσµατα στο λαό και το οποίο θα ακολουθούσε µε συνέπεια ένα συγκεκριµένο πολιτικό πρόγραµµα. Όσον αφορά τα κρίσιµα ζητήµατα µε τα οποία θα έπρεπε να καταπιαστούν τα ηγετικά στελέχη των αντιπολιτευτικών κοµµάτων, γίνεται λόγος πρώτα απ όλα για την ανάγκη εδραίωσης ενός σταθερού κοινοβουλευτικού καθεστώτος, την ανάγκη κατοχύρωσης των πολιτικών ελευθεριών και την ανάγκη οργάνωσης του κράτους µε βασικό γνώµονα την αναγνώριση των τριών ξεχωριστών πολιτιστικών-ιστορικών οντοτήτων, των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Το Σύνταγµα του 1931 θα έπρεπε να καταργηθεί και να εφαρµοστεί προσωρινά ένας συντακτικός νόµος, ο οποίος θα χρησίµευε ως βάση για το µεταβατικό διάστηµα µέχρι τη ψήφιση ενός νέου Συντάγµατος. Με το συγκεκριµένο σχέδιο το DS προσέγγιζε σε σηµαντικό βαθµό τις απαιτήσεις του Vladko Maček τόσο για κατάργηση του Συντάγµατος του 1931, όσο και για την αποµάκρυνση από το συγκεντρωτικό µοντέλο διακυβέρνησης. 19 Λίγο αργότερα, στις αρχές Απριλίου 1937, και ενώ ακόµη βρισκόταν το σχέδιο του DS στη φάση των συζητήσεων και των διαβουλεύσεων µεταξύ των στελεχών της UO, τα ηγετικά στελέχη του SZS µετέβησαν στο Ζάγκρεµπ µε ένα σχέδιο το οποίο προέβλεπε τα εξής: α) την ανάληψη της διακυβέρνησης του κράτους από το σύνολο της αντιπολίτευσης, β) την άµεση κατάργηση του Συντάγµατος του 1931, γ) την παραχώρηση προσωρινού Συντάγµατος σε συνεννόηση µε το θρόνο, δ) την προκήρυξη εκλογών για Συντακτική Βουλή και ε) την επίτευξη συµφωνίας σχετικά µε το νέο τρόπο οργάνωσης του κράτους πριν τη συγκρότηση της Συντακτικής Βουλής. Στην απάντηση που δόθηκε από το Ζάγκρεµπ ήταν έκδηλη η δυσαρέσκεια της ηγεσίας της SDK, η οποία επέµεινε να αναγνωριστεί πως το γιουγκοσλαβικό κράτος λειτουργούσε πάνω σε λανθασµένες βάσεις από το 1918 και εξής, σε αντίθεση µε τα σχέδια που είχε υποβάλει έως τότε η UO στα οποία επισηµαινόταν µόνο η πολιτική λεπτοµέρειες σχετικά µε την αντιπολιτευτική δράση των κροατικών κοµµάτων καθ όλη τη διάρκεια του µεσοπολέµου βλ. και ανωτ. σσ.37κ.ε. 19 Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ

144 144 ανωµαλία που είχε επιφέρει το δικτατορικό καθεστώς του βασιλιά Αλεξάνδρου από το 1929 και εξής. 20 Τόσο η άρνηση της SDK όσο και το γεγονός ότι στους κόλπους της UO καταρτίστηκαν δύο διαφορετικά σχέδια καταδεικνύουν τις µεγάλες δυσκολίες που έπρεπε να υπερκεραστούν, προκειµένου να επιτευχθεί µία γόνιµη συµφωνία που να ικανοποιεί όλες τις πλευρές. Παρόλα αυτά, οι διεργασίες στους κόλπους της UO συνεχίστηκαν. Συγκεκριµένα, στις αρχές Μαΐου 1937, το DS ζήτησε να του δοθούν γραπτές και σαφείς απαντήσεις από τις ηγεσίες των δύο άλλων κοµµάτων της UO πάνω στο σχέδιο που είχε υποβάλει το Μάρτιο. Οι απαντήσεις, οι οποίες εστάλησαν στην ηγεσία του DS στις 10 Ιουνίου 1937, είναι πολύ ενδιαφέρουσες και ενδεικτικές των διαφορετικών τάσεων και απόψεων που επικρατούσαν στους κόλπους της UO. Συγκεκριµένα, στην επιστολή που έστειλε στον Lj. Davidović ο M.Trifunović εκ µέρους του RS, προτεινόταν η αποδοχή ενός άλλου σχεδίου το οποίο θα γινόταν ευκολότερα αποδεκτό από τους οπαδούς των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων. Έτσι, το σχέδιο του RS έθετε ως βασική προτεραιότητα την κατοχύρωση των πολιτικών και αστικών δικαιωµάτων και την εδραίωση του κοινοβουλευτικού πολιτεύµατος. Ο επόµενος στόχος θα ήταν η αναδιοργάνωση του κράτους βάσει της συµφωνίας της πλειοψηφίας των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων αντίστοιχα. Σε πιο λεπτοµερείς ρυθµίσεις σχετικά µε την αναδιοργάνωση του κράτους µε την οποία θα επιλυόταν και το κροατικό ζήτηµα θα προέβαινε η Συντακτική Βουλή, της οποίας τα µέλη θα προέκυπταν από ελεύθερες εκλογές. Στο σχέδιο επισηµαίνεται επίσης πως το Σύνταγµα του 1931 δεν µπορεί να υφίσταται και πως πρέπει να αντικατασταθεί από ένα ελεύθερο και δηµοκρατικό Σύνταγµα το οποίο θα εξασφάλιζε τη συνεργασία και τη συµµετοχή του λαού. Η πιο πρόσφορη διαδικασία για την εφαρµογή αυτού του σχεδίου θα ήταν η εξής:α) η Αντιβασιλεία θα έπρεπε να προχωρήσει στην ικανοποίηση των λαϊκών αιτηµάτων µε τη συγκρότηση µίας οικουµενικής κυβέρνησης η οποία θα αποτελείτο από κόµµατα και οµάδες µε αδιαµφισβήτητα λαϊκά ερείσµατα β) βασικό καθήκον αυτής της κυβέρνησης θα ήταν η προετοιµασία του εδάφους για τη συνταγµατική µεταρρύθµιση και η άµεση διάλυση της Βουλής γ) απαραίτητη ήταν επίσης η διεξαγωγή συνοµιλιών µε τους Κροάτες σχετικά µε την αναδιοργάνωση του κράτους και η διενέργεια ελεύθερων εκλογών για τη Συντακτική Βουλή. Η απαίτηση του DS για άµεση σύνταξη των βασικών άρθρων του νέου Συντάγµατος απορρίφθηκε από την πλευρά του RS, καθώς ακόµα δεν είχε επιλυθεί το κροατικό ζήτηµα. Θεωρήθηκε δηλαδή πως η συµµετοχή των Κροατών σε αυτή τη διαδικασία ήταν απαραίτητη και πως θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη και τα δικά τους αιτήµατα. Ωστόσο, το πιο ενδιαφέρον σηµείο της επιστολής του M. Trifunović ήταν η αναφορά στη φράση οµοσπονδιακό κράτος που υπήρχε στο σχέδιο του DS. Το γεγονός ότι ζητούσε από τον Lj.Davidović περαιτέρω διευκρινίσεις για τον όρο, προκειµένου να πάρει σαφή θέση το RS απέναντι στο προτεινόµενο σχέδιο του DS, δείχνει ακριβώς την καχυποψία, αλλά και τις βασικές διαφορές που 20 Ό.π., σσ

145 145 υπήρχαν ανάµεσα στα κόµµατα που αποτελούσαν την UO σχετικά µε τον τρόπο οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους. 21 Από την πλευρά του ο J.Jovanović εκ µέρους του SZS έστειλε επιστολή στον Lj. Davidović, η οποία συνοδευόταν και από ένα σχέδιο στο οποίο εκφραζόταν η άποψη του κόµµατος σχετικά µε τον τρόπο ανόδου των αντιπολιτευτικών κοµµάτων στην εξουσία και µε τη διαδικασία που έπρεπε να ακολουθηθεί, προκειµένου να επιλυθούν τα κρίσιµα εσωτερικά ζητήµατα. Βασικός συντάκτης του σχεδίου ήταν ο M.Gavrilović, σηµαντικό στέλεχος του SZS. Την ίδια µέρα κατά την οποία ο J.Jovanović παρέδιδε το σχέδιο στους Lj. Davidović και M.Trifunović, ο M.Gavrilović µετέβη στο Ζάγκρεµπ µε το σχέδιο, προκειµένου να έλθει σε συνεννόηση µε τον Maček. Το σχέδιο του M.Gavrilović παρουσιάζει διαφοροποιήσεις από το σχέδιο του DS σε σχέση µε τη διαδικασία που θα έπρεπε να ακολουθηθεί για την επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Αν και η ηγεσία του DS επέµεινε ότι έπρεπε να επιτευχθεί συµφωνία πάνω στις θεµελιώδεις αρχές του νέου Συντάγµατος, το σχέδιο του Gavrilović προέβλεπε άλλη διαδικασία. Λαµβάνοντας ως δεδοµένα τη διατήρηση της ενότητας του κράτους, τη διατήρηση της µοναρχίας και την ανάγκη κατοχύρωσης των αστικών και πολιτικών ελευθεριών, το σχέδιο προβλέπει τη διεξαγωγή συνοµιλιών µόνο σε σχέση µε την αναδιοργάνωση του κράτους για την οποία θα αποφάσιζαν οι πλειοψηφίες των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων αντιπροσώπων που θα συνέθεταν τη Συντακτική Βουλή. Στο σχέδιο επίσης προτεινόταν να συµπεριληφθούν οι προαναφερθείσες αδιαµφισβήτητες αρχές στο Θεµελιώδη Νόµο του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας. Ουσιαστικά το περιεχόµενο του σχεδίου του Gavrilović, το οποίο περιγράφει κυρίως τη διαδικασία που θα έπρεπε να ακολουθηθεί προς την επίλυση του ζητήµατος των σερβοκροατικών σχέσεων, αποτελεί µία προσπάθεια συµβιβασµού ανάµεσα στις απαιτήσεις και των δύο πλευρών. Αρκετά µάλιστα από τα βασικά σηµεία του περιέχονται και σε προγενέστερα σχέδια της UO και της SDK, ενώ συµπεριελήφθησαν και σηµεία τα οποία θα λειτουργούσαν κατευναστικά απέναντι στους πολιτικούς αντιπάλους.ο βασικός στόχος ήταν η ευρεία αποδοχή του σχεδίου και η ελαχιστοποίηση τυχόν αντιδράσεων. Συγκεκριµένα, η αναγνώριση των υφιστάµενων κρατικών συνόρων, του θεσµού της µοναρχίας και της δυναστείας στόχευαν στην αναίρεση κάθε κατηγορίας που θα µπορούσε να εκτοξευθεί από ανώτερους κυβερνητικούς και στρατιωτικούς κύκλους εναντίον της σερβικής και κροατικής αντιπολίτευσης για άσκηση αντικρατικής προπαγάνδας. Σύµφωνα µάλιστα και µε την άποψη του ιστορικού Ljubo Boban, το σχέδιο του SZS θα γινόταν ευκολότερα αποδεκτό και από το RS, το τρίτο µέλος της UO, το οποίο δεν ήταν καθόλου ευνοϊκά διακείµενο απέναντι στο σχέδιο του DS, το οποίο προέβλεπε ουσιαστικά την οργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους πάνω σε οµοσπονδιακές βάσεις. Εξάλλου, το σηµείο το οποίο αναφερόταν στην ανάγκη εσωτερικής αναδιοργάνωσης του κράτους, για την οποία θα αποφάσιζε η Συντακτική Βουλή, αποτελούσε µία από τις βασικές απαιτήσεις του Maček. Το 21 AJ, ZJJP, /408, Επιστολή του M.Trifunović προς τον Lj.Davidović, Βελιγράδι, 10 Ιουνίου Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ

146 146 γεγονός µάλιστα ότι το συγκεκριµένο σχέδιο περιελάµβανε τη βασική απαίτηση του ηγέτη της κροατικής αντιπολίτευσης, σε ορισµένο βαθµό την έθετε προ τετελεσµένου γεγονότος όσον αφορά τη σύναψη συµφωνίας µε την UO. 22 Παρά τη θετική ανταπόκριση του Maček στο σχέδιο του SZS, τα δύο άλλα κόµµατα της UO δεν έκρυψαν τη δυσαρέσκειά τους σε αυτή την πρωτοβουλία της ηγεσίας του SZS. Τόσο το DS όσο και το RS θεώρησαν πως αυτή η αυθαίρετη ενέργεια του M.Gavrilović απέβλεπε στο να διαδραµατίσει το κόµµα του καθοριστικό ρόλο στην προσπάθεια επίτευξης συµφωνίας µεταξύ των δύο αντιπολιτευτικών µετώπων. Ιδιαίτερα δυσαρεστηµένη ήταν η ηγεσία του DS, η οποία έως τότε είχε αναλάβει τις βασικές πρωτοβουλίες για τις συναντήσεις και τις διαβουλεύσεις τόσο µεταξύ των κοµµάτων της UO όσο και µεταξύ της UO και της SDK. Το γεγονός µάλιστα ότι είχε ταχθεί υπέρ της οµοσπονδιακής οργάνωσης του κράτους και εποµένως είχε προσεγγίσει περισσότερο από τα άλλα δύο κόµµατα τη SDK, την καθιστούσε ένα ιδιαίτερα αξιόπιστο και σηµαντικό µεσολαβητή στις συνοµιλίες και τις διαβουλεύσεις µεταξύ των δύο αντιπολιτεύσεων. Ωστόσο, µε αυτή την πρωτοβουλία του SZS, η οποία βρήκε απήχηση στην ηγεσία της SDK, το DS κινδύνευε να χάσει το µέχρι τότε σηµαντικό ρόλο του. Σε δηλώσεις τους µάλιστα στον τύπο, τα στελέχη του DS κατηγόρησαν και τον Maček για καιροσκοπισµό, καθώς, ενώ µέχρι τότε είχε ταχθεί εναντίον κάθε συγκεντρωτικής λύσης, αποδέχθηκε το σχέδιο του SZS στο οποίο δεν αναφερόταν εάν η µελλοντική µορφή διακυβέρνησης του κράτους θα ήταν συγκεντρωτική ή οµοσπονδιακή. 23 Οι µεγάλες διαστάσεις που είχε προσλάβει το ζήτηµα της επικύρωσης του Κονκορδάτου το καλοκαίρι του ίδιου του χρόνου και τα πολλά προβλήµατα που αντιµετώπιζε η κυβέρνηση Stojadinović έδωσαν το έναυσµα για νέες διεργασίες και ζυµώσεις στους κόλπους της UO και της SDK. Έτσι, το Σεπτέµβριο του 1937 επαναλήφθηκαν οι συνοµιλίες και οι διαβουλεύσεις µεταξύ των ηγεσιών της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης. Στις 25 Σεπτεµβρίου τα τρία κόµµατα της UO κατάφεραν να συµφωνήσουν και να συντάξουν ένα κοινό κείµενο, το οποίο και υπέβαλαν για έγκριση στην ηγεσία της κροατικής αντιπολίτευσης. Στο κείµενο, εκτός των άλλων, αναφερόταν η ανάγκη δηµιουργίας κοινού µετώπου το οποίο θα αποτελείτο από πέντε αντιπολιτευτικά κόµµατα, προσδιορίζονταν οι βασικές και αδιαπραγµάτευτες αρχές που θα έπρεπε να διέπουν τη διακυβέρνηση του γιουγκοσλαβικού κράτους καθώς και το µεταβατικό διάστηµα από την κατάργηση του Συντάγµατος του 1931 µέχρι την κατάρτιση νέου. 24 Στις 28 Σεπτεµβρίου έλαβε χώρα στο Ζάγκρεµπ συνάντηση των εκπροσώπων της UO και SDK, προκειµένου να συζητηθεί το συγκεκριµένο σχέδιο. Οι διαφορές που ανέκυψαν 22 Σε δηλώσεις που έκανε άλλωστε στον ξένο τύπο ο Maček ανέφερε πως είχε επιτευχθεί µεγάλη σύγκλιση µεταξύ των απόψεων του SZS και της κροατικής αντιπολίτευσης. Βλ. ενδεικτικά τη δήλωση που έκανε στον απεσταλµένο της τσεχοσλοβακικής εφηµερίδας Slovo στις αρχές Αυγούστου 1937: AJ, ZJJP, Stojkov, O stvaranju Bloka,σσ Πρβλ. Boban, Maček i politika, τ.1, σ Εφηµ. Politika, Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka,σσ AJ, ZJJP, /448, Σχέδιο Συµφωνίας της Ενωµένης Αντιπολίτευσης, Βελιγράδι, 25 Σεπτεµβρίου Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ

147 147 ήταν πολλές, καθώς τα στελέχη του HSS επεσήµαιναν πως το σχέδιο δεν ικανοποιούσε κάποιες από τις βασικές απαιτήσεις των Κροατών. Η βασική ένσταση της κροατικής ηγεσίας συνίστατο στο ότι δεν γινόταν καµία αναφορά στην ύπαρξη τριών ξεχωριστών εθνικών-πολιτικών οντοτήτων. Ο Maček από την πλευρά του παρέδωσε νέο σχέδιο στην αντιπολιτευτική ηγεσία του Βελιγραδίου, το οποίο διέφερε σηµαντικά από αυτό της 25 ης Σεπτεµβρίου. Έτσι γινόταν λόγος για την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, αναγνωριζόταν η ύπαρξη τριών εθνών, ενώ επισηµαινόταν πως η νέα κυβέρνηση θα έπρεπε να προβεί στην κατάργηση του Συντάγµατος του 1931, να προκηρύξει εκλογές για Συντακτική Βουλή και να εγγυηθεί την ορθή και ελεύθερη διενέργεια εκλογών, προκειµένου να εκφραστεί πλήρως η λαϊκή θέληση. Οι θεµελιώδεις διαφορές που υφίσταντο µεταξύ των δύο σχεδίων διαµόρφωσαν ένα ιδιαίτερα τεταµένο κλίµα στις σχέσεις µεταξύ των δύο αντιπολιτευτικών συνασπισµών. Ωστόσο, στη δεδοµένη στιγµή και ο Maček χρειαζόταν τη συνεργασία της UO, για να µπορέσει να ασκήσει µεγαλύτερη πίεση στον πρίγκιπα Παύλο, αλλά και η UO χρειαζόταν τη συµµαχία της SDK, για να µπορέσει ευκολότερα να έλθει στην εξουσία. Εξάλλου, η UO ήθελε τη συµφωνία και για έναν άλλο σηµαντικό λόγο:υπήρχε ο φόβος, µήπως τελικά επέλθει συµφωνία µεταξύ του Stojadinović και του Vladko Maček, πράγµα που φυσικά θα περιθωριοποιούσε και θα αποδυνάµωνε πολιτικά τα σερβική αντιπολίτευση. Έτσι, από τις 28 Σεπτεµβρίου έως τις 2 Οκτωβρίου έλαβαν χώρα πολλές συζητήσεις, προκειµένου να επιτευχθεί ο πολυπόθητος συµβιβασµός. 25 Aποτέλεσµα αυτών των συνεχών επαφών και της ανταλλαγής απόψεων ήταν η Συµφωνία που υπογράφτηκε στις 8 Οκτωβρίου 1937 µεταξύ των κροατικών και των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων. Όπως είχε συµφωνηθεί νωρίτερα, ένα αντίγραφο της συµφωνίας δόθηκε στον πρίγκιπα Παύλο, ενώ στις 10 Οκτωβρίου δηµοσιεύθηκε στον ηµερήσιο τύπο.τη συµφωνία υπέγραψαν οι Vladko Maček και A. Pribićević ως ηγέτες του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού,και οι A.Stanojević, Lj. Davidović και J.M.Jovanović ως αρχηγοί της UO. Συµφωνήθηκε ότι ο µόνος ορθός δρόµος για την έξοδο από αυτή την κρίσιµη κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η χώρα ήταν να έλθει στην εξουσία µία κυβέρνηση, η οποία θα αποτελείτο από τους εκπροσώπους όλων των πολιτικών κοµµάτων. Κατά την ανάληψη της εξουσίας, το νέο κυβερνητικό σχήµα, θα έπρεπε να εκδώσει προσωρινό νόµο µε τον οποίο θα καταργείτο το Σύνταγµα του 1931 και θα εξασφαλίζονταν ορισµένες αδιαµφισβήτητες βασικές αρχές: α)το πολίτευµα του γιουγκοσλαβικού κράτους θα έπρεπε να είναι κληρονοµική, συνταγµατική και κοινοβουλευτική µοναρχία β) θα αναγνωριζόταν η δυναστεία των Καραγιώργεβιτς γ) τη βασιλική εξουσία θα ασκούσε η αντιβασιλεία µέχρι την ενηλικίωση του διαδόχου Πέτρου Β δ) θα κατοχυρώνονταν οι αστικές και πολιτικές ελευθερίες ε) θα κατοχυρωνόταν το κοινοβουλευτικό σύστηµα διακυβέρνησης. Η Συντακτική Βουλή θα ψήφιζε Σύνταγµα το οποίο θα ήταν προϊόν της απόφασης της πλειοψηφίας των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων αντίστοιχα. Την ίδια µέρα θα προκηρυσσόταν δίκαιος και δηµοκρατικός εκλογικός νόµος και θα προκηρύσσονταν εκλογές για τη 25 Stojkov, O stvaranju Bloka, σσ

148 148 Συντακτική Βουλή.Από το περιεχόµενο της Συµφωνίας είναι φανερό ότι είχε επέλθει συµβιβασµός µεταξύ των δύο πλευρών. Έτσι µετά από πρόταση και αξίωση του Vladko Maček, στο κείµενο της συµφωνίας αναγνωρίστηκε η ύπαρξη σερβικού και κροατικού λαού, συµπεριλήφθηκε η διατύπωση που υπήρχε και στο κείµενο των Ψηφισµάτων του Ζάγκρεµπ το 1932 σχετικά µε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, ασκήθηκε κριτική όχι µόνο στο Σύνταγµα του 1931, αλλά και σε αυτό του 1921, και τέλος επισηµάνθηκε πως η κυβέρνηση Stojadinović, η οποία στηριζόταν στο Σύνταγµα του 1931, δεν τύγχανε αποδοχής ούτε από τους Κροάτες ούτε από τους Σέρβους.Από την άλλη πλευρά, ο Vladko Maček ικανοποίησε τις απαιτήσεις της UO σχετικά µε την αναγνώριση της δυναστείας των Καραγιώργεβιτς και συναίνεσε στην είσοδο του HSS σε µία συλλογική κοµµατική κυβέρνηση, σε αντίθεση µε τις προγενέστερες προτάσεις που είχε κάνει στον πρίγκιπα Παύλο για συγκρότηση υπηρεσιακής κυβέρνησης, η οποία θα προλείαινε το έδαφος για την αναδιοργάνωση του κράτους. 26 Η απήχηση της Συµφωνίας ήταν µεγάλη στους σερβικούς και κροατικούς κύκλους, καθώς αναπόφευκτα εντασσόταν σε µία πλειάδα σχεδίων, προτάσεων και συµφωνιών σχετικά µε τα φλέγοντα ζητήµατα που ταλάνιζαν τον εσωτερικό βίο του κράτους. Όχι µόνο έφερε την υπογραφή των πιο σηµαντικών σερβικών και κροατικών πολιτικών φορέων, αλλά το περιεχόµενό της σχετιζόταν άµεσα µε το ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων. Ουσιαστικά, µαζί µε το κοινό ψήφισµα των ηγεσιών των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων το οποίο είχε υποβληθεί στις 30 Μαΐου 1935 και στρεφόταν ανοικτά εναντίον της κυβέρνησης του Bogoljub Jeftić, η Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου συγκαταλέγεται στα πιο σηµαντικά πολιτικά κείµενα που συντάχθηκαν µετά το Οι δηλώσεις τόσο των µελών της κυβέρνησης του Stojadinović, όσο και του πρίγκιπα Παύλου ήταν ιδιαίτερα επικριτικές αναφορικά µε το περιεχόµενο της Συµφωνίας. Ειδικότερα, τα κυβερνητικά στελέχη επεσήµαναν ότι ουσιαστικά παρέµενε ακόµη ανοικτό το κροατικό ζήτηµα και πως η διαδικασία που προβλεπόταν από τη Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου ισοδυναµούσε µε πραξικόπηµα. Επιπλέον, υπεραµύνθηκαν της πολιτικής τους γύρω από τη διατήρηση της εθνικής και κρατικής ενότητας και τόνισαν ότι µόνο µέσα στα πλαίσια που όριζε το Σύνταγµα του 1931 µπορούσε να επιτευχθεί λύση, η οποία θα ικανοποιούσε το σύνολο της χώρας και του λαού. 27 Ωστόσο, άλλοι πολιτικοί σχηµατισµοί οι οποίοι βρίσκονταν εκτός της UO αντιµετώπισαν θετικά τη Συµφωνία. Το Κοµµουνιστικό Κόµµα της Γιουγκοσλαβίας, στα πλαίσια της έντονης δράσης που είχε αναπτύξει εκείνη την περίοδο για τη δηµιουργία ενός ευρέος αντιφασιστικού λαϊκού µετώπου, τάχθηκε ανοικτά υπέρ του περιεχοµένου της συµφωνίας. Συγκεκριµένα, τη χαρακτήρισε ως ένα µεγάλο βήµα προς τη συναδέλφωση όλων των λαών της Γιουγκοσλαβίας, προς τη συσπείρωση όλων των δηµοκρατικών και προοδευτικών δυνάµεων στον αγώνα 26 Για το πλήρες κείµενο της Συµφωνίας βλ. Triumf misli narodnog sporazuma(ο θρίαµβος της ιδέας της εθνικής συµφωνίας), Ζάγκρεµπ 1938, σσ Βλ. επίσης παράρτηµα, αρ.3, σσ Εφηµ. Politika, Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka, σ.293.

149 149 εναντίον των υπολειµµάτων της στρατιωτικής φασιστικής δικτατορίας και των αντιλαϊκών µέτρων που είχαν ληφθεί από το 1918 και εξής. 28 Θετικές απόψεις εξέφρασε και ο Živko Topalović, ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόµµατος, ο οποίος στο χρονικό διάστηµα είχε προσπαθήσει να ενταχθεί χωρίς επιτυχία στους κόλπους της UO. Σε ένα ειδικό φυλλάδιο εξέφρασε την ικανοποίησή του για το γεγονός ότι η συµφωνία προέβλεπε κατά πρώτο λόγο τον εκδηµοκρατισµό της πολιτικής ζωής και έπειτα την επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Παράλληλα, βέβαια, επέκρινε τους συντάκτες του κειµένου, επειδή δεν προσδιόρισαν επακριβώς τα κόµµατα τα οποία είχαν ερείσµατα στο λαό. 29 Από την πλευρά τους, τα µέλη της UO και της SDK µετά τη σύναψη της Συµφωνίας της 8 ης Οκτωβρίου, ανέπτυξαν έντονη δραστηριότητα, η οποία συνίστατο κυρίως στην προσπάθεια διαφώτισης της κοινής γνώµης σχετικά µε το περιεχόµενο και τους στόχους της Συµφωνίας, καθώς και στην προσπάθεια συντονισµού των περαιτέρω ενεργειών, προκειµένου να καταστούν υλοποιήσιµα τα όσα είχαν συµφωνηθεί. Ωστόσο, οι ηγεσίες της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης προέβησαν σε αντιφατικές και διαφορετικές ερµηνείες του κειµένου, οι οποίες στην ουσία αντικατόπτριζαν τις διαφορετικές προσδοκίες της κάθε πλευράς. Συγκεκριµένα, τα ηγετικά στελέχη του RS εµφανίστηκαν πεπεισµένα πως η Συµφωνία δεν προέβλεπε σε καµία περίπτωση οµοσπονδοποίηση της Γιουγκοσλαβίας, πως διαφυλασσόταν η ενότητα του κράτους και πως τελικά οι Σέρβοι και οι Κροάτες θα συµφωνούσαν στην εφαρµογή του συστήµατος της ευρείας αυτοδιοίκησης. Με αυτόν τον τρόπο το κράτος θα µετατρεπόταν σε έναν ευνοµούµενο και αρµονικό πολιτικό οργανισµό, του οποίου τα µέλη θα ζουν σε συνθήκες πλήρους ισοτιµίας και αµοιβαίου σεβασµού. 30 Και η ηγεσία του DS δηµόσια υποστήριξε τη συµφωνία, αναφέροντας πως παρείχε τη δυνατότητα ελεύθερης ανταλλαγής απόψεων πάνω σε κρίσιµα θέµατα και πως µπορούσε να συµβάλει στην ανάπτυξη της γιουγκοσλαβικής ιδέας πάνω σε υγιείς βάσεις. Τα στελέχη του κόµµατος εξέφρασαν επίσης την πεποίθηση πως θα επιλύονταν κάποια σοβαρά κοινωνικά και πολιτικά προβλήµατα, θα αποκαθίστατο η δηµοκρατία και πως θα επικρατούσε η ηρεµία και η τάξη στη χώρα. 31 Πιο ένθερµος υποστηρικτής της συµφωνίας ήταν το SZS. Ο Jovan Jovanović, απευθυνόµενος µε επιστολή του σε οπαδούς του κόµµατος στην Ερζεγοβίνη, ανέφερε πως η Συµφωνία αποτελούσε σταθµό στις σερβοκροατικές σχέσεις, καθώς οι 28 Εφηµ.Proleter, Πρβλ. Stojkov, O stvaranju Bloka, σ.295. Για περισσότερες λεπτοµέρειες σχετικά µε τις σχέσεις του Κοµµουνιστικού Κόµµατος Γιουγκοσλαβίας µε την UO βλ. κατωτ.σ Živko Topalović, Sporazum Udružene Opozicije(Η Συµφωνία της Ενωµένης Αντιπολίτευσης), Βελιγράδι 1937 στο: AJ,ZJJP, / Βλ. ενδεικτικά Miloš Trifunović o sporazumu(ο Miloš Trifunović σχετικά µε τη συµφωνία),1938, Petranović-Zečević, Jugoslovenski federalizam,τ.1, σσ Στο ίδιο πνεύµα κινείται και µία επιστολή που έστειλε ο Lazar Marković στην εφηµερίδα Vreme ως απάντηση στις αρνητικές κριτικές που είχαν ασκηθεί. AJ, ZJJP, /480, Lazar Marković, Povodom Kritike Sporazuma sa Hrvatima(Σχετικά µε την κριτική που ασκήθηκε στη Συµφωνία µε τους Κροάτες), Βελιγράδι, 5 Νοεµβρίου Demokratsko Saopštenje Prijateljima. Šta donosi sporazum zemlji i narodu?(κοινοποίηση του ηµοκρατικού Κόµµατος στους οπαδούς. Τι φέρνει η συµφωνία στη χώρα και στο λαό;), Βελιγράδι, 1 Νοεµβρίου 1937, Petranović-Zečević, Jugoslovenski federalizam,τ.1, σσ

150 150 Κροάτες µέσω της υπογραφής του Maček αναγνώριζαν το γιουγκοσλαβικό κράτος και τη δυναστεία των Καραγιώργεβιτς. Με αυτόν τον τρόπο εξαλείφθηκε κάθε αµφιβολία για τις πραγµατικές προθέσεις των Κροατών απέναντι στο κράτος. Ήταν, εποµένως, προς το συµφέρον του σερβικού και του κροατικού λαού η αποδοχή της Συµφωνίας, καθώς αποτελούσε τη µόνη εγγύηση ασφάλειας, σταθερότητας και προστασίας από τους εξωτερικούς κινδύνους. 32 Ο Maček από τη δική του πλευρά ήταν πιο επιφυλακτικός. Σε λόγο που εκφώνησε στις 23 Οκτωβρίου 1937 στο Ζάγκρεµπ κατά τη διάρκεια της πρώτης συνάντησης που είχε µε τους ηγέτες της UO, εξέφρασε απλά την ικανοποίησή του από τη Συµφωνία, καθώς µε αυτή εξαλείφθηκαν οι προκαταλήψεις και η καχυποψία που υπήρχαν έως τότε στις σχέσεις των Σέρβων και των Κροατών. Εξέφρασε επίσης την ελπίδα πως οι δύο λαοί θα µπορούσαν πλέον να εκφράζονται ελεύθερα. 33 Σε δηλώσεις όµως που έκανε προς τον τύπο την ίδια περίπου εποχή, αποστασιοποιήθηκε ανοικτά από τη θέση του Lj. Davidović ότι η Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου αποτελούσε ένα σηµαντικό βήµα προς τη δηµιουργία ενός γιουγκοσλαβικού έθνους, επισηµαίνοντας πως οι Σέρβοι και οι Κροάτες αποτελούν δύο διαφορετικούς λαούς. 34 Επρόκειτο για εκ διαµέτρου αντίθετες ερµηνείες και δηλώσεις µε τις οποίες διαιωνιζόταν το µεγάλο χάσµα που χώριζε τα δύο αντιπολιτευτικά στρατόπεδα. Συνεπώς, παρά τη µεγάλη απήχηση της συµφωνίας σε πολιτικούς κύκλους του εσωτερικού και του εξωτερικού καθώς και στον εγχώριο και ξένο τύπο, 35 δεν επιτεύχθηκε η πραγµατική και ουσιαστική προσέγγιση µεταξύ της UO και της SDK. Η βελτίωση των σχέσεών τους ήταν προσωρινή και υπόκειταν σε συγκυριακούς παράγοντες. Τα µόνα δείγµατα της µετέπειτα κοινής πορείας τους αποτελούν το ψήφισµα που συνέταξαν στις 15 Αυγούστου 1938, µε αφορµή τη διήµερη επίσκεψη του Maček στο Βελιγράδι, και η κοινή κάθοδος στις βουλευτικές εκλογές το εκέµβριο του ίδιου χρόνου. Στο ψήφισµα επιβεβαίωσαν την προσήλωσή τους στις αρχές και το πνεύµα της Συµφωνίας της 8 ης Οκτωβρίου και εξέφρασαν τη µεγάλη ανησυχία τους για τις διεθνείς εξελίξεις και ειδικότερα για την προσάρτηση της Αυστρίας στη 32 Pismo Jovana Jovanovića prijateljima(επιστολή του Jovan Jovanović προς τους φίλους), Βελιγράδι, 3 Νοεµβρίου 1937, ό.π., σσ Reč G.Dr. Mačeka na Večeri u Farkašiću(Οµιλία του Maček στο Farkašić), Ζάγκρεµπ, 23 Οκτωβρίου 1937, ό.π., σσ Radojević, Opozicija, σ Χαρακτηριστικό δείγµα της απήχησης που είχε η Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου στο εξωτερικό και ειδικότερα στους Γιουγκοσλάβους µετανάστες που βρίσκονταν στη υτική Ευρώπη και τη Βόρεια και Νότια Αµερική, αποτελεί το σχετικό αφιέρωµα της εφηµερίδας Jugoslavenski Glasnik, η οποία εκδιδόταν στο Σαντιάγο από τις γιουγκοσλαβικές κοινότητες της Χιλής, του Περού και της Βολιβίας. Στο φύλλο της 1 ης εκεµβρίου 1937, µε αφορµή τη 19 η επέτειο δηµιουργίας του γιουγκοσλαβικού κράτους, γίνεται διεξοδική αναφορά στο κείµενο της συµφωνίας, στις αντιδράσεις που προκλήθηκαν στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας καθώς και στις δηλώσεις του Vladko Maček στον εγχώριο και ξένο τύπο. Με αφορµή µάλιστα αυτό το γεγονός, οι συντάκτες της εφηµερίδας παίρνουν θέση υπέρ ενός ενιαίου και ισχυρού γιουγκοσλαβικού κράτους, επισηµαίνοντας πως σε καµία περίπτωση δεν θα έπρεπε να µείνει στα χαρτιά η Συµφωνία, αλλά να καταβληθεί κάθε προσπάθεια από τη σερβική και κροατική πολιτική ηγεσία, προκειµένου να καταστεί υλοποιήσιµη. Εφηµ. Jugoslavenski Glasnik, , AJ, ZJJP, /300.

151 151 Γερµανία και την κρίση στη Τσεχοσλοβακία, χωρίς ωστόσο να προσδιορίσουν τις περαιτέρω ενέργειές τους. 36 Ακόµη και κατά την κοινή κάθοδό τους στις εκλογές του εκεµβρίου δεν µπόρεσαν να κρύψουν τις διαφωνίες τους. Έτσι κατά τη διάρκεια του εκλογικού αγώνα, η µεν UO έδινε έµφαση στον εκδηµοκρατισµό της πολιτικής ζωής, ενώ η SDK και ιδιαίτερα το HSS εστίαζαν την προσοχή τους στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα γράφονταν στην εφηµερίδα Hrvatski Dnevnik, όργανο του HSS, σχετικά µε αυτήν την εκλογική συνεργασία:.πρόκειται για µία τεχνητή συµµαχία, η οποία δηµιουργήθηκε, εξαιτίας του κακού εκλογικού νόµου Εµείς κατά πρώτο λόγο ενδιαφερόµαστε για τη δική µας εκλογική δύναµη και για τη συσπείρωση όλο και περισσοτέρων Κροατών γύρω από τον Maček και τους υποψηφίους του, δηλαδή αυτούς που ανήκουν στο κροατικό εθνικό κίνηµα. Στους υπόλοιπους υποψηφίους ευχόµαστε κάθε επιτυχία. Η στάση µας απέναντί τους θα εξαρτηθεί από τη συµπεριφορά και τη στάση που θα κρατήσουν µετά τις εκλογές. 37 Παρόλο που η αντιπολιτευτική συµµαχία έλαβε ένα µεγάλο αριθµό ψήφων στις εκλογές, φέρνοντας σε πολύ δύσκολη θέση την κυβέρνηση Stojadinović µε την εξασφάλιση µίας σχετικής µόνο νίκης, οι δύο αντιπολιτευτικοί συνασπισµοί δεν κατόρθωσαν να βρουν ένα κοινό σηµείο αναφοράς. Η πτώση της κυβέρνησης Stojadinović και η άνοδος του Dragiša Cvetković στην εξουσία άλλαξαν τα πολιτικά δεδοµένα και άνοιξαν το δρόµο για µία νέα διαδικασία προς την επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Οι επαφές µεταξύ της Ενωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης και του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού και η υπογραφή της Συµφωνίας της 8 ης Οκτωβρίου 1937 οδήγησαν προσωρινά και µόνο στην εξοµάλυνση των σερβοκροατικών σχέσεων. Τόσο η σερβική όσο και η κροατική αντιπολιτευτική ηγεσία δεν στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων, καθώς προέβαιναν σε αντιφατικά σχόλια και έδιναν διαφορετικές ερµηνείες στο περιεχόµενο της συµφωνίας, την οποία άλλωστε υπονόµευσαν έµµεσα µε τη µετέπειτα δράση τους. Παρόλο που η Συµφωνία του 1937 συνιστά αναµφίβολα ένα σηµαντικό πολιτικό κείµενο που έθεσε επί τάπητος το ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων, δεν αξιοποιήθηκε πολιτικά και γρήγορα µετατράπηκε, εξαιτίας της αδυναµίας της σερβικής και της κροατικής αντιπολίτευσης να προωθήσουν ενιαίους πολιτικούς στόχους, σε ένα κείµενο χωρίς ουσιαστικό αντίκρυσµα. Αυτές οι εξελίξεις απογοήτευσαν ένα πολύ σηµαντικό τµήµα των κροατικών και σερβικών πληθυσµών το οποίο προσδοκούσε µία λύση που θα εξοµάλυνε τις σερβοκροατικές σχέσεις και κατά συνέπεια το οδήγησαν σε άλλους πολιτικούς χώρους που προωθούσαν αποκλειστικά και µόνο τους κροατικούς και τους σερβικούς εθνικούς στόχους. 36 Saopštenje sa sastanka pretstavnika Bloka narodnog sporazuma(ανακοίνωση από τη συνάντηση των εκπροσώπων του µετώπου εθνικής συµφωνίας), Βελιγράδι, 15 Αυγούστου 1938, στο Petranović- Zečević, Jugoslovenski federalizam,τ.1, σσ Πρβλ. Boban, Maček i politika,τ.1,σσ Εφηµ. Hrvatski Dnevnik, Πρβλ. Radojević, Opozicija, σσ

152 152 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΙΑΣΤΗΜΑ Μία σηµαντική πτυχή της προβληµατικής γύρω από την πορεία των σερβοκροατικών σχέσεων κατά τη δεκαετία του 30 συνιστά αναµφίβολα η στάση που τήρησε το Κοµµουνιστικό Κόµµα Γιουγκοσλαβίας(Komunistička Partija Jugoslavije, στο εξής KPJ) απέναντι στο εθνικό ζήτηµα. Τόσο για την κατανόηση όσο και για την ερµηνεία συγκεκριµένων επιλογών του, πρέπει να ληφθούν υπόψη όχι µόνο ενδογενείς, αλλά και εξωτερικοί παράγοντες που συνέβαλαν καταλυτικά στη διαµόρφωση των εκάστοτε θέσεων του κόµµατος. Το 1935 αποτελεί µία χρονολογία ορόσηµο για το KPJ, καθώς στα πλαίσια των γενικότερων κατευθύνσεων και στόχων της Κοµιντέρν(7 ο συνέδριο), υιοθετείται η πολιτική της συγκρότησης του Λαϊκού Μετώπου για την αντιµετώπιση του φασισµού, γεγονός το οποίο θα µεταβάλει ριζικά τη στάση του συγκεκριµένου κόµµατος στο εθνικό ζήτηµα. Οι σηµαντικότερες πηγές που χρησιµοποιήθηκαν είναι αποσπάσµατα από τα πρακτικά συνεδριάσεων της Κεντρικής Επιτροπής του KPJ και των αποφάσεων κοµµατικών συνεδρίων που περιέχονται στη θεµατική συλλογή πηγών για την ιστορία της Γιουγκοσλαβίας που επιµελήθηκε ο Branko Petranović, καθώς και αποσπάσµατα άρθρων από το επίσηµο όργανο του κόµµατος, την εφηµερίδα Proleter που εκδίδετο στο Βελιγράδι. Στη σχετική βιβλιογραφία σηµαντική θέση κατέχει η συλλογική µελέτη που εξέδωσε το 1963 για την Ιστορία της Ένωσης Κοµµουνιστών της Γιουγκοσλαβίας το Ινστιτούτο Μελέτης της Ιστορίας του Εργατικού Κινήµατος. 1 Από τα µεταγενέστερα έργα ξεχωρίζουν η µελέτη του Branislav Gligorijević για τη στάση της Κοµιντέρν απέναντι στο γιουγκοσλαβικό και το σερβικό ζήτηµα καθώς και το έργο του Aleksa Djilas που καλύπτει την ιστορία του KPJ στο χρονικό διάστηµα Αν και δεν στερούνται προκαταλήψεων, δίνουν µία αρκετά εµπεριστατωµένη εικόνα για το ζήτηµα που µας ενδιαφέρει. 2 1 Rodoljub Čolaković Dragoslav Janković -Pero Morača(επιµ.), Pregled Istorije Saveza Komunista Jugoslavije(Επισκόπηση της Ιστορίας της Ένωσης Κοµµουνιστών της Γιουγκοσλαβίας), Institut za izučavanje radničkog pokreta, Βελιγράδι Branislav Gligorijević, Kominterna, Jugoslovensko i srpsko pitanje(η Κοµιντέρν,το γιουγκοσλαβικό και το σερβικό ζήτηµα),institut za Savremenu Istoriju, Βελιγράδι Aleksa Djilas, The Contested Country.YugoslavUnity and Communist Revolution, , Harvard University Press, Λονδίνο 1991.

153 153 1.Το Κοµµουνιστικό Κόµµα Γιουγκοσλαβίας και το εθνικό ζήτηµα στο χρονικό διάστηµα Το KPJ προέκυψε από τη συνένωση των σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων των περιοχών που περιελήφθησαν στο νεοσύστατο Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων υπό την αιγίδα του σερβικού σοσιαλδηµοκρατικού κόµµατος. Στο ιδρυτικό συνέδριο του 1919 που έλαβε χώρα στο Βελιγράδι, πήρε το όνοµα Ενωµένο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα Γιουγκοσλαβίας (Ujedinjena Socijalistička Radnička Partija Jugoslavije).Λίγο αργότερα, προσχώρησε στην Τρίτη Κοµµουνιστική ιεθνή(κοµιντέρν) και τον Ιούνιο του 1920 µετονοµάστηκε σε κοµµουνιστικό. 3 Η πορεία και η δράση του νέου κόµµατος συνδέθηκε αναπόφευκτα µε την περίπλοκη και ρευστή πραγµατικότητα του γιουγκοσλαβικού κράτους, της οποίας βασική συνισταµένη ήταν το εθνικό ζήτηµα. Η στάση που τήρησε κατά καιρούς ήταν συνάρτηση των ποικίλων εσωτερικών διεργασιών και αντιθέσεων, της ετερογενούς σύνθεσής του, της ιδιάζουσας θέσης στην οποία βρίσκονταν όλα τα κοµµουνιστικά κόµµατα της Βαλκανικής αναφορικά µε το εθνικό ζήτηµα και φυσικά του διεθνούς παράγοντα. Στο χρονικό διάστηµα από την ίδρυση του KPJ έως την υιοθέτηση της πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου µπορούµε να διακρίνουµε τρεις περιόδους:α) από το 1919 έως το 1922, β) από το 1923 έως το 1928 και γ) από το 1929 έως το Κατά την πρώτη περίοδο, το KPJ αντιµετώπισε το εθνικό ζήτηµα υπό το πρίσµα των αισιόδοξων προσδοκιών που είχε προκαλέσει στην αρχή η γιουγκοσλαβική ενοποίηση. Συγκεκριµένα, θεώρησε πως η ίδρυση του γιουγκοσλαβικού κράτους ήταν ένα πολύ θετικό βήµα προς τη συγχώνευση των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων σε ένα έθνος. Εξάλλου, θεωρούσε πως οι διαφορές µεταξύ τους ήταν αµελητέες και θα εξαφανίζονταν σταδιακά µε την ανάπτυξη µίας ενιαίας αγοράς, ενός ενιαίου διοικητικού και νοµικού συστήµατος, καθώς και µε την ενιαία εκπαίδευση. Προσδοκούσε λοιπόν ότι το ενιαίο γιουγκοσλαβικό κράτος θα ήταν παράγοντας ειρήνης, σταθερότητας και αλληλεγγύης µεταξύ των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και πως η µελλοντική κοινωνική επανάσταση θα οδηγούσε στην κατάργηση των κοινωνικών τάξεων και τη δηµιουργία µίας αρµονικής κοινωνίας. 5 Κατά τη δεύτερη περίοδο, το εθνικό ζήτηµα κυριάρχησε στην πολιτική δραστηριότητα και τις εσωτερικές διεργασίες του KPJ. Καταλυτικό ρόλο σε αυτό διαδραµάτισε αναµφισβήτητα η πολιτική της Κοµιντέρν, η οποία, 3 Paul Shoup, Communism and the Yugoslav National Question, Columbia University Press, Νέα Υόρκη-Λονδίνο 1968, σσ Βλ. επίσης Djilas, The Contested Country,σ Djilas, The Contested Country,σσ.61κ.ε. 5 Ό.π.,σσ Πρβλ.Wayne S. Vucinich, Nationalism and Communism,Wayne S.Vucinich (επιµ.), Contemporary Yugoslavia.Twenty years of Socialist Experiment,Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες 1969, σσ.236 κ.ε.

154 154 αναγνωρίζοντας τη δυναµική των εθνικών ζητηµάτων στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, προέτρεψε τα κοµµουνιστικά κόµµατα να ενσωµατώσουν στα προγράµµατά τους βασικά αιτήµατα εθνικών µειονοτικών κινηµάτων που δρούσαν στο εσωτερικό των βαλκανικών κρατών. Βασικός πυρήνας της αντίληψης που κυριαρχούσε στα καθοδηγητικά όργανα της Κοµιντέρν ήταν η λενινιστική αρχή της διεκδίκησης του δικαιώµατος εθνικής αυτοδιάθεσης των λαών µέχρι και του σηµείου απόσχισής τους. Η αλλαγή στην πολιτική του KPJ απέναντι στο εθνικό ζήτηµα άρχισε να εκδηλώνεται ήδη στο 2 ο συνέδριο του κόµµατος στη Βιέννη το Μάϊο του 1923, όπου διατυπώθηκε η αναγκαιότητα αναθεώρησής της. Η µεταβολή αυτή αποκρυσταλλώθηκε στο 3 ο συνέδριο τον Ιανουάριο του 1924, όπου αναγνωρίστηκε η σηµασία του εθνικού ζητήµατος στη Γιουγκοσλαβία και ειδικότερα της διαµάχης µεταξύ Κροατών και Σέρβων, παρά τις αντιδράσεις της λεγόµενης δεξιάς πτέρυγας υπό τον Sima Marković, η οποία υποστήριζε τη διατήρηση της γιουγκοσλαβικής ενότητας. Η εσωκοµµατική διένεξη αναφορικά µε το εθνικό ζήτηµα κατέληξε στην υιοθέτηση της νέας πολιτικής γραµµής στο 4 ο συνέδριο τον Οκτώβριο του 1928 στη ρέσδη, όπου διατυπώθηκε η άποψη ότι το εθνικό ζήτηµα στη Γιουγκοσλαβία περιέκλειε σηµαντική επαναστατική δυναµική. Ως αποτέλεσµα αυτής της εκτίµησης, υιοθετήθηκε η θέση του δικαιώµατος αυτοδιάθεσης µέχρι και του σηµείου απόσχισης από το γιουγκοσλαβικό κράτος κάθε εθνότητας και µειονότητας. 6 Το χρονικό διάστηµα αποτέλεσε στην ουσία µία µεταβατική περίοδο για το KPJ. Από τη µία πλευρά παρατηρήθηκε µία συντήρηση της πολιτικής που ακολουθήθηκε την προηγούµενη περίοδο, ενώ από την άλλη πλευρά δροµολογήθηκαν εξελίξεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό, οι οποίες προδίκαζαν σηµαντικές αλλαγές στη στάση του κόµµατος απέναντι στο εθνικό ζήτηµα. Συγκεκριµένα, τις εσωτερικές εξελίξεις σφράγισε η εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου, ενώ η άνοδος του ναζισµού και του φασισµού διαµόρφωσαν νέα δεδοµένα στο διεθνές σκηνικό Οι οργανωτικές και πολιτικές αλλαγές στο KPJ Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της δεκαετίας του 30 έλαβαν χώρα στο εσωτερικό του KPJ θεµελιώδεις αλλαγές που έµελλαν να επηρεάσουν καθοριστικά τη στάση του απέναντι σε κρίσιµα εσωτερικά και διεθνή ζητήµατα. Έως τότε το κόµµα αντιµετώπιζε σοβαρά προβλήµατα που οφείλονταν σε πολλούς και αλληλένδετους παράγοντες, όπως ήταν οι διώξεις που είχαν υποστεί τα στελέχη του τόσο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 20- το κόµµα είχε τεθεί στην παρανοµία ήδη από το όσο και κατά τη διάρκεια του δικτατορικού καθεστώτος του βασιλιά Αλεξάνδρου, καθώς και οι οξύτατες ενδοκοµµατικές διαµάχες που είχαν αποδυναµώσει σηµαντικά την οργανωτική δοµή του. Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει από το 1932 και εξής, όταν η όξυνση των οικονοµικών, κοινωνικών, πολιτικών και εθνικών 6 Gligorijević, Kominterna, σσ.106κ.ε. Πρβλ. Djilas, The Contested Country,σσ Branko Petranović, Istorija Jugoslavije ,(Ιστορία της Γιουγκοσλαβίας ), τ.1:kraljevina Jugoslavija (Η µοναρχική Γιουγκοσλαβία ),Nolit, Βελιγράδι 1988, σσ.213κ.ε.

155 155 προβληµάτων στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους δηµιούργησαν προϋποθέσεις για ενίσχυση των ερεισµάτων του KPJ στις ευρύτερες λαϊκές µάζες. Εξάλλου, η προσχώρηση νέων στελεχών που διέθεταν τόσο την απαραίτητη θεωρητική κατάρτιση όσο και την οργανωτική εµπειρία, και κυρίως δεν είχαν προλάβει να αναλωθούν στις εσωκοµµατικές έριδες του παρελθόντος προσέδωσε µία ανανεωτική πνοή στο κόµµα. Χαρακτηριστικό δείγµα των µεγάλων και ραγδαίων αλλαγών που έγιναν στο εσωτερικό του KPJ είναι το γεγονός ότι στις αρχές του 1932 αριθµούσε µόλις µερικές εκατοντάδες µέλη και µέχρι τα τέλη του 1934 αυτός ο αριθµός είχε φτάσει τις Σε αυτό το µικρό χρονικό διάστηµα το KPJ κατόρθωσε να µεταστρέψει το αρνητικό κλίµα και να υπερβεί την αποµόνωση στην οποία είχε περιέλθει κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 20. Έτσι, τα στελέχη του διαδραµάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στις µαζικές απεργίες και διαδηλώσεις που γίνονταν εναντίον του δικτατορικού καθεστώτος και µπόρεσαν εποµένως να προσεγγίσουν τα ευρύτερα λαϊκά στρώµατα.τα συνθήµατα και η δράση του KPJ βρήκαν ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος στην πανεπιστηµιακή νεολαία, η οποία είχε ριζοσπαστικοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και συµµετείχε όλο και πιο ενεργά σε αντιφασιστικές εκδηλώσεις. 8 Φυσικά όλες οι παραπάνω πολιτικές και οργανωτικές αλλαγές προϊώνιζαν και την αλλαγή πλεύσης στο εθνικό ζήτηµα. Η 4 η Συνδιάσκεψη του κόµµατος, η οποία έλαβε χώρα στη Λιουµπλιάνα το εκέµβριο του 1934, ήταν ένα πρώτο δείγµα αυτής της αλλαγής. Συγκεκριµένα, αναγνωρίστηκε ότι στο παρελθόν είχαν γίνει λάθη στην άσκηση της πολιτικής απέναντι στο εθνικό ζήτηµα, καθώς η στάση του KPJ δεν ήταν πάντα ξεκάθαρη. Επιπλέον, επισηµάνθηκαν οι µεγάλες αλλαγές που έλαβαν χώρα στο διεθνές σκηνικό µε σηµαντικότερη την άνοδο του ναζισµού και τη σταδιακά αυξανόµενη επιθετικότητα των φασιστικών χωρών, οι οποίες προσπαθούσαν να εκµεταλλευθούν τα εθνικά κινήµατα για την επίτευξη των επεκτατικών σχεδίων τους. Αυτές οι αλλαγές λοιπόν επέβαλλαν την αλλαγή της τακτικής του KPJ, το οποίο πλέον τάχθηκε εναντίον της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας και υποστήριζε την αναδιοργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους µε ειρηνικό τρόπο στη βάση της ισοτιµίας των εθνών. Επίσης, µία επίσης πολύ σηµαντική απόφαση που λήφθηκε στα πλαίσια της 4 ης Συνδιάσκεψης ήταν αυτή που αφορούσε στη δροµολόγηση των διαδικασιών για την ίδρυση του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Κροατίας και του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Σλοβενίας. 9 8 Βλ. Čolaković-Janković-Morača, Pregled Istorije, σσ.179κ.ε.djilas, The Contested Country,σσ.89κ.ε. Για το ρόλο της πανεπιστηµιακής νεολαίας στις αντιφασιστικές εκδηλώσεις εκείνης της περιόδου βλ. ðorñe Stanković, Studenti i Univerzitet (Οι φοιτητές και το Πανεπιστήµιο ), Institut za savremenu istoriju, Βελιγράδι 2000, σσ.81κ.ε. 9 Iz Rezolucije CK KPJ IV Zemaljske Konferencije o nacionalnom pitanju(απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του KPJ της 4 ης Συνδιάσκεψης σχετικά µε το εθνικό ζήτηµα), Λιουµπλιάνα, εκέµβριος 1934, Petranovic-Zečević, Jugoslavija, σσ Πρβλ. εφηµ. Proleter, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1935.

156 Η υιοθέτηση της πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου από το KPJ και οι προσπάθειες συνεργασίας µε σερβικά και κροατικά πολιτικά κόµµατα Αν και το KPJ είχε ήδη από το 1934 ταχθεί εµµέσως υπέρ της συγκρότησης αντιφασιστικού µετώπου, αυτή η πολιτική υιοθετήθηκε επίσηµα από την Ολοµέλεια της Κεντρικής Επιτροπής τον Ιούνιο του 1935 στο Σπλιτ λίγο µετά το 7 ο Συνέδριο της Κοµιντέρν. Συγκεκριµένα το KPJ αποφάσισε να υιοθετήσει τη στρατηγική που ακολουθούσαν όλα τα κοµµουνιστικά κόµµατα της Ευρώπης εκείνη την περίοδο, η οποία συνίστατο στη δηµιουργία ενός ενιαίου πολιτικού µετώπου όλων των προοδευτικών κοµµάτων και κινηµάτων ενάντια στο φασισµό. Έτσι η ηγεσία του κόµµατος µετά τη σύγκληση του 7 ου Συνεδρίου της Κοµιντέρν και της Ολοµέλειας στο Σπλιτ πήρε ξεκάθαρη θέση εναντίον του φασισµού, παρουσιάζοντάς τον ως βασικό εχθρό, ο οποίος µπορούσε να νικηθεί µόνο µε τη συνεργασία και τη συµµαχία ευρύτερων κοινωνικών και πολιτικών δυνάµεων. Στα πλαίσια της νέας πολιτικής, το KPJ προσπάθησε να προσεγγίσει και άλλους προοδευτικούς πολιτικούς φορείς της Γιουγκοσλαβίας και να θέσει επί τάπητος όλα τα ζητήµατα που αφορούσαν στον εκδηµοκρατισµό της πολιτικής ζωής και την ικανοποίηση των βασικών οικονοµικών και κοινωνικών αιτηµάτων του ευρύτερου συνόλου. 10 Με την υιοθέτηση της πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου συνδεόταν άµεσα η απόρριψη των θέσεων που είχε εκφράσει το KPJ παλαιότερα για το χαρακτήρα του γιουγκοσλαβικού κράτους. εν θεωρούσε πλέον τη Γιουγκοσλαβία τεχνητό κατασκεύασµα των ιµπεριαλιστικών δυνάµεων της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας, ούτε υποστήριζε τη διάλυσή της και τη δηµιουργία ανεξάρτητων κρατών, αλλά ήταν της άποψης πως η επίλυση του εθνικού ζητήµατος µπορούσε να επιτευχθεί στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους, το οποίο θα οργανωνόταν πάνω σε οµοσπονδιακές βάσεις.υποστήριζε εποµένως τη διατήρηση της γιουγκοσλαβικής ενότητας, όχι όµως στο πνεύµα του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού που είχε προωθηθεί κυρίως από τη δικτατορία του βασιλιά Αλεξάνδρου, αλλά στη βάση της αναγνώρισης της εθνικής ιδιαιτερότητας και της ισότιµης µεταχείρισης όλων των γιουγκοσλαβικών λαών καθώς και του σεβασµού των δικαιωµάτων των εθνικών µειονοτήτων. Το 1936 η κοµµατική ηγεσία παρουσίασε ακόµη πιο συγκεκριµένες προτάσεις πάνω στο ζήτηµα της αναδιοργάνωσης του κράτους, κάνοντας λόγο για την ανάγκη σχηµατισµού κυβέρνησης, η οποία θα απολάµβανε της εµπιστοσύνης του λαού και στην οποία θα εκπροσωπείτο και η εργατική τάξη. Οι Κροάτες, οι Σλοβένοι, οι Σέρβοι, οι Μακεδόνες, οι Μαυροβουνιώτες, οι Μακεδόνες αλλά και οι πληθυσµοί της Βοϊβοδίνας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης θα µπορούσαν να συγκροτήσουν τα δικά τους εθνικά κοινοβούλια(εθνικά συµβούλια) και θα είχαν το δικαίωµα ανεξάρτητης 10 Petranović, Istorija Jugoslavije, τ.1, σ.216.

157 157 απόφασης για τον τρόπο αναδιοργάνωσης του κράτους. Για το KPJ αποτελούσε βασική προϋπόθεση η ελεύθερη απόφαση των λαών και η εξασφάλισή τους από οποιαδήποτε τάση ηγεµονισµού. 11 Είναι προφανές πως η στάση του KPJ απέναντι στο εθνικό ζήτηµα όχι µόνο διέφερε ριζικά από αυτή που είχε ακολουθήσει κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 20, αλλά διαφοροποιείτο σηµαντικά και από την πολιτική των υπολοίπων κοµµάτων του γιουγκοσλαβικού κράτους. Αυτή η διάσταση απόψεων άλλωστε αντικατοπτρίζεται και στις αποτυχηµένες προσπάθειες του KPJ να προσεγγίσει και να συµµαχήσει µε άλλους πολιτικούς φορείς, όπως τα κόµµατα της Ενωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης (Udružena Opozicija, στο εξής UO) και τον Αγροτικό- ηµοκρατικό Συνασπισµό του Vladko Maček(Seljačko-Demokratska Koalicija, στο εξής SDK). Στα πλαίσια, άλλωστε, αυτών των προσπαθειών του εντάσσεται η θετική στάση που τήρησε απέναντι στη Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου 1937, την οποία είχαν συνάψει τα σερβικά και κροατικά αντιπολιτευτικά κόµµατα, χαρακτηρίζοντάς την ως ένα πολύ θετικό βήµα προς την κατεύθυνση της αδελφικής συνύπαρξης των λαών της Γιουγκοσλαβίας. 12 Στην προκειµένη περίπτωση ιδιαίτερης µνείας χρήζουν οι επαφές που είχε η ηγεσία του KPJ µε επιφανείς πολιτικές προσωπικότητες της UO, όπως ήταν ο Ljubo Davidović, ηγέτης του ηµοκρατικού Κόµµατος(Demokratska Stranka, στο εξής DS) και ο Dragoljub Jovanović, που ήταν επικεφαλής της αριστερής πτέρυγας του Σερβικού Αγροτικού Κόµµατος(Srpska Zemljoradnička Stranka, στο εξής SZS). Αν και υπήρχαν κοινά σηµεία αναφοράς κυρίως σε σχέση µε την αντίθεση ενάντια στο φασισµό και τον αυταρχισµό και την ανάγκη εκδηµοκρατισµού της πολιτικής ζωής, ανέκυψαν σοβαρές διαφωνίες πάνω στο εθνικό ζήτηµα και το θέµα της οµοσπονδοποίησης της Γιουγκοσλαβίας. Συγκεκριµένα, τα δύο κόµµατα της UO, το SZS και ιδιαίτερα το DS, παρόλο που είχαν ταχθεί υπέρ της οµοσπονδιακής οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους, διαφοροποιούνταν από το KPJ σε δύο βασικά σηµεία: Πρώτα απ όλα αναγνώριζαν την ύπαρξη µόνο τριών εθνών, των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, σε αντίθεση µε το KPJ το οποίο έκανε λόγο για ισοτιµία όλων των εθνοτήτων και αναγνώριση των δικαιωµάτων των µειονοτήτων. Επιπλέον, για την UO η οµοσπονδιακή οργάνωση του κράτους θα έπρεπε να γίνει στη βάση της δηµιουργίας λίγων και µεγάλων οµόσπονδων τµηµάτων σε αντίθεση µε το KPJ, το οποίο υποστήριζε τη δηµιουργία πολλών και µικρών οµόσπονδων οντοτήτων. Στην προκειµένη περίπτωση η διαφωνία απέρρεε από το γεγονός ότι η UO θεωρούσε πως το Μαυροβούνιο, η Μακεδονία και η Βοϊβοδίνα ήταν σερβικές περιοχές και 11 Petranović, Istorija Jugoslavije, τ.1, σσ πρβλ. Djilas, The Contested Country, σ Komunike Centralnog Komiteta KPJ o sporazumu izmeñu Seljačko-Demokratske Koalicije i srpskog dela Udružene Opozicije(Ανακοίνωση της Κεντρικής Επιτροπής του KPJ σχετικά µε τη συµφωνία µεταξύ του Αγροτικού ηµοκρατικού Συνασπισµού και του σερβικού τµήµατος της Ενωµένης Αντιπολίτευσης), Παρίσι, 1937, Petranović-Zečević, Jugoslavija, σσ Βλ. επίσης εφηµ. Proleter Πρβλ. Mira Radojević, Udružena Opozicija i Komunisti, Istorija XX veka 1-2(1990), σσ Για τη Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου βλ. και ανωτ.σσ.135κ.ε.

158 158 γι αυτό το λόγο ήταν αντίθετη σε κάθε λύση που προέβλεπε την απόσπασή τους από τη Σερβία. 13 Ουσιαστικά οι λόγοι για τους οποίους το KPJ δεν µπόρεσε να έλθει σε συνεννόηση ούτε µε τη UO ούτε µε τη SDK του Maček συνίσταντο στις διαφορετικές πολιτικές αφετηρίες και τους διαφορετικούς στόχους τους. Αλλά και ειδικότερα σε ό,τι αφορά τις σερβοκροατικές σχέσεις το KPJ δεν αντιµετώπιζε τη σερβοκροατική διαµάχη ως ένα ξεχωριστό πρόβληµα, αλλά ως µία αναπόσπαστη παράµετρο του γενικότερου εθνικού ζητήµατος στη Γιουγκοσλαβία, το οποίο δεν αφορούσε µόνο τους Σέρβους και τους Κροάτες αλλά και άλλες εθνότητες. Οποιαδήποτε λύση, εποµένως, στο συγκεκριµένο θέµα µπορούσε να επιτευχθεί µόνο στα πλαίσια µίας ευρύτερης γιουγκοσλαβικής οµοσπονδίας. Αντίθετα, οι σερβικοί και κροατικοί πολιτικοί φορείς αντιµετώπιζαν το σερβοκροατικό πρόβληµα ως ένα ξεχωριστό ζήτηµα, το οποίο προσπαθούσαν να επιλύσουν ανεξάρτητα από τις αξιώσεις και τα αιτήµατα των υπολοίπων πληθυσµών που διαβιούσαν στους κόλπους του γιουγκοσλαβικού κράτους. Γι αυτούς η λύση της οµοσπονδίας ήταν αποδεκτή, εφόσον ικανοποιούνταν στο σύνολό τους οι εδαφικές και εθνικές αξιώσεις τους. 4. Η ίδρυση του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Κροατίας και του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Σλοβενίας Το 1937 το KPJ προχώρησε στην ίδρυση των Κοµµουνιστικών Κοµµάτων της Κροατίας και της Σλοβενίας. Η Κεντρική Επιτροπή του κόµµατος δικαιολόγησε στα στελέχη της αυτήν την ενέργεια, προβάλλοντας ως βασική αιτία την ανάγκη διεύρυνσης και διευκόλυνσης του οργανωτικού έργου του KPJ στην Κροατία και τη Σλοβενία. Στην ουσία, η ίδρυση αυτών των κοµµάτων εντασσόταν στα πλαίσια της πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου που προσπαθούσε να εφαρµόσει το KPJ αναφορικά µε το εθνικό ζήτηµα και τον τρόπο οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους. Χαρακτηριστικό ως προς αυτό είναι το περιεχόµενο της διακήρυξης του ιδρυτικού συνεδρίου του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Κροατίας, το οποίο έλαβε χώρα στις 1-2 Αυγούστου 1937 και στο οποίο επισηµαίνεται και πάλι η ανάγκη οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους στη βάση της ισοτιµίας των εθνών. Γίνεται επίσης λόγος για τους µεγάλους κινδύνους που απειλούν την ελευθερία και την ανεξαρτησία του κροατικού λαού αλλά και των υπολοίπων λαών της Γιουγκοσλαβίας, ενώ παράλληλα καυτηριάζεται η φασιστική προπαγάνδα για τη δηµιουργία ανεξάρτητου κροατικού κράτους.στη συνέχεια, τονίζεται πως η ίδρυση του κόµµατος στοχεύει στην οργάνωση και το συντονισµό του αγώνα για τα δικαιώµατα του κροατικού λαού. 14 Στο ίδιο πνεύµα είχε κινηθεί και το περιεχόµενο της διακήρυξης του ιδρυτικού συνεδρίου του 13 Radojević, Udružena Opozicija, σσ Proglas Osnivačkog Kongresa Komunističke Stranke Hrvatske( ιακήρυξη του Ιδρυτικού Συνεδρίου του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Κροατίας), Αύγουστος 1937, Petranović-Zečević, Jugoslavija, σσ Βλ. επίσης Djilas, The Contested Country,σσ

159 159 Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Σλοβενίας λίγους µήνες νωρίτερα, καθώς και σ αυτή την περίπτωση είχε συνδεθεί το µέλλον και η εθνική υπόσταση του σλοβενικού λαού µε την οργάνωση µίας οµοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. 15 Εκτός από τις δύο ιδρυτικές διακηρύξεις, ιδιαίτερα σηµαντικό είναι το περιεχόµενο της επιστολής που είχε σταλεί στις 5 Φεβρουαρίου λίγους µήνες αφότου είχε ήδη ληφθεί απόφαση για την άµεση προώθηση των διαδικασιών για τη δηµιουργία των δύο νέων κοµµουνιστικών κοµµάτων- από την Κεντρική Επιτροπή του KPJ προς τις τοπικές επιτροπές της Κροατίας και της αλµατίας. Στην επιστολή θίγονται και αναλύονται αρκετά σηµεία που φωτίζουν σηµαντικές παραµέτρους της ίδρυσης των κοµµουνιστικών κοµµάτων της Κροατίας και Σλοβενίας. Συγκεκριµένα, αναφέρεται πως η δηµιουργία των δύο κοµµατικών φορέων σε καµία περίπτωση δεν θα έθιγε τις αρχές του δηµοκρατικού συγκεντρωτισµού, στις οποίες στηριζόταν η οργάνωση του KPJ Η βασική οργανωτική αλλαγή συνίστατο στη µετατροπή των τοπικών κοµµατικών επιτροπών της Κροατίας και της Σλοβενίας σε ξεχωριστά κόµµατα τα οποία όµως θα ελέγχονταν άµεσα από το βασικό καθοδηγητικό όργανο, την Κεντρική Επιτροπή του KPJ. Σύµφωνα µε την επιστολή, ο βασικός στόχος αυτής της οργανωτικής µεταβολής ήταν η αποτελεσµατικότερη αντιµετώπιση της φασιστικής προπαγάνδας στις περιοχές της Κροατίας και της Σλοβενίας και η εντατικοποίηση του αγώνα κατά της καταπίεσης που υφίσταντο οι µη σερβικοί λαοί. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το σηµείο το οποίο προέβλεπε την υπαγωγή στον έλεγχο του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Κροατίας όλων των οργανώσεων που βρίσκονταν στις περιοχές της Κροατίας, της Σλαβονίας-συµπεριλαµβανοµένων και των οργανώσεων των πόλεων Vukovar(Βούκοβαρ) και Vinkovci(Βίνκοβτσι)-, της αλµατίας και του δυτικού τµήµατος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Αντίστοιχα στο Κοµµουνιστικό Κόµµα της Σλοβενίας θα υπάγονταν όλες οι οργανώσεις που υπήρχαν στην περιοχή της Σλοβενίας. Τέλος, αναφερόταν ότι στις προαναφερθείσες οργανώσεις θα γίνονταν δεκτοί όλοι οι κοµµουνιστές που ήταν κάτοικοι των συγκεκριµένων περιοχών ανεξάρτητα από εθνικότητα. 16 Αν το περιεχόµενο των προαναφερθέντων κειµένων συνεκτιµηθεί µε τα δεδοµένα που αφορούσαν στη στρατηγική και την τακτική που ακολουθούσε το KPJ εκείνη την περίοδο, τότε µπορούν να διαπιστωθούν τα εξής: Η επίκληση των δικαίων του κροατικού και σλοβενικού λαού δεν συνεπαγόταν τόσο την υιοθέτηση των εθνικών αιτηµάτων τους όσο την προσπάθεια αξιοποίησής τους, προκειµένου να ενισχυθεί η επιρροή του κόµµατος στους πληθυσµούς της Σλοβενίας και της Κροατίας. Με την πολιτική αυτή συναρτάται άµεσα το γεγονός ότι το KPJ προσπαθούσε να εντάξει το κροατικό 15 Djilas, The Contested Country,σσ Pismo CK KPJ pokrajnskim komitetima za Hrvatsku i Dalmaciju o uključivanju Banjaluke i nekih drugih partijskih organizacija Bosne i Hercegovine u KP Hrvatske(Επιστολή της Κεντρικής Επιτροπής του KPJ προς τις τοπικές επιτροπές της Κροατίας και της αλµατίας για την υπαγωγή των οργανώσεων της Banjaluka(Μπάνια Λούκα) και άλλων κοµµατικών οργανώσεων της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης στο Κοµµουνιστικό Κόµµα της Κροατίας, 5 Φεβρουαρίου 1935, Petranović-Zečević, Jugoslavija, σσ Βλ. επίσης Kosta Nikolić, Nacionalna Politika Komunističke Partije Jugoslavije (Η εθνική πολιτική του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Γιουγκοσλαβίας), Istorija XX veka2(1998), σσ

160 160 και το σλοβενικό εθνικό ζήτηµα στα πλαίσια της δηµιουργίας ενός οµοσπονδιακού κράτους και ταυτόχρονα να τα αποσυνδέσει από κάθε πολιτική και τακτική που είχε ακολουθηθεί έως τότε. Τα νέα κοµµουνιστικά κόµµατα λοιπόν θα χρησίµευαν κυρίως ως αντιστάθµισµα στην προσπάθεια άλλων πολιτικών φορέων να τεθούν επικεφαλής των εθνικών κινήσεων σε συγκεκριµένα τµήµατα της Γιουγκοσλαβίας. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα στην περίπτωση του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Κροατίας το γεγονός ότι σε αυτό θα υπάγονταν οργανώσεις περιοχών που είχαν συµπεριληφθεί στο εθνικό πρόγραµµα των Κροατών είναι ένα σαφές δείγµα της πολιτικής που ακολουθούσε τότε το KPJ αναφορικά µε τα κροατικά εθνικά δίκαια. Το Κοµµουνιστικό Κόµµα της Σερβίας ιδρύθηκε αρκετά αργότερα, το Μάϊο του Σύµφωνα µε το KPJ, ο βασικός λόγος για τον οποίο δεν ιδρύθηκε νωρίτερα ήταν ότι µε την ίδρυση του γιουγκοσλαβικού κράτους έπαψε να υπάρχει σερβικό εθνικό ζήτηµα. Τα σερβικά εθνικά συµφέροντα ταυτίζονταν µε τα συµφέροντα της µεγαλοσερβικής µπουρζουαζίας και µε την εθνική καταπίεση των άλλων λαών. Γι αυτό το λόγο, οι Σέρβοι κοµµουνιστές, ως µέλη της κυρίαρχης εθνότητας, θα έπρεπε να έχουν ως αποκλειστικό καθήκον τον αγώνα εναντίον της καθεστηκυίας τάξης και της µεγαλοσερβικής πολιτικής, καθώς και τη συµβολή τους στον αγώνα για τον αυτοκαθορισµό και την ισοτιµία των καταπιεσµένων εθνών.αν και από το 1935 και εξής το KPJ προσάρµοσε κάπως την πολιτική του πάνω σε αυτό το ζήτηµα, κάνοντας λόγο για την ύπαρξη τεραστίου χάσµατος µεταξύ του σερβικού λαού, δηλαδή µεταξύ των Σέρβων αγροτών και εργατών, και της σερβικής αστικής τάξης, δεν σταµάτησε να επισηµαίνει την ηγεµονική πολιτική των ανώτερων σερβικών στρατιωτικών και πολιτικών κύκλων στη Γιουγκοσλαβία Η στάση που τήρησε το KPJ απέναντι στη σερβοκροατική Συµφωνία του 1939 Το 1939 απετέλεσε έτος-ορόσηµο στην πορεία των σερβοκροατικών σχέσεων στο µεσοπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος, καθώς τότε υπογράφτηκε η σερβοκροατική Συµφωνία της 26 ης Αυγούστου 1939, γνωστή και ως Σύµφωνο Cvetković-Maček, η οποία προκάλεσε πολλές αρνητικές αντιδράσεις στο εσωτερικό της χώρας και στην οποία θα αναφερθούµε διεξοδικά παρακάτω σε ξεχωριστό κεφάλαιο της εργασίας µας. Η στάση που τήρησε το KPJ απέναντι στη συγκεκριµένη συµφωνία ήταν συνάρτηση πολλών και αλληλένδετων παραγόντων, που σχετίζονταν µε το περιεχόµενο, τις συνθήκες υπογραφής της, τους πολιτικούς φορείς που έλαβαν µέρος στις διαπραγµατεύσεις και φυσικά τις ιδιαίτερα πιεστικές διεθνείς συνθήκες. Η κριτική που άσκησε το KPJ στη συµφωνία και τον τρόπο επίλυσης του κροατικού ζητήµατος ήταν δριµεία, ενώ καταφέρθηκε όχι µόνο εναντίον της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης, αλλά και εναντίον της κροατικής και της σερβικής αντιπολίτευσης. Πιο συγκεκριµένα, κατηγόρησε τους δύο πρωταγωνιστές, τον Cvetković και τον Maček, για το ότι προχώρησαν στη 17 Βλ. Nikolić, Nacionalna Politika, σ.71.πρβλ. Djilas,The Contested Country,σσ

161 161 σύναψη µίας συµφωνίας που περιοριζόταν στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος, αγνοούσε τα υπόλοιπα εθνικά ζητήµατα της Γιουγκοσλαβίας και ουσιαστικά τροφοδοτούσε το σωβινισµό της σερβικής και της κροατικής πλευράς. Επιπλέον, κατηγόρησε την UO ότι η αντίδρασή της απέναντι στη συµφωνία δεν απέρρεε από το πραγµατικό ενδιαφέρον της για το µέλλον και τις ανάγκες των πληθυσµών του γιουγκοσλαβικού κράτους, αλλά από την προσπάθειά της να υποδαυλίσει το σερβικό εθνικισµό. 18 Οι εξελίξεις που δροµολογήθηκαν και οι διαµάχες που ακολούθησαν γύρω από το εδαφικό ζήτηµα έδωσαν στο KPJ για άλλη µία φορά την ευκαιρία να εκφράσει τις απόψεις του γύρω από το ζήτηµα του µελλοντικού χαρακτήρα του γιουγκοσλαβικού κράτους. Έτσι, στα πλαίσια των αποφάσεων της 5 ης Συνδιάσκεψης που έλαβε χώρα τον Οκτώβριο του 1940 στο Ζάγκρεµπ, έγινε λόγος για την ανάγκη διεξαγωγής σκληρού αγώνα εναντίον του ιµπεριαλισµού, για την ανάγκη κατοχύρωσης της ελευθερίας, της ισοτιµίας και του αυτοκαθορισµού των πληθυσµών της Βοϊβοδίνας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Μαυροβουνίου και της Μακεδονίας καθώς και για την ανάγκη δίκαιης και ουσιαστικής επίλυσης του κροατικού ζητήµατος. Ιδιαίτερη αναφορά έγινε στις προσπάθειες διαίρεσης της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης µεταξύ των Σέρβων και των Κροατών. Σύµφωνα µε το KPJ, ο διαµελισµός της συγκεκριµένης περιοχής θα ήταν η χειρότερη δυνατή λύση, την οποία θα έπρεπε οι ίδιοι πληθυσµοί που διαβιούσαν σε αυτή να την αποτρέψουν, µε το να απεµπλακούν από τη διαµάχη των Σέρβων και Κροατών σωβινιστών και να επιδιώξουν τη λύση της αυτονοµίας. 19 Με τις παραπάνω αποφάσεις το KPJ έθεσε σε πρώτη προτεραιότητα τον αγώνα και την άµυνα της χώρας ενάντια στο φασισµό εντάσσοντας σε αυτό το πλαίσιο το εθνικό ζήτηµα. Επρόκειτο για µία στάση που έµελλε να πολλαπλασιάσει τα ερείσµατα του κόµµατος σε όλες τις περιοχές του γιουγκοσλαβικού κράτους κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσµίου Πολέµου. Εξάλλου, η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου που είχε ακολουθηθεί και οι λύσεις που είχαν προταθεί αναφορικά µε το εθνικό ζήτηµα στο χρονικό διάστηµα είχαν προλειάνει το έδαφος για την εδραίωση της απήχησης του KPJ όχι µόνο σε µία συγκεκριµένη εθνική οµάδα αλλά στο σύνολο του πληθυσµού. Η πολιτική που ακολούθησε το KPJ στο χρονικό διάστηµα αναφορικά µε το εθνικό ζήτηµα, συνιστούσε µία παράµετρο που διαδραµάτισε αντιφατικό ρόλο στη διαµόρφωση των σερβοκροατικών σχέσεων. Το γεγονός ότι το KPJ προέβαλε τη λύση της σερβοκροατικής προσέγγισης στα πλαίσια µίας οµοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας οδήγησε στις τάξεις του εν λόγω πολιτικού σχηµατισµού µία αρκετά µεγάλη µερίδα Κροατών και Σέρβων που ήταν απογοητευµένοι από την πολιτική και την τακτική των σερβικών και των κροατικών κοµµάτων απέναντι στη σερβοκροατική διένεξη. Προκειµένου, ωστόσο, να αντισταθµίσει την προσπάθεια άλλων πολιτικών φορέων να τεθούν 18 Boban, Sporazum, σσ Iz Rezolucije V Konferencije KPJ(Από τις αποφάσεις της 5 ης Συνδιάσκεψης του KPJ), Ζάγκρεµπ, Οκτώβριος 1940, Petranovic-Zečević, Jugoslavija,σσ Πρβλ. Petranovic, Istorija Jugoslavije, τ.1, σσ.248κ.ε.

162 162 επικεφαλής του εθνικού κινήµατος στην περιοχή της Κροατίας, προέβη στην ίδρυση Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Κροατίας, στο οποίο µάλιστα θα υπάγονταν οργανώσεις περιοχών που είχαν συµπεριληφθεί στο εθνικό πρόγραµµα των Κροατών. Αυτή η πρωτοβουλία σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι δεν προβλεπόταν αντίστοιχα ίδρυση Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Σερβίας ήταν φυσικό να εκληφθεί ακόµη και από τους Σέρβους Κοµµουνιστές ως µία προσπάθεια επίλυσης του ζητήµατος των σερβοκροατικών σχέσεων εις βάρος των σερβικών εθνικών συµφερόντων.

163 163 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΗ ΚΟΜΜΑΤΙΚΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ:ΣΥΓΚΛΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ Στην προκειµένη περίπτωση γίνεται λόγος για ένα σύνολο ατόµων, οργανώσεων και συλλόγων, οι οποίοι από τα µέσα της δεκαετίας του 30 δραστηριοποιήθηκαν προς την κατεύθυνση της επίλυσης του ζητήµατος των σερβοκροατικών σχέσεων, είτε µε την εξασφάλιση µίας βιώσιµης µορφής διακυβέρνησης στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους, είτε µε την προώθηση αποσχιστικών λύσεων. Από τη µελέτη των σχεδίων, προτάσεων και υποµνηµάτων που συντάχθηκαν και υποβλήθηκαν εκείνη την περίοδο φαίνεται ο ετερόκλητος χαρακτήρας αυτού του συνόλου, εξαιτίας των µεγάλων διαφορών που παρουσίαζαν τα άτοµα µεταξύ τους σε σχέση µε την καταγωγή, το µορφωτικό επίπεδο, την κοινωνική θέση, την ιδεολογία και τη στάση τους απέναντι στα εσωτερικά προβλήµατα της Γιουγκοσλαβίας. Κρίθηκε, ωστόσο, απαραίτητο να αντιµετωπιστούν ως µία ιδιαίτερη κατηγορία, καθώς τις περισσότερες φορές η πρωτοβουλία για τη σύνταξη και την υποβολή αυτών των σχεδίων προερχόταν από φορείς, οι οποίοι, αν και έπαιρναν ενεργά µέρος στα πολιτικά δρώµενα, διαφοροποιούνταν σε σχέση µε τις επιλογές και τις αποφάσεις της κυβέρνησης και των πολιτικών κοµµάτων. 1 Η διάρθρωση του κεφαλαίου γίνεται βάσει του υλικού που έχουµε στη διάθεσή µας, το οποίο µπορεί να διαιρεθεί σε τρεις κατηγορίες: α) υποµνήµατα, προτάσεις και άρθρα µεµονωµένων ατόµων τα οποία ευνοούσαν τη διατήρηση του τότε ισχύοντος συστήµατος διακυβέρνησης και εισηγούνταν κυρίως την προώθηση κάποιων µεταρρυθµίσεων, β)κείµενα, των οποίων οι συντάκτες υποστήριζαν την αλλαγή του συστήµατος διακυβέρνησης και σε πολλές περιπτώσεις πρότειναν την οργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους σε οµοσπονδιακές βάσεις και ήταν προϊόν είτε ατοµικών είτε συλλογικών πρωτοβουλιών και γ) κείµενα µεµονωµένων προσωπικοτήτων και πολιτιστικών και πνευµατικών φορέων που προπαγάνδιζαν τις σερβικές ή τις κροατικές εθνικιστικές θέσεις. 1 Οι µεθοδολογικές δυσκολίες που παρουσιάζει η διερεύνηση αυτής της σηµαντικής πτυχής των σερβοκροατικών σχέσεων είναι πολλές, αν µάλιστα µεταξύ άλλων ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι κανένας µελετητής δεν έχει ασχοληθεί συστηµατικά µε αυτό το ζήτηµα. Μόνη εξαίρεση αποτελούν κάποια µεµονωµένα άρθρα, όπως αυτό του Hrvoje Matković, O nekim prijedlozima za rješenje hrvatskog pitanja [ Σχετικά µε κάποιες προτάσεις για την επίλυση του κροατικού ζητήµατος ],Zbornik Historijskog instituta Slavonije1(1963), σσ Βλ. επίσης Ljubo Boban, Nacrt Ustava Grupe Zagrebačkih intelektualaca(1937) [Το σχέδιο Συντάγµατος της οµάδας διανοουµένων του Ζάγκρεµπ(1937), Radovi Odsjeka Za Povijest Filozofskog Fakulteta u Zagrebu(Πρακτικά του Τµήµατος Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής στο Ζάγκρεµπ) 7-8( ), σσ

164 164 1.Οι υποστηρικτές του τότε ισχύοντος συστήµατος διακυβέρνησης του γιουγκοσλαβικού κράτους Σε αυτή την κατηγορία ανήκαν εκπρόσωποι του πνευµατικού και πολιτικού κόσµου που θεωρούσαν το τότε ισχύον κρατικό µοντέλο ως το πλέον πρόσφορο µέσο οργάνωσης και διακυβέρνησης της Γιουγκοσλαβίας. Αυτό το κοινό σηµείο αναφοράς, βέβαια, δεν απέκλειε την ύπαρξη διαφόρων τάσεων και αποχρώσεων, όπως άλλωστε διαπιστώνεται από τη µελέτη των σχετικών υποµνηµάτων, άρθρων και προτάσεων. Έτσι µία πρώτη τάση εκφράζεται από φανατικούς υποστηρικτές του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού, οι οποίοι θεωρούσαν πως η κυβερνητική πολιτική θα έπρεπε να είναι µία φυσική και αδιάσπαστη συνέχεια της προγενέστερης µορφής διακυβέρνησης σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο. Μία δεύτερη τάση απηχεί τις απόψεις αυτών που στήριζαν την πολιτική Stojadinović στο ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων και παράλληλα πρότειναν την προώθηση κάποιων διοικητικών µεταρρυθµίσεων 2, ενώ οι υποστηρικτές µίας τρίτης τάσης ζητούσαν ένα πιο φιλελεύθερο και δηµοκρατικό καθεστώς, στα πλαίσια όµως ενός ενιαίου γιουγκοσλαβικού κράτους. Όσον αφορά τους υποστηρικτές της πρώτης τάσης, πρέπει να επισηµανθεί πως, αν και από το 1935 και εξής η απήχηση του ενωτικού γιουγκοσλαβικού µοντέλου είχε αρχίσει σταδιακά να µειώνεται, υπήρχαν ακόµη κάποιοι διανοούµενοι και πολιτικές προσωπικότητες µε κύρος και επιρροή, οι οποίοι συνέχιζαν να προπαγανδίζουν τις βασικές αρχές αυτής της ιδεολογίας. Στην προκειµένη περίπτωση αξίζει να αναφερθούν δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις διανοουµένων, οι οποίοι κατά το µεσοπόλεµο παρέµεναν προσκολληµένοι στον ενωτικό γιουγκοσλαβισµό. Πρόκειται για τους Κροάτες Grga Budislav Anñelinović και Oskar Tartaglia από τη αλµατία, στην πορεία και δράση των οποίων αντικατοπτρίζονται τα βασικά στοιχεία, αλλά και οι αντιφάσεις της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας κατά τη συγκεκριµένη περίοδο. Συγκεκριµένα, ο Anñelinović( ), δικηγόρος στο επάγγελµα, εισήλθε αρχικά στην πολιτική ζωή ως οπαδός του Starčević και θιασώτης της ιδέας για τη δηµιουργία ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Με το τέλος του Α Παγκοσµίου Πολέµου, ενστερνίστηκε τις αρχές του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού και προσχώρησε στο ηµοκρατικό Κόµµα του Svetozar Pribičević. Κατά την περίοδο ήταν υπουργός στις κυβερνήσεις M.Srškić και N.Uzunović, ενώ διετέλεσε και πρέσβης στη Βιέννη και την Πράγα. Επιπλέον, ήταν ένας από τους ιδρυτές του Γιουγκοσλαβικού Εθνικού Κόµµατος(Jugoslovenska Nacionalna Stranka). Ακολούθησε εποµένως µία αντίθετη πορεία σε σχέση µε τη µεγάλη πλειοψηφία των Κροατών διανοουµένων και πολιτικών, οι οποίοι σταδιακά µεταπήδησαν από το γιουγκοσλαβισµό στον κροατικό εθνικισµό. 3 Όταν πλέον το κροατικό ζήτηµα 2 Αν και-όπως άλλωστε επισηµάνθηκε σε προγενέστερο κεφάλαιο -η πολιτική του Milan Stojadinović σταδιακά κατάφερε σοβαρά πλήγµατα στο µοντέλο του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού που είχε εφαρµοστεί κατά την περίοδο , η αρχή της κρατικής ενότητας παρέµενε στοιχείο αδιαπραγµάτευτο για τους υποστηρικτές του. 3 Βλ. σχετ. το λήµµα Anñelinović, Enciklopedija Jugoslavije, τ.1, Ζάγκρεµπ 1971, σ.113. Πρβλ. Jakir, Dalmatien,σσ

165 165 άρχισε να τίθεται επί τάπητος από όλους σχεδόν τους πολιτικούς φορείς της Γιουγκοσλαβίας, ο Anñelinović ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα είτε µε τη µορφή επερωτήσεων στη Βουλή, είτε µε τη µορφή επιστολών προς οµοϊδεάτες και φίλους είτε µε τη µορφή προπαγανδιστικών φυλλαδίων. Βασικός άξονας της επιχειρηµατολογίας του ήταν η ύπαρξη ενός γιουγκοσλαβικού έθνους και η ανάγκη εµπέδωσης της κρατικής ενότητας ως του ακρογωνιαίου λίθου της οµαλής και ελεύθερης ανάπτυξης των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Συγκεκριµένα, σε επιστολή που απευθυνόταν προς υποστηρικτές και φορείς του γιουγκοσλαβισµού στη αλµατία, καυτηριάζει την εσωτερική και εξωτερική πολιτική του Milan Stojadinović καθώς και τη δραστηριότητα της Γιουγκοσλαβικής Ριζοσπαστικής Ένωσης(Jugoslovenska Radikalna Zajednica), διότι θεωρεί ότι πλήττουν καίρια τη γνήσια γιουγκοσλαβική ιδέα. Παράλληλα επισείει τον κίνδυνο αποσταθεροποίησης του κράτους, εξαιτίας ποικίλων φυγόκεντρων δυνάµεων, όπως του σερβικού, κροατικού και σλοβενικού εθνικισµού, των ποικίλων αξιώσεων των µειονοτικών πληθυσµών, αλλά και εξαιτίας της αυξανόµενης επιρροής των ιδεολογιών του κοµµουνισµού και του φασισµού στον πληθυσµό. Σύµφωνα, λοιπόν, µε τον Anñelinović, η µοίρα των Κροατών είναι άµεσα συνυφασµένη µε τη µοίρα του γιουγκοσλαβικού έθνους και την πορεία και εξέλιξη του γιουγκοσλαβικού κράτους. 4 Στο ίδιο πνεύµα κινείται και ένα προπαγανδιστικό φυλλάδιο το οποίο κυκλοφόρησε στο Ζάγκρεµπ στις αρχές του 1937 και το οποίο περιέχει τρεις επερωτήσεις του Anñelinović στη Βουλή σχετικά µε το κροατικό ζήτηµα. 5 Ιδιαίτερη σηµασία έχουν οι δύο επερωτήσεις που υποβλήθηκαν τον Ιούλιο του 1935 και το εκέµβριο του 1936 αντίστοιχα και στις οποίες ο βουλευτής Anñelinović ασκεί δριµεία κριτική όχι µόνο στην κυβέρνηση Stojadinović, αλλά και στην πολιτική του Vladko Maček, ηγέτη του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος. Θεωρεί ότι το µόνο σηµείο αναφοράς κάθε απόπειρας επίλυσης του κροατικού ζητήµατος θα πρέπει να είναι η διαφύλαξη πάση θυσία της εθνικής και κρατικής ενότητας και αµφισβητεί ανοικτά τις προθέσεις και τις ενέργειες τόσο της κυβέρνησης όσο και των άλλων αντιπολιτευτικών κοµµάτων. 6 Από τη µελέτη της επιστολής και του φυλλαδίου συµπεραίνουµε πως ο Anñelinović επικαλείται τα προβλήµατα που αντιµετώπιζε εκείνη την εποχή το γιουγκοσλαβικό κράτος, προκειµένου να στηρίξει την επιχειρηµατολογία του σχετικά µε την ανάγκη εδραίωσης της ενωτικής γιουγκοσλαβικής ιδέας. Ωστόσο, θα πρέπει να επισηµανθεί πως επρόκειτο για µια προσπάθεια χωρίς ουσιαστικό αντίκρυσµα, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η γιουγκοσλαβική ιδεολογία είχε αποδυναµωθεί σηµαντικά στις συνειδήσεις των πληθυσµών, ενώ οι εναποµείναντες πολιτικοί φορείς αυτής 4 Budislav Grga Anñelinović, Pismo političkim istomišljenima i prijateljima u Primorskoj Banovini(Επιστολή προς τους πολιτικούς οµοϊδεάτες και φίλους στην Primorska Banovina), Σπλιτ Του ιδίου, Jugoslovenska Misao i Hrvatsko Pitanje. Tri interpelacije o hrvatskom pitanju(η Γιουγκοσλαβική Ιδέα και το Κροατικό Ζήτηµα. Τρεις επερωτήσεις σχετικά µε το κροατικό ζήτηµα), Ζάγκρεµπ Ό.π.,σσ.15κ.ε.

166 166 της ιδεολογίας, όπως το Γιουγκοσλαβικό Εθνικό Κόµµα, είχαν ήδη υπερκεραστεί από τα πράγµατα και τα σύνθετα προβλήµατα που αντιµετώπιζε το γιουγκοσλαβικό κράτος στο β µισό της δεκαετίας του 30. Η προαναφερθείσα δραστηριότητα του Budislav Grga Anñelinović δεν συνάδει βέβαια µε τη συνήθη πρακτική και επιχειρηµατολογία των υπολοίπων Γιουγκοσλάβων εθνικιστών εκείνη την εποχή, οι οποίοι επικαλούνταν κυρίως σύµβολα του παρελθόντος, προκειµένου να αποδείξουν το διαχρονικό χαρακτήρα του γιουγκοσλαβισµού. Ενδεικτικά είναι τα όσα γράφονται από τον Oskar Tartaglia, που ήταν επίσης συνεπής στο γιουγκοσλαβισµό, σε ένα φυλλάδιο που κυκλοφόρησε στο Σπλιτ το Ο εν λόγω διανοούµενος σε ένα κείµενο ιδιαίτερα φορτισµένο συναισθηµατικά απαριθµεί και εξυµνεί πρόσωπα και γεγονότα που συνέβαλαν στην πραγµάτωση της γιουγκοσλαβικής ιδέας και τη δηµιουργία του γιουγκοσλαβικού κράτους. Έχοντας ως κεντρικό σύνθηµα ότι ο γιουγκοσλαβισµός δεν είναι κατασκεύασµα αλλά πραγµατικότητα, καταφέρεται κυρίως εναντίον του Vladko Maček, κατηγορώντας τον για συνειδητή ή µη παραχάραξη της ιστορίας και των συµβόλων του γιουγκοσλαβικού έθνους. Αντίθετα, εγκωµιάζει τον Stjepan Radić, ιδρυτή του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος, ο οποίος στους λόγους και τις προγραµµατικές διακηρύξεις του παρουσιάζεται ως γνήσιος οπαδός της γιουγκοσλαβικής ιδέας. 8 Στη συνέχεια αναφέρει µία σειρά ονοµάτων, εντύπων και γεγονότων εστιάζοντας το ενδιαφέρον του στους προδρόµους και κύριους εκπροσώπους της Ιλλυριστικής Κίνησης, η οποία αποτελούσε την πρώιµη εκδήλωση του γιουγκοσλαβισµού. Η επιχειρηµατολογία του βέβαια δεν έχει ιδιαίτερα στέρεες βάσεις, διότι αντλεί στοιχεία από µία και µόνο µελέτη: το έργο του Viktor Novak, µε τίτλο Antologija političke misli i narodnog jedinstva( ), στο οποίο ουσιαστικά ο συγγραφέας προσπαθεί να προσδώσει επιστηµονικό κύρος στην ιδεολογία του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού. 9 Η στάση των προαναφερθέντων Κροατών διανοουµένων και πολιτικών µπορεί να ερµηνευθεί, αν ληφθεί υπόψη το ιδιαίτερο περιβάλλον στο οποίο γαλουχήθηκαν. Από τις αρχές του 20ου αιώνα διανοούµενοι και πολιτικές προσωπικότητες από την περιοχή της αλµατίας και ιδιαίτερα από την πόλη Σπλιτ πρωτοστάτησαν στην κατάρτιση προγραµµάτων, την οργάνωση κινήσεων και τη σύσταση οµάδων και επιτροπών µε στόχο τη γιουγκοσλαβική ενοποίηση. Κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου πολλά επιφανή µέλη της περίφηµης Γιουγκοσλαβικής Επιτροπής τα οποία προέρχονταν από τη αλµατία, εξαιτίας των άµεσων εξωτερικών κινδύνων που αντιµετώπιζε η περιοχή τους, προώθησαν µε συστηµατικό τρόπο τη δηµιουργία ενός ενιαίου νοτιοσλαβικού κράτους. Από το 1918 και εξής ιδρύθηκαν στην περιοχή πολλοί σύλλογοι µε γιουγκοσλαβικό-πατριωτικό χαρακτήρα, γύρω από τους οποίους συσπειρώθηκε- τουλάχιστο κατά τα πρώτα έτη- ένα αρκετά µεγάλο µέρος του πληθυσµού. Παρόλο που κατά τη δεκαετία του 30 είχε πλέον µειωθεί σηµαντικά η απήχηση της γιουγκοσλαβικής εθνικής ιδέας, στη αλµατία 7 Oskar Tartaglia, Hrvatsko Pitanje(Το Κροατικό Ζήτηµα), Σπλιτ Ό.π.,σσ Ό.π.,σσ.8κ.ε. Για τον Viktor Novak βλ. και ανωτ. σ.46, σηµ.13.

167 167 ορισµένοι κύκλοι διανοουµένων παρέµεναν πιστοί στα γιουγκοσλαβικάπατριωτικά ιδεώδη. 10 Όσον αφορά τους υποστηρικτές της δεύτερης τάσης, ιδιαίτερης µνείας χρήζουν δύο υποµνήµατα τα οποία συντάχθηκαν το 1935 και υποβλήθηκαν, το πρώτο στην Αντιβασιλεία και το δεύτερο στoν Milan Stojadinović, ο οποίος µόλις λίγους µήνες πριν είχε αναλάβει τα καθήκοντά του ως πρωθυπουργός. Από τη µορφή και το περιεχόµενο των δύο κειµένων µπορεί να διαπιστωθεί πως οι συντάκτες τους, συγγραφέας και δικηγόρος αντίστοιχα, αν και δε συµµετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή, στήριζαν-έστω µε κάποιες αποκλίσειςτην επίσηµη γραµµή της κυβέρνησης αναφορικά µε το κροατικό ζήτηµα. ύο είναι οι βασικοί άξονες στους οποίους στηρίζεται η επιχειρηµατολογία τους: α) η µη αντιµετώπιση και επίλυση του κροατικού ζητήµατος ως ξεχωριστού προβλήµατος, αλλά η ένταξή του στο γενικότερο πλαίσιο των διοικητικών, θεσµικών, οικονοµικών και κοινωνικών προβληµάτων του γιουγκοσλαβικού κράτους, β) η απόρριψη κάθε πρότασης που θα προέβλεπε κατάργηση του συντάγµατος του 1931 και γ) η εκ προοιµίου απόρριψη κάθε λύσης για οµοσπονδοποίηση της Γιουγκοσλαβίας, καθώς κάτι τέτοιο θα συνεπαγόταν σοβαρότατους κινδύνους εξαιτίας της γειτνίασης του γιουγκοσλαβικού κράτους µε πολλά εχθρικά κράτη. 11 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει κυρίως το περιεχόµενο του κειµένου που υποβλήθηκε στον Stojadinović. Συγκεκριµένα, επισηµαίνει πως δεν µπορεί να γίνεται λόγος για κροατικό ζήτηµα, καθώς ουσιαστικά δεν υπήρξε ποτέ ανεξάρτητη κροατική κρατική οντότητα. Η διεξαγωγή ξεχωριστών συνοµιλιών µε τους Κροάτες θα ισοδυναµούσε µε έµµεση αναγνώριση της πολιτικής και κρατικής τους υπόστασης. Ως εκ τούτου, οι Κροάτες εθνικιστές θα συµπεριφέρονταν ως κράτος εν κράτει και παράλληλα θα αξίωναν να συµπεριληφθούν στην κροατική επικράτεια περιοχές της Κροατίας-Σλαβονίας, της αλµατίας και σηµαντικό τµήµα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Αυτόµατα, εποµένως, θα ανακινούταν και το ζήτηµα της θέσης των Σέρβων αλλά και άλλων πληθυσµών που διαβιούσαν σε εκείνες τις περιοχές. Η µόνη λύση θα ήταν, σύµφωνα µε τον συντάκτη, η εισαγωγή µεταρρυθµίσεων και η εδραίωση µηχανισµών και θεσµών που θα προσέδιδαν έναν πιο φιλελεύθερο και αποκεντρωτικό χαρακτήρα στη διοίκηση του γιουγκοσλαβικού κράτους. Συγκεκριµένα, προτείνει την αντικατάσταση των εννέα µπανόβινων από επτά διοικητικές περιοχές που θα έφεραν τα παλαιά ιστορικά ονόµατα-κροατία, αλµατία, Σλοβενία, Βοϊβοδίνα, Μαυροβούνιο, Βοσνία-Ερζεγοβίνη και Σερβία -και θα είχαν ευρεία αυτοδιοίκηση που θα ανταποκρινόταν στις πραγµατικές ανάγκες των πληθυσµών χωρίς παράλληλα να θίγονται οι βασικές αρµοδιότητες της κεντρικής εξουσίας. Από το πνεύµα των παραπάνω προτάσεων διαφοροποιούνται σηµαντικά όσοι συνέδεαν την επίλυση του κροατικού ζητήµατος µε τον εκδηµοκρατισµό 10 Βλ. σχετ. Jakir, Dalmatien,σσ.362κ.ε. 11 AJ, ZMS, /15, Υπόµνηµα του δικηγόρου Milan Pantić προς τον Milan Stojadinović σχετικά µε την επίλυση του κροατικού ζητήµατος, Παρίσι, 5 Νοεµβρίου 1935 και /90, Υπόµνηµα του συγγραφέα Stevan Nenadović προς την αντιβασιλεία, Βελιγράδι, 25 Αυγούστου 1935.

168 168 του πολιτικού βίου και την επάνοδο στην κατάσταση που επικρατούσε στο γιουγκοσλαβικό κράτος πριν από το Επρόκειτο για τους υποστηρικτές της τρίτη τάσης που ζητούσαν ένα πιο φιλελεύθερο και δηµοκρατικό καθεστώς, το οποίο µεταξύ άλλων θα προέβλεπε και συνεννόηση µεταξύ Σέρβων και Κροατών, πάντοτε όµως µέσα στα πλαίσια ενός ενιαίου γιουγκοσλαβικού κράτους. Επρόκειτο στην ουσία για θέσεις και επιχειρήµατα που είχαν εκφραστεί ήδη από ένα τµήµα της σερβικής αντιπολίτευσης-κυρίως από το Ριζοσπαστικό Κόµµα(Radikalna Stranka, στο εξής RS)- οι οποίοι υποστήριζαν τη διατήρηση του ενιαίου χαρακτήρα του κράτους και την επάνοδο στη συνταγµατική µοναρχία της δεκαετίας του 20. Χαρακτηριστικά δείγµατα αυτής της προσέγγισης είναι τα έργα ενός σηµαντικού θεωρητικού του RS, του Lazar Marković. Ιδιαίτερης αναφοράς χρήζουν η µονογραφία του για την πορεία του κροατικού ζητήµατος κατά την περίοδο , η οποία δηµοσιεύθηκε το 1935και ένα άρθρο του για το συνταγµατικό πρόβληµα της Γιουγκοσλαβίας στο περιοδικό Slavonic Review το Σεπτέµβριο του Και στις δύο περιπτώσεις η προβληµατική του συγγραφέα διέπεται από µερικές από τις θεµελιώδεις αρχές του Ριζοσπαστικού Κόµµατος, καθώς θεωρεί ότι η µοίρα των Κροατών είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε αυτή των Σέρβων. Εξετάζοντας το κροατικό ζήτηµα υπό το πρίσµα της εξέλιξης των συνταγµατικών θεσµών στο µεσοπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος, χαρακτηρίζει το Σύνταγµα του 1931 ως ανελεύθερο και αντιδηµοκρατικό και υπερασπίζεται το Σύνταγµα του 1921, παρά τις ατέλειές του και τον ιδιαίτερα συγκεντρωτικό χαρακτήρα του. Στο άρθρο του, ωστόσο, κάνει ένα βήµα παραπέρα, καθώς απορρίπτει ως ακραίες τόσο τη λύση του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού και του αυστηρού συγκεντρωτισµού που είχε εφαρµοστεί κατά την περίοδο , όσο και τη λύση της χαλαρής συνοµοσπονδίας, της οποίας το θεωρητικό υπόβαθρο είναι η αναγνώριση της ύπαρξης τριών διαφορετικών εθνών, των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Έτσι προτείνει ως βιωσιµότερη λύση τη συνύπαρξη Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων σε ένα ενιαίο κράτος µε παράλληλη παραχώρηση σηµαντικού βαθµού αυτονοµίας στους Κροάτες. Το συγκεκριµένο άρθρο γράφτηκε σε περίοδο έντονων ζυµώσεων και συνοµιλιών µεταξύ των σερβικών και αντιπολιτευτικών κοµµάτων οι οποίες είχαν καταλήξει στη σύναψη της περίφηµης Συµφωνίας της 8 ης Οκτωβρίου Τα κόµµατα της Ηνωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης, παρά τις διαµάχες µεταξύ τους και τις πολυδιασπάσεις στους κόλπους τους, αναγνώριζαν ως µόνη εφικτή λύση για το πολιτικό αδιέξοδο που είχε δηµιουργηθεί τη συνεργασία και την οµαλή συνύπαρξη µεταξύ Σέρβων και Κροατών. Ουσιαστικά η άποψη που εκφράζει ο συγγραφέας για απόρριψη της συγκεντρωτικής λύσης και την υιοθέτηση αποκεντρωτικών 12 Lazar Marković, Jugoslovenska Država i hrvatsko pitanje (Το γιουγκοσλαβικό κράτος και το κροατικό ζήτηµα), Βελιγράδι 1935,σσ , και κυρίως, όπου εκφράζει τις απόψεις του για την εθνική ενότητα Σέρβων και Κροατών. Το άρθρο του εστάλη στο περιοδικό Slavonic Review το Σεπτέµβριο 1937, ένα µήνα δηλαδή πριν από την υπογραφή συµφωνίας µεταξύ των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων, και δηµοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του Αντίγραφο αυτού του άρθρου φυλάσσεται στο Αρχείο της Γιουγκοσλαβίας και συγκεκριµένα στη συλλογή του Milan Stojadinović: AJ, ZMS, /65, Άρθρο του Lazar Marković για το γιουγκοσλαβικό συνταγµατικό πρόβληµα, Λονδίνο, Ιανουάριος 1938.

169 169 µεταρρυθµίσεων αντικατοπτρίζει τις προσπάθειες του Ριζοσπαστικού Κόµµατος να συνταχθεί µε τα άλλα δύο κόµµατα της Σερβικής Αντιπολίτευσης, που όλο και περισσότερο υιοθετούσαν προτάσεις και λύσεις για την εφαρµογή οµοσπονδιακού µοντέλου διακυβέρνησης. Η συγκυρία κατά την οποία διατυπώθηκαν τα προαναφερθέντα σχέδια δεν ήταν καθόλου ευνοϊκή. Οι όποιες διοικητικές µεταρρυθµίσεις που προτείνονταν σε αυτά είχαν απλά το χαρακτήρα της βελτίωσης του τότε ισχύοντος συστήµατος διακυβέρνησης και οργάνωσης του κράτους και όχι της αλλαγής του, όπως επιθυµούσε η πλειοψηφία του πληθυσµού. Η ιδεολογία του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού- η οποία, εξάλλου, δεν είχε ποτέ εµπεδωθεί στη συνείδηση των ευρύτερων λαϊκών στρωµάτων- είχε ήδη απωλέσει πολλά από τα ερείσµατα που είχε αρχικά σε ανώτερους οικονοµικούς και πολιτικούς κύκλους του εσωτερικού και εξωτερικού, καθώς δεν µπόρεσε να αποτελέσει παράγοντα σταθερότητας και ευηµερίας για το γιουγκοσλαβικό κράτος. Αν και τυπικά η πολιτική του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού δεν είχε εγκαταλειφθεί, στην ουσία οι ιδεολογικοί φορείς και µηχανισµοί που την είχαν στηρίξει κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του βασιλιά Αλέξανδρου άρχισαν να φθίνουν. Παράλληλα, αναπτύσσονταν πρωτοβουλίες από ανεξάρτητους φορείς είτε προς την κατεύθυνση της οµοσπονδοποίησης του γιουγκοσλαβικού κράτους, είτε προς ακραίες λύσεις υπέρ της µίας ή της άλλης εθνικής οµάδας. 2. Οι υποστηρικτές ριζικών αλλαγών στον τρόπο οργάνωσης και το σύστηµα διακυβέρνησης του γιουγκοσλαβικού κράτους Από το 1935 και εξής εµφανίζεται σταδιακά ένας µεγάλος αριθµός βιβλίων, φυλλαδίων και άρθρων διανοουµένων που είτε άµεσα είτε έµµεσα συνέδεαν την επίλυση του κροατικού ζητήµατος µε ριζικές αλλαγές στην κοινωνική και πολιτική ζωή του τόπου. Φυσικά δεν επρόκειτο για ένα οµοιογενές σύνολο, καθώς τα σχέδια που προτάθηκαν στο χρονικό διάστηµα διαφοροποιούνταν σε επιµέρους ζητήµατα, ανάλογα µε την συγκυρία κατά την οποία υποβάλλονταν, την προέλευση και την ιδεολογία του συντάκτη τους. Μπορούµε µάλιστα να διακρίνουµε δύο περιόδους σε αυτή τη συγγραφική και εκδοτική δραστηριότητα: 1) από τα µέσα του 1935 έως και το 1936 και 2)από το 1937 έως το Κατά την πρώτη περίοδο δηµοσιεύονται άρθρα κυρίως στον περιοδικό τύπο τα οποία ασκούν έντονη κριτική στο καθεστώς και εντάσσουν το κροατικό ζήτηµα µέσα σ αυτά τα πλαίσια. Έτσι, συνδέουν την επίλυση του κροατικού ζητήµατος µε την ανάγκη εκδηµοκρατισµού των πολιτικών θεσµών και αρκετά από αυτά περιέχουν προτάσεις για οργάνωση του κράτους σε οµοσπονδιακές βάσεις. Κατά τη δεύτερη περίοδο αυτή η συγγραφική δραστηριότητα εντείνεται και προβάλλονται συγκεκριµένα και σαφή σχέδια που προέβλεπαν οµοσπονδοποίηση της Γιουγκοσλαβίας. Το έναυσµα για την υποβολή τέτοιων προτάσεων και σχεδίων δόθηκε από ένα περιοδικό ευρείας κυκλοφορίας, το Nova Evropa(Νέα Ευρώπη), το

170 170 οποίο εκδιδόταν εκείνη την περίοδο στο Ζάγκρεµπ. 13 Συγκεκριµένα, τον Ιούλιο 1935-ένα µηνα αφότου ο Milan Stojadinović ανέλαβε τη διακυβέρνηση του κράτους- η συντακτική επιτροπή του περιοδικού αποφάσισε να κάνει ένα είδος δηµοσκόπησης και να θέσει τρία βασικά ερωτήµατα στο ευρύ κοινό που στόχευαν στον εντοπισµό των βασικών εσωτερικών προβληµάτων της Γιουγκοσλαβίας, αλλά και τον τρόπο επίλυσής τους. Ο ίδιος o συντάκτης του περιοδικού, Milan Ćurčin, έδωσε το στίγµα και τις βασικές κατευθυντήριες γραµµές γύρω από τις οποίες θα έπρεπε να περιστραφεί η προβληµατική του περιοδικού, ώστε να υπάρξει η ανταπόκριση του κοινού: Η σερβοκροατική διαµάχη είναι το βασικό ζήτηµα που ταλανίζει το γιουγκοσλαβικό κράτος Πρέπει να βρεθεί τρόπος να γκρεµίσουµε το τείχος που έχει υψωθεί όχι µόνο µεταξύ Σέρβων και Κροατών, αλλά και µεταξύ των Σέρβων που προέρχονται από τις περιοχές του ανεξάρτητου σερβικού κράτους(srbijanci) και αυτών που προέρχονται από περιοχές που ήταν πέρα από τον ποταµό Σαύα και ήταν πρώην κτήσεις της Αυστροουγγαρίας(Prečani) 14 Πράγµατι η ανταπόκριση σε αυτό το κάλεσµα του περιοδικού ήταν άµεση και µεγάλη. Επρόκειτο κυρίως για άτοµα που προέρχονταν από διάφορες περιοχές της Γιουγκοσλαβίας, όπως το Βελιγράδι, το Ζάγκρεµπ, το Νόβι-Σαντ, την Ποντγκόριτσα κ.α., οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν καθηγητές πανεπιστηµίου, νοµικοί και δηµοσιογράφοι. Όλοι τους διακατέχονταν από ένα έντονο ενδιαφέρον για τα κοινά και αρκετοί από αυτούς είχαν διατελέσει µέλη ή ακόµη και κορυφαία στελέχη διαφόρων πολιτικών φορέων. Εποµένως ένα ευρύ φάσµα προσωπικοτήτων στήριξαν αυτή την πρωτοβουλία του περιοδικού εκφράζοντας έτσι την αντίθεσή τους προς το καθεστώς. Οι πρώτες πέντε απαντήσεις, οι οποίες δηµοσιεύτηκαν στο τεύχος του Σεπτεµβρίου, κινήθηκαν στα πλαίσια µίας γενικής σκιαγράφησης των προβληµάτων του γιουγκοσλαβικού κράτους. Μία αρκετά σύντοµη αλλά σαφή απάντηση έδωσε ο στενός συνεργάτης του περιοδικού, Ivo Politeo, ο 13 Επρόκειτο για ένα µηνιαίο περιοδικό το οποίο εκδιδόταν στο Ζάγκρεµπ από το 1920 έως το Συντάκτης του ήταν ο Milan Ćurčin, επιφανής Σέρβος δηµοσιογράφος από το Pančevo, ο οποίος κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου υπήρξε µέλος της Γιουγκοσλαβικής Επιτροπής. Έχοντας ως πρότυπο το περιοδικό New Europe, το οποίο κυκλοφορούσε στο Λονδίνο κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου από τους επιφανείς διανοουµένους και υποστηρικτές της γιουγκοσλαβικής ενοποίησης, Wickham Steed και Hugh Seton-Watson, ο Milan Ćurčin προσπάθησε να δώσει στο περιοδικό ένα σαφή γιουγκοσλαβικό προσανατολισµό, που όµως δεν είχε καµία σχέση µε το ενωτικό γιουγκοσλαβικό µοντέλο που εφαρµόστηκε κατά την περίοδο της δικτατορίας του βασιλιά Αλέξανδρου. Στο Nova Evropa φιλοξενήθηκαν άρθρα Κροατών και Σέρβων, στα οποία πολλές φορές διατυπωνόταν οξύτατη κριτική στην πολιτική που ακολουθούνταν αναφορικά µε κρίσιµα κοινωνικά και πολιτικά ζητήµατα που ταλάνιζαν το κράτος. Για περισσότερες λεπτοµέρειες και ιδιαίτερα για τις απόψεις που εκφράστηκαν στο περιοδικό σχετικά µε τα εσωτερικά ζητήµατα του κράτους βλ. Petrović, Jugoslovenska Država, σσ.119 κ.ε. Πρβλ. Matković, O nekim prijedlozima, σ Milan Ćurčin, Pitanja naše unutrašnje politike (Ζητήµατα της εσωτερικής πολιτικής µας),nova Evropa28(Ιούλιος 1935), αρ. 7, σσ Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι το πολιτιστικό, κοινωνικό και πολιτικό χάσµα,µεταξύ των λεγόµενων Srbijanci και των Prečani ήταν ένα από τα φλέγοντα θέµατα που είχαν απασχολήσει το περιοδικό καθ όλη τη διάρκεια του µεσοπολέµου. Ενδεικτικά βλ. τα άρθρα του R.ðermanović, Kriza Jugoslovenstva i preporod Beograda ( Η κρίση του γιουγκοσλαβισµού και η αναγέννηση της πόλης του Βελιγραδίου),Nova Evropa(Ιούλιος 1933), αρ.7, σσ , του ιδίου, O novom jugoslovenstvu (Για ένα νέο γιουγκοσλαβισµό),nova Evropa27(Σεπτέµβριος 1934), αρ. 9, σσ , ο οποίος θεωρεί ότι η γεφύρωση αυτού του χάσµατος µπορεί να επιτευχθεί στα πλαίσια ενός γιουγκοσλαβισµού που θα προκύψει από µία γόνιµη σύνθεση των γεωγραφικών, οικονοµικών, κοινωνικών, πολιτικών και εθνικών ιδιαιτεροτήτων.

171 171 οποίος µάλιστα είχε αναπτύξει σηµαντική αντιπολιτευτική δραστηριότητα κατά την περίοδο διακυβέρνησης του βασιλιά Αλέξανδρου. Συγκεκριµένα, εξέφρασε την άποψη ότι βασική πηγή της δυσαρέσκειας των Κροατών ήταν το γεγονός ότι το κράτος ασκούσε πολιτική διακρίσεων σε βάρος τους και ότι ήταν άµεσοι αποδέκτες των οξύτατων οικονοµικών και κοινωνικών προβληµάτων. Μόνη βιώσιµη λύση θα ήταν η δίκαιη µεταχείριση των Κροατών και η συµµετοχή τους στη διακυβέρνηση του κράτους. 15 Πιο εµπεριστατωµένες απαντήσεις, οι οποίες δηµοσιεύτηκαν στο τεύχος του Οκτωβρίου, έδωσαν διανοούµενοι οι οποίοι είχαν έντονη δραστηριότητα και στο εσωτερικό και το εξωτερικό και προσπάθησαν να εξετάσουν το κροατικό ζήτηµα από διάφορες οπτικές γωνίες. Για παράδειγµα ο Ivo Spevec, σταθερός συνεργάτης του περιοδικού, έθεσε ως ζήτηµα άµεσης προτεραιότητας την ανάγκη αποκέντρωσης του κράτους και την εδραίωση του δηµοκρατικού-κοινοβουλευτικού συστήµατος. 16 Στη συνέχεια ο R.Mitković, ο οποίος δίδασκε σε πανεπιστήµιο της Γενεύης, θεώρησε ότι είναι τρεις οι βασικές κατευθύνσεις προς τις οποίες πρέπει να προσανατολιστεί η εσωτερική πολιτική του γιουγκοσλαβικού κράτους: 1)αναδιοργάνωση του κράτους, 2) εξυγίανση της δηµόσιας ζωής και 3) εδραίωση του δηµοκρατικού συστήµατος διακυβέρνησης. Συγκεκριµένα, συνέδεε την αναδιοργάνωση του κράτους µε την παράλληλη απόρριψη των Συνταγµάτων του 1921 και 1931 και την κατάρτιση ενός νέου γιουγκοσλαβικού συντάγµατος το οποίο θα ήταν φορέας της λαϊκής θέλησης. Το Σύνταγµα θα εξασφάλιζε την αναγνώριση των γεωγραφικών, πολιτισµικών και κοινωνικών ιδιαιτεροτήτων των διαφόρων περιοχών του κράτους, καθώς επίσης τη δίκαιη κατανοµή των εξουσιών ανάµεσα σε αυτές και την κεντρική εξουσία. Στις αυτοδιοικούµενες περιοχές θα µπορούσαν να συµπεριληφθούν τοµείς αρµοδιοτήτων, στους οποίους οι ανάγκες των τοπικών κοινωνιών ποίκιλλαν και εποµένως έχρηζαν διαφορετικής αντιµετώπισης, όπως αυτοί της εκπαίδευσης, της υγείας και της οικονοµίας. Ο συγγραφέας δίνει επίσης έµφαση στο ρόλο του κοινοβουλίου και επισηµαίνει πως η µεγάλη οικονοµική, κοινωνική και πολιτική κρίση στο γιουγκοσλαβικό κράτος δεν θα έπρεπε σε καµία περίπτωση να οδηγήσει σε απαξίωση των δηµοκρατικών θεσµών. 17 Ακόµη πιο ενδιαφέρουσες απαντήσεις και τοποθετήσεις εµφανίζονται στα επόµενα τεύχη του περιοδικού. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η ανάλυση του Ivo Tartaglia, ενός από τους πιο επιφανείς Κροάτες διανοουµένους, ο οποίος συνέδεσε την επίλυση του κροατικού ζητήµατος µε µία εκ βάθρων αλλαγή του τρόπου οργάνωσης και λειτουργίας του γιουγκοσλαβικού κράτους. Έτσι πρότεινε να παραµείνουν στις αρµοδιότητες της κεντρικής εξουσίας µόνο ορισµένοι νευραλγικοί τοµείς, όπως ο στρατός, το ναυτικό και η εξωτερική πολιτική µε παράλληλη ενίσχυση των εξουσιών των µπανοβίνων. Με αυτόν τον τρόπο θα λυνόταν όχι µόνο το κροατικό, αλλά 15 Ivo Politeo, O hrvatskom pitanju i našim političkim vodjama (Σχετικά µε το κροατικό ζήτηµα και τους πολιτικούς µας ηγέτες), Nova Evropa28(Σεπτέµβριος 1935), αρ.9, σσ Ivo Spevec, Prošlost nam pokazuje puteve za budućnost (Το παρελθόν µας δείχνει τους δρόµους για το µέλλον), Nova Evropa28(Οκτώβριος 1935), αρ.10, σσ R.Mitković, Glavni problemi unutrašnje politike (Τα κυριότερα προβλήµατα της εσωτερικής πολιτικής), Nova Evropa28(Οκτώβριος 1935), αρ.10, σσ

172 172 γενικά όλα τα προβλήµατα της Γιουγκοσλαβίας. 18 Στο ίδιο πνεύµα κινήθηκαν και οι επόµενες απαντήσεις, όπως αυτή του I.F.Lupis-Vukić, ο οποίος, αφού έκανε ειδική µνεία στις θρησκευτικές και πολιτιστικές διαφορές µεταξύ Σέρβων και Κροατών, επεσήµανε ότι η αρµονική συνύπαρξή τους µπορούσε να επιτευχθεί µόνο µε την ικανοποίηση των αξιώσεων των Κροατών για αυτονοµία. 19 Στο τεύχος του Μαρτίου του 1936 ο Nikola Milutinović πρότεινε τη διαίρεση της Γιουγκοσλαβίας σε µεγάλες αυτόνοµες ιστορικές περιοχές, όπου θα υπήρχε πλήρης ισοτιµία των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, χαρακτηρίζοντας παράλληλα τις προγενέστερες χαράξεις των διοικητικών ορίων του κράτους ως αυθαίρετες και ασύµβατες προς την ιδιαίτερη φυσιογνωµία του γιουγκοσλαβικού χώρου. 20 Πιο αναλυτική ήταν η πρόταση του Bogomir A. Bogić από το Βελιγράδι ο οποίος, αφού τοποθετήθηκε σαφώς υπέρ της πολιτικής της Ενωµένης Αντιπολίτευσης και ενάντια στον τρόπο διακυβέρνησης του Stojadinović, έκανε επίσης λόγο για την ανάγκη διαίρεσης της Γιουγκοσλαβίας σε ιστορικές περιοχές, η καθεµία από τις οποίες θα είχε τη δική της βουλή και κυβέρνηση. Αυτές οι αυτόνοµες οντότητες θα εξέλεγαν την κεντρική βουλή από την οποία θα προερχόταν η κεντρική κυβέρνηση. Στις αρµοδιότητες της κεντρικής βουλής και της κεντρικής κυβέρνησης θα παρέµεναν οι τοµείς της οικονοµίας και της εκπαίδευσης-στο βαθµό που θα αφορούσαν το σύνολο του γιουγκοσλαβικού κράτους-, της εξωτερικής πολιτικής και της άµυνας. Όλοι οι υπόλοιποι τοµείς θα ενέπιπταν στις αρµοδιότητες των τοπικών βουλών και κυβερνήσεων, ενώ η ακριβής οριοθέτηση των περιοχών θα µπορούσε να γίνει µε τη διεξαγωγή ελεύθερων δηµοψηφισµάτων. Παράλληλα, το Σύνταγµα θα κατοχύρωνε την ισοτιµία των µειονοτήτων και το δικαίωµά τους να χρησιµοποιούν τη µητρική τους γλώσσα. Σύµφωνα λοιπόν µε τον Bogić, η οµοσπονδία είναι η µόνη βιώσιµη λύση για τη Γιουγκοσλαβία και τους πληθυσµούς που διαβιούσαν στους κόλπους της. 21 Η έρευνα του περιοδικού διήρκεσε µέχρι και τον Απρίλιο του 1936, χωρίς ωστόσο η σύνταξη να προβεί σε συµπεράσµατα, όπως είχε προαναγγείλει. Πάντως, από τον τρόπο που τέθηκαν τα ερωτήµατα και από τις απαντήσεις που δόθηκαν, φαίνεται πως στόχος του περιοδικού ήταν να αποτελέσει η έρευνα ένα µοχλό πίεσης προς την κυβέρνηση του Stojadinović. Εξάλλου, η έντονη αντικυβερνητική διάθεση και παράλληλα η υποστήριξη των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων είναι έκδηλη σε πολλά 18 Ivo Tartaglia, Problem Jugoslavije (Το πρόβληµα της Γιουγκοσλαβίας), Nova Evropa29(Φεβρουάριος1936), αρ.2, σσ Πρβλ. Matković, O nekim prijedlozima,σσ I.F.Lupis-Vukić, Naš državni (srpsko-hrvatski) problem [ Το κρατικό (σερβοκροατικό) πρόβληµά µας], Νοva Evropa29 (1936), αρ.2,σσ Nikola Milutinović, Problem Jugoslavije je problem istorijskih granica (Το πρόβληµα της Γιουγκοσλαβίας είναι πρόβληµα ιστορικών συνόρων), Nova Evropa29(Μάρτιος 1936),αρ.3, σσ Bogomir A.Bogić, Ustavno Pitanje i Socijalno Pitanje (Το Συνταγµατικό Ζήτηµα και το Κοινωνικό Ζήτηµα),Nova Evropa29(Μάρτιος 1936), αρ.3, σσ Πρβλ. Matković, O nekim prijedlozima,σσ

173 173 από τα προαναφερθέντα άρθρα. Μάλιστα πολλές φορές οι συγγραφείς επικαλούνται τις εξαιρετικά δυσµενείς διεθνείς συνθήκες σε γεωπολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο και τον αντίκτυπό τους στο εσωτερικό, ώστε να στηρίξουν την πρότασή τους για την ανάγκη αλλαγής του πολιτικού σκηνικού. Έτσι, ταυτίζουν την αντίθεση µεταξύ της κυβέρνησης Stojadinović και της Ενωµένης Αντιπολίτευσης µε την αντίθεση µεταξύ της φασιστικής πολιτικής των αναθεωρητικών κρατών της Ιταλίας και της Γερµανίας και της φιλελεύθερης πολιτικής της Αγγλίας και της Γαλλίας, των βασικότερων εκπροσώπων του φιλελευθερισµού και της κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας. Ουσιαστικά, λοιπόν, η επιχειρηµατολογία τους περιστρέφεται γύρω από το αντιθετικό σχήµα φασισµού-κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας και γύρω από τα δυτικά πρότυπα οµοσπονδιακής οργάνωσης. Ωστόσο, αποφεύγουν να θίξουν το φλέγον εδαφικό ζήτηµα που αποτελούσε αγκάθι στις σχέσεις µεταξύ των κοµµάτων της Ενωµένης Αντιπολίτευσης, δηλαδή τον προσδιορισµό των οµόσπονδων τµηµάτων του νέου γιουγκοσλαβικού κράτους και των εδαφών που θα περιέκλειαν. 22 Παράλληλα µε την έρευνα του περιοδικού Nova Evropa, διεξάγονταν συζητήσεις στους κόλπους της κροατικής διανόησης γύρω από την επεξεργασία ενός σχεδίου συντάγµατος το οποίο θα αντικαθιστούσε το Σύνταγµα του 1931.Το κείµενο, το οποίο αρχικά κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 1937 ως ειδικό φυλλάδιο µε τον τίτλο Jedan Prijedlog za Nacrt Ustava(Μία πρόταση για σχέδιο συντάγµατος) και αργότερα δηµοσιεύθηκε στο περιοδικό Nova Evropa, σηµατοδότησε την έναρξη της δεύτερης περιόδου συζητήσεων και κινήσεων γύρω από την επίλυση του κροατικού ζητήµατος 23.Ανάµεσα στους πρωτεργάτες αυτής της κίνησης ήταν και ο συντάκτης του Nova Evropa Milan Ćurčin, καθώς και προσωπικότητες που είχαν συµβάλει σηµαντικά µε τις απαντήσεις τους στην εξέλιξη της έρευνας του περιοδικού, όπως οι Ivo Politeo και Ivo Tartaglia. Βασικό ρόλο στην επεξεργασία του συνταγµατικού σχεδίου έπαιξε ο Ivo Krbek, ενώ υπέγραψαν επίσης οι Albert Bazala, Milivoj Dežman, Jozo Kljaković, Ivan Meštrović και Pavle Ostović. 24 Κατά την επεξεργασία του κειµένου, οι πνευµατικοί κύκλοι του Ζάγκρεµπ ήλθαν σε επαφή και µε τους Slobodan Jovanović, Mihajlo Ilić, Boža Marković και Nikola Stojanović, επιφανείς διανοουµένους του Βελιγραδίου Matković, O nekim prijedlozima,σσ AJ, ZJJP, /496, Jedan Prijedlog za Nacrt Ustava. Βλ. επίσης Jedan Prijedlog za Nacrt Ustava, Nova Evropa30, αρ.7-8, σσ Βλ. Matković, O nekim prijedlozima,σ Επρόκειτο για άτοµα µε έντονη πνευµατική και πολιτική δραστηριότητα στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Συγκεκριµένα, ο Slobodan Jovanović ήταν τακτικός καθηγητής της Νοµικής Σχολής του Πανεπιστηµίου του Βελιγραδίου και συγγραφέας πολλών µελετών για την πολιτική ιστορία της Σερβίας. Ο Mihajlo Ilić ήταν επίσης τακτικός καθηγητής του Πανεπιστηµίου του Βελιγραδίου και ένθερµος υποστηρικτής της οµοσπονδιακής λύσης. O Boža Marković ήταν γνωστός από τη δραστηριότητά του κατά την εποχή του Α Παγκοσµίου Πολέµου ως ένας από τους Σέρβους πολιτικούς που συνεργάστηκαν µε τη Γιουγκοσλαβική Επιτροπή και ως επικεφαλής του σερβικού γραφείου τύπου στη Γενεύη. Αργότερα προσχώρησε στο ηµοκρατικό Κόµµα. Ο Nikola Stojanović

174 174 Το κείµενο αποτελείται από τρία µέρη: 1) την εισαγωγή, 2)το καθαυτό συνταγµατικό σχέδιο και 3)το τµήµα που αναφερόταν στο εδαφικό ζήτηµα. Στην εισαγωγή επισηµαίνεται αρχικά ότι το κείµενο αποτελεί συνέχεια και προέκταση του Υποµνήµατος του Ζάγκρεµπ, το οποίο είχε υποβληθεί στην Αντιβασιλεία στα τέλη του Στη συνέχεια, αναφέρονται ως βασικές αιτίες για την ανάληψη της συγκεκριµένης πρωτοβουλίας οι δυσµενείς συνθήκες στο εσωτερικό και εξωτερικό και η ανάγκη βελτίωσης των σερβοκροατικών σχέσεων. Σύµφωνα µε τους συντάκτες του σχεδίου, τα Συντάγµατα του 1921 και του 1931 ευνόησαν τον ηγεµονισµό των Σέρβων σε βάρος των άλλων εθνικών οµάδων της Γιουγκοσλαβίας. Από αυτή την ηγεµονική πολιτική επλήγησαν ιδιαίτερα οι Κροάτες, οι οποίοι είχαν πρωτοστατήσει σε πρωτοβουλίες και κινήσεις για τη δηµιουργία ενός νοτιοσλαβικού κράτους, το οποίο θα αποτελούσε εγγύηση για τη διαφύλαξη της ιδιαιτερότητας και της αυτονοµίας τους. Στην προκειµένη περίπτωση, µάλιστα, γίνεται αναφορά στις προσωπικότητες του Štrosmajer, του Starčević, των αδελφών Radić και του Supilo, στη Γιουγκοσλαβική Επιτροπή και στην περίφηµη ιακήρυξη της Κέρκυρας. Παράλληλα, επισηµαίνεται ότι εκτός από τους Κροάτες, η µεγάλη πλειονότητα των Σέρβων που διαβιούσαν εκτός των ορίων του πρώην ανεξάρτητου σερβικού κράτους ήταν δυσαρεστηµένοι µε τον τρόπο άσκησης της εξουσίας στο γιουγκοσλαβικό κράτος. Σύµφωνα µε τους υπογράφοντες, δύο είναι οι βασικές ιδέες που αποκρυσταλλώθηκαν τόσο στις συζητήσεις και τις ζυµώσεις στους κόλπους των διανοουµένων του Ζάγκρεµπ, όσο και στις επαφές τους µε τους κύκλους του Βελιγραδίου:1)η ανάγκη πλήρους αναδιοργάνωσης του κράτους και συγκεκριµένα της συγκρότησης ενός οµοσπονδιακού κράτους και 2) η ανάγκη να καταστεί φορέας αυτής της αλλαγής ο λαός, µέσω αντιπροσώπων εκλεγµένων µε ελεύθερο και δηµοκρατικό τρόπο. Εποµένως, το εν λόγω συνταγµατικό σχέδιο θα µπορούσε να αποτελέσει ένα εφαλτήριο για συζητήσεις µεταξύ των πολιτικών φορέων, προκειµένου να επιτευχθεί µία γόνιµη συµφωνία και συνύπαρξη µεταξύ Σέρβων και Κροατών. Όσον αφορά στις επαφές µεταξύ των διανοουµένων του Ζάγκρεµπ και των διανοουµένων του Βελιγραδίου, οι συντάκτες επισηµαίνουν εν συντοµία τα σηµεία σύγκλισης και απόκλισης συµφωνία υπήρξε ως προς τον προσδιορισµό του θεσµικού πλαισίου, ενώ σηµαντικές διαφωνίες ανέκυψαν στο ζήτηµα του αριθµού των οµόσπονδων τµηµάτων που θα ήταν δικηγόρος και κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου υπήρξε µέλος της Γιουγκοσλαβικής Επιτροπής στο Λονδίνο. Πληροφορίες για τις συχνές επαφές µεταξύ ακαδηµαϊκών του Βελιγραδίου και Κροατών διανοουµένων, ιδιαίτερα από το 1937 και εξής, µας δίνει στα αποµνηµονεύµατά του ένας από τους πρωταγωνιστές της κίνησης για τη σύνταξη του συνταγµατικού σχεδίου, ο Ivan Meštrović. Βλ. σχετ.ivan Meštrović, Uspomene na političke ljude i dogañaje(αναµνήσεις για πολιτικά πρόσωπα και γεγονότα), Knjižnica Hrvatske Revije, Μπουένος Άιρες 1961, σσ.277κ.ε. 26 Πρόκειται ουσιαστικά για ένα από τα πολλά υποµνήµατα και ψηφίσµατα που είχαν συνταχθεί κυρίως κατά την περίοδο από τα στελέχη των αντιπολιτευτικών κοµµατικών φορέων, στο οποίο, εκτός των άλλων, αξίωναν την αποκατάσταση του κοινοβουλευτικού βίου, την κατοχύρωση των πολιτικών ελευθεριών και την αλλαγή του τρόπου διακυβέρνησης του γιουγκοσλαβικού κράτους. Για το Υπόµνηµα του Ζάγκρεµπ βλ. Ljubo Boban, Zagrebački Memorandum (1934) [Το Υπόµνηµα του Ζάγκρεµπ (1934)],Zbornik Historijskog Instituta Slavonije7 (1969),σσ

175 175 απάρτιζαν το νέο κράτος. Στο τέλος της εισαγωγής τονίζεται ότι το κροατικό ζήτηµα είναι το βασικό πρόβληµα που ταλανίζει το γιουγκοσλαβικό κράτος, ενώ γίνεται µνεία στον Vladko Maček ως φορέα των αιτηµάτων και των επιδιώξεων όλων των Κροατών και της µεγάλης πλειοψηφίας των Σέρβων prečani. 27 Το πρώτο µέρος της πρότασης, το οποίο αποτελείται από δώδεκα όρους, αναφέρεται στο καθαυτό θεσµικό πλαίσιο, βάσει του οποίου θα έπρεπε να οργανωθεί και να λειτουργήσει το νέο κράτος. Συγκεκριµένα, ο πρώτος όρος προέβλεπε το µοίρασµα της νοµοθετικής, δικαστικής και εκτελεστικής εξουσίας ανάµεσα στην κεντρική κυβέρνηση και τις µπανόβινες. Ο βασιλιάς θα ασκούσε την εκτελεστική εξουσία µέσω του µπάνου, ο οποίος µάλιστα θα συνυπέγραφε τους νόµους που θα αφορούσαν την µπανοβίνα. Ο δεύτερος όρος κάνει λόγο για τη νοµοθεσία και συγκεκριµένα για τους τοµείς που θα υπόκειταν στην κρατική νοµοθεσία και τους τοµείς που θα ενέπιπταν στη νοµοθεσία των µπανοβίνων. Συγκεκριµένα στις αρµοδιότητες του κράτους θα παρέµεναν οι τοµείς του στρατού, του ναυτικού, της εξωτερικής πολιτικής, της κρατικής διοίκησης, της νοµισµατικής πολιτικής, της δηµόσιας οικονοµίας, των ταχυδροµικών υπηρεσιών, των σιδηροδρόµων και της ιθαγένειας. Ο τρίτος όρος προβλέπει την ύπαρξη τόσο κρατικών δικαστηρίων όσο και δικαστηρίων στις µπανόβινες(στρατιωτικά δικαστήρια, ειδικό διοικητικό δικαστήριο καθώς και συνταγµατικό δικαστήριο). Η τακτική εκδίκαση υποθέσεων θα γινόταν από τα αρµόδια δικαστικά όργανα των µπανοβίνων, ενώ για την εκδίκαση ειδικών υποθέσεων αρµόδια θα ήταν τα κρατικά δικαστήρια, από τα οποία το σηµαντικότερο είναι το Συνταγµατικό ικαστήριο. Σύµφωνα µε τον τέταρτο όρο, η εφαρµογή των νόµων του κράτους θα έπρεπε να προωθείται όχι µόνο µέσω των κρατικών οργάνων αλλά και µέσω των διοικητικών οργάνων των µπανοβίνων. Στον πέµπτο όρο επισηµαίνεται η ανάγκη ανάλογης εκπροσώπησης των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων της κάθε µπανόβινας στους νευραλγικούς τοµείς του στρατού, του ναυτικού και των εξωτερικών υποθέσεων. Ο έκτος όρος προβλέπει τη συµµετοχή και των οργάνων των µπανοβίνων στην οργάνωση και τη διοίκηση των σιδηροδρόµων και των ταχυδροµικών υπηρεσιών. Σύµφωνα µε το έβδοµο άρθρο, η στελέχωση των αποκεντρωµένων κρατικών υπηρεσιών που βρίσκονταν σε κάθε µπανόβινα θα γινόταν µόνο από κατοίκους της αντίστοιχης µπανόβινας, ενώ ο όγδοος όρος αναφέρεται στην ανάγκη οικονοµικής ανεξαρτησίας των µπανοβίνων. Ιδιαίτερα σηµαντικό είναι το άρθρο 9 το οποίο προβλέπει την ύπαρξη δύο κεντρικών νοµοθετικών σωµάτων, της Κάτω και της Άνω Βουλής. Η Κάτω Βουλή θα εκλεγόταν µε καθολικές, άµεσες και µυστικές εκλογές στη βάση της αναλογικής εκπροσώπησης, αλλά η κάθε εκλογική περιφέρεια δεν θα υπερέβαινε τα όρια της µπανόβινας. Υποψήφιοι σε κάθε εκλογική περιφέρεια µπορούσαν να είναι µόνο οι κάτοικοι της αντίστοιχης µπανόβινας. Η Άνω Βουλή θα αποτελούνταν από αντιπροσώπους που θα εκλέγονταν από την κάθε µπανόβινα είτε µε άµεσες εκλογές είτε µέσω της τοπικής συνέλευσης της µπανόβινας. Το δέκατο άρθρο αναφέρεται στην ανάγκη ύπαρξης ενός ειδικού 27 AJ, ZJJP, /496, Jedan Prijedlog za Nacrt Ustava. Βλ. επίσης Boban, Nacrt Ustava, σ.120.

176 176 νοµοθετικού πλαισίου σε κάθε µπανοβίνα το οποίο θα καθόριζε την εσωτερική οργάνωση και λειτουργία της και θα αποτελούσε ένα είδος συντάγµατος. Το Σύνταγµα του κράτους θα όριζε µόνο τις θεµελιώδεις αρχές λειτουργίας και οργάνωσης που ήταν κοινές για όλες τις µπανοβίνες. Σύµφωνα µε το ενδέκατο άρθρο, το Συνταγµατικό ικαστήριο θα εγγυάται τη διανοµή αρµοδιοτήτων µεταξύ της κεντρικής εξουσίας και των µπανοβίνων, ενώ παράλληλα θα κρίνει το συνταγµατικό χαρακτήρα των νόµων, διαταγµάτων και ρυθµίσεων του κράτους και των µπανοβίνων. Τέλος, ο δωδέκατος όρος αναφέρεται στον τρόπο αλλαγής του Συντάγµατος. Από το πρώτο µέρος, λοιπόν, µπορούµε να συµπεράνουµε πως, αν και δεν γινόταν ξεκάθαρα λόγος για οµοσπονδία, το περιεχόµενο των προαναφερθέντων όρων ισοδυναµούσε µε οµοσπονδιακή κρατική οργάνωση. 28 Το δεύτερο µέρος αναφερόταν στο ιδιαίτερα κρίσιµο και ακανθώδες εδαφικό ζήτηµα. Συγκεκριµένα, προτεινόταν η διαίρεση της Γιουγκοσλαβίας σε πέντε µεγάλα τµήµατα: τη σερβική µπανόβινα, η οποία θα περιελάµβανε εδάφη της προπολεµικής Σερβίας και του Μαυροβουνίου, την κροατική µπανόβινα, η οποία θα κάλυπτε εδαφικά την προπολεµική περιοχή της Κροατίας, τη αλµατία και την περιοχή Meñumurje, τη σλοβενική µπανόβινα, η οποία εδαφικά αντιστοιχούσε στη τότε Dravska Banovina-που επίσης αντιστοιχούσε στην ιστορική περιοχή της Σλοβενίας-, την µπανόβινα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, η οποία θα κάλυπτε περίπου την προπολεµική ιστορική περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, και την µπανόβινα της Βοϊβοδίνας. Τα κριτήρια επιλογής των παραπάνω τµηµάτων ήταν ιστορικής, πολιτιστικής, οικονοµικής, γεωγραφικής και εθνογραφικής φύσεως. Οι υπογράφοντες αναγνωρίζουν την ύπαρξη τριών εθνολογικά συγγενών οντοτήτων στο γιουγκοσλαβικό κράτος, των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Μάλιστα, κάνουν ειδική µνεία για τους µουσουλµάνους επισηµαίνοντας ότι, παρόλο που στην πλειοψηφία τους είχαν κροατική ή σερβική εθνική συνείδηση, η στενή σύνδεσή τους µε τη θρησκεία και τα έθιµά τους τους καθιστούσε µία ειδική κατηγορία που θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη κατά την αναδιοργάνωση του κράτους. Βέβαια, σύµφωνα µε τους συντάκτες του σχεδίου, η σερβοκροατική διαµάχη είναι το βασικό πρόβληµα που πρέπει να επιλυθεί µέσω της αναδιοργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους. Πρέπει να επισηµανθεί ότι αρχικά προτάθηκε η σύσταση µίας ξεχωριστής µπανόβινας που θα περιελάµβανε την περιοχή της νότιας Σερβίας, πράγµα που απορρίφθηκε από την οµάδα των Σέρβων διανοουµένων. Γι αυτό το λόγο, θεωρήθηκε σκόπιµο η συγκεκριµένη περιοχή µαζί µε το Μαυροβούνιο να αντιµετωπιστούν ως εσωτερικό σερβικό πρόβληµα και να συµπεριληφθούν στη σερβική µπανόβινα. 29 Το επίµαχο σηµείο το οποίο προκάλεσε σοβαρές διαφωνίες µεταξύ των διανοουµένων του Ζάγκρεµπ και των διανοουµένων του Βελιγραδίου ήταν 28 AJ, ZJJP, /496, Jedan Prijedlog za Nacrt Ustava. Βλ. επίσης Boban, Nacrt Ustava, σσ Πρβλ. Matković, O nekim prijedlozima,σσ AJ, ZJJP, /496, Jedan Prijedlog za Nacrt Ustava. Βλ. επίσης Matkovic, O nekim prijedlozima,σ.249.

177 177 αυτό που αναφερόταν στη Βοϊβοδίνα. Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε τους διανοουµένους του Ζάγκρεµπ, η ιδιαιτερότητα της συγκεκριµένης περιοχής επέβαλε την οργάνωσή της σε µία ξεχωριστή µπανόβινα. Τρεις ήταν οι βασικές συνιστώσες της επιχειρηµατολογίας τους: Η πρώτη παράµετρος αφορά στη µεικτή εθνολογική σύσταση της Βοϊβοδίνας, καθώς ήταν µία περιοχή στην οποία, εκτός από τους Σέρβους και Κροάτες, υπήρχε σηµαντική παρουσία του γερµανικού και ουγγρικού στοιχείου. Ήταν, εποµένως, απαραίτητο να δοθεί µία λύση που θα ικανοποιούσε όλες τις πλευρές και θα εξοµάλυνε τις σχέσεις µεταξύ τους. Η δεύτερη παράµετρος σχετίζεται µε το γεγονός ότι στη Βοϊβοδίνα ανήκε η διαφιλονικούµενη περιοχή του Σρεµ, η οποία ναι µεν θεωρούταν από τους Κροάτες αναπόσπαστο τµήµα της Κροατίας-Σλαβονίας, παράλληλα όµως τη διεκδικούσαν και οι Σέρβοι. Ως τρίτο επιχείρηµα προέβαλαν την επιθυµία της πλειοψηφίας των κατοίκων της Βοϊβοδίνας να αποτελέσει η περιοχή τους µία αυτόνοµη µπανόβινα, η οποία θα ήταν ισότιµη µε τις υπόλοιπες µπανόβινες του γιουγκοσλαβικού κράτους. Σε αντίθεση µε τους Κροάτες διανοουµένους, οι οποίοι ουσιαστικά επεσήµαναν τις πληθυσµιακές, γεωγραφικές, ιστορικές, οικονοµικές και πολιτιστικές ιδιαιτερότητες της Βοϊβοδίνας, οι Σέρβοι διανοούµενοι θεωρούσαν πως η συγκεκριµένη περιοχή θα έπρεπε να είναι αναπόσπαστο τµήµα των σερβικών εδαφών και επέµειναν στη διαίρεση της Γιουγκοσλαβίας σε τέσσερις µόνο µπανόβινες: τη σλοβενική, την κροατική, τη σερβική µπανόβινα και την µπανόβινα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. 30 Από το περιεχόµενο του σχεδίου αλλά και από τις διαφωνίες που προέκυψαν διαπιστώνεται πως ακόµη και σε ένα πολύ σηµαντικό και προοδευτικό τµήµα της κροατικής και σερβικής διανόησης η επιθυµία για αρµονική και βιώσιµη συνύπαρξη Σέρβων και Κροατών και εκδηµοκρατισµό του πολιτικού βίου προσέκρουε στις αλληλοσυγκρουόµενες εδαφικές επιδιώξεις. Το κείµενο τελικά υπογράφτηκε µόνο από την οµάδα των Κροατών διανοουµένων, οι οποίοι προσπάθησαν να το προωθήσουν στους πολιτικούς κύκλους των Σέρβων και Κροατών, προκειµένου να αποτελέσει τη βάση για έναρξη συνοµιλιών µεταξύ των σερβικών και κροατικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων. Όπως όµως αποδείχτηκε, η συγκυρία κατά την οποία γνωστοποιήθηκε το σχέδιο ήταν δυσµενής, καθώς τόσο η κυβέρνηση όσο και τα αντιπολιτευτικά κόµµατα απέρριψαν το σχέδιο. Ακόµη και ο Vladko Maček, ο οποίος µάλιστα είχε µνηµονευθεί στο σχέδιο ως ηγέτης όλων των Κροατών, κράτησε αρνητική στάση, πράγµα που προκάλεσε την κριτική και τη δυσαρέσκεια των εµπνευστών του κειµένου. Ιδιαίτερα ο Milan Ćurčin, σε άρθρο του στο περιοδικό Nova Evropa, υποστήριξε µε σθένος την ανάγκη να αποτελέσει το κείµενο εφαλτήριο για περαιτέρω συζητήσεις και προτάσεις, προκειµένου να επιλυθεί το κροατικό ζήτηµα. 31 Στο ίδιο πνεύµα κινήθηκε και ο Ivo Politeo, επιφανής νοµικός και στενός συνεργάτης του περιοδικού, ο οποίος σε άρθρο του στο ίδιο τεύχος επεσήµανε την ανάγκη κατάρτισης ενός 30 AJ, ZJJP, /496. Πρβλ. Matkovic, O nekim prijedlozima,σ.250. Για τις εδαφικές αξιώσεις Σέρβων και Κροατών στη Βοϊβοδίνα και ειδικότερα στην περιοχή του Σρεµ βλ. ανωτ. σσ καθώς και Radojević, Sporazum Cvetković-Maček,σσ Βλ. σχετ. Milan Ćurčin, O predlogu za Nacrt Ustava (Σχετικά µε την πρόταση για συνταγµατικό σχέδιο), Nova Evropa30, αρ.7-8, σσ

178 178 πιο δηµοκρατικού συντάγµατος, κάνοντας παράλληλα λόγο και για την ανάγκη εδραίωσης µίας πιο δηµοκρατικής νοοτροπίας. 32 Εκτός όµως από τα σχέδια που ήταν απότοκα συλλογικών πρωτοβουλιών, σηµαντικό ρόλο έπαιξαν οι προτάσεις και τα σχέδια που ήταν προϊόντα ατοµικής προσπάθειας κάποιων διανοουµένων και πολιτικών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Josip Smodlaka, δικηγόρου και πολιτικού από το Σπλιτ( ), ο οποίος από τα τέλη του 19 ου αιώνα είχε διαδραµατίσει ενεργό ρόλο στην προώθηση της γιουγκοσλαβικής κίνησης. Κατά το µεσοπόλεµο και ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 30, επέδειξε µεγάλο ζήλο προς την κατεύθυνση της επίλυσης του κροατικού ζητήµατος. Το 1936 δηµοσίευσε σε φυλλάδιο την πρώτη συγκροτηµένη πρότασή του για την αναδιοργάνωση του κράτους και την εξοµάλυνση των σερβοκροατικών σχέσεων. 33 Συγκεκριµένα, εξέφρασε την άποψη πως η ικανοποίηση των κροατικών αιτηµάτων συνδεόταν άρρηκτα µε την ικανοποίηση των αξιώσεων και των υπολοίπων εθνικών οµάδων της Γιουγκοσλαβίας και γι αυτό το λόγο άσκησε δριµεία κριτική στους Κροάτες πολιτικούς για τον τρόπο που χειρίζονταν το ζήτηµα των σερβοκροατικών σχέσεων. Έχοντας ως αφετηρία το πολιτικό πρόγραµµα του Ljubo Davidović, το οποίο προέβλεπε τη διαίρεση του κράτους σε τέσσερα µεγάλα οµόσπονδα τµήµατα(σερβία, Κροατία, Σλοβενία και Βοσνία-Ερζεγοβίνη), πρότεινε τη σύσταση µεγάλων αυτόνοµων περιοχών. Αυτές οι µεγάλες περιοχές θα διαιρούνταν σε µικρότερα τµήµατα µε τέτοιο τρόπο, ώστε να επικρατήσουν σε αυτά παρόµοιες γεωγραφικές, οικονοµικές και πολιτιστικές συνθήκες και να εξυπηρετούνται µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα συµφέροντα των πληθυσµών. Έτσι, εκτός από την Κροατία, τη Σλοβενία και τη Σερβία, προτεινόταν ειδικό καθεστώς αυτονοµίας για τις περιοχές της αλµατίας, της Σλαβονίας και της Βοϊβοδίνας. Μάλιστα, ο Smodlaka επεσήµανε πως η αυτόνοµη περιοχή της Βοϊβοδίνας θα µπορούσε να διαδραµατίσει σηµαντικό ρόλο στη βελτίωση των σερβοκροατικών σχέσεων και να αποτελέσει υπόδειγµα για την οργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους σε δηµοκρατικές βάσεις. 34 Τρία χρόνια αργότερα δηµοσιεύθηκε ένα νέο σχέδιο του Josip Smodlaka, το οποίο διαφοροποιείτο σηµαντικά από το πρώτο. 35 Αυτή τη φορά ο επιφανής διανοούµενος πρότεινε τη διαίρεση του κράτους σε τέσσερις οµόσπονδες περιοχές: τη σερβική,η οποία θα περιελάµβανε και τη Βοϊβοδίνα, την κροατική, τη σλοβενική και τη διναρική, στην οποία θα συµπεριλαµβάνονταν η αλµατία, το Μαυροβούνιο και η Βοσνία- Ερζεγοβίνη. 36 Σύµφωνα µε τον συντάκτη, η σύσταση της εθνολογικά µεικτής διναρικής περιοχής θα µπορούσε να αποτελέσει µία µεταβατική λύση του ζητήµατος των σερβοκροατικών σχέσεων, ενώ αργότερα οι πληθυσµοί 32 Ivo Politeo, O reviziji Ustava (Σχετικά µε την αναθεώρηση του συντάγµατος), Nova Evropa30, αρ.7-8, σσ Josip Smodlaka, Hrvatsko pitanje u Jugoslaviji( Το κροατικό ζήτηµα στη Γιουγκοσλαβία), Ζάγκρεµπ Ό.π.,σσ Βλ. επίσης Matković, O nekim prijedlozima,σ Josip Smodlaka, Jugoslovensko rješenje hrvatskog pitanja(η γιουγκοσλαβική λύση του κροατικού ζητήµατος), Ζάγκρεµπ Ό.π.,σ.5.

179 179 µεµονωµένων τµηµάτων αυτής της µεγάλης περιοχής θα είχαν τη δυνατότητα να αποφασίσουν µε δηµοψήφισµα για το πολιτικό µέλλον τους. Τα βασικά επιχειρήµατα µε τα οποία στήριξε την πρότασή του για τη δηµιουργία της διναρικής περιοχής είναι τα εξής:1) Ένα µεγάλο τµήµα του πληθυσµού έχει ακόµη εδραιωµένο το γιουγκοσλαβικό πατριωτικό αίσθηµα και εποµένως θα µπορούσε να επιτευχθεί η αρµονική συνύπαρξη µεταξύ Σέρβων και Κροατών. 2) Το µεγαλύτερο µέρος αυτής της περιοχής στο παρελθόν ήταν αποκοµµένο γεωγραφικά, διοικητικά και πολιτικά τόσο από το σερβικό κράτος όσο και από την περιοχή της Κροατίας-Σλαβονίας.3) Στη νέα περιοχή θα συµπεριλαµβάνονταν όλοι οι Σέρβοι εκτός Σερβίας, όλοι οι Κροάτες εκτός της Κροατίας και όλοι οι Μουσουλµάνοι που µιλούσαν τη σερβοκροατική γλώσσα. Επρόκειτο για πληθυσµούς οι οποίοι ένιωθαν αποξενωµένοι από το σερβικό και κροατικό εθνικό κέντρο και είχαν ανεπτυγµένο το τοπικιστικό συναίσθηµα. Ουσιαστικά, σύµφωνα µε τον Smodlaka, σε αυτή τη διναρική περιοχή ζούσε ένας λαός που πίστευε απλά σε τρεις διαφορετικές θρησκείες. 37 Το σχέδιο του Josip Smodlaka, αν και ήταν αρκετά φιλόδοξο, στην ουσία ήταν ανέφικτο, καθώς µειονεκτούσε σε βασικά σηµεία. Η επιχειρηµατολογία του στηριζόταν σε µία υποκειµενική και ιδιαίτερα επιφανειακή εκτίµηση της κατάστασης που επικρατούσε στο γιουγκοσλαβικό κράτος. Ο γιουγκοσλαβικός πατριωτισµός των κατοίκων της αλµατίας, τον οποίο επικαλείται ο διανοούµενος και πολιτικός, είχε πλέον αρχίσει να φθίνει, εξαιτίας των νέων δεδοµένων που είχαν διαµορφωθεί. Ο τοπικισµός των Κροατών, αν και είχε αποτελέσει σηµαντική τροχοπέδη στην κροατική εθνική αφύπνιση κατά το 19 ο αιώνα, υπερκεράστηκε από τη δυναµική που προσέλαβε κατά το µεσοπόλεµο ο κροατικός εθνικισµός, βασικός φορέας του οποίου υπήρξε το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα. Έτσι, τόσο οι Κροάτες της Κροατίας- Σλαβονίας, όσο και οι Κροάτες της αλµατίας αλλά και άλλων περιοχών είχαν συσπειρωθεί γύρω από τα κροατικά εθνικά δίκαια. Εποµένως, όχι µόνο οι Κροάτες πολιτικοί ηγέτες, αλλά και η συντριπτική πλειοψηφία των Κροατών αντιµετώπιζαν τη αλµατία καθώς και ένα µέρος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ως αναπόσπαστο τµήµα της Κροατίας. Τέλος, το τρίτο επιχείρηµά του αποτελεί στην ουσία ένα υπεραπλουστευτικό σχήµα στο οποίο υποτιµάται η σηµασία της θρησκείας για των πληθυσµών. Αναφέρεται η θρησκευτική πιστή ως ένα απλό σηµείο διαφοροποίησης των πληθυσµών, ενώ κατά τη δεκαετία του 30 η ορθόδοξη πίστη και ο καθολικισµός είχαν αναχθεί σε βασικά στοιχεία της εθνικιστικής προπαγάνδας των Σέρβων και Κροατών και η θρησκεία ήταν ο θεµελιώδης πόλος συσπείρωσης των Μουσουλµάνων της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης. Η κρίση που προκλήθηκε εξαιτίας του περίφηµου Κονκορδάτου και της θρησκευτικής πολιτικής που είχε ακολουθήσει ο Milan Stojadinović αποτελεί σαφές δείγµα των διαχωριστικών γραµµών που υπήρχαν στο µεσοπολεµικό γιουγκοσλαβικό κράτος. Η µελέτη των παραπάνω σχεδίων και προτάσεων που υποβλήθηκαν από τους επικριτές του τότε ισχύοντος συστήµατος διακυβέρνησης µας οδηγεί στη διαπίστωση και επισήµανση ορισµένων βασικών στοιχείων: 1) Οι συντάκτες τους είχαν ως επί το πλείστον υψηλό µορφωτικό επίπεδο, ενώ αρκετοί από 37 Ό.π.,σσ.6-7.

180 180 αυτούς είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό. Αυτό από µόνο του συνεπάγεται ότι ήταν φορείς θεωριών, θεσµών και πρακτικών που δεν ήταν ωστόσο συµβατές µε τη γιουγκοσλαβική πραγµατικότητα. 2)Στους πρωταγωνιστές των παραπάνω κινήσεων και πρωτοβουλιών συµπεριλαµβάνονταν και διανοούµενοι οι οποίοι προέρχονταν από περιοχές µε µεικτή εθνολογική σύνθεση, αλλά και µε έντονες πνευµατικές και πολιτικές ανακατατάξεις, όπως ήταν η Βοϊβοδίνα και η αλµατία. Έχοντας βιώσει όχι µόνο τις συνθήκες συνύπαρξης, αλλά και τις εστίες συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων µεταξύ των πληθυσµών, προσπάθησαν να παρουσιάσουν προοδευτικά και φιλόδοξα σχέδια, µε τα οποία θα µπορούσε να επιτευχθεί η αρµονική συνύπαρξη των Σέρβων και Κροατών στο γιουγκοσλαβικό κράτος. Εξαιτίας όµως της ιδιαίτερα πιεστικής κατάστασης που επικρατούσε εκείνη την περίοδο στη Γιουγκοσλαβία, τα σχέδια παρέµειναν ανεφάρµοστα. 3)Όπως και στην περίπτωση της σερβικής πολιτικής ηγεσίας, έτσι και στους κόλπους της σερβικής διανόησης παρατηρείται αγεφύρωτο χάσµα µεταξύ των Σέρβων που κατοικούσαν στην επικράτεια του πρώην σερβικού κράτους και των Σέρβων που διαβιούσαν σε περιοχές-πρώην κτήσεις της Αυστροουγγαρίας. 4) Ουσιαστικά παρατηρείται µία µεγάλη αντίφαση στη σκέψη και τη δραστηριότητα Σέρβων και Κροατών διανοουµένων:από τη µία πλευρά, υποστήριζαν τον εκδηµοκρατισµό του πολιτικού και κοινωνικού βίου και συνέτασσαν ιδιαίτερα φιλόδοξα οµοσπονδιακά σχέδια. Από την άλλη πλευρά, όµως, αδυνατούσαν να απεγκλωβιστούν από την επιρροή που ασκούσαν τα στερεότυπα του σερβικού και κροατικού εθνικισµού. Αυτό εν µέρει οφείλεται στο γεγονός ότι και οι διανοούµενοι στη µεσοπολεµική Γιουγκοσλαβία ανήκαν στη γενιά που γαλουχήθηκε κατά πρώτο λόγο µε τις βασικές αρχές και τα πρότυπα της σερβικής και κροατικής εθνικής ιδεολογίας και κατά δεύτερο λόγο µε τις αρχές της γιουγκοσλαβικής ιδεολογίας. Επιπλέον, πολλά µέλη της σερβικής και κροατικής διανόησης, εξαιτίας της σχέσης τους µε τα σερβικά και κροατικά πολιτικά κόµµατα, δεν µπορούσαν να απεµπλακούν από τις συµπεριφορές, νοοτροπίες, πρακτικές και τις συγκρούσεις που διαιώνιζαν οι προαναφερθέντες πολιτικοί φορείς γύρω από το εθνικό ζήτηµα. 3. Η κροατική εθνικιστική προπαγάνδα Από τα µέσα της δεκαετίας του 30 εντάθηκε σταδιακά η κροατική εθνικιστική προπαγάνδα. Τόσο εξωκοµµατικοί φορείς όσο και κοµµατικά όργανα µε ευρύ κοινωνικό, πολιτιστικό και πολιτικό έργο που πολλές φορές υπερέβαινε τα στενά κοµµατικά πλαίσια ανέπτυξαν ιδιαίτερη προπαγανδιστική δραστηριότητα µε µεγάλη απήχηση στους πληθυσµούς. Αυτή η απήχηση βέβαια εδραζόταν στο πρόσφορο έδαφος που είχε δηµιουργηθεί ήδη µε την ανάπτυξη ατοµικών και συλλογικών πρωτοβουλιών καθ όλη τη διάρκεια του µεσοπολέµου. Οι αναρίθµητοι πολιτιστικοί και πατριωτικοί σύλλογοι που είχαν συσταθεί κυρίως στις περιοχές της Κροατίας-Σλαβονίας, της αλµατίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης προπαγάνδιζαν µε συστηµατικό τρόπο τις

181 181 βασικές αρχές του κροατικού εθνικισµού. 38 Αν και η δραστηριότητά τους είχε ατονήσει προσωρινά κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του βασιλιά Αλεξάνδρου εξαιτίας των αυστηρών µέτρων που είχαν ληφθεί τότε, από το 1935 και εξής συνέβαλαν καθοριστικά στη διαµόρφωση ενός περιβάλλοντος εχθρικού απέναντι σε καθετί που έφερε τη σφραγίδα του γιουγκοσλαβισµού ή του σερβισµού. Ένα από τα δείγµατα του νέου κλίµατος που διαµορφωνόταν υπήρξε η διεξαγωγή συζητήσεων και αντιπαραθέσεων και κυρίως η δηµοσίευση µελετών σχετικά µε την κροατική εθνική ιδεολογία και τα στοιχεία που συνθέτουν την κροατική εθνική κοινότητα. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των Dinko Tomašić και Mirko Glojnarić, οι οποίοι ασχολήθηκαν εκτενώς µε την πολιτική και κοινωνική εξέλιξη των Κροατών κατά το µεσοπόλεµο και υποστήριξαν µε σθένος την πολιτική, κοινωνική και οικονοµική απελευθέρωση του κροατικού λαού. Και οι δύο απέρριπταν τη γιουγκοσλαβική ιδεολογία, καθώς θεωρούσαν ότι έπαιξε ανασταλτικό ρόλο και δεν µπόρεσε να εκφράσει τα πραγµατικά συµφέροντα και τις κοινές επιδιώξεις του κροατικού λαού. 39 Συγκεκριµένα, ο κοινωνιολόγος Dinko Tomašić εξέφρασε την άποψη πως το αγροτικό κίνηµα στην Κροατία κατόρθωσε να συσπειρώσει το µεγαλύτερο µέρος των Κροατών γύρω από την κροατική εθνική ιδέα. Το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα είχε πολύ µεγάλη απήχηση στον κροατικό πληθυσµό, διότι συνέδεε άµεσα το εθνικό ζήτηµα µε τα οικονοµικά και κοινωνικά αιτήµατα του αγροτικού κόσµου της Κροατίας. Επρόκειτο λοιπόν για έναν πολιτικό φορέα που όχι µόνο κατήρτισε ένα σύγχρονο πολιτικό πρόγραµµα, αλλά παράλληλα έλαβε υπόψη τις κοινές παραδόσεις, την κουλτούρα, τα κοινά βιώµατα κοινωνικής οργάνωσης, τους εθνικούς µύθους και τα εθνικά σύµβολα των Κροατών. 40 Τις ίδιες περίπου απόψεις εξέφρασε και ο Mirko Glojnarić, ο οποίος αποτελούσε ουσιαστικά ένα από τα φερέφωνα του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος. Επιµελήθηκε την έκδοση η οποία κυκλοφόρησε το 1936 και στην οποία παρουσιάζονταν όλες οι µέχρι τότε οµιλίες και προγραµµατικές διακηρύξεις του Vladko Maček, ενώ λίγα χρόνια αργότερα συνέγραψε βιβλίο στο οποίο ουσιαστικά προπαγάνδιζε τις θέσεις του κόµµατος. 41 Στο έργο αυτό εξιδανικεύεται ο,τιδήποτε κροατικό, 38 Πρέπει να επισηµανθεί πως οι Κροάτες της διασποράς διαδραµάτισαν επίσης πολύ σηµαντικό ρόλο στη διατήρηση της κροατικής εθνικής συνείδησης. Στις ΗΠΑ οι Κροάτες µετανάστες πρωτοστάτησαν στην ίδρυση συλλόγων, ενώ στο διάστηµα κυκλοφόρησαν πάρα πολλές εφηµερίδες και περιοδικά. Αν και κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου η πλειοψηφία ήταν υπέρ της ένωσης µε τη Σερβία, σταδιακά κατά την περίοδο του µεσοπολέµου άρχισε να εδραιώνεται η άποψη πως οι Κροάτες και οι Σέρβοι ήταν δύο διαφορετικοί λαοί µε διαφορετικά συµφέροντα και επιδιώξεις. Βλ. Jakir, Dalmatien, σσ Ό.π., σσ.398κ.ε. 40 Dinko Tomašić, Sadržina Hrvatskog nacionalizma (Το περιεχόµενο του κροατικού εθνικισµού), Dinko Tomašić(επιµ.), Politički razvitak Hrvata( Η πολιτική εξέλιξη των Κροατών), Ζάγκρεµπ 1938, σσ Βλ. επίσης του ιδίου, Autohtona Kultura i nacionalizam (Αυτόχθονη κουλτούρα και εθνικισµός), ό.π., σσ Mirko Glojnarić, Voña govori. Ličnost, izjave,govori i politički rad voñe Hrvata Dra.Vladka Mačeka( Ο ηγέτης µιλάει. Η προσωπικότητα, οι ανακοινώσεις, οι οµιλίες και η πολιτική δράση του ηγέτη των Κροατών Vladko Maček), Ζάγκρεµπ Του ιδίου, Borba Hrvata.Kronika dvaju desetljeca političke povijesti ( )(Ο αγώνας των Κροατών. Χρονικό δύο δεκαετιών πολιτικής ιστορίας ),Ζάγκρεµπ Glojnarić, Borba Hrvata, σσ.10κ.ε.

182 182 εκθειάζεται η ηγετική φυσιογνωµία του Vladko Maček και παράλληλα απορρίπτεται το γιουγκοσλαβικό µοντέλο διακυβέρνησης. Επιπλέον, ο συγγραφέας σε ιδιαίτερα συναισθηµατικό ύφος απαριθµεί τα δεινά που υπέστησαν οι Κροάτες στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους. 42 Όσον αφορά τις συλλογικές πρωτοβουλίες που αναπτύχθηκαν προς την κατεύθυνση της διασφάλισης και προώθησης των κροατικών εθνικών συµφερόντων, ιδιαίτερης µνείας χρήζουν τρεις κροατικοί σύλλογοι: Πρόκειται για τους συλλόγους Napredak, Matica Hrvatska και Seljačka Sloga. Ο σύλλογος Napredak(Πρόοδος) ιδρύθηκε το 1904 στο Σεράγεβο, στοχεύοντας άµεσα στην ενίσχυση του βιοτικού και µορφωτικού επιπέδου του πληθυσµού και κατ επέκταση στην προώθηση της κροατικής εθνικής ιδέας στη διαφιλονικούµενη περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Το 1935 ο αριθµός των µελών του συλλόγου έφτασε τις , ενώ υπήρχαν 138 παραρτήµατα, εκτός από την περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, στη Σλαβονία, τη Βοϊβοδίνα και τη αλµατία. Στις δραστηριότητες του συλλόγου κατά τη δεκαετία του 30 συµπεριλαµβάνονται η χορήγηση υποτροφιών αλλά και η εκπόνηση ενός συλλογικού έργου σχετικά µε την ιστορία της Βοσνίας. Το έργο, το οποίο έφερε τον τίτλο Povijest Bosne i Hercegovine(Ιστορία της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης), ξεκίνησε το Ο πρώτος τόµος του έργου ο οποίος αναφερόταν στη µεσαιωνική περίοδο, αν και είχε ετοιµαστεί πριν από τον πόλεµο, κυκλοφόρησε λίγο αργότερα το 1942 µε τον τίτλο Povijest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine( Ιστορία των κροατικών περιοχών της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης). Η έντονη προπαγανδιστική δραστηριότητα και ο ιδιαίτερος ζήλος που επέδειξαν τα µέλη του συλλόγου οφείλεται συν τοις άλλοις στο γεγονός ότι στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη δραστηριοποιούνταν αντίστοιχοι σερβικοί και µουσουλµανικοί σύλλογοι, οι οποίοι µε τη σειρά τους προσπαθούσαν να προσελκύσουν όσο το δυνατό µεγαλύτερο τµήµα του πληθυσµού. 43 Η λογοτεχνική και πολιτιστική εταιρεία Matica Hrvatska(Κροατική Μητέρα), είχε ιδρυθεί στα µέσα του 19 ου αιώνα και µε το έργο της είχε συµβάλει σηµαντικά στην πνευµατική αναγέννηση των Κροατών. Αν και από τις αρχές του 20ου αιώνα µέχρι τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο είχε συνεργαστεί στενά µε την αντίστοιχη λογοτεχνική εταιρεία των Σέρβων, τη Matica Srpska(Σερβική Μητέρα) προς την κατεύθυνση της γιουγκοσλαβικής ενοποίησης, κατά το µεσοπόλεµο και ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 30 εξέφραζε την πιο ακραία εκδοχή του κροατικού εθνικισµού. Το γεγονός ότι εκείνη την εποχή πολλά µέλη της Matica Hrvatska ήταν ευνοϊκά διακείµενα απέναντι στο κίνηµα της Ustaša επηρέασε σηµαντικά τη συγγραφική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στους κόλπους της. Έτσι στις εκδόσεις της εταιρείας συµπεριλαµβάνονται µελέτες µε σαφή προπαγανδιστικό χαρακτήρα, οι οποίες στην ουσία καλλιεργούσαν σωβινιστικά αισθήµατα και τροφοδοτούσαν τη µισαλλοδοξία στις σχέσεις µεταξύ Σέρβων και Κροατών. Οι θεµελιώδεις και ανυπέρβλητες διαφορές µεταξύ των Σέρβων και Κροατών και η ανάγκη δηµιουργίας ανεξάρτητου κροατικού κράτους είναι τα συνήθη µοτίβα που συνθέτουν το υπόβαθρο αυτών των µελετών, ενώ παράλληλα 43 Džaja, Die politische Realität, σσ

183 183 εξυµνούνται προσωπικότητες που ήταν θιασώτες ακραίων απόψεων αναφορικά µε τις σερβοκροατικές σχέσεις. 44 Μία ιδιαίτερη περίπτωση συνιστά ο σύλλογος Seljačka Sloga(Αγροτική Συµφωνία), ο οποίος αποτελούσε µία από τις σηµαντικότερες οργανώσεις του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος. 45 Το καταστατικό της οργάνωσης, η οποία ιδρύθηκε το 1920 στο Ζάγκρεµπ, όριζε ως θεµελιώδεις σκοπούς της δραστηριότητάς της την προαγωγή και διάδοση του αγροτικού πολιτισµού, την εδραίωση της αγροτικής ιδεολογίας στους κροατικούς πληθυσµούς και τη δηµιουργία στο µέλλον ενός αγροτικού κράτους. 46 Με βασικό άξονα τους παραπάνω στόχους, ιδρύθηκαν βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια και παράλληλα έλαβαν χώρα επιµορφωτικά σεµινάρια, διαλέξεις και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις σε όλη τη γιουγκοσλαβική επικράτεια. Στις αρχές της δεκαετίας του 30 τα µέλη της οργάνωσης ήταν περίπου , ενώ υπήρχαν ήδη πάνω από 200 παραρτήµατα. Επικεφαλής ήταν ο Rudolf Herceg, ένα από τα πιο σηµαντικά στελέχη του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος, ο οποίος διαδραµάτισε καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση της φυσιογνωµίας και της λειτουργίας της οργάνωσης. 47 Το γεγονός βέβαια ότι ο σύλλογος Seljačka Sloga βρισκόταν υπό την άµεση εποπτεία ενός πολιτικού φορέα δεν σήµαινε ότι τα µέλη του καταπιάνονταν µε πολιτικά ζητήµατα. Εξάλλου, ο ίδιος ο ηγέτης του κόµµατος Vladko Maček προέβη στο σαφή διαχωρισµό του ρόλου και της δραστηριότητας του συλλόγου από τα καθήκοντα και το ρόλο των κοµµατικών στελεχών. Αν και πολλές φορές δεν παρέλειπε να εκθειάζει τα µέλη του συλλόγου και να επαινεί το έργο τους, επεσήµαινε παράλληλα πως οι αρµοδιότητές τους ήταν πολιτιστικής και όχι πολιτικής φύσεως. Στην ουσία, λοιπόν, η συγκεκριµένη οργάνωση προοριζόταν για να αποτελέσει το πολιτιστικό σκέλος του κροατικού αγροτικού-εθνικού κινήµατος. 48 Παρά την ύπαρξη επιµέρους διαφορών, εύκολα µπορούν να διαπιστωθούν πολλά κοινά σηµεία αναφοράς στην πολιτιστική και ιδεολογική προπαγάνδα των τριών προαναφερθέντων πολιτιστικών φορέων. Σε αυτά συµπεριλαµβάνονται η εξιδανίκευση του κροατικού παρελθόντος, η επισήµανση της µοναδικότητας του κροατικού λαού και των διαφορών του από τους Σέρβους, η αποθέωση του αγροτικού τρόπου ζωής, η απόρριψη του γιουγκοσλαβισµού και φυσικά η έµµεση, αλλά συστηµατική υποστήριξη αποσχιστικών λύσεων. 44 Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η µελέτη του Mile Starčević σχετικά µε την προσωπικότητα, τη δράση και το ρόλο του Ante Starčević στη διαµόρφωση του χαρακτήρα του κροατικού εθνικισµού κατά το 19 ο αιώνα. Mile Starčević, Dr.Ante Starčević i Srbi(Ο Ante Starčević και οι Σέρβοι), Matica Hrvatska, Ζάγκρεµπ Για τη σταδιακή µετατροπή της Matica Hrvatska σε φορέα της προπαγάνδας της Ustaša βλ. και ανωτ. σ Βλ. Suzana Leček, Organizacija i oblici djelovanja Seljačke Sloge ( ) [Η οργάνωση και οι µορφές δράσης της οργάνωσης Seljačka Sloga ( )], Časopis za suvremenu povijest 3(1997), σσ Βλ. επίσης Jakir, Dalmatien, σσ Βλ. το φυλλάδιο Što je i što hoće Seljačka Sloga (Τι είναι και τι θέλει η οργάνωση Seljačka Sloga ), Ζάγκρεµπ Πρβλ. Glojnarić, Borba Hrvata, σσ.248κ.ε. καθώς και Leček, Seljačka Sloga,σσ.359κ.ε. 47 Jakir, Dalmatien, σ Glojnarić, Borba Hrvata, σσ

184 Η σερβική εθνικιστική προπαγάνδα Σε αντίθεση µε τους Κροάτες, οι Σέρβοι από το 1918 έως τα µέσα της δεκαετίας του 30 δεν είχαν δραστηριοποιηθεί ιδιαίτερα στον πολιτισµικό τοµέα. Η πλούσια δραστηριότητα που είχαν αναπτύξει οι σερβικοί σύλλογοι πριν το 1918 δεν αξιοποιήθηκε, καθώς θεωρήθηκε πως τα σερβικά εθνικά συµφέροντα εξυπηρετούνταν πλέον µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους. 49 Ωστόσο, η σταδιακή όξυνση στις σχέσεις Σέρβων και Κροατών, η πολυδιάσπαση των σερβικών πολιτικών κοµµάτων και η έκδηλη αδυναµία του γιουγκοσλαβικού κράτους να εγγυηθεί τα σερβικά συµφερόντα στον πολιτισµικό και πολιτικό τοµέα καθιστούσαν απαραίτητη την άµεση ανάληψη πρωτοβουλιών. Απόρροια αυτής της ανάγκης απετέλεσε η ίδρυση της Σερβικής Πολιτιστικής Λέσχης(Srpski Kulturni Klub, στο εξής SKK) στις 15 Ιανουαρίου Επρόκειτο για µία πρωτοβουλία στην πραγµατοποίηση της οποίας συνέβαλε ένα µεγάλο µέρος της σερβικής πνευµατικής, πολιτικής και οικονοµικής ελίτ. Συγκεκριµένα, από τους 70 ιδρυτές της SKK οι 22 ήταν καθηγητές πανεπιστηµίου, οι 6 ανώτερα κρατικά στελέχη, οι 8 µέλη των 49 Πρέπει να επισηµανθεί πως στους κόλπους της Ηγεµονίας της Σερβίας η µορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα περιστρεφόταν κυρίως γύρω από τη Σερβική Ακαδηµία Επιστηµών και το Πανεπιστήµιο του Βελιγραδίου, ενώ οι ελάχιστες πολιτιστικές οργανώσεις που υπήρχαν ήταν υπό τον άµεσο έλεγχο του κράτους και των πολιτικών κοµµάτων. Αντίθετα, σε περιοχές µε µεικτή εθνολογική σύνθεση, οι οποίες βρίσκονταν εκτός της Ηγεµονίας της Σερβίας και στις οποίες οι Σέρβοι ήταν εκτεθειµένοι σε ποικίλες πιέσεις, η σερβική διανόηση δραστηριοποιήθηκε ιδιαίτερα προς την κατεύθυνση της ίδρυσης συλλόγων και εταιρειών. Έτσι, ιδρύθηκαν πολυάριθµοι σερβικοί σύλλογοι κυρίως στις περιοχές της Βοϊβοδίνας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, της Κροατίας και της αλµατίας. Σταθµό στην πνευµατική ανάπτυξη των Σέρβων απετέλεσε η σύσταση της λογοτεχνικής εταιρείας Matica Srpska(Σερβική Μήτηρ) στο Νόβι Σάντ το 1826, η οποία σταδιακά µεταβλήθηκε σε µορφωτικό κέντρο των Σέρβων της Βοϊβοδίνας. Σηµαντική δραστηριότητα είχε αναπτύξει επίσης η µορφωτική και πατριωτική Εταιρεία του Αγίου Σάββα(Društvo Svetog Save) που ιδρύθηκε το 1886 µε σκοπό την άσκηση εκπαιδευτικής προπαγάνδας στην περιοχή της Μακεδονίας. Το 1902 ιδρύθηκε στο Σεράγεβο της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης η εταιρεία Prosveta(Εκπαίδευση), η οποία µέχρι την έναρξη του Α Παγκοσµίου Πολέµου είχε κατορθώσει να υπερκεράσει την απήχηση και τη δράση της κροατικής οργάνωσης Napredak(Πρόοδος) και της µουσουλµανικής οργάνωσης Gajret. Αρκετοί σερβικοί σύλλογοι είχαν ιδρυθεί και στη αλµατία, από τους οποίους ο πιο σηµαντικός ήταν η Srpska Zora(Σερβική Αυγή) µε έδρα το Dubrovnik. Βλ. σχετ. Djordjević, Ιστορία,σσ.96, 209, 273, 277, 300 και 389. Πρβλ. Dimić, Kulturna Politika, τ.1, σσ και Džaja, Die politische Realität, σσ Η βιβλιογραφία γύρω από τη σύσταση και τη δράση της SKK κατά την περίοδο δεν είναι ιδιαίτερα πλούσια. Το γεγονός ότι θεωρούταν ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο θέµα από τους µεταγενέστερους Γιουγκοσλάβους ιστορικούς αποτελεί τη βασική αιτία για τον ελάχιστο αριθµό µελετών σχετικά µε αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή του πολιτισµικού,κοινωνικού και πολιτικού βίου των Σέρβων κατά το µεσοπόλεµο. Ένα πολύτιµο βοήθηµα είναι η µονογραφία του Dimic, Kulturna Politika, τ.1, σσ.506κ.ε., ενώ αρκετές πληροφορίες µας παρέχει ο Nebojša A. Popović, Srpski Kulturni Klub( ) [Η Σερβική Πολιτιστική Λέσχη( )], Istorija XX veka 1-2(1989), σσ Επίσης, βλ. Boban, Sporazum,σσ , όπου ο ιστορικός κάνει ειδική αναφορά στη δράση και τη στάση που τήρησε ο συγκεκριµένος πολιτιστικός σύλλογος απέναντι στη Συµφωνία Cvetković-Maček. Οι πηγές στις οποίες στηρίχθηκαν ήταν κυρίως το εβδοµαδιαίο έντυπο Srpski Glas, που ήταν το ανεπίσηµο όργανο της SKK, τα προπαγανδιστικά φυλλάδια και οι εκδόσεις των διαλέξεων που έδιναν κατά καιρούς τα µέλη της λέσχης.

185 185 τραπεζικών και βιοµηχανικών κύκλων, οι 7 ανώτεροι δικαστικοί υπάλληλοι, οι 2 µέλη της στρατιωτικής ελίτ, ενώ οι υπόλοιποι ήταν συγγραφείς, γιατροί, έµποροι, µηχανικοί και αρχιτέκτονες. Πρόεδρος της SKK ήταν ο Slobodan Jovanović, καθηγητής στο Πανεπιστήµιο του Βελιγραδίου, και αντιπρόεδροι ήταν ο Nikola Stojanović, δικηγόρος, και ο Dragiša Vasić, επίσης δικηγόρος και γνωστός συγγραφέας. Εκτός από τα παραπάνω τρία ιδρυτικά στελέχη, πολύ σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση της φυσιογνωµίας της SKK διαδραµάτισαν οι Pavle Stevanović, Vladimir Ćorović, Vasa Čubrilović και Dragoslav Stranjaković. Ο Pavle Stevanović ήταν καθηγητής πανεπιστηµίου και πρόεδρος του µορφωτικού τµήµατος της SKK. Ο Vladimir Ćorović, Σέρβος από τη Βοσνία, ήταν ιστορικός και δίδασκε στο Πανεπιστήµιο του Βελιγραδίου. Είχε διατελέσει Γραµµατέας της Κεντρικής Επιτροπής της Μορφωτικής Εταιρείας Prosvjeta στο Σεράγεβο, πράγµα που αποδείχτηκε αργότερα πολύτιµη εµπειρία για το ρόλο και τη δράση του στη SKK. Ο Vasa Čubrilović, καταγόταν επίσης από τη Βοσνία και εκείνη την εποχή εργαζόταν ως υφηγητής στο Πανεπιστήµιο του Βελιγραδίου, ενώ ο Dragoslav Stranjaković ήταν καθηγητής εθνικής ιστορίας στο ίδιο πανεπιστήµιο. Τα ιδρυτικά στελέχη και µέλη της SKK ήταν άτοµα µε διαφορετικές κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές αφετηρίες, που ωστόσο τους ένωνε η κοινή πεποίθηση για την αξία του σερβικού πολιτισµού και η κοινή ανησυχία για τη διαφύλαξη των σερβικών εθνικών συµφερόντων. 51 Σύµφωνα µε το άρθρο 3 του καταστατικού της SKK, στόχος της νεοσύστατης λέσχης ήταν η καλλιέργεια και διάδοση του σερβικού πολιτισµού στα πλαίσια του γιουγκοσλαβισµού. Μάλιστα σε προπαγανδιστικό φυλλάδιο, το οποίο όµως δεν φέρει χρονολογία, αλλά κατά πάσα πιθανότητα κυκλοφόρησε την εποχή της ίδρυσης της SKK, επισηµαίνεται πως είναι λανθασµένη η αντίληψη, σύµφωνα µε την οποία καλός Γιουγκοσλάβος µπορούσε να είναι µόνο όποιος είχε σταµατήσει να έχει, είτε σερβική, είτε κροατική είτε σλοβενική συνείδηση.αντίθετα, µόνο αυτός ο οποίος ήταν και έχει παραµείνει καλός Σέρβος, Κροάτης και Σλοβένος µπορούσε να είναι και καλός Γιουγκοσλάβος. Ο γιουγκοσλαβισµός έπρεπε να θεµελιωθεί στις βάσεις του σερβισµού, του κροατισµού και του σλοβενισµού. Η Γιουγκοσλαβία µπορούσε να γίνει ισχυρή και προοδευτική, µόνο εάν υπήρχε αµοιβαίος σεβασµός µεταξύ των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και παράλληλα το κράτος ικανοποιούσε τις µορφωτικές και πολιτιστικές ανάγκες και των τριών εθνικών οµάδων. 52 Οι κατευθυντήριες γραµµές της δράσης της SKK προσδιορίστηκαν µε µεγαλύτερη σαφήνεια από τον Slobodan Jovanović στην πρώτη συνέλευση των µελών της λέσχης, η οποία έλαβε χώρα στις 4 Φεβρουαρίου Σύµφωνα λοιπόν µε τον Jovanović, φιλοδοξία και βασικός στόχος των ιδρυτών της SKK ήταν να αποτελέσει η συγκεκριµένη λέσχη το κέντρο συζητήσεων, συναντήσεων και διαλέξεων γύρω από ζητήµατα που θα αφορούσαν στο χαρακτήρα και τη θέση της σερβικής κουλτούρας στα πλαίσια του γιουγκοσλαβικού κράτους. Βασικές προϋποθέσεις για την πολύπλευρη 51 Βλ. Dimić, Kulturna Politika, τ.1, σσ Πρβλ. Popović, Srpski Kulturni Klub,σσ Srpski Kulturni Klub(Η Σερβική Πολιτιστική Λέσχη), Βελιγράδι, χ.χ., σσ.7-8. Dimić, Kulturna Politika, τ.1, σ.508.

186 186 διερεύνηση αυτών των ζητηµάτων ήταν η στενή συνεργασία µεταξύ µελών της οικονοµικής και πνευµατικής ελίτ και η συνεισφορά ατόµων που προέρχονται από διάφορους πολιτικούς χώρους. Επιπλέον, ένα πολύ ενδιαφέρον σηµείο των δηλώσεών του είναι αυτό που προέβλεπε την επέκταση της δραστηριότητας της SKK σε περιοχές που εξαιτίας της γεωγραφικής τους θέσης είναι εκτεθειµένες σε διάφορες επιρροές και γι αυτό είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες για τους Σέρβους. Ειδική µνεία έκανε ο Slobodan Jovanović στην ανάγκη συνεργασίας µεταξύ της SKK και άλλων πολιτιστικών συλλόγων, ώστε να διαµορφωθεί ένα ενιαίο και συγκροτηµένο σύνολο σερβικών πολιτιστικών οργανισµών που θα δρα συντονισµένα. Μάλιστα ο πρόεδρος της λέσχης επεσήµανε πως η πολιτιστική δράση της SKK σε καµία περίπτωση δεν θα έπρεπε να ισοδυναµεί µε αποκλεισµό και απόρριψη της κροατικής και σλοβενικής κουλτούρας, αλλά αντίθετα να αποτελέσει το έναυσµα για την αµοιβαία ανταλλαγή απόψεων µεταξύ σερβικών, κροατικών και σλοβενικών εταιρειών σχετικά µε ζητήµατα γενικού ενδιαφέροντος. 53 Το περιεχόµενο των παραπάνω δηλώσεων απετέλεσε το θεµελιώδη άξονα γύρω από τον οποίο κινήθηκε η προπαγανδιστική δραστηριότητα της SKK στο χρονικό διάστηµα Κατά την πρώτη περίοδο δράσης της, η οποία διήρκεσε ως το φθινόπωρο του 1939, η SKK ασχολήθηκε κυρίως µε πολιτιστικά θέµατα υπό το πρίσµα, βέβαια, της σερβικής εθνικής ιδέας. Συγκεκριµένα, κατά την περίοδο οργανώθηκαν από τη SKK 32 διαλέξεις µε ποικίλα θέµατα. Έτσι έλαβαν χώρα οµιλίες που σχετίζονταν µε τον πολιτισµό, τη σχέση µεταξύ σερβισµού και γιουγκοσλαβισµού, το ρόλο που µπορεί να παίξει η ιδιωτική πρωτοβουλία στη διάδοση και εδραίωση της σερβικής εθνικής ιδέας, την ανάγκη συντονισµού της δράσης των σερβικών πολιτιστικών και εκπαιδευτικών εταιρειών, τη σχέση της νεολαίας µε την εθνική κουλτούρα, το θρησκευτικό ζήτηµα στη Γιουγκοσλαβία, την εκπαιδευτική πολιτική και κυρίως µε τις συνθήκες που επικρατούσαν σε συγκεκριµένες περιοχές στις οποίες συνυπήρχαν οι Σέρβοι µε άλλους πληθυσµούς, όπως ήταν για παράδειγµα η Βοϊβοδίνα και η Βοσνία- Ερζεγοβίνη. 54 Παράλληλα, η λέσχη δραστηριοποιήθηκε προς την κατεύθυνση της δηµιουργίας ενός ευρέος δικτύου παραρτηµάτων και επιτροπών σε όλη τη γιουγκοσλαβική επικράτεια.αν και ιδρύθηκαν κάποιες επιτροπές σε σηµαντικές πόλεις της Σερβίας, ιδιαίτερη έµφαση δόθηκε στην ίδρυση παραρτηµάτων στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, τη Βοϊβοδίνα, τη Σλαβονία και τη Μακεδονία, όπου θεωρούταν ότι απειλούνταν τα σερβικά εθνικά συµφέροντα. Αυτή η δραστηριότητα βέβαια εντάθηκε σταδιακά και κορυφώθηκε µετά την υπογραφή του Συµφώνου Cvetković-Maček το φθινόπωρο του 1939, οπότε η SKK άρχισε να διαδραµατίζει ενεργό πολιτικό ρόλο και να αποµακρύνεται από τους αρχικούς προγραµµατικούς στόχους. 55 Η SKK είχε µία αυστηρή εσωτερική δοµή και οργάνωση. Το καταστατικό της λέσχης, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα επεξεργάστηκε ο 53 Dimić, Kulturna Politika, τ.1, σσ Ό.π., σσ Ό.π., σσ Σχετικά µε τον πολιτικό ρόλο της SKK κατά την περίοδο βλ. κατωτ.σσ.211κ.ε.

187 187 ίδιος ο Slobodan Jovanović, ο οποίος ήταν ένας από τους κορυφαίους νοµικούς της µεσοπολεµικής Γιουγκοσλαβίας, προέβλεπε την ύπαρξη ιοικητικού Συµβουλίου, Ελεγκτικού Συµβουλίου και Συνέλευσης. Το ιοικητικό Συµβούλιο, του οποίου τα µέλη κυµαίνονταν από 15 έως 21 και εκλέγονταν από τη Συνέλευση, ήταν υπεύθυνο για τη διαχείρηση των υποθέσεων της λέσχης. Το Ελεγκτικό Συµβούλιο, το οποίο αποτελείτο από πέντε µέλη και υπέβαλλε τις αναφορές του στη Συνέλευση, επόπτευε τον τρόπο διαχείρισης και εκτέλεσης των αρµοδιοτήτων που είχε το ιοικητικό Συµβούλιο. Όσον αφορά τη Συνέλευση, το καταστατικό προέβλεπε τη σύγκληση τακτικών και εκτάκτων συνεδριάσεων. Οι τακτικές συνεδριάσεις, οι οποίες λάµβαναν χώρα το µήνα Μάϊο, συγκαλούνταν από το ιοικητικό Συµβούλιο. Σύµφωνα µε το άρθρο 17 του καταστατικού, στις τακτικές συνεδριάσεις λαµβάνονταν αποφάσεις µόνο για ζητήµατα της ηµερησίας διατάξεως, ενώ, σύµφωνα µε το άρθρο 18, οι έκτακτες συνεδριάσεις ασχολούνταν µόνο µε τα θέµατα για τα οποία συγκλήθηκαν. Το γεγονός ότι υπήρχε η δυνατότητα τα µέλη του ιοικητικού Συµβουλίου να εκλέγονται από το ίδιο το Συµβούλιο, οι ευρείες αρµοδιότητες του Προέδρου και το περιορισµένο δικαίωµα λήψης αποφάσεων που είχε η Συνέλευση αποτελούσαν δείγµατα της συγκεντρωτικής οργάνωσης της λέσχης. 56 Τόσο από το περιεχόµενο δηλώσεων του Slobodan Jovanović σχετικά µε τους βασικούς στόχους της οργάνωσης όσο και από τη σύνθεση των µελών, την εσωτερική δοµή και το εύρος της προπαγανδιστικής δραστηριότητας της SKK διαπιστώνει κανείς πως δεν επρόκειτο απλά και µόνο για ένα σερβικό µορφωτικό και πατριωτικό σύλλογο. Επρόκειτο για έναν καλά οργανωµένο πολιτιστικό φορέα, ο οποίος σε πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα κατάφερε να δηµιουργήσει και να συντονίσει ένα ευρύ δίκτυο επιτροπών και συλλόγων σε όλη τη γιουγκοσλαβική επικράτεια. Η µεγάλη και άµεση απήχησή του στους σερβικούς πληθυσµούς οφειλόταν σε πολλούς παράγοντες: Ο πρώτος παράγοντας σχετίζεται µε το κύρος των ιδρυτικών στελεχών του, τα οποία διαδραµάτιζαν ενεργό ρόλο στα πνευµατικά και πολιτικά δρώµενα και είχαν αποδείξει έµπρακτα το ενδιαφέρον τους για την επίλυση των ποικίλων προβληµάτων της Γιουγκοσλαβίας. Εποµένως, στις συνειδήσεις των Σέρβων η δραστηριότητά τους σε µεγάλο βαθµό κάλυπτε τα κενά και τις αδυναµίες των σερβικών πολιτικών κοµµάτων. Εξάλλου, η επισήµανση του υπερκοµµατικού χαρακτήρα της νεοσύστατης πολιτιστικής λέσχης από τον ίδιο τον Slobodan Jovanović, καθώς επίσης η ετερογενής σύνθεσή της αναφορικά µε τις ιδεολογικές και πολιτικές πεποιθήσεις των µελών της λειτούργησαν συσπειρωτικά και της προσέδωσαν µεγάλη δυναµική. Επιπλέον, αρκετά από τα µέλη της SKK ήταν άτοµα µε πείρα σε παρόµοιες κινήσεις και πρωτοβουλίες και εποµένως µπορούσαν να ανταποκριθούν στις µεγάλες απαιτήσεις που συνεπάγονταν η οργάνωση και ο συντονισµός της δράσης του συγκεκριµένου πολιτιστικού φορέα. 56 Popović, Srpski Kulturni Klub,σσ

188 188 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κατά το χρονικό διάστηµα έγιναν σηµαντικές προσπάθειες από διάφορους φορείς-κοµµατικούς και εξωκοµµατικούς-προς την κατεύθυνση της βελτίωσης των σερβοκροατικών σχέσεων. Έτσι καταρτίστηκαν πολλά προγράµµατα, σχέδια και υποµνήµατα, των οποίων η προβληµατική επικεντρωνόταν στο φλέγον ζήτηµα της σερβοκροατικής διαµάχης, ενώ έλαβαν χώρα πολλές συζητήσεις και διαβουλεύσεις γύρω από τη δυνατότητα εύρεσης µίας λύσης που θα ικανοποιούσε και τις δύο πλευρές. Ωστόσο, οι παραπάνω προσπάθειες είτε δεν τελεσφόρησαν είτε είχαν µόνο βραχυπρόθεσµα αποτελέσµατα εξαιτίας κάποιων βασικών παραγόντων που δρούσαν ανασταλτικά στην εξοµάλυνση των σερβοκροατικών σχέσεων. Οι φυγόκεντρες τάσεις που αναπτύχθηκαν στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους µε την αποδέσµευση από το µοντέλο του ενωτικού γιουγκοσλαβισµού και τη φθίνουσα πορεία των ιδεολογικών φορέων και µηχανισµών που ήταν όργανα της πολιτικής που ακολουθήθηκε στο διάστηµα συνιστούν την πιο σηµαντική παράµετρο της διαµόρφωσης των σερβοκροατικών σχέσεων από το 1935 και εξής. Οι γιουγκοσλαβικές πατριωτικές οργανώσεις έδωσαν τη θέση τους σε ποικίλους οργανισµούς που είχαν καταφέρει να απαγκιστρωθούν από τον έλεγχο του κράτους και σε συλλόγους που προάσπιζαν τα συµφέροντα της κάθε εθνότητας. Οι Σέρβοι και οι Κροάτες άρχιζαν να προσανατολίζονται σε λύσεις που θα λάµβαναν υπόψη αποκλειστικά και µόνο τις δικές τους επιδιώξεις στερώντας την ιδεολογία του γιουγκοσλαβισµού από κάθε έρεισµα.αυτό άλλωστε διαφάνηκε από τα στοιχεία που παρατίθενται σε πρόσφατες εµπεριστατωµένες µελέτες σχετικά µε τις εδαφικές διευθετήσεις που προτάθηκαν στο χρονικό διάστηµα από επιφανείς Σέρβους και Κροάτες διανοουµένους. Όπως άλλωστε φαίνεται από τη µελέτη και των πιο προοδευτικών σχεδίων, στα οποία προβλέπετο ακόµη και ευρεία αναδιοργάνωση του γιουγκοσλαβικού κράτους πάνω σε οµοσπονδιακές βάσεις, τα µέλη τόσο της σερβικής όσο και της κροατικής διανόησης δεν µπορούσαν να απαλλαγούν από τα στερεότυπα του σερβικού και του κροατικού εθνικισµού και γι αυτό το λόγο εξέφραζαν απαρέγκλιτα τις σερβικές ή τις κροατικές θέσεις πάνω σε επιµέρους ακανθώδη ζητήµατα. Καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση των σερβοκροατικών σχέσεων αυτή την περίοδο διαδραµάτισαν οι διάφοροι θρησκευτικοί σύλλογοι και οι αναρίθµητες πολιτιστικές οργανώσεις και εταιρείες. Ενδεικτικά είναι τα παραδείγµατα της κροατικής λογοτεχνικής εταιρείας Matica Hrvatska και της Σερβικής Πολιτιστικής Λέσχης (SKK), οι οποίες ανέπτυξαν ευρεία προπαγανδιστική δράση, προκειµένου να συσπειρώσουν τους πληθυσµούς γύρω από την κροατική και τη σερβική εθνική ιδέα. Με τη διοργάνωση σεµιναρίων και διαλέξεων και την έκδοση σχετικών µελετών επιχειρούσαν να αναδείξουν τα στοιχεία της ιδιαίτερης πολιτισµικής και εθνικής ταυτότητας των Σέρβων και των Κροατών, να επισηµάνουν τις διαφορές τους και να νοµιµοποιήσουν τις εθνικές βλέψεις τους στις περιοχές της Βοσνίας-

189 189 Ερζεγοβίνης και της Βοϊβοδίνας. Όλοι αυτοί οι σύλλογοι και οι οργανισµοί, οι οποίοι σταδιακά απέκτησαν µεγάλη απήχηση στους πληθυσµούς, θεωρούσαν δεδοµένη τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και εξυπηρετούσαν αποκλειστικά και µόνο τα σερβικά και εθνικά συµφέροντα. Το γεγονός ότι στις τάξεις τους προσχώρησαν σταδιακά προοδευτικά άτοµα, τα οποία στο παρελθόν είχαν εργαστεί προς την κατεύθυνση της σερβοκροατικής προσέγγισης είναι ενδεικτικό του κλίµατος που είχε διαµορφωθεί τη συγκεκριµένη περίοδο. Συνοψίζοντας, µπορούµε να πούµε πως οι διάφοροι εξωκοµµατικοί φορείς και σύλλογοι, έχοντας αποδεσµευθεί από τον έλεγχο του γιουγκοσλαβικού κράτους και εκφράζοντας τις σερβικές και τις κροατικές εθνικιστικές θέσεις, συνέβαλαν καθοριστικά στη διεύρυνση του χάσµατος µεταξύ των Σέρβων και των Κροατών.

190 190 ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΤΟΥ 1939 ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΟΑΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

191 191 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ ΣΤΗΝ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ CVETKOVIĆ-MΑČΕΚ Το Σύµφωνο Cvetković-Maček(Τσβέτκοβιτς-Μάτσεκ), το οποίο υπογράφτηκε τον Αύγουστο 1939, ήταν η απόρροια καταλυτικών εξελίξεων που έλαβαν χώρα στο εσωτερικό του γιουγκοσλαβικού κράτους και το εξωτερικό µέσα σε διάστηµα λίγων µόλις µηνών. Από τη µελέτη των πηγών και της βιβλιογραφίας φαίνεται πως στην πορεία των συνοµιλιών και των διαπραγµατεύσεων, εκτός από τις στρατηγικές επιδιώξεις και τους βασικούς στόχους της νέας κυβέρνησης Cvetković, της σερβικής αντιπολίτευσης και της κροατικής ηγεσίας, σηµαντικό ρόλο έπαιξε και η συνεχής προσαρµογή της τακτικής της κάθε πλευράς στα νέα πολιτικά δεδοµένα που διαµορφώνονταν στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Στο συγκεκριµένο κεφάλαιο εποµένως παρουσιάζονται και αναλύονται κυρίως οι συγκυριακοί παράγοντες στους οποίους υπόκεινταν οι κρίσιµες αποφάσεις και επιλογές της σερβικής και της κροατικής ηγεσίας από την πτώση της κυβέρνησης του Stojadinović έως τη σύναψη του περίφηµου Συµφώνου. Καθώς το Σύµφωνο συνιστά κρίσιµη καµπή στις σερβοκροατικές σχέσεις κατά το µεσοπόλεµο, κατέχει δεσπόζουσα θέση στις σχετικές µελέτες Σέρβων, Κροατών και ξένων ιστορικών. Σηµείο αναφοράς, ωστόσο, συνιστά η µονογραφία του Ljubo Boban, η οποία στηρίζεται σε πλούσιο αρχειακό υλικό και αποτελεί έως τώρα την πιο εµπεριστατωµένη ανάλυση των σηµαντικότερων πτυχών της συµφωνίας ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ MILAN STOJADINOVIĆ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΩΝ ΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΟΥ CVETKOVIĆ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΟΑΤΙΚΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ 1.1. Ο χαρακτήρας της κυβέρνησης Cvetković και η στάση της απέναντι στο κροατικό ζήτηµα Ο Dragiša Cvetković, ο οποίος είχε διατελέσει στο παρελθόν δύο φορές υπουργός, σχηµάτισε κυβέρνηση στις 5 Φεβρουαρίου. Το κυβερνητικό σχήµα αποτελείτο κυρίως από µέλη της Γιουγκοσλαβικής Ριζοσπαστικής Ένωσης(Jugoslovenska Radikalna Zajednica, στο εξής JRZ) και σε µικρότερο 1 Boban, Sporazum,σσ.120κ.ε.

192 192 βαθµό από άτοµα που δεν ανήκαν σε συγκεκριµένους πολιτικούς σχηµατισµούς. Τόσο η σύνθεσή της όσο και η χρονική συγκυρία κατά την οποία συγκροτήθηκε µαρτυρούσαν πως επρόκειτο για µία προσωρινή, µεταβατική κυβέρνηση, της οποίας ο βασικός στόχος ήταν η όσο το δυνατό πιο άµεση επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Αυτό άλλωστε φάνηκε και από το περιεχόµενο της κυβερνητικής διακήρυξης, η οποία έλαβε χώρα στις 16 Φεβρουαρίου και το µεγαλύτερο µέρος της αφορούσε στο κυβερνητικό πρόγραµµα για την επίλυση του ζητήµατος της σχέσης των Κροατών µε το γιουγκοσλαβικό κράτος. Συγκεκριµένα, στην αρχή επισηµάνθηκε πως η κυβέρνηση έχαιρε της απεριόριστης εµπιστοσύνης και της υποστήριξης της Αντιβασιλείας. Στη συνέχεια, ο Cvetković επισηµαίνει πως η κυβέρνησή του έχει µία ειδική αποστολή: να συµβάλει στην επίτευξη της εσωτερικής σταθερότητας και να επιλύσει όλα εκείνα τα προβλήµατα τα οποία θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια του κράτους. Σε άλλο σηµείο της διακήρυξης τονίζεται πως η επίλυση του κροατικού ζητήµατος αποτελεί επιτακτική ανάγκη και συνδέεται αναπόφευκτα µε την εδραίωση σταθερών και υγιών σχέσεων µεταξύ των εθνικών οµάδων στους κόλπους του γιουγκοσλαβικού κράτους. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αποφευχθούν οι µέθοδοι και οι τακτικές του παρελθόντος µε τις οποίες αποκλειόταν κάθε ορθή και δίκαιη λύση του πιο σηµαντικού εσωτερικού προβλήµατος της Γιουγκοσλαβίας. Η νέα κυβέρνηση λοιπόν διακατέχεται από την πεποίθηση πως πρέπει να δηµιουργηθεί ένα στέρεο υπόβαθρο για ένα νέο προσανατολισµό στη διευθέτηση των εσωτερικών θεµάτων. Αν και κινήθηκε σε γενικά πλαίσια, η κυβερνητική διακήρυξη εµπεριείχε δύο πολύ σηµαντικά στοιχεία: α) για πρώτη φορά η επίλυση του κροατικού ζητήµατος ετίθετο ξεκάθαρα στο επίκεντρο της κυβερνητικής πολιτικής και β) µε την αναφορά στις αποτυχηµένες τακτικές του παρελθόντος, εµµέσως, πλην σαφώς, η νέα κυβέρνηση αποστασιοποιείτο από την πολιτική που είχε ακολουθήσει η κυβέρνηση Stojadinović αναφορικά µε το κροατικό ζήτηµα. 2 Στο ίδιο πνεύµα κινήθηκε και η δήλωση που έκανε ο Cvetković στη βουλή στις 10 Μαρτίου. Για άλλη µία φορά επισηµαίνεται πως η νέα κυβέρνηση προσδίδει στο κροατικό ζήτηµα ιδιαίτερη σηµασία και θεωρεί ότι πρέπει να αντιµετωπιστεί µε µεγάλη υπευθυνότητα και σοβαρότητα. Πολύ σηµαντικό είναι το σηµείο στο οποίο αναφέρεται και προσδιορίζεται η θέση που πρέπει να έχουν οι Κροάτες στο γιουγκοσλαβικό κράτος: Είναι σηµαντικό για όλους εµάς, δήλωσε ο Cvetković, να εξαλειφθούν όλες οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα του παρελθόντος, να γίνει µία ρεαλιστική αποτίµηση της κατάστασης και να δροµολογηθούν ειλικρινείς, αποφασιστικές και γρήγορες λύσεις. Εφόσον κάποιοι πληθυσµοί της πατρίδας µας µετά από 20 χρόνια κοινού βίου νιώθουν ότι αποτελούν µία ιδιαίτερη πολιτιστική και εθνική οντότητα, εµείς πρέπει να λάβουµε υπόψη αυτό το στοιχείο και να προσπαθήσουµε να βρούµε τέτοια λύση που θα ικανοποιεί τα αιτήµατα και τις προσδοκίες τους µέσα στα πλαίσια αυτού του κράτους. Στο τέλος της οµιλίας του δήλωσε πως σε κάθε περίπτωση η λύση θα πρέπει να εξασφαλίζει στους 2 Ό.π., σσ Πρβλ. Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σσ

193 193 Κροάτες και τυπική και ουσιαστική ισοτιµία. 3 Το γεγονός ότι ο Cvetković αναγνώριζε την ύπαρξη ξεχωριστών πολιτιστικών και εθνικών οντοτήτων στους κόλπους του γιουγκοσλαβικού κρατικού µορφώµατος αποτελούσε ένα ακόµη σαφές δείγµα του νέου προσανατολισµού της κυβερνητικής πολιτικής απέναντι στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος Η στάση του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος απέναντι στην κυβέρνηση Cvetković Η ηγεσία του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος(Hrvatska Seljačka Stranka, στο εξής HSS), παράλληλα µε την ικανοποίησή της, εξέφρασε και την επιφυλακτικότητά της απέναντι στη νέα κυβέρνηση. Υπήρχαν βέβαια αρκετοί λόγοι για τους οποίους θα έπρεπε να είναι ικανοποιηµένος ο Maček. Πρώτα απ όλα, η αποµάκρυνση του Stojadinović προδίκαζε από µόνη της µία αλλαγή πλεύσης στην κυβερνητική πολιτική. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι πέντε υπουργοί που είχαν παραιτηθεί από το αξίωµά τους, εξαιτίας της διαφωνίας τους µε την πολιτική Stojadinović πάνω στο κροατικό ζήτηµα, συµµετείχαν τώρα στο νέο κυβερνητικό σχήµα αποτελούσε ένα τεκµήριο των προθέσεων της κυβέρνησης Cvetković να θέσει πάνω σε νέες βάσεις την επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Παρόλα αυτά, η ηγεσία του HSS επέµεινε πως το περιεχόµενο της κυβερνητικής διακήρυξης δεν την κάλυπτε πλήρως και πως ο Cvetković έπρεπε να προβεί σε συγκεκριµένες ενέργειες. 4 Ενδεικτικά είναι τα όσα γράφτηκαν εκείνη την περίοδο στον κροατικό τύπο: Συγκεκριµένα, η εφηµερίδα Hrvatski Dnevnik εκφράζει τον προβληµατισµό της τόσο για το γεγονός ότι η σύνθεση της νέας κυβέρνησης δεν διαφοροποιείτο σηµαντικά από αυτή της προηγούµενης, όσο και για το ότι προέβλεπε λύση του κροατικού ζητήµατος µέσα στα πλαίσια που όριζε το Σύνταγµα του Στην ίδια εφηµερίδα ο Maček δήλωσε λίγες ηµέρες αργότερα πως, αν και στην κυβερνητική διακήρυξη επισηµαινόταν η ύπαρξη κροατικού ζητήµατος και η ανάγκη επίλυσής του, δεν γινόταν λόγος για τη διαδικασία που θα έπρεπε να ακολουθηθεί. Η δήλωση αυτή συνοδεύτηκε και από ένα εκτενές σχόλιο του συντάκτη µε το οποίο επεσήµανε αρκετά σηµεία της διακήρυξης που έπρεπε να διασαφηνιστούν 6. Στο ίδιο επικριτικό πνεύµα κινήθηκε και η εφηµερίδα Politički Vjesnik, η οποία αµφισβητούσε ανοικτά τη δυνατότητα της νέας κυβέρνησης να δροµολογήσει τις διαδικασίες για την υπογραφή συµφωνίας. 7 Αυτή η επιφυλακτική στάση ενισχύθηκε µετά το λόγο που εκφώνησε ο Cvetković στη βουλή, καθώς θεωρήθηκε ότι δεν πρόσθεσε κάτι καινούριο και 3 D. Cvetković, Srpsko-hrvatsko pitanje i putevi sporazuma, Dokumenti o Jugoslaviji (Το σερβοκροατικό ζήτηµα και οι δρόµοι προς τη Συµφωνία, Πηγές σχετικά µε τη Γιουγκοσλαβία),τχ.3, Παρίσι 1952, σσ Boban, Sporazum, σ.122. Πρβλ. Franjo Gazi, Vladko Maček i stvaranje Banovine Hrvatske(Ο Vladko Maček και η δηµιουργία της Κροατικής Μπανόβινας), Hrvatska Seljačka Stranka, Ζάγκρεµπ 1991, σσ Εφηµ. Hrvatski Dnevnik, Ό.π., Εφηµ. Politički Vjesnik,

194 194 δεν ξεκαθάρισε τα ασαφή σηµεία της κυβερνητικής διακήρυξης της 16 ης Φεβρουαρίου. Προφανώς οι επιφυλάξεις της ηγεσίας του HSS απέρρεαν από την πεποίθηση ότι η νέα κυβέρνηση δεν διέθετε ούτε το κύρος ούτε τη δύναµη να προωθήσει αποφασιστικά ένα τόσο κρίσιµο ζήτηµα, όπως αυτό της επίτευξης συµφωνίας µεταξύ των Σέρβων και Κροατών. Καθώς δεν είχε ευρεία πολιτική βάση, θεωρήθηκε πως ο ρόλος της επρόκειτο να είναι αρκετά περιορισµένος και πως την πρωτοβουλία των κινήσεων θα είχε ο πρίγκιπας Παύλος Η στάση των σερβικών αντιπολιτευτικών κοµµάτων απέναντι στην κυβέρνηση Cvetković και οι σχέσεις τους µε το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα Η δηµιουργία της νέας κυβέρνησης προκάλεσε αµηχανία στις τάξεις της Σερβικής Ενωµένης Αντιπολίτευσης(Udružena Opozicija, στο εξής UO).Αν και ήταν σαφές πως πίσω από αυτήν την κυβέρνηση βρισκόταν ο ίδιος ο πρίγκιπας Παύλος, δεν ήταν ακόµη σαφής ο χαρακτήρας του συγκεκριµένου κυβερνητικού σχήµατος. Η ανησυχία του σερβικού αντιπολιτευτικού συνασπισµού ήταν εν µέρει δικαιολογηµένη, καθώς τα σερβικά κόµµατα συνέχιζαν να υποστηρίζουν απαρέγκλιτα τη σύνδεση της επίλυσης του κροατικού ζητήµατος µε τον εκδηµοκρατισµό της πολιτικής ζωής. Το γεγονός ότι στην κυβερνητική διακήρυξη γινόταν λόγος για άµεση επίλυση του κροατικού ζητήµατος χωρίς όµως να καθορίζεται η διαδικασία, δηµιουργούσε πολλά και εύλογα ερωτηµατικά για το ποιοι πολιτικοί παράγοντες θα έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στη διεξαγωγή των συνοµιλιών και την προώθηση της συµφωνίας. 9 Πάντως, το γεγονός ότι το HSS σε ολόκληρο το διάστηµα µέχρι την έναρξη των συνοµιλιών µε τον Cvetković επέµενε πως η συµφωνία θα έπρεπε να συναφθεί πάνω σε ευρεία βάση, σήµαινε πως επιθυµούσε να εξασφαλίσει µε κάθε τρόπο τη συµµετοχή της UO. Στον κροατικό τύπο µάλιστα τονιζόταν επανειληµµένα η ανάγκη διεξαγωγής των συνοµιλιών αποκλειστικά και µόνο από τους νόµιµους εκπροσώπους του σερβικού και του κροατικού λαού, όπως είχε προβλεφθεί από τη Συµφωνία της 8 ης Οκτωβρίου Σε αυτή τη βασική αρχή παρέµεναν πιστοί τόσο η UO, όσο και το HSS. Αυτή τη διαβεβαίωση είχε δώσει και ο ίδιος ο Maček στις επαφές που είχε µε τους εκπροσώπους της UO Οι επαφές του Vladko Maček µε τον κόµη Ciano Το Μάρτιο του 1939, ένα µήνα περίπου πριν από την έναρξη των συνοµιλιών µεταξύ της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης και της κροατικής ηγεσίας, ξεκίνησαν νέες επαφές µεταξύ του Maček και του Ciano, Υπουργού Εξωτερικών της Ιταλίας. Συγκεκριµένα, στις 9 Μαρτίου ο Ciano δέχθηκε επίσκεψη από τον Bombeles, ο οποίος του παρουσιάστηκε ως εκπρόσωπος του Maček. Αναλύοντας τους λόγους της επίσκεψής του, ο Bombeles επεσήµανε 8 Boban, Sporazum,σσ Ό.π.,σσ Εφηµ. Hrvatski Dnevnik, Πρβλ. Boban, Sporazum,σσ

195 195 στον Ciano την ανάγκη διερεύνησης των νέων δεδοµένων που είχαν δηµιουργηθεί µε την πτώση της κυβέρνησης του Stojadinović, ένα γεγονός το οποίο σηµατοδοτούσε κατά πάσα πιθανότητα τον προσανατολισµό της κυβέρνησης του Βελιγραδίου προς τις χώρες της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας. Έκανε επίσης λόγο για το µεγάλο χάσµα που υπήρχε µεταξύ Σέρβων και Κροατών το οποίο καθιστούσε αδύνατη την επίτευξη οποιασδήποτε συµφωνίας. Σύµφωνα µε τον Bombeles, οι Κροάτες επιθυµούσαν τη δηµιουργία ανεξάρτητου κροατικού κράτους, ενώ ως ιδανικότερη λύση πρότειναν την ένωση µε την Ιταλία. Η στάση του Ciano ήταν αρκετά επιφυλακτική. Συγκεκριµένα, του απάντησε πως η πολιτική της Ιταλίας απέναντι στη Γιουγκοσλαβία βασιζόταν στις υποχρεώσεις και τις δεσµεύσεις που απέρρεαν από το ιταλο-γιουγκοσλαβικό Σύµφωνο της 25 ης Μαρτίου 1937 και πως αυτήν την πολιτική η Ιταλία θα την ασκούσε, εφόσον η πολιτική της Γιουγκοσλαβίας ικανοποιούσε τη Ρώµη. Βέβαια, παρά τις επιφυλάξεις που διατύπωσε, ο Ciano εξέφρασε την επιθυµία να συνεχιστούν οι επαφές, καθώς υπήρχε πάντα το ενδεχόµενο δροµολόγησης νέων εξελίξεων που ίσως να επέβαλαν αλλαγή της ιταλικής πολιτικής. 11 Μετά τη συνάντηση του Maček µε τον Bombeles έλαβαν χώρα οι ραγδαίες εξελίξεις στην Τσεχοσλοβακία, οι οποίες θορύβησαν τη Ρώµη, καθώς ήταν πλέον υπαρκτός ο κίνδυνος της γερµανικής επέµβασης και στην Κροατία. Στις 20 Μαρτίου ο Ciano δέχθηκε τον απεσταλµένο του Maček, Carnelutti. Συγκεκριµένα, ο Maček µέσω του Carnelutti τόνισε πως οι Κροάτες, αν και ήταν αντίπαλοι των Γερµανών, θα αναγκάζονταν να στραφούν σε αυτούς για βοήθεια σε περίπτωση που η Ιταλία δεν ήταν σε θέση να την προσφέρει. Ο Carnelutti έκανε λόγο για τις συνοµιλίες µεταξύ του Βελιγραδίου και του Ζάγκρεµπ σχετικά µε την επίλυση του κροατικού ζητήµατος εντός των συνόρων της Γιουγκοσλαβίας. Εάν αυτές οι συνοµιλίες δεν είχαν το επιθυµητό αποτέλεσµα, η κροατική ηγεσία θα αναζητούσε τη βοήθεια της Ιταλίας για την απόσχιση της Κροατίας. Σε αυτήν την περίπτωση, θα προκαλείτο εξέγερση στην Κροατία, η κροατική ηγεσία θα ζητούσε την ιταλική στρατιωτική συνδροµή και θα ανακηρυσσόταν η Κροατική ηµοκρατία, η οποία θα προχωρούσε στη σύναψη συµφωνίας για χαλαρή ένωση µε την Ιταλία. Προβλεπόταν ακόµη σε πρώτη φάση τελωνειακή και νοµισµατική ένωση και σε δεύτερη φάση προσωπική ένωση µε την Ιταλία. Το σχέδιο αυτό που προσκόµισε ο Carnelutti εκ µέρους του Maček στον Ciano γνωστοποιήθηκε στον Μουσολίνι, ο οποίος ανταποκρίθηκε θετικά. Η απάντηση που έδωσε ο ιταλός υπουργός στον Carnelutti ήταν σύµφωνη και µε τη στάση της Ιταλίας εκείνη την περίοδο, αλλά και µε τις προσδοκίες της κροατικής πλευράς. Συγκεκριµένα, ο Ciano συµβούλευσε τον Carnelutti και κατ επέκταση την κροατική ηγεσία να έλθει πρώτα σε διαπραγµατεύσεις µε το Βελιγράδι. Εάν οι διαπραγµατεύσεις έφταναν σε αδιέξοδο, τότε θα εφαρµοζόταν το σχέδιο του 11 Ciano, Diario, σ.52. Βλ. επίσης Hoptner, Υugoslavia in Crisis, σ.138. Βλ. επίσης Boban, Sporazum, σσ και του ιδίου, Oko Mačekovih pregovora, σσ Πρβλ. Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σ.137.

196 196 Maček, το οποίο προέβλεπε προετοιµασία εξέγερσης στην Κροατία µε την ιταλική συνδροµή. 12 Ουσιαστικά ο Maček µε αυτό το σχέδιο ήθελε να διερευνήσει τις προθέσεις της Ιταλίας, προτού ξεκινήσουν οι συνοµιλίες µε το Βελιγράδι. εν αποκλείεται βέβαια το ενδεχόµενο ο Maček να περίµενε υποστήριξη της Ιταλίας στις συνοµιλίες που θα είχε µε τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση. Ο Maček είχε, βέβαια, υπόψη του το ενδιαφέρον της Ιταλίας εκείνη την περίοδο για τη διατήρηση της ακεραιότητας της Γιουγκοσλαβίας, αλλά και το φόβο της ιταλικής ηγεσίας για πιθανή ανάµειξη της Γερµανίας στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Το συγκεκριµένο σχέδιο του Maček διαφέρει από αυτό που είχε προτείνει στον Ciano στα τέλη του Συγκεκριµένα, το πρώτο σχέδιο έθετε ως πρώτο στόχο την επίλυση του κροατικού ζητήµατος εντός των συνόρων της Γιουγκοσλαβίας και ως απώτερο στόχο τη δηµιουργία ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Σ αυτό το σχέδιο δεν προβλεπόταν κανενός είδους σύνδεση της Κροατίας µε την Ιταλία. Αντίθετα, το σχέδιο του Μαρτίου του 1939 προέβλεπε απόσχιση της Κροατίας, µόνο στην περίπτωση µη επιτυχούς έκβασης των συνοµιλιών µεταξύ Βελιγραδίου και Ζάγκρεµπ, ενώ παράλληλα προέβλεπε και υποστήριξη της Ιταλίας, µε την οποία η Κροατία θα ανέπτυσσε συγκεκριµένους δεσµούς. Είναι προφανές πως το δεύτερο σχέδιο εξυπηρετούσε τα συµφέροντα της Ιταλίας πολύ περισσότερο από το αρχικό σχέδιο και εποµένως ήταν φυσικό να προκαλέσει το έντονο ενδιαφέρον της ιταλικής ηγεσίας ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΜΙΛΙΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ 27 ης ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2.1. Ο αποκλεισµός της UO από τις συνοµιλίες Μετά από αλλεπάλληλες επαφές και διεργασίες που έλαβαν χώρα από τις αρχές Φεβρουαρίου µέχρι τις αρχές Απριλίου, ο πρίγκιπας Παύλος αποφάσισε να θέσει την UO εκτός των διαπραγµατεύσεων για την επίτευξη συµφωνίας. Οι λόγοι που υπαγόρευσαν τη στάση του αυτή ήταν πολλοί και αφορούσαν κυρίως στη φυσιογνωµία αυτού του αντιπολιτευτικού συνασπισµού, τους στόχους του και τη στάση που είχε τηρήσει απέναντι σε ορισµένα κρίσιµα ζητήµατα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Συγκεκριµένα, ο πρίγκιπας Παύλος θεωρούσε πως ενδεχόµενη άνοδος της UO στην εξουσία θα προκαλούσε την άµεση και έντονη δυσαρέσκεια της Ιταλίας και της Γερµανίας, εάν λαµβάνετο υπόψη το γεγονός ότι η UO ήταν αρνητικά διακείµενη απέναντι στις αναθεωρητικές δυνάµεις και υποστήριζε τη διατήρηση και ενίσχυση των παραδοσιακών δεσµών της Γιουγκοσλαβίας µε τη 12 Ciano, Diario, σ.61. Boban, Sporazum, σσ Boban, Sporazum, σ.114.

197 197 Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία. 14 Εξάλλου, το βασικό σύνθηµα της UO για την ανάγκη εκδηµοκρατισµού της πολιτικής ζωής και το γεγονός ότι γύρω από τα σερβικά αντιπολιτευτικά πολιτικά κόµµατα είχε συσπειρωθεί ένα σηµαντικό τµήµα των προοδευτικών δυνάµεων, προκαλούσαν ανησυχίες στον πρίγκιπα Παύλο, ο οποίος ήταν αντίθετος σε κάθε ριζική αλλαγή του πολιτικού σκηνικού. 15 Ο πιο σηµαντικός λόγος, όµως, ήταν ότι ο πρίγκιπας Παύλος επιθυµούσε να δροµολογήσει άµεσα την υπογραφή µίας συµφωνίας, ακολουθώντας µάλιστα τη διαδικασία που απαιτούσε και ο ίδιος ο Maček, δηλαδή τη διεξαγωγή διαπραγµατεύσεων σχετικά µε τα γεωγραφικά όρια και τις αρµοδιότητες της µελλοντικής αυτόνοµης κροατικής περιοχής. Θεωρούσε, λοιπόν, πως η UO αποτελούσε ένα βασικό ανασταλτικό παράγοντα στην υλοποίηση των σχεδίων του, τόσο εξαιτίας της ετερογενούς σύνθεσής της και των διαφωνιών που υπήρχαν στους κόλπους της, όσο και εξαιτίας του ότι ο συγκεκριµένος συνασπισµός έθετε ως προϋπόθεση για την επίλυση του κροατικού ζητήµατος τον εκδηµοκρατισµό του πολιτικού βίου. Ο τρόπος και η διαδικασία εξοµάλυνσης των σερβοκροατικών σχέσεων ήταν άλλωστε και το σηµείο στο οποίο διαφοροποιούνταν οι δύο αντιπολιτευτικές συµµαχίες, καθώς η µεν UO έδινε προτεραιότητα στην κατοχύρωση των αστικών και πολιτικών ελευθεριών, ενώ το HSS του Maček απαιτούσε να έχει εκ των προτέρων σαφείς εγγυήσεις σχετικά µε την ικανοποίηση των κροατικών αξιώσεων για αυτονοµία. Ο ίδιος ο Maček, αν και αρχικά είχε δηλώσει πως η κυβέρνηση Cvetković δεν διέθετε το απαιτούµενο κύρος για τη διεξαγωγή διαπραγµατεύσεων µε τους Κροάτες και είχε επισηµάνει στον πρίγκιπα Παύλο την ανάγκη συµµετοχής της UO στις συνοµιλίες, στο τέλος υπαναχώρησε. Ο βασικός λόγος ήταν ότι ο Maček, στα πλαίσια των ελιγµών και της τακτικής που ακολουθούσε για την προώθηση των κροατικών αιτηµάτων, περίµενε µέχρι τέλους να λάβει διαβεβαιώσεις από την UO για στήριξη των αξιώσεων του HSS. Όταν αυτό δεν έγινε, ο ηγέτης της κροατικής αντιπολίτευσης στράφηκε προς τον Cvetković. 16 Πάντως τόσο η κυβέρνηση και ο πρίγκιπας Παύλος, όσο και η ηγεσία του HSS προέβαλλαν συνεχώς ως βασική δικαιολογία για τη διαδικασία που ακολουθήθηκε προς τη γρήγορη και άµεση λύση τις πιεστικές διεθνείς συνθήκες. Ωστόσο, αυτό και µόνο το γεγονός υποδήλωνε ότι µία ενδεχόµενη συµφωνία δεν θα ήταν απόρροια προσεκτικής εκτίµησης των δεδοµένων, αλλά προϊόν πιέσεων και συµβιβασµών που πιθανόν δεν θα είχε ουσιαστική απήχηση στους σερβικούς και τους κροατικούς πληθυσµούς Το περιεχόµενο, οι συνθήκες διεξαγωγής και η έκβαση των συνοµιλιών Η πρώτη συνάντηση µεταξύ του Cvetković και του Maček, η οποία είχε κυρίως διερευνητικό χαρακτήρα, έλαβε χώρα στις 2 Απριλίου στο Ζάγκρεµπ. 14 Boban, Sporazum, σ Ό.π.,σ Ό.π., σσ

198 198 Οι καθαυτό συνοµιλίες ξεκίνησαν τις επόµενες δύο ηµέρες. Κατά τη διάρκεια αυτών των συνοµιλιών διευθετήθηκαν δύο βασικά ζητήµατα: Κατά πρώτο λόγο, ο Cvetković εµφανίστηκε ως εντολοδόχος των ανακτόρων, πράγµα που πληρούσε τη βασική προϋπόθεση που είχε θέσει ο Maček, προκειµένου να έλθει σε διαπραγµατεύσεις µαζί του. Παράλληλα, ο Cvetković εκδήλωσε την πρόθεσή του να γίνουν οι διαπραγµατεύσεις σύµφωνα µε τις προϋποθέσεις που είχε θέσει ο Maček, δηλαδή να συναφθεί συµφωνία που θα προσδιόριζε επακριβώς την εδαφική έκταση, τη νοµική υπόσταση και τις αρµοδιότητες που θα είχε η νεοσύστατη κροατική περιοχή. Με τη σύναψη της συµφωνίας προβλεπόταν η συγκρότηση κυβέρνησης, της οποίας ο βασικός στόχος θα ήταν η υλοποίηση των όρων της Συµφωνίας. Με πρόταση του Maček οι συνοµιλίες διακόπηκαν, για να συνεχιστούν µετά τις διακοπές του Πάσχα. 17 Στο διάστηµα που µεσολάβησε µέχρι τη συνέχιση των συνοµιλιών έλαβαν χώρα δραµατικές εξελίξεις στο εξωτερικό. Η εισβολή των ιταλικών στρατευµάτων στην Αλβανία στις 7 Απριλίου είχε ως αποτέλεσµα να περιέλθει σε ακόµη πιο δεινή θέση η Γιουγκοσλαβία και να δηµιουργηθούν νέα δεδοµένα και ιδιαίτερα πιεστικές συνθήκες όσον αφορά το κροατικό ζήτηµα. Οι ραγδαίες εξελίξεις έδωσαν το έναυσµα για εκτενή αρθρογραφία στον κροατικό τύπο γύρω από την κρισιµότητα της κατάστασης. Χαρακτηριστική είναι η ανάλυση που κάνει η εφηµερίδα Politički Vjesnik. Αναφερόµενη στην κατάληψη της Αλβανίας αλλά και στη διάλυση της Τσεχοσλοβακίας που είχε λάβει χώρα µόλις ένα µήνα νωρίτερα, η εφηµερίδα επεσήµαινε πως η µεγάλη αναταραχή και σύγχυση σε κάποιες χώρες προκλήθηκαν από την εσωτερική αστάθεια και τη δυσαρέσκεια των πληθυσµών τους. Παραλληλίζοντας εµµέσως πλην σαφώς τη Γιουγκοσλαβία µε την Τσεχοσλοβακία και τους Κροάτες µε τους Σλοβάκους, προειδοποιούσε για επανάληψη µίας παρόµοιας κατάστασης, εάν δεν επισπεύδονταν οι διαπραγµατεύσεις και δεν βρισκόταν µία δίκαιη λύση που να ικανοποιεί τους Κροάτες. 18 Όπως ήταν φυσικό, όλοι ανέµεναν πως οι δυσµενείς συνθήκες θα είχαν άµεσο αντίκτυπο στο κλίµα και τον τρόπο διεξαγωγής των συνοµιλιών µεταξύ του Maček και του Cvetković, οι οποίες αυτή τη φορά δεν θα ήταν γενικόλογες, αλλά θα επικεντρώνονταν σε δύο πολύ συγκεκριµένα και συνάµα ακανθώδη ζητήµατα: το εδαφικό και το ζήτηµα των αρµοδιοτήτων και των εξουσιών που θα είχε η κροατική περιοχή. Οι λίγο πολύ αναµενόµενες διαφωνίες πάνω στο εδαφικό ζήτηµα θα έφερναν σε πολύ δύσκολη θέση τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση, η οποία αυτή τη φορά επιζητούσε την επίλυση του κροατικού ζητήµατος περισσότερο από ποτέ. Από την πλευρά του ο Maček διέθετε πλέον την ευχέρεια για την άσκηση άµεσων και έµµεσων πιέσεων για την ικανοποίηση των κροατικών αξιώσεων. Οι συνοµιλίες συνεχίστηκαν στις 15 Απριλίου προκαλώντας µάλιστα το έντονο ενδιαφέρον όχι µόνο του εγχώριου, αλλά και του ξένου τύπου. Ιδιαίτερα ο γαλλικός τύπος προσέδιδε µεγάλη σηµασία στη διεξαγωγή και την έκβαση των συνοµιλιών, καθώς από αυτές εξαρτιόταν άµεσα το µέλλον και η ακεραιότητα του γιουγκοσλαβικού κράτους. Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο της γαλλικής εφηµερίδας Le Petit Parisien γύρω από το χρόνο και τις 17 Ό.π., σσ Εφηµ. Politički Vjesnik,

199 199 συνθήκες διεξαγωγής των συνοµιλιών: Τόσο οι κύκλοι του Βελιγραδίου όσο και οι κύκλοι του Ζάγκρεµπ µετανιώνουν για το ότι τους πρόλαβαν τα γεγονότα και δεν µπόρεσαν να φτάσουν νωρίτερα σε λύση. Αν είχαν καταφέρει να συνάψουν συµφωνία έστω και ένα µήνα νωρίτερα, σήµερα η Γιουγκοσλαβία θα αντιµετώπιζε καλύτερα τη νέα διεθνή κρίση. Ουσιαστικά µε αυτό το σχόλιο η εφηµερίδα ήθελε να επισηµάνει πως δεν είχε πλέον καµία σηµασία η διαδικασία και ο τρόπος, αλλά ο χρόνος εύρεσης µίας συµβιβαστικής λύσης, καθώς η κατάσταση ήταν εξαιρετικά ρευστή και όλα τα δεδοµένα µπορούσαν να αλλάξουν από στιγµή σε στιγµή. 19 Ιδιαίτερη αναφορά κάνει η εφηµερίδα Le Temps στο γεγονός ότι παρακάµφθηκε η διαδικασία στην οποία είχαν συµφωνήσει τα σερβικά και τα κροατικά αντιπολιτευτικά κόµµατα το 1937, η οποία προέβλεπε την κατάργηση του Συντάγµατος του Οι Κροάτες, συνεχίζει η εφηµερίδα, αφού έλαβαν τις απαραίτητες εγγυήσεις για παραχώρηση πολιτικής και διοικητικής αυτονοµίας συµφώνησαν να έλθουν σε άµεσες διαπραγµατεύσεις µε την κυβέρνηση του Βελιγραδίου. Αυτό που µένει να δούµε είναι η ακριβής εδαφική έκταση της κροατικής περιοχής 20 Τα σχόλια και οι αναφορές των συγκεκριµένων εφηµερίδων είναι ενδεικτικά του έντονου ενδιαφέροντος που υπήρχε τόσο στους πολιτικούς κύκλους, όσο και στην κοινή γνώµη της Ευρώπης για τις διαστάσεις που είχε προσλάβει το κροατικό ζήτηµα στη Γιουγκοσλαβία. Όλοι συµφωνούσαν πλέον πως το κρίσιµο σηµείο των διαπραγµατεύσεων θα ήταν ο καθορισµός των εδαφών που θα περιελάµβανε η µελλοντική κροατική περιοχή. Πράγµατι, αν και κατά τη διάρκεια των συνοµιλιών υπήρξε από την αρχή σύγκλιση απόψεων γύρω από το ζήτηµα της µεταβίβασης των αρµοδιοτήτων και της συγκρότησης της νέας κυβέρνησης που θα προωθούσε τη συµφωνία, υπήρξαν σηµαντικές διαφωνίες γύρω από το εδαφικό ζήτηµα. Το βασικό πρόβληµα ήταν ότι οι απαιτήσεις του Maček υπερέβαιναν σηµαντικά τις παραχωρήσεις τις οποίες ήταν διατεθειµένος να κάνει ο Cvetković. Συγκεκριµένα, η κυβέρνηση πρότεινε τη δηµιουργία µίας αυτόνοµης κροατικής περιοχής, η οποία θα προέκυπτε από την ένωση της Savska Banovina µε την Primorska Banovina-επρόκειτο για δύο από τις εννέα διοικητικές περιοχές του κράτους οι οποίες περιελάµβαναν εδάφη της Κροατίας, της Σλαβονίας και της αλµατίας-καθώς και µε την πόλη και τη διοικητική περιφέρεια του Dubrovnik (η οποία ανήκε στη Zetska Banovina). Από την άλλη πλευρά ο Maček απαιτούσε να του παραχωρηθούν σηµαντικά τµήµατα της Βοσνίας προσκρούοντας έτσι στις αντιδράσεις του Cvetković. 21 Μετά από αλλεπάλληλες συζητήσεις και αµοιβαίες υποχωρήσεις οι δύο πλευρές κατόρθωσαν να υπερβούν τη διαφωνία που είχε ανακύψει και να καταλήξουν στις 22 Απριλίου στη διαµόρφωση ενός κοινού σχεδίου. Το κείµενο είχε ως εξής: Ο πρώτος όρος προέβλεπε τη σύσταση µίας περιοχής µε το όνοµα Banovina Hrvatska, η οποία θα προέκυπτε από την ένωση της Savska και της Primorska Banovina µε την πόλη και τη διοικητική περιφέρεια του Dubrovnik. Η ακριβής εδαφική έκταση της Κροατικής Μπανόβινας θα 19 Εφηµ. Le Petit Parisien, Εφηµ. Le Temps, Boban, Sporazum, σσ

200 200 καθοριζόταν µε δηµοψηφίσµατα στις υπόλοιπες περιοχές της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης, της αλµατίας, του Σρεµ και της Βοϊβοδίνας. Ο δέυτερος όρος προέβλεπε την άµεση µεταβίβαση αρµοδιοτήτων από την κεντρική εξουσία στην Κροατική Μπανόβινα. Στη δικαιοδοσία της κεντρικής εξουσίας θα παρέµεναν οι τοµείς της άµυνας, της εξωτερικής πολιτικής και της ανώτατης κρατικής διοίκησης. Το ιδιαίτερο νοµικό καθεστώς της Κροατικής Μπανόβινας θα καθοριζόταν µε ειδική συνταγµατική ρύθµιση. Τέλος, ο τρίτος όρος προέβλεπε τη συγκρότηση κοινής κυβέρνησης, η οποία θα έπρεπε να φέρει εις πέρας το έργο της αναδιοργάνωσης του κράτους. Στις νέες εδαφικές οντότητες οι Σέρβοι και οι Κροάτες θα ήταν ισότιµοι. Μετά από παρέµβαση της Αντιβασιλείας, η οποία έφερε αντιρρήσεις σχετικά µε τη διεξαγωγή δηµοψηφισµάτων εκτός των άλλων και στις περιοχές της αλµατίας και της Βοϊβοδίνας, έγινε τροποποίηση του σχετικού όρου, ο οποίος πλέον προέβλεπε δηµοψηφίσµατα µόνο στις περιοχές της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και του Σρεµ. Στις 27 Απριλίου βγήκε ανακοινωθέν το οποίο ανέφερε πως οι συνοµιλίες µεταξύ του Cvetković και του Maček έληξαν στο Ζάγκρεµπ και πως η Αντιβασιλεία θα ελάµβανε την τελική απόφαση σε πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα. 22 Τελικά η Αντιβασιλεία αποφάσισε να απορρίψει το σχέδιο, προβάλλοντας ως αιτία τον όρο που προέβλεπε τη διεξαγωγή δηµοψηφισµάτων. Οι εδαφικές παραχωρήσεις στις οποίες είχε προβεί η κυβέρνηση προς τον Maček είχαν προκαλέσει βέβαια τις αντιδράσεις ανώτερων στρατιωτικών και πολιτικών κύκλων, οι οποίοι επεσήµαιναν στον πρίγκιπα Παύλο τον κίνδυνο να περιέλθει η Γιουγκοσλαβία σε παρόµοια θέση µε αυτή της Τσεχοσλοβακίας. Ωστόσο, η βασική αιτία ήταν η επικείµενη επίσκεψη του πρίγκιπα Παύλου στη Ρώµη και το Βερολίνο. Ο ίδιος σκόπευε µε αυτή την κίνηση να διερευνήσει τη στάση που θα τηρούσαν από εδώ και στο εξής οι δυνάµεις του Άξονα απέναντι στη Γιουγκοσλαβία και ανάλογα να καθορίσει ο ίδιος τη στάση του απέναντι στον Maček. εν ήθελε εποµένως να εγκρίνει ένα σχέδιο το οποίο θα προέβλεπε σηµαντικές παραχωρήσεις στην κροατική πλευρά, προτού εξαντλήσει όλα τα περιθώρια και εκτιµήσει πλήρως τη διεθνή κατάσταση ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ ΤΗΣ 27 ης ΑΠΡΙΛΙΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΣΥΝΑΨΗ ΤΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ CVETKOVIĆ-MAČEK 3.1. Οι πρώτες αντιδράσεις των Κροατών Στις 8 Μαΐου 1939, λίγες ηµέρες µετά την άρνηση της Αντιβασιλείας να εγκρίνει τη Συµφωνία της 27 ης Απριλίου, συγκλήθηκε εκτάκτως στο Ζάγκρεµπ η κροατική εθνική συνέλευση. Κατά τη διάρκεια της συνέλευσης ο Maček εκφώνησε λόγο στον οποίο, αφού ανέφερε εν συντοµία τα γεγονότα που είχαν 22 Ό.π.,σσ Βλ. επίσης Gazi, Vladko Maček,σσ Ό.π., σ.167

201 201 λάβει χώρα από την υπογραφή της Συµφωνίας της 8 ης Οκτωβρίου 1937 µέχρι την έναρξη των συνοµιλιών µε τον Dragiša Cvetković, περιέγραψε και ανέλυσε διεξοδικά την πορεία των διαπραγµατεύσεων, τα σχέδια που είχαν προταθεί καθώς και το περιεχόµενο του κειµένου της Συµφωνίας της 27 ης Απριλίου. 24 Μετά την οµιλία του Maček εκδόθηκε ψήφισµα το οποίο ουσιαστικά προέβαλε το διεθνή χαρακτήρα του κροατικού ζητήµατος. Συγκεκριµένα, γίνεται λόγος για την ανάγκη επέµβασης των Μεγάλων υνάµεων, καθώς οι συνθήκες που είχαν διαµορφωθεί στην Ευρώπη επέβαλαν την όσο το δυνατό πιο άµεση επίλυση του προβλήµατος των σερβοκροατικών σχέσεων και µάλιστα µε απευθείας διαπραγµατεύσεις µεταξύ του σερβικού και του κροατικού λαού. Παρόλο που στο ψήφισµα αναγνωρίζεται ότι οι ευρωπαϊκές δυνάµεις διευκόλυναν µε τη στάση τους τη διεξαγωγή διαπραγµατεύσεων µεταξύ του Βελιγραδίου και του Ζάγκρεµπ, επισηµαίνεται ο άδικος αποκλεισµός του κροατικού λαού από τις διεθνείς εξελίξεις, καθώς και η αδυναµία των διεθνών οργάνων να ικανοποιήσουν τα αιτήµατα του κροατικού λαού. Επιπλέον, αναφέρεται πως το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων δηµιουργήθηκε µε βασική προϋπόθεση την εξασφάλιση της ισοτιµίας των τριών λαών. Αυτό το κράτος, το οποίο σήµερα ονοµάζεται Γιουγκοσλαβία, δεν έχει καταφέρει έως τώρα να καλύψει αυτή την προϋπόθεση. Στο τέλος του ψηφίσµατος η κροατική εθνική συνέλευση εκφράζει την πλήρη εµπιστοσύνη της προς το πρόσωπο του Maček και τον εξουσιοδοτεί να λάβει τις απαραίτητες αποφάσεις και να προβεί σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες στο εσωτερικό και το εξωτερικό. 25 Το περιεχόµενο του συγκεκριµένου ψηφίσµατος αποτελεί ένα µόνο από τα σαφή δείγµατα των προθέσεων της ηγεσίας του HSS να εκµεταλλευθεί τις διεθνείς εξελίξεις, προκειµένου να προωθήσει µε όσο το δυνατό πιο αποτελεσµατικό τρόπο τα κροατικά αιτήµατα. Η εφηµερίδα Politički Vjesnik, µε αφορµή το προαναφερθέν ψήφισµα, κάνει επίσης µνεία στην όλο και πιο άµεση και πολύπλευρη επίδραση του διεθνούς παράγοντα στην πορεία του κροατικού ζητήµατος. Σύµφωνα λοιπόν µε την άποψη της εφηµερίδας, η Γιουγκοσλαβία βρισκόταν στην πιο επικίνδυνη και πιο δύσκολη θέση από όλα τα κράτη της Ευρώπης, εξαιτίας του άλυτου κροατικού ζητήµατος. Επισηµαίνεται επίσης ότι ο κροατικός λαός και η ηγεσία του ούτε φέρουν καµία ευθύνη για την ιδιαίτερα δυσµενή θέση στην οποία βρίσκονται οι πολιτικοί παράγοντες του Βελιγραδίου, ούτε πρόκειται να έχουν ενοχές, εάν τελικά υπάρξει ενεργή ανάµειξη του διεθνούς παράγοντα στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος. 26 Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι η προβολή των διεθνών παραµέτρων του ζητήµατος των σερβοκροατικών σχέσεων αποτελούσε πλέον την περίοδο εκείνη κοινό χαρακτηριστικό γνώρισµα του κροατικού τύπου και εξέφραζε το σύνολο της κροατικής κοινής γνώµης. 24 Εφηµ. Politički Vjesnik, αρ.12, Μάϊος Πρβλ. Glojnarić, Borba Hrvata, σσ.283κ.ε. Βλ. επίσης Boban, Sporazum,σ Boban, Sporazum, σσ Πρβλ. του ιδίου, Oko Mačekovih pregovora, σ.340. Βλ. επίσης Gazi, Vladko Maček,σσ Εφηµ. Politički Vjesnik, αρ.12, Μάιος Πρβλ. Boban, Sporazum,σ.168.

202 Οι νέες επαφές του Maček µε τον κόµη Ciano Μετά την αποτυχία των πρώτων διαπραγµατεύσεων µεταξύ του Cvetković και του Maček, την απόρριψη της Συµφωνίας της 27 ης Απριλίου από την Αντιβασιλεία και τη σύγκληση της κροατικής εθνικής συνέλευσης στις 8 Μαΐου, η οποία ουσιαστικά εξουσιοδότησε τον Maček να προβεί σε κάθε δυνατή ενέργεια είτε στο εσωτερικό, είτε στο εξωτερικό για την προώθηση του κροατικού ζητήµατος, δροµολογήθηκαν νέες εξελίξεις όσον αφορά τις επαφές του Maček µε τον υπουργό Εξωτερικών της Ιταλίας Ciano. Συγκεκριµένα, στις 18 Μαΐου, αµέσως µετά το τέλος της επίσκεψης του πρίγκιπα Παύλου στη Ρώµη, ο Carnelutti συναντήθηκε µε τον Ciano. Αυτό το οποίο ήθελε να µάθει πάνω απ όλα ο απεσταλµένος του Maček ήταν το περιεχόµενο των συνοµιλιών που είχε ο Ιταλός υπουργός µε τον πρίγκιπα Παύλο και κυρίως εάν ο πρίγκιπας Παύλος προέβη σε κάποιο χειρισµό, ο οποίος θα µπορούσε να οδηγήσει στην αποµόνωση του HSS από τη Ρώµη. Ο Ciano απάντησε πως για την ιταλική πλευρά δεν είχε αλλάξει τίποτα, καθώς το Βελιγράδι δεν είχε δεσµευθεί επίσηµα για προσχώρηση στις δυνάµεις του Άξονα. Αυτή η απάντηση αντανακλούσε φυσικά τη δυσπιστία µε την οποία αντιµετώπιζε η Ιταλία τη Γιουγκοσλαβία, καθώς και το ενδιαφέρον της Ρώµης για συνεργασία µε τον Maček. Ο Carnelutti από την πλευρά του πληροφόρησε τον Ciano πως ο Maček δεν ενδιαφερόταν πλέον για συνεργασία µε το Βελιγράδι και ότι ήταν έτοιµος να προβεί σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες που θα οδηγούσαν στην απόσχιση της Κροατίας. Συγκεκριµένα, ο ηγέτης του HSS θα επιστράτευε όλα τα µέσα για την προετοιµασία εξέγερσης στην Κροατία µέσα σε διάστηµα έξι µηνών. Για το σκοπό αυτό θα χρειαζόταν την οικονοµική συνδροµή της Ιταλίας, η οποία θα έπρεπε να αντιστοιχεί σε δάνειο ύψους 10 εκατοµµυρίων διναρίων. Ο Ciano δεν έδωσε ωστόσο οριστική απάντηση. 27 Στις 26 Μαΐου ο Carnelutti µετέβη και πάλι στη Ρώµη, όπου για άλλη µία φορά εξέφρασε στον Ιταλό υπουργό Εξωτερικών τη σταθερή απόφαση του Maček να αναλάβει αποσχιστική δράση. Αυτή τη φορά ο Ciano αποδέχτηκε την πρόταση του Maček και µαζί µε τον Carnelutti συνέταξε σχέδιο συµφωνίας. Σύµφωνα µε αυτό το σχέδιο, ο Maček θα αναλάµβανε την υποχρέωση να προετοιµάσει εξέγερση στην Κροατία µέσα σε διάστηµα έξι µηνών και να καλέσει την Ιταλία να παρέµβει στρατιωτικά. Η Ιταλία από την πλευρά της δεσµευόταν να εγκρίνει στον Maček δάνειο ύψους 20 εκατοµµυρίων διναρίων για την υλοποίηση του σχεδίου. Το ανεξάρτητο κροατικό κράτος, το οποίο θα ανακηρυσσόταν µετά την εξέγερση και την ιταλική στρατιωτική επέµβαση, θα προχωρούσε στη σύναψη συµφωνίας για χαλαρή ένωση µε την Ιταλία. Το σχέδιο αυτό της 26 ης Μαΐου ουσιαστικά αντανακλούσε τα συµφέροντα της ιταλικής πλευράς, καθώς προέβλεπε µία στενότερη σύνδεση της Κροατίας µε την Ιταλία από αυτή που προέβλεπαν οι προτάσεις του Maček. Έτσι η ιταλική πλευρά πρότεινε την τοποθέτηση Ιταλού αντιβασιλέα, την παρουσία ιταλικής στρατιωτικής δύναµης στην Κροατία και 27 Boban, Sporazum,σσ Πρβλ. Čulinović, Jugoslavija, τ.2, σ.140.

203 203 τη σύσταση κοινών υπουργείων πολέµου και εξωτερικών υποθέσεων. Εξάλλου,εκτός από την προσωπική ένωση, η οποία θα έπρεπε να αποφασιστεί αργότερα, ο Maček πρότεινε, σύµφωνα µε τα αποµνηµονεύµατα του Ciano, τελωνειακή και νοµισµατική ένωση µε την Ιταλία, πράγµα που δεν αναφερόταν στο σχέδιο της 26 ης Μαΐου. Ο Maček βέβαια υποστηρίζει πως αυτά που ανέφερε ο Ciano στο ηµερολόγιό του δεν ανταποκρίνονταν στο περιεχόµενο του σχεδίου της συµφωνίας το οποίο του εστάλη από την ιταλική πλευρά. 28 Το συγκεκριµένο σχέδιο, βέβαια, ερχόταν σε αντίθεση µε αυτά που είχε δηλώσει στις 2 Μαΐου ο Ciano στον απεσταλµένο του Maček, πως δηλαδή η Ιταλία δεν είχε σκοπό να προβεί σε καµία ενέργεια και πως επιθυµούσε τη διατήρηση της Γιουγκοσλαβίας. Αυτή η φαινοµενικά αιφνίδια αλλαγή οφείλεται σε πολλούς λόγους. Η Γιουγκοσλαβία και ιδιαίτερα η Κροατία ανέκαθεν είχε εξαιρετικά µεγάλο στρατηγικό ενδιαφέρον για την Ιταλία. Το γεγονός λοιπόν ότι στο διάστηµα , για λόγους κυρίως τακτικής και ανταγωνισµού µε τη Γερµανία, η Ιταλία επιθυµούσε τη διατήρηση της ακεραιότητας της Γιουγκοσλαβίας, σε καµία περίπτωση δεν αναιρούσε το ενδιαφέρον της για οποιαδήποτε εξέλιξη στο εσωτερικό του κράτους, η οποία θα δηµιουργούσε ευνοϊκές συνθήκες για την παρέµβαση του ξένου παράγοντα. Όπως άλλωστε έχει προαναφερθεί, η Ρώµη και το Βερολίνο επιθυµούσαν τη διατήρηση του status quo στη Γιουγκοσλαβία, µε την προϋπόθεση όµως η πολιτική του γιουγκοσλαβικού κράτους να συµβαδίζει µε τα συµφέροντα και τις επιδιώξεις των δυνάµεων του Άξονα. Εάν, εποµένως, προκαλείτο κρίση στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας, η οποία θα απειλούσε την ίδια την υπόστασή της, τότε η Γερµανία και η Ιταλία θα έπρεπε να παρέµβουν. Σε µία τέτοια περίπτωση, προτεραιότητα θα είχαν τα ιταλικά συµφέροντα στη συγκεκριµένη περιοχή. Η απόρριψη της συµφωνίας της 27 ης Απριλίου από την Αντιβασιλεία προκάλεσε κατά συνέπεια ανησυχία στη Ρώµη για το ενδεχόµενο να στραφεί ο Maček για βοήθεια στο Βερολίνο. Για όλους αυτούς τους λόγους, η Ρώµη δέχθηκε την πρωτοβουλία του Maček και αποφάσισε να την υποστηρίξει, θεωρώντας πως πλέον ήλθε η κατάλληλη στιγµή για την ευόδωση των ιταλικών φιλοδοξιών και σχεδίων στη Γιουγκοσλαβία. 29 Το σχέδιο συµφωνίας της 26 ης Μαΐου εστάλη µυστικά στο Ζάγκρεµπ και παρελήφθη από τον Carnelutti, ο οποίος µε τη σειρά του το παρέδωσε στον Maček, για να το υπογράψει. Ο Maček, ωστόσο, αρνήθηκε να το υπογράψει προβάλλοντας ως βασικούς λόγους το γεγονός ότι θα προέβαινε σε νέες διαπραγµατεύσεις µε το Βελιγράδι και την επιθυµία του να ξεκαθαρίσει ορισµένα ζητήµατα σχετικά µε τις µελλοντικές σχέσεις της Κροατίας και της Ιταλίας. Ουσιαστικά, ο Maček επιθυµούσε την καλύτερη δυνατή λύση για το κροατικό ζήτηµα και γι αυτό το λόγο αρνήθηκε να υπογράψει το σχέδιο, παρόλο που ακόµα δεν είχε εγγυήσεις για τον τρόπο µε τον οποίο θα εξελίσσονταν οι διαπραγµατεύσεις µε το Βελιγράδι. Ήθελε κυρίως να διερευνήσει αν και ποιες υποχρεώσεις είχε αναλάβει η Ρώµη απέναντι στον πρίγκιπα Παύλο, για τον τρόπο µε τον οποίο θα επηρεαζόταν η στάση του 28 Boban, Sporazum, σ.171. Βλ. επίσης του ιδίου, Oko Mačekovih pregovora, σσ Ciano, Diario, 106. Boban, Sporazum,σσ

204 204 πρίγκιπα Παύλου απέναντι στην ηγεσία του HSS, καθώς και τις πραγµατικές προθέσεις της Ιταλίας απέναντι στην Κροατία. Εξάλλου, ο Maček άφησε ανοικτό το ενδεχόµενο να επαναληφθούν στο µέλλον οι επαφές και οι διαπραγµατεύσεις µε τον Ciano Η επανάληψη των συνοµιλιών µεταξύ του Cvetković και του Maček και η υπογραφή της Συµφωνίας της 26 ης Αυγούστου 1939 Η νέα συνάντηση µεταξύ του Maček και του Cvetković έλαβε χώρα στα τέλη Ιουνίου. Οι δύο ηγέτες επεξεργάζονταν το εδαφικό ζήτηµα, ενώ ειδικοί νοµικοί σύµβουλοι, τρεις για την κάθε πλευρά, ασχολούνταν µε το ζήτηµα της µεταβίβασης των αρµοδιοτήτων από την κεντρική εξουσία στην Κροατική Μπανόβινα. 31 Μάλιστα το συγκεκριµένο ζήτηµα ήταν αρκετά περίπλοκο, καθώς η µεν κροατική πλευρά προσπαθούσε να εξασφαλίσει όσο το δυνατόν περισσότερες εξουσίες και αρµοδιότητες για την Κροατική Μπανόβινα, ενώ οι νοµικοί σύµβουλοι του Cvetković είχαν ως βασικό στόχο τη διατήρηση από την κεντρική εξουσία όσο το δυνατό περισσοτέρων αρµοδιοτήτων. Εξαιτίας λοιπόν αυτών των διαφωνιών, οι διαπραγµατεύσεις ήταν εξαιρετικά αργές και επίπονες. Εξάλλου, µετά από άλλες δύο συναντήσεις του Maček και του Cvetković, που έλαβαν χώρα στα µέσα µε τέλη Ιουλίου, ανέκυψαν διαφωνίες που αφορούσαν τόσο στο εδαφικό όσο και στο ζήτηµα της υπαγωγής της χωροφυλακής στον έλεγχο των οργάνων της Κροατικής Μπανοβίνας ή στον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας. 32 Καταλυτικό ρόλο, ωστόσο, στην υπέρβαση των όποιων εµποδίων και στη δροµολόγηση των διαδικασιών για άµεση επίλυση του κροατικού ζητήµατος διαδραµάτισαν οι ραγδαίες διεθνείς εξελίξεις, καθώς τα µηνύµατα που έρχονταν από το εξωτερικό έκαναν λόγο για το επικείµενο ξέσπασµα του πολέµου. Το κείµενο της Συµφωνίας προσέλαβε την τελική του µορφή στις 20 Αυγούστου και τέσσερις ηµέρες αργότερα εγκρίθηκε από τον πρίγκιπα Παύλο. Στις 26 Αυγούστου 1939, λίγες µόλις ηµέρες προτού ξεσπάσει ο πόλεµος, ανακοινώθηκε η υπογραφή του Συµφώνου και η συγκρότηση νέας κυβέρνησης Ό.π., σσ Maček, In the Struggle, σ.190.politika, Boban, Sporazum,σ Hoptner, Yugoslavia in Crisis, σ Boban, Sporazum, σ.190

205 205 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΟΙ ΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ CVETKOVIĆ-MΑČΕΚ Οι νοµικές και πολιτικές πτυχές του Συµφώνου Cvetković-Maček έγιναν κατά καιρούς αντικείµενο αντικρουόµενων απόψεων και ερµηνειών από νοµικούς και ιστορικούς. Τη µετέπειτα σερβική και κροατική ιστοριογραφία απασχόλησαν εκτενώς το περιεχόµενο της συµφωνίας και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες υπογράφτηκε, τροφοδοτώντας έτσι σε µεταγενέστερες περιόδους θεωρητικές διαµάχες και πολιτικές αντιπαραθέσεις. Οι απόψεις των ιστορικών διίστανται σχετικά µε τη χρησιµότητα αυτού του Συµφώνου. Μερικοί πιστεύουν πως ήταν απλά µία προσωρινή λύση, η οποία, παρά τις ατέλειές της, συνέβαλε στην επίλυση του κροατικού εθνικού ζητήµατος και συνιστούσε ένα σηµαντικό βήµα προς τη δηµιουργία µίας οµοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. Άλλοι, ωστόσο, θεώρησαν µάλλον πως η συµφωνία αυτή αποτέλεσε τροχοπέδη στην ουσιαστική επίλυση του εθνικού προβλήµατος στη Γιουγκοσλαβία. Στο συγκεκριµένο κεφάλαιο επιχειρείται η παρουσίαση, ανάλυση και ερµηνεία των σηµαντικότερων νοµικών και πολιτικών ζητηµάτων που προέκυψαν από την υπογραφή του περίφηµου συµφώνου. Όσον αφορά τις νοµικές παραµέτρους, η δυσκολία αυτού του εγχειρήµατος είναι σαφής: στην προκειµένη περίπτωση, είναι απαραίτητη η γνώση και εξοικείωση τόσο µε θεµελιώδη νοµικά προβλήµατα, όσο και µε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και την εξέλιξη του θεσµικού συστήµατος του πρώτου γιουγκοσλαβικού κράτους. Από αυτήν την άποψη, ιδιαίτερα χρήσιµες αποδείχτηκαν µελέτες στις οποίες αναλύονται λεπτοµερώς οι νοµικές πτυχές της εν λόγω συµφωνίας, όπως για παράδειγµα οι µονογραφίες των Ljubo Boban και Ferdo Čulinović. Ιδιαίτερα η µονογραφία του Ljubo Boban, για την οποία άλλωστε έγινε λόγος και στο προγενέστερο κεφάλαιο, µας δίνει µία αναλυτική παρουσίαση των νέων νοµικών δεδοµένων που δηµιουργήθηκαν µε τη συµφωνία, εκθέτοντας και σχολιάζοντας µάλιστα τις απόψεις επιφανών νοµικών της εποχής. 1 Στην προκειµένη, βέβαια, περίπτωση δίνεται έµφαση στις σοβαρές πολιτικές παραµέτρους της συµφωνίας και συγκεκριµένα στις αντιδράσεις των πολιτικών κοµµάτων-ιδιαίτερα των κροατικών και των σερβικών- και στις εξελίξεις που δροµολογήθηκαν αναφορικά µε τις αντιπαραθέσεις γύρω από το εδαφικό ζήτηµα. Η σκιαγράφηση των πολιτικών ζυµώσεων που έπονταν της συµφωνίας και της έντονης προπαγανδιστικής δραστηριότητας κάθε πλευράς στηρίζεται στη µελέτη τόσο των οµιλιών, φυλλαδίων, άρθρων στον ηµερήσιο και περιοδικό τύπο και αναλύσεων της εποχής, όσο και της αρκετά εκτενούς σερβικής και κροατικής βιβλιογραφίας και κυρίως έργων που σχετίζονται µε το ακανθώδες εδαφικό ζήτηµα. 1 Boban, Sporazum, σσ

206 ΟΙ ΝΟΜΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ 1.1. Το περιεχόµενο της Συµφωνίας και των σχετικών διαταγµάτων Με την υπογραφή της Συµφωνίας συγκροτήθηκε κοινή κυβέρνηση Cvetković-Maček, στην οποία συµµετείχαν, εκτός από τα µέλη του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος και των σερβικών κυβερνητικών κοµµάτων, και µέλη της σερβικής αντιπολίτευσης (Lazar Marković, Boža Maksimović και Branko Čubrilović) Η νέα κυβέρνηση αποτελούταν από πέντε µέλη της Γιουγκοσλαβικής Ριζοσπαστικής Ένωσης, πέντε εκπροσώπους του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος και ένα µέλος από το Ανεξάρτητο ηµοκρατικό Κόµµα, το Σερβικό Αγροτικό Κόµµα, το Σλοβενικό Λαϊκό Κόµµα και τη Γιουγκοσλαβική Μουσουλµανική Οργάνωση αντίστοιχα, καθώς και ένα µέλος το οποίο δεν ανήκε σε κοµµατικό σχηµατισµό. Στη θέση του Αντιπροέδρου της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης διορίστηκε ο Vladko Maček. Το περιεχόµενο των διατάξεων της καθαυτό συµφωνίας είναι αρκετά γενικό. 2 Στον πρόλογο του κειµένου γινόταν αναφορά στη Γιουγκοσλαβία ως του καλύτερου εγγυητή της ανεξαρτησίας και της προόδου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και επισηµαινόταν ότι ο στόχος της εν λόγω συµφωνίας ήταν η διασφάλιση του δηµόσιου συµφέροντος. Ο πρώτος όρος προέβλεπε τη δηµιουργία κοινής κυβέρνησης, η οποία βάσει του άρθρου 116 του Συντάγµατος θα προέβαινε στη συγκρότηση της Κροατικής Μπανόβινας και στον προσδιορισµό του θεσµικού πλαισίου και των αρµοδιοτήτων που θα µεταβιβάζονταν σε αυτή από την κεντρική εξουσία. Στην συνέχεια γινόταν αναφορά στη δηµιουργία µίας εδαφικής οντότητας που θα έφερε το όνοµα Κροατική Μπανόβινα(Hrvatska Banovina), η οποία θα περιλάµβανε, εκτός από τις περιοχές που κάλυπταν η Savska Banovina και Primorska Banovina, και από τις εξής περιοχές: Dubrovnik, Derventa, Gradačac, Travnik, Fojnica, Brčko, Šid και Ilok. Η οριστικοποίηση βέβαια της ακριβούς έκτασης της Κροατικής Μπανόβινας θα λάµβανε χώρα αργότερα, όταν θα ετίθετο σε εφαρµογή η ριζική αναδιοργάνωση του κράτους. Σε αυτήν την περίπτωση, θα λαµβάνονταν υπόψη οι οικονοµικές, γεωγραφικές και πολιτικές συνθήκες και θα εξαιρούνταν από τις προαναφερθείσες περιοχές που προσαρτήθηκαν στην Κροατική Μπανόβινα όσες δεν θα είχαν κροατική πλειοψηφία. Παράλληλα, γινόταν λόγος για τη διασφάλιση στους κόλπους της νέας εδαφικής οντότητας της ισότιµης µεταχείρισης των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων σε όλους τους τοµείς του δηµόσιου βίου. 2 Το κείµενο της συµφωνίας και η µετάφρασή του υπάρχουν στο παράρτηµα της εργασίας, αρ.4, σσ

207 207 Στον τέταρτο και πιο µακροσκελή όρο περιγράφονται οι αρµοδιότητες που θα µεταβιβάζονταν στην Κροατική Μπανόβινα και αυτές που θα παρέµεναν στη δικαιοδοσία της κεντρικής εξουσίας. Συγκεκριµένα, προβλεπόταν η ένταξη στις αρµοδιότητες της νεοσύστατης περιοχής των τοµέων της γεωργίας, του εµπορίου, της βιοµηχανίας, των δασών, των ορυχείων, των δηµοσίων έργων, της κοινωνικής πολιτικής, της υγείας, του αθλητισµού, της δικαιοσύνης, της εκπαίδευσης και της εσωτερικής διοίκησης. Όλοι οι υπόλοιποι τοµείς θα παρέµεναν στη δικαιοδοσία της κεντρικής κυβέρνησης και ιδιαίτερα αυτοί που ήταν υψίστης σηµασίας για τα κρατικά συµφέροντα, όπως είναι η φροντίδα για την κρατική ασφάλεια, η καταστολή της αντικρατικής προπαγάνδας, οι αστυνοµικές υπηρεσίες και η διασφάλιση της δηµόσιας τάξης και της ειρήνης. Για τη χορήγηση της ιθαγένειας αρµόδια θα ήταν η Κροατική Μπανόβινα, εκτός από τις περιπτώσεις που η παροχή ή η αφαίρεση της ιθαγένειας απαιτούσαν ιδιαίτερη διαδικασία. Επιπλέον, προβλεπόταν η παραχώρηση σηµαντικού βαθµού οικονοµικής αυτονοµίας, ώστε η νέα οντότητα να µπορεί να ανταποκριθεί µε επιτυχία στα ζητήµατα που θα ενέπιπταν στις αρµοδιότητές της, οι οποίες, εξάλλου, θα οριστικοποιούνταν µαζί µε την ακριβή έκτασή της µε την ευκαιρία της ριζικής αναδιοργάνωσης του κράτους. Εξαιρετική σηµασία είχε και ο πέµπτος όρος της συµφωνίας, ο οποίος καθόριζε τον τρόπο οργάνωσης και άσκησης της νοµοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας στην Μπανόβινα. Έτσι, σε ζητήµατα που αφορούσαν τις αρµοδιότητες της Κροατικής Μπανόβινας, τη νοµοθετική εξουσία θα ασκούσε ο Βασιλιάς και η Κροατική Βουλή(Sabor), της οποίας τα µέλη θα εκλέγονταν από το λαό ελεύθερα µέσω καθολικής, άµεσης και µυστικής ψηφοφορίας και στην οποία θα εκπροσωπούνταν και οι µειονότητες. Την εκτελεστική εξουσία θα ασκούσε ο Μπάνος(Ban), ο οποίος θα ήταν υπόλογος και στο Βασιλιά και στην Κροατική Βουλή. Ο Μπάνος θα συνυπέγραφε και θα έφερε την ευθύνη για όλα τα διατάγµατα της βασιλικής κυβέρνησης που θα αφορούσαν σε ζητήµατα της Κροατικής Μπανόβινας. Τη δικαστική εξουσία θα ασκούσαν δικαστές των οποίων οι αποφάσεις θα λαµβάνονταν και θα εκτελούνταν στο όνοµα του Βασιλιά. Τέλος, προβλεπόταν η άσκηση ελέγχου από το κράτος στις αρχές της Μπανόβινας όσον αφορά την εφαρµογή του Συντάγµατος και των νόµων του κράτους, ενώ τυχόν διαφορές και συγκρούσεις αρµοδιοτήτων ανάµεσα στο Κράτος και την Μπανόβινα θα παραπέµπονταν στο Συνταγµατικό ικαστήριο. Πιο λεπτοµερές είναι το ιάταγµα για την Κροατική Μπανόβινα (Uredba o Banovini Hrvatskoj), το οποίο εκδόθηκε την ίδια µέρα. 3 Τα άρθρα 1 και 2 που αφορούν στην έκταση και τις εξουσίες που θα µεταβιβάζονταν στην Μπανόβινα προβλέπουν ακριβώς όσα προέβλεπε και το ίδιο το Σύµφωνο. Τα επόµενα άρθρα αναφέρονται µε ακόµη περισσότερες λεπτοµέρειες σε ζητήµατα που σχετίζονται µε την οικονοµική αυτονοµία της Κροατικής Μπανόβινας και την οργάνωση και άσκηση των εξουσιών στην επικράτειά της. Όσον αφορά το βαθµό της νοµοθετικής, διοικητικής και δικαστικής 3 Για το κείµενο του συγκεκριµένου ιατάγµατος και τη µετάφρασή του βλ. παράρτηµα, αρ.5, σσ

208 208 αυτονοµίας, προβλέπονταν τα εξής: Τη νοµοθετική εξουσία σχετικά µε ζητήµατα των αρµοδιοτήτων της κροατικής περιοχής θα ασκούσαν από κοινού ο Βασιλιάς και η Κροατική Βουλή. Όλες οι νοµοθετικές πράξεις τις οποίες θα ψήφιζε η Βουλή θα έπρεπε να επικυρώνονται από το Βασιλιά και να προσυπογράφονται από τον Μπάνο. Ο Βασιλιάς θα έχει το δικαίωµα να συγκαλεί και να διαλύει τη Βουλή καθώς και το δικαίωµα διορισµού και παύσης του Μπάνου. Λεπτοµερέστερες ρυθµίσεις όσον αφορά τη συγκρότηση της Βουλής περιέχονται σε διάταγµα της 14 ης Ιανουαρίου 1940, σύµφωνα µε το οποίο τα µέλη της θα εκλέγονταν µε άµεση και µυστική ψηφοφορία, ενώ δικαίωµα ψήφου θα είχαν µόνο οι άνδρες που είχαν συµπληρώσει τα 24 χρόνια. Ο Βασιλιάς είχε το δικαίωµα να διαλύει τη Βουλή, αλλά το σχετικό διάταγµα, το οποίο θα προσυπέγραφε και ο Μπάνος, θα έπρεπε να περιέχει ταυτόχρονα και εντολή για τη διενέργεια νέων εκλογών σε διάστηµα τριών µηνών και τη συγκρότηση Βουλής σε διάστηµα τεσσάρων µηνών. Σύµφωνα µε το άρθρο 15 και την παράγραφο 4 του ιατάγµατος σχετικά µε την Κροατική Μπανόβινα, ο Βασιλιάς µέχρι τη συγκρότηση της Βουλής θα είχε την εξουσιοδότηση για έκδοση διαταγµάτων αναφορικά µε ζητήµατα που εντάσσονταν στα πλαίσια των αρµοδιοτήτων της αυτόνοµης περιοχής, τα οποία αργότερα θα υποβάλλονταν στη νέα Βουλή προς έγκριση. Επίσης, η παράγραφος 5 του ίδιου άρθρου εξουσιοδοτούσε τον Μπάνο να περάσει τις ανάλογες διατάξεις, µε τις οποίες θα τίθενταν σε εφαρµογή τα βασιλικά διατάγµατα. Ουσιαστικά, λοιπόν, στην επικράτεια της Κροατικής Μπανόβινας θα υπήρχαν δύο ειδών νοµοθεσίες: η τοπική νοµοθεσία, που θα ρύθµιζε αποκλειστικά τις υποθέσεις της µπανόβινας και η κεντρική νοµοθεσία, η οποία θα εφαρµοζόταν για ζητήµατα που αφορούσαν το σύνολο της γιουγκοσλαβικής επικράτειας. 4 Όσον αφορά την οργάνωση της εκτελεστικής εξουσίας, το κείµενο της συµφωνίας περιείχε κάποια βασικά σηµεία, ενώ περισσότερες λεπτοµέρειες περιέχονταν στη ιάταξη σχετικά µε την Οργάνωση της Εξουσίας της Μπανόβινας της 9 ης Σεπτεµβρίου Συγκεκριµένα, την εκτελεστική εξουσία σε ζητήµατα που άπτονταν των αρµοδιοτήτων της Μπανόβινας θα ασκούσε ο Βασιλιάς µέσω του Μπάνου. Η κυβέρνηση της Μπανόβινας θα αποτελούσε το ανώτατο διοικητικό όργανο, στην κορυφή του οποίου θα βρισκόταν ο Μπάνος, ο οποίος θα έφερε ποινική και πολιτική ευθύνη απέναντι στο Βασιλιά και τη Βουλή. Η εκτελεστική εξουσία στην Κροατική Μπανόβινα ήταν σε µεγάλο βαθµό ανεξάρτητη απέναντι στην κεντρική εξουσία στους τοµείς που ανήκαν στις αρµοδιότητες της. Αυτή η ανεξαρτησία φαίνεται κυρίως από τη θέση του Μπάνου, καθώς προσυπογράφει και φέρει την ευθύνη για όλα τα γραπτά διατάγµατα του Βασιλιά, αναφορικά µε τοµείς που εµπίπτουν στις αρµοδιότητες της αυτόνοµης µπανόβινας. Όσον αφορά τη δικαστική εξουσία, ήταν σχετικά ανεξάρτητη, παρόλο που οι δικαστικές αποφάσεις έβγαιναν και εκτελούνταν στο όνοµα του Βασιλιά Τα νοµικά ζητήµατα 4 Boban, Sporazum, σσ Πρβλ. Gazi, Vladko Maček,σσ Ό.π., σσ

209 209 Από το περιεχόµενο τόσο της συµφωνίας όσο και των διαταγµάτων που ακολούθησαν ανέκυψε πλήθος ζητηµάτων και διχογνωµιών που αφορούσαν στη νοµική υπόσταση της Κροατικής Μπανόβινας και τις διαδικασίες που θα δροµολογούνταν αναφορικά µε την αναδιοργάνωση του υπόλοιπου γιουγκοσλαβικού κράτους. Επιφανείς σύγχρονοι και µεταγενέστεροι νοµικοί ασχολήθηκαν εκτενώς µε το θέµα διατυπώνοντας διαφορετικές ερµηνείες και απόψεις. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι Κροάτες νοµικοί της εποχής συµφωνούσαν πως η συγκρότηση της Κροατικής Μπανόβινας συνιστούσε τη νοµική αφετηρία για µία καθολική αναδιοργάνωση του κράτους. 6 Υπήρχαν βέβαια διαφοροποιήσεις όσον αφορά τον ακριβή χαρακτηρισµό της Κροατικής Μπανόβινας. Έτσι ο ð.tasić έκανε λόγο για καθεστώς περιορισµένης αυτονοµίας, στα πλαίσια ενός κατά τα άλλα συγκεντρωτικού κράτους, καθώς ναι µεν τα ανώτατα όργανα της Μπανόβινας ήταν αρµόδια για την οργάνωση της συγκεκριµένης περιοχής, αλλά παράλληλα η κεντρική κρατική αρχή διατηρούσε το δικαίωµα άσκησης ελέγχου και παρέµβασης όσον αφορά τον τρόπο εφαρµογής των νόµων του κράτους στην Μπανόβινα. 7 Οι Σέρβοι νοµικοί, ωστόσο, ήταν ιδιαίτερα επικριτικοί όσον αφορά το κείµενο της συµφωνίας και το νοµικό καθεστώς που προέβλεπε. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί ο επιφανής νοµικός και πολιτικός S.Jovanović, ο οποίος προσέδωσε στη νεοσύστατη περιοχή τον χαρακτηρισµό corpus separatum. ηµιουργήθηκε, δηλαδή, µία ιδιαίτερη περιοχή µε εκτεταµένα δικαιώµατα και εξουσίες στους κόλπους ενός από νοµική, πολιτική, διοικητική και στρατιωτική άποψη συγκεντρωτικού-βάσει του τότε ισχύοντος ακόµη Συντάγµατος του κρατικού µορφώµατος. Έτσι, οι Κροάτες πολιτικοί συµµετείχαν µαζί µε τους Σέρβους πολιτικούς στη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση, παίρνοντας µε αυτόν τον τρόπο µέρος στη λήψη αποφάσεων που αφορούσαν και γιουγκοσλαβικά, αλλά και καθαρά σερβικά θέµατα, ενώ ταυτόχρονα είχαν µεγάλη ελευθερία κινήσεων στη διακυβέρνηση της δικής τους αυτόνοµης περιοχής. 8 Πάντως οι νοµικές ασάφειες του κειµένου απετέλεσαν πηγή σύγχυσης και προβληµατισµού και για τους µεταγενέστερους ιστορικούς και πολιτικούς. Ο Ferdo Čulinović, ο οποίος είχε µελετήσει συστηµατικά την εξέλιξη των θεσµών στη Γιουγκοσλαβία, διατύπωσε την άποψη πως το θεσµικό πλαίσιο που προβλεπόταν από τη συµφωνία προσέγγιζε περισσότερο το καθεστώς της 6 Αυτήν την άποψη προέβαλλαν κυρίως οι νοµικοί που ασχολήθηκαν µε την επεξεργασία του κειµένου της συµφωνίας, όπως ήταν η περίπτωση του µέλους και νοµικού συµβούλου του HSS, Ivo Krbek. Βλ. σχετ. Ivo Krbek, Stvaranje novog ustavnog prava ( Η δηµιουργία νέου συνταγµατικού δικαίου), εφηµ. Novosti, ð.tasić, Opšti pogled na Uredbu o Banovini Hrvatskoj (Μία γενική θεώρηση του ιατάγµατος για την Κροατική Μπανόβινα), εφηµ. Politika, Βλ. επίσης Boban, Sporazum, σσ καθώς και Mirjana Stefanovski, Srpska politička emigracija o preureñenju Jugoslavije (Oι Σέρβοι πολιτικοί µετανάστες σχετικά µε την αναδιοργάνωση της Γιουγκοσλαβίας ), Βελιγράδι 1988,σσ.17-18, όπου µεταξύ άλλων παρουσιάζονται και σχολιάζονται οι απόψεις επιφανών νοµικών της εποχής σχετικά µε το νοµικό καθεστώς της Κροατικής Μπανόβινας. 8 S. Jovanović, Ustavno pitanje (Το συνταγµατικό ζήτηµα), Srpski Glas, αρ.24, Βλ. επίσης Boban, Sporazum, σ.215.

210 210 αυτονοµίας, αν και ήταν πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί η υπόσταση της Κροατικής Μπανόβινας µε βάση τα συνήθη νοµικά κριτήρια. Ουσιαστικά, ο τρόπος οργάνωσης των εξουσιών στην Κροατική Μπανόβινα εµπεριείχε στοιχεία που της προσέδιδαν κάποια κρατική υπόσταση, χωρίς ωστόσο να αποτελεί κανονικό κράτος. 9 Ο ιστορικός Ljubo Boban στη µονογραφία του για το Σύµφωνο του 1939 θεώρησε ότι το εν λόγω κείµενο αναίρεσε τη θεµελιώδη αρχή της εθνικής και κρατικής ενότητας και συνιστούσε µία εν µέρει αναθεώρηση του Συντάγµατος του Ωστόσο, θεωρεί πως δεν µπορεί να γίνεται λόγος για οµοσπονδία, καθώς τα συστατικά µέρη µίας οµοσπονδίας πρέπει να χαίρουν του ίδιου ή παρόµοιου καθεστώτος, να έχουν κάποιο βαθµό ανεξαρτησίας, αλλά παράλληλα να είναι και άρρηκτα συνδεδεµένα µεταξύ τους, πράγµα που δεν ίσχυε στην προκειµένη περίπτωση, αφού καµία άλλη περιοχή του κράτους δεν είχε ίδιο ή παρόµοιο νοµικό καθεστώς µε την Μπανόβινα. 10 Ουσιαστικά, λοιπόν, δεν µπορεί να συναχθεί κάποιο ασφαλές συµπέρασµα σχετικά µε τις νοµικές πτυχές της συµφωνίας, καθώς το κείµενο εµπεριείχε πολλές ασάφειες που άφηναν πολλά περιθώρια για παρερµηνείες. Επιπλέον, ανέκυψαν σοβαρότατες θεσµικές αδυναµίες κατά την προσπάθεια εφαρµογής του Συµφώνου, που οφείλονταν τόσο στη δυσκαµψία του ίδιου του νοµικού και πολιτικού συστήµατος, όσο και στην κωλυσιεργία πολλών αρµόδιων παραγόντων. Συγκεκριµένα, η νέα κυβέρνηση Cvetković-Maček ήταν επιφορτισµένη µε το έργο της εφαρµογής της ιάταξης για την Κροατική Μπανόβινα και της δροµολόγησης των απαραίτητων διαδικασιών για την καθολική αναδιοργάνωση του κράτους, ενώ παράλληλα έφερε την εξουσιοδότηση της Βουλής για την έκδοση νέων νόµων βάσει των οποίων θα ετίθετο σε εφαρµογή η συµφωνία και θα συγκροτούταν η Κροατική Μπανόβινα. Ωστόσο, εξαιτίας σοβαρών διαφωνιών στους κόλπους της, η κυβέρνηση δεν µπόρεσε να φέρει εις πέρας την τελική διανοµή των εξουσιών ανάµεσα στα κεντρικά όργανα και την Κροατική Μπανόβινα, ούτε να καταλήξει οριστικά ποια εδάφη θα περιελάµβανε η νεοσύστατη περιοχή και να προκηρύξει εκλογές, προκειµένου να συγκροτηθούν τα απαραίτητα θεσµικά όργανα. Τελικά η νοµοθετική εξουσία ασκείτο βάσει κυβερνητικών διαταγµάτων, καθώς δεν συγκροτήθηκε ποτέ Κροατική Βουλή, ενώ δεν συγκροτήθηκε Συνταγµατικό ικαστήριο, όπως προβλεπόταν από τη Συµφωνία. Ουσιαστικά, λοιπόν, η νέα περιοχή, αλλά και ολόκληρο το γιουγκοσλαβικό κράτος τελούσαν υπό καθεστώς θεσµικής ανωµαλίας. ύο είναι οι βασικές αιτίες για αυτήν την απουσία σαφούς θεσµικού πλαισίου: τα αλλεπάλληλα πλήγµατα που είχαν δεχθεί οι πολιτικοί θεσµοί στη Γιουγκοσλαβία τόσο κατά την κοινοβουλευτική περίοδο όσο και κατά την περίοδο της δικτατορικής διακυβέρνησης, αλλά και το ιδιαίτερα δυσµενές διεθνές περιβάλλον που είχε ήδη διαµορφωθεί την εποχή της υπογραφής της συµφωνίας. Οι πιεστικές διεθνείς συνθήκες οι οποίες απειλούσαν όλο και 9 Ferdo Čulinović, Državnopravna historija jugoslovenskih zemalja u XIX i XX vijeku( Η ιστορία των θεσµών των νοτιοσλαβικών χωρών κατά τον 19 ο και 20ο αιώνα), τ.2, Ζάγκρεµπ 1954, σσ του ιδίου, Jugoslavija, τ.2, σσ Boban, Sporazum,σσ

211 211 περισσότερο τη σταθερότητα του γιουγκοσλαβικού κράτους, οι παλινωδίες των πολιτικών ηγετών και κυρίως τα αντικρουόµενα συµφέροντα Σέρβων και Κροατών δεν επέτρεψαν στη νέα κυβέρνηση να εστιάσει την προσοχή της στην οµαλή προώθηση και εφαρµογή του Συµφώνου. Οι νοµικές ασάφειες και ατέλειές του στην ουσία αντικατοπτρίζουν την πολιτική ρευστότητα στο εσωτερικό και εξωτερικό ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ Η συµφωνία, όπως ήταν αναµενόµενο, προκάλεσε πολλές και ποικίλες αντιδράσεις στο σύνολο του πολιτικού κόσµου. Για µία όσο το δυνατό πιο σφαιρική θεώρηση των πολιτικών παραµέτρων του Συµφώνου Cvetković- Maček είναι απαραίτητο να ληφθούν υπόψη οι εξής παράγοντες: α) η στάση των δύο βασικών φορέων του κροατικού εθνικισµού, του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος(Hrvatska Seljačka Stranka, στο εξής HSS) και της Ustaša και β) οι αντιδράσεις των σερβικών πολιτικών φορέων και πολιτιστικών συλλόγων Η στάση των Κροατών απέναντι στη Συµφωνία Η υπογραφή του Συµφώνου δροµολόγησε πολλές εξελίξεις τόσο στο επίπεδο της µετέπειτα πορείας και δραστηριότητας των δύο βασικών φορέων του κροατικού εθνικού κινήµατος, όσο και στο επίπεδο των µεταξύ τους σχέσεων. Όχι µόνο ενέτεινε τον ανταγωνισµό µεταξύ του HSS και των εξτρεµιστικών οµάδων που συνιστούσαν το κίνηµα της Ustaša, αλλά προκάλεσε και σοβαρές διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις στους κόλπους του ίδιου του HSS. Συγκεκριµένα, τα µέλη της Ustaša αντέδρασαν έντονα µετά τη σύναψη του Συµφώνου κατηγορώντας το Vladko Maček για επίδειξη υπερβολικά µετριοπαθούς στάσης και προσπάθησαν να παρεµποδίσουν ποικιλοτρόπως το έργο της νέας κυβέρνησης. 12 Το βασικό επιχείρηµα της προπαγανδιστικής δραστηριότητάς τους ήταν ότι η συµφωνία ισοδυναµούσε στην πράξη µε εγκατάλειψη του στόχου της ελεύθερης και ανεξάρτητης Κροατίας, αφού προέβλεπε απλά τη δηµιουργία µίας αυτόνοµης κροατικής περιοχής εντός της γιουγκοσλαβικής επικράτειας. Η αντίθεσή τους µάλιστα σταδιακά προσλάµβανε ανεξέλεγκτες διαστάσεις, καθώς εκτός των άλλων όλο και πιο συχνά ήταν τα κρούσµατα επιθέσεων εναντίον Σέρβων ή ατόµων µε γιουγκοσλαβικό προσανατολισµό. 13 Τη µετέπειτα βέβαια ιστοριογραφία δεν απασχόλησαν τόσο οι αντιδράσεις και η ξεκάθαρα αρνητική στάση των µελών της Ustaša απέναντι στη συµφωνία όσο η σύγχυση και οι διαφοροποιήσεις που εκδηλώθηκαν στους 11 Ό.π.,σσ. 281 κ.ε. 12 Ο ίδιος ο Vladko Maček στα αποµνηµονεύµατά του αναφέρει ως ένα από τα κυριότερα προβλήµατα της νέας κυβέρνησης την έντονη δυσαρέσκεια και τις ακραίες ενέργειες µελών της Ustaša. Βλ. Maček, In the Struggle, σ Boban, Sporazum, σσ

212 212 κόλπους του HSS, που ήταν ο επίσηµος και νόµιµος πολιτικός φορέας των Κροατών. Ο νοµικός και ιστορικός Ferdo Čulinović, εξετάζοντας επίσηµα και µυστικά έγγραφα, εντόπισε δύο κατευθυντήριες γραµµές: την επίσηµη γραµµή του κόµµατος, η οποία εκδηλωνόταν ως πλήρης ικανοποίηση για το αποτέλεσµα των διαπραγµατεύσεων, και την ανεπίσηµη γραµµή, σύµφωνα µε την οποία η υπογραφή του Συµφώνου συνιστούσε µόνο το πρώτο βήµα για την τελική επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Συγκεκριµένα, αναφέρει την ύπαρξη δύο εγκυκλίων µε αλληλοσυγκρουόµενο περιεχόµενο: Πρόκειται για µία επίσηµη εγκύκλιο της 10ης Οκτωβρίου 1939 στην οποία ο ίδιος ο Vladko Maček δήλωνε πλήρως ικανοποιηµένος από τις διαδικασίες που ακολουθούνταν για την οµαλή εφαρµογή της συµφωνίας και για ένα µυστικό έγγραφο του οποίου ο συντάκτης εικάζεται πως ήταν κάποιο ηγετικό στέλεχος ή ακόµη και ο ίδιος ο ηγέτης του HSS. Σε αυτή τη µυστική εγκύκλιο το Σύµφωνο ερµηνεύεται ως ένα πρώτο βήµα για τη δηµιουργία ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Παράλληλα, επισηµαίνεται η ανάγκη σταδιακής εξάλειψης όλων των στοιχείων και συµβόλων που παρέπεµπαν στο γιουγκοσλαβισµό και ανάδειξης σε όλους τους τοµείς της ιδιαιτερότητας των Κροατών στον πολιτισµικό, κοινωνικό και πολιτικό βίο. Ο F. Čulinović λοιπόν συµπεραίνει πως στην ουσία οι στόχοι του HSS και της Ustaša ταυτίζονταν και ότι το µοναδικό σηµείο στο οποίο διέφεραν ήταν οι µέθοδοι επίτευξης αυτών των στόχων. 14 Την ίδια άποψη ενστερνίζεται και ο µελετητής V. Terzić, ο οποίος θεωρεί πως όλη η πολιτική δράση του Vladko Maček ήταν προσανατολισµένη σε ένα και µόνο στόχο:τη δηµιουργία ξεχωριστής κροατικής οντότητας. εν στόχευε δηλαδή στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια ενός οµοσπονδιακού γιουγκοσλαβικού κράτους, αλλά στη δηµιουργία ενός κροατικού κράτους εξαρτηµένου από τις δυνάµεις του Άξονα. 15 Πιο πειστική και τεκµηριωµένη είναι η άποψη του ιστορικού Ljubo Boban, ο οποίος-βασιζόµενος στη µελέτη των κατά καιρούς επίσηµων δηλώσεων στελεχών του HSS και της αρθρογραφίας στον ηµερήσιο τύποουσιαστικά θεωρεί πως στο HSS συνυπήρχαν και πολλές φορές αλληλοσυγκρούονταν διάφορες τάσεις µε ένα κοινό σηµείο αναφοράς: την ερµηνεία του Συµφώνου ως αρχικού σταδίου στην πορεία επίλυσης του κροατικού ζητήµατος. Συγκεκριµένα, τρεις µέρες µετά την υπογραφή της συµφωνίας ο Vladko Maček σε συνεδρίαση του κόµµατός του δήλωσε πως δεν είχε επιτευχθεί πλήρης και τελική επίλυση του κροατικού ζητήµατος. Αναφερόµενος µάλιστα στην πορεία των διαπραγµατεύσεων µε την κυβέρνηση, δήλωσε πως υπήρξε οριστική διευθέτηση µόνο των ζητηµάτων στα οποία υπήρχε απόλυτη συµφωνία µεταξύ των δύο πλευρών, ενώ παρέµεναν ακόµη ασαφή τα σηµεία στα οποία είχαν ανακύψει σηµαντικές 14 Πάντως ούτε οι συνθήκες κάτω από τις οποίες συντάχθηκε το έγγραφο είναι ξεκάθαρες ούτε υπάρχει κάποιο στοιχείο στην εγκύκλιο που να συνιστά σαφή απόδειξη της προέλευσής του από κύκλους του HSS, γεγονός που κλονίζει σηµαντικά τη βάση της επιχειρηµατολογίας του συγκεκριµένου ιστορικού. Βλ. Čulinović, Jugoslavija,τ.2, σσ.160 κ.ε. Επίσης, Boban, Sporazum,σσ Velimir Terzić, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941(Η Γιουγκοσλαβία στον πόλεµο του Απριλίου 1941), Titograd 1963, σ.47.

213 213 διαφωνίες. 16 Ενδεικτικά είναι, εξάλλου, τα όσα γράφονταν κατά καιρούς στο διάστηµα που µεσολάβησε από την υπογραφή της συµφωνίας µέχρι τον Απρίλιο 1941 στην εφηµερίδα Hrvatski Dnevnik, το επίσηµο όργανο του HSS: Μερικούς µήνες µετά τη συµφωνία η εφηµερίδα επισηµαίνει πως σε καµία περίπτωση δεν είχε επιλυθεί οριστικά το κροατικό ζήτηµα, καθώς ακόµη δεν είχαν οριστικοποιηθεί τα εδάφη και δεν είχαν συγκροτηθεί τα απαραίτητα θεσµικά όργανα της Κροατικής Μπανόβινας 17.Ουσιαστικά, λοιπόν, είχε ικανοποιηθεί σύµφωνα µε την εφηµερίδα µόνο ένα µέρος των εθνικών δικαίων του κροατικού λαού. 18 Την ίδια περίπου εποχή φύλλο της ίδιας εφηµερίδας σχολίαζε πως έπρεπε σταδιακά να εδραιωθούν οι συνταγµατικές ελευθερίες και να οργανωθεί το κράτος σε οµοσπονδιακές βάσεις. 19 Τα προαναφερθέντα σχόλια προκαλούσαν µία εύλογη σύγχυση για τους µακροπρόθεσµους στόχους του HSS, για το εάν δηλαδή επεδίωκε την ικανοποίηση των κροατικών αιτηµάτων στα πλαίσια ενός οµοσπονδιακού γιουγκοσλαβικού κράτους ή προωθούσε τη δηµιουργία ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Την τακτική της ηγεσίας του HSS να προβαίνει σε δηλώσεις που επιδέχονταν διάφορες ερµηνείες επέβαλαν οι εξής παράγοντες: 1) Η ανάγκη εξισορρόπησης των διαφόρων τάσεων που υπήρχαν στους κόλπους του συγκεκριµένου πολιτικού φορέα, καθώς οι µετριοπαθείς κύκλοι επεδίωκαν τη λύση του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια µίας γιουγκοσλαβικής οµοσπονδίας, σε αντίθεση µε τους ακραίους κύκλους, οι οποίοι ταύτιζαν τα κροατικά εθνικά συµφέροντα µε τη συγκρότηση ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Η ηγεσία του HSS, έχοντας σαφή επίγνωση της έκρυθµης κατάστασης στο εσωτερικό και το εξωτερικό και θέλοντας να διατηρήσει τον καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της εφαρµογής των διατάξεων της συµφωνίας, προσπαθούσε να αποτελέσει ένα µεγάλο πόλο συσπείρωσης όλων των τάσεων του κροατικού εθνικού κινήµατος. 2) Η ανάγκη διατήρησης καλών και αρµονικών σχέσεων µε τη σερβική πλευρά και ειδικότερα µε τους παράγοντες που συνέβαλαν στη δροµολόγηση των διαπραγµατεύσεων και την υπογραφή της συµφωνίας. Έπρεπε εποµένως η κροατική ηγεσία να επιδεικνύει µε δηλώσεις και ενέργειές της ένα ελάχιστο βαθµό νοµιµοφροσύνης απέναντι στο κράτος, ώστε να µην προκαλέσει τη δυσαρέσκεια της άλλης πλευράς Η στάση των Σέρβων απέναντι στη Συµφωνία Οι αντιδράσεις των Σέρβων στο κείµενο της Συµφωνίας ήταν από επιφυλακτικές έως πολύ αρνητικές. Ουσιαστικά ο τρόπος µε τον οποίο επιτεύχθηκε η Συµφωνία έδειξε την ανικανότητα των σερβικών πολιτικών κοµµάτων να διαδραµατίσουν καθοριστικό ρόλο στα πολιτικά δρώµενα. Η έλλειψη ενιαίας στρατηγικής, η οποία πήγαζε από τη σύγχυση και τις συνεχείς 16 Boban, Sporazum, σ Εφηµ. Hrvatski Dnevnik, Ό.π., Ό.π.,

214 214 διασπάσεις στους κόλπους των εν λόγω πολιτικών φορέων, εκδηλώθηκε ακόµη και στον τρόπο που έκριναν τη Συµφωνία. Συγκεκριµένα, το Ανεξάρτητο ηµοκρατικό Κόµµα(Samostalna Demokratska Stranka, στο εξής SDS) ως τµήµα του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού(Seljačko-Demokratska Koalicija, SDK),αν και ήταν αντίθετο µε τον τρόπο που επιτεύχθηκε η Συµφωνία, καθώς τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα δεν είχαν λάβει µέρος στις διαπραγµατεύσεις, υποστήριξε τη νέα κυβέρνηση. είγµα αυτής της υποστήριξης ήταν η συµµετοχή στο νέο κυβερνητικό σχήµα του S.Budisavljević, κορυφαίου στελέχους του SDS, συµµετοχή που άλλωστε επικυρώθηκε από την εκτελεστική επιτροπή του κόµµατος την ηµέρα κατά την οποία υπογράφτηκε η Συµφωνία. Επρόκειτο ουσιαστικά για µία στάση αναµενόµενη, αφού το συγκεκριµένο κόµµα από τα µέσα της δεκαετίας του 20 άρχισε σταδιακά να απορρίπτει το συγκεντρωτικό µοντέλο διακυβέρνησης και να προσεγγίζει το HSS. Ωστόσο, τον πρωταρχικό ρόλο έπαιζε πάντα το κόµµα του Vladko Maček, ενώ τα µέλη και η ηγεσία του SDS προσπαθούσαν να παίξουν το ρόλο του µεσολαβητή ανάµεσα στoυς Κροάτες και τα κόµµατα της Ενωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης. Και στην προκειµένη περίπτωση, λοιπόν, τα µέλη του SDSτηρούσαν στάση αναµονής και προσάρµοζαν την τακτική τους στις κινήσεις και τις αποφάσεις της ηγεσίας του HSS. 20 Πολύ πιο σύνθετα είναι τα ζητήµατα που προκύπτουν από την προσπάθεια ερµηνείας της στάσης των κοµµάτων της Ηνωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης. Η υπόσταση αυτού του συνασπισµού ήταν άµεσα συνυφασµένη µε την προσπάθεια συνεννόησης µε την ηγεσία του HSS σχετικά µε το ζήτηµα της αναδιοργάνωσης του κράτους στα πλαίσια του εκδηµοκρατισµού της πολιτικής ζωής. Μετά την υπογραφή της Συµφωνίας του 1939, η διάλυση του συγκεκριµένου συνασπισµού ήταν αναπόφευκτη, καθώς το HSS στην ουσία αποστασιοποιήθηκε από το πρόγραµµα της δηµοκρατικής αντιπολίτευσης, το οποίο στόχευε στη θεµελιώδη αλλαγή του Συντάγµατος του Εκτός όµως από τη διάλυση αυτής της αρκετά εύθραυστης συµµαχίας, οι ραγδαίες εξελίξεις δροµολόγησαν σοβαρές διαφοροποιήσεις και κλυδωνισµούς στους κόλπους των κοµµάτων που την συναποτελούσαν. Συγκεκριµένα, το Σερβικό Αγροτικό Κόµµα(Srpska Zemljoradnička Stranka,στο εξής SZS), το οποίο µαστιζόταν από σοβαρές εσωτερικές έριδες, δεν τήρησε µία ξεκάθαρη στάση απέναντι στη Συµφωνία. Έτσι, από τη µία πλευρά, ένα σηµαντικό τµήµα της ηγεσίας του κόµµατος στήριξε τη Συµφωνία, πράγµα που επιβεβαιώθηκε τόσο µε την επίσηµη δήλωση της Κεντρικής Επιτροπής του κόµµατος όσο και µε την είσοδο του Branko Čubrilović στην κυβέρνηση Cvetković-Maček. 21 Από την άλλη πλευρά, εκφράστηκαν τόσο σε επίπεδο ηγεσίας όσο και σε επίπεδο βάσης του κόµµατος σοβαρές επιφυλάξεις και αµφιβολίες για τον 20 Boban, Sporazum,σσ Πρβλ. Stefanovski, Srpska politička emigracija, σσ Συγκεκριµένα στη δήλωση της Κεντρικής Επιτροπής του κόµµατος αναφερόταν ότι το Αγροτικό Κόµµα στηρίζει ένα µεγάλο µέρος της Συµφωνίας, ότι δέχτηκε µε πολύ µεγάλη ανακούφιση την είσοδο των Κροατών στην κυβέρνηση και ότι προσδοκά την καλή συνεργασία µεταξύ Σέρβων και Κροατών, ώστε να επιτευχθεί ο πλήρης εκδηµοκρατισµός της πολιτικής ζωής του τόπου. Βλ. σχετ. εφηµ. Politika, Πρβλ. Radojević, Opozicija,σ.200 καθώς και Boban, Sporazum,σσ

215 215 τρόπο επίτευξης της Συµφωνίας. Ιδιαίτερα η αριστερή πτέρυγα του κόµµατος µε επικεφαλής τον Dragoljub Jovanović εξέφρασε τη δυσαρέσκειά της για πολλές παραµέτρους του Συµφώνου Cvetković-Maček. Η κριτική αυτής της οµάδας επικεντρωνόταν κατά πρώτο λόγο στο γεγονός ότι στην κυβέρνηση δεν εκπροσωπούνταν οι Σέρβοι πολιτικοί, οι οποίοι ως τότε είχαν προωθήσει µε όλα τα µέσα την επίλυση του κροατικού ζητήµατος και τον εκδηµοκρατισµό της πολιτικής ζωής. Η κυριότερη ένστασή τους, βέβαια, συνίστατο στο ότι η Συµφωνία ναι µεν προσδιόριζε τη θέση και υπόσταση του κροατικού λαού και τη σχέση του µε το θρόνο, αλλά παράλληλα δεν έκανε λόγο για τη νοµική υπόσταση και θέση του σερβικού λαού και πιο συγκεκριµένα των Σέρβων της Κροατικής Μπανόβινας, οι οποίοι αποτελούσαν περίπου το 1/5 του πληθυσµού της. Αυτή η αρνητική στάση ερµηνεύεται φυσικά από το γεγονός ότι ο κύκλος γύρω από τον Dragoljub Jovanović υποστήριζε την επίλυση του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια µίας οµοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. Το Σύµφωνο, ωστόσο, δεν αποτελούσε ένα σαφές βήµα προς την οµοσπονδοποίηση της Γιουγκοσλαβίας, αλλά απλά προέβλεπε τη δηµιουργία µίας αυτόνοµης κροατικής περιοχής, αγνοώντας παράλληλα όλα τα υπόλοιπα εθνικά ζητήµατα. Με την πάροδο του χρόνου, η δυσαρέσκεια της συγκεκριµένης οµάδας αυξανόταν σταδιακά, εξαιτίας κυρίως της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης Cvetković-Maček, της επιδείνωσης της θέσης των Σέρβων στην Κροατική Μπανόβινα και των συνεχώς αυξανόµενων εδαφικών αξιώσεων των Κροατών. 22 Πολύ σοβαρές εξελίξεις έλαβαν χώρα και στο Ριζοσπαστικό Κόµµα(Radikalna Stranka, στο εξής RS) µετά την υπογραφή της συµφωνίας. ιαφωνίες προέκυψαν από την αρχή κιόλας, κυρίως εξαιτίας της απόφασης του Lazar Marković, ιδιαίτερα επιφανούς στελέχους του RS, να συµµετάσχει στην κυβέρνηση Cvetković-Maček. Στις 31 Αυγούστου 1939 η Κεντρική Επιτροπή του κόµµατος σε επίσηµη δήλωσή της εξέφρασε τις επιφυλάξεις της, εξαιτίας του γεγονότος ότι η Συµφωνία δεν έλυσε οριστικά το κροατικό ζήτηµα. Παράλληλα επισηµαινόταν ότι ο Lazar Marković εισήλθε στο νέο κυβερνητικό σχήµα χωρίς την έγκριση του αρχηγού και της Κεντρικής Επιτροπής του κόµµατος και εποµένως το RS ουσιαστικά δεν εκπροσωπείτο στην κυβέρνηση. 23 Η αντιπαράθεση µάλιστα στους κόλπους του RS κορυφώθηκε, όταν ο Lazar Marković διεγράφη από το κόµµα στις 16 Οκτωβρίου 1939 µε απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής. 24 Το Μάρτιο του 1940 κυκλοφόρησε ένα φυλλάδιο στο οποίο το Σύµφωνο Cvetković-Maček έγινε αντικείµενο δριµείας κριτικής από την κεντρική επιτροπή του RS. Η κριτική επικεντρωνόταν στο γεγονός ότι ο Vladko Maček στις διαπραγµατεύσεις του µε την κυβέρνηση δεν έλαβε υπόψη τους όρους της Συµφωνίας του 1937, την οποία είχαν υπογράψει τα κροατικά και σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα. Το Σύµφωνο του Radojević, Opozicija,σ.202. Πρβλ. Stefanovski, Srpska politička emigracija, σσ Εφηµ. Politika, Για τη στάση του RS απέναντι στη συµφωνία βλ. Boban, Sporazum,σσ Εφηµ. Politika, Πρβλ. Stefanovski, Srpska politička emigracija, σ Kako je došlo do sporazuma? Gledište Narodne Radikalne Stranke na sadašnju političku situaciju u zemlji( Πώς φτάσαµε µέχρι τη συµφωνία; Η άποψη του Εθνικού Ριζοσπαστικού Κόµµατος σχετικά µε την τωρινή πολιτική κατάσταση στη χώρα), Βελιγράδι 1940, σσ

216 216 ουσιαστικά έπληττε καίρια το κύρος της γιουγκοσλαβικής ιδέας και απειλούσε την υπόσταση της Γιουγκοσλαβίας. Η σύσταση µίας αυτόνοµης κροατικής περιοχής, χωρίς προηγουµένως να έχουν ρυθµιστεί οι σχέσεις των υπολοίπων εθνικών οµάδων µε το κράτος, µπορούσε να δροµολογήσει απρόβλεπτες εξελίξεις για την ευρύτερη περιοχή. 25 Στο φυλλάδιο το RS διατύπωνε µε σαφήνεια τη θέση του, σύµφωνα µε την οποία µόνο µία ισχυρή Γιουγκοσλαβία αποτελούσε εγγύηση για την ασφάλεια και την ευηµερία των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Τέλος, εκφραζόταν η πεποίθηση πως ήταν εφικτή η οµαλή συνύπαρξη των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων σε ένα κράτος, το οποίο θα οργανωνόταν σε νέες βάσεις, µε την προϋπόθεση, βέβαια, αυτό να γίνει σε συνθήκες πλήρους ελευθερίας και ισότητας και µε απόλυτο σεβασµό στο παρελθόν και τις ιδιαιτερότητες κάθε λαού. 26 Από το περιεχόµενο του φυλλαδίου καθίσταται φανερό πως τουλάχιστο η πλειοψηφία του RS παρέµενε πιστή στην αρχή της εθνικής και κρατικής ενότητας και δεν αποδεχόταν τη λύση της οµοσπονδίας. Πάντως από τα τρία κόµµατα της Ηνωµένης Σερβικής Αντιπολίτευσης το ηµοκρατικό Κόµµα(Demokratska Stranka, στο εξής DS) άσκησε την πιο σκληρή κριτική. Αρχικά, βέβαια, το κόµµα τήρησε επιφυλακτική στάση. Έτσι, λίγες µόλις ηµέρες µετά την υπογραφή του Συµφώνου, η Κεντρική Επιτροπή του κόµµατος σε ανακοίνωσή της χαρακτηρίζει το Σύµφωνο Cvetković-Maček τετελεσµένο γεγονός, µε το οποίο, σε αυτές τις πολύ δυσµενείς συνθήκες στο εσωτερικό και το εξωτερικό, εξασφαλιζόταν τουλάχιστο η συµµετοχή των Κροατών στην κυβέρνηση. Η βασική αρνητική πλευρά του συµφώνου συνίστατο στο ότι αντιστρατευόταν το πνεύµα της Συµφωνίας της 8 ης Οκτωβρίου 1937, η οποία προέβλεπε την επίλυση του κροατικού ζητήµατος στα πλαίσια µίας καθολικής αναδιοργάνωσης του κράτους. 27 Πολύ γρήγορα αυτή η επιφυλακτική στάση µετατράπηκε σε δριµεία κριτική.σε φυλλάδιο το οποίο κυκλοφόρησε το Νοέµβριο του 1939 µε τίτλο Demokrati o današnjem stanju u zemlji, το κόµµα εκθέτει και τεκµηριώνει µε σαφή και κατηγορηµατικό τρόπο την αντίθεσή του απέναντι στο περιεχόµενο και τις συνθήκες υπογραφής του Συµφώνου. 28 Ο έντονος προβληµατισµός και οι ανησυχίες του DS περιστρέφονται γύρω από διάφορα ακανθώδη σηµεία: Ένα πρώτο σηµείο ήταν ότι ανακινήθηκε εδαφικό ζήτηµα, προτού καν καθοριστεί το θεσµικό πλαίσιο, βάσει του οποίου θα γινόταν η αναδιοργάνωση της Γιουγκοσλαβίας. Αυτόµατα εποµένως δηµιουργήθηκε ένα κλίµα ρευστότητας στις σχέσεις µεταξύ του κράτους και των εθνοτήτων που διαβιούσαν σε αυτό. Στα πλαίσια αυτού του ρευστού κλίµατος η θέση των Σέρβων ήταν ιδιαίτερα δυσµενής για δύο βασικούς λόγους: Ο πρώτος λόγος αφορούσε στο ασαφές νοµικό καθεστώς της Σερβίας, καθώς η συµφωνία προέβλεπε µόνο τη δηµιουργία µίας κροατικής περιοχής αφήνοντας ανοικτά όλα τα υπόλοιπα ζητήµατα. Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται µε το γεγονός ότι στις διαπραγµατεύσεις δεν πήραν µέρος οι πραγµατικοί εκπρόσωποι των Σέρβων, 26 Ό.π., σσ Boban, Sporazum, σ Demokrati o današnjem stanju u zemlji(οι ηµοκρατικοί σχετικά µε τη σηµερινή κατάσταση στη χώρα), Βελιγράδι 1939.

217 217 αλλά ένα κόµµα χωρίς ουσιαστική απήχηση στο σερβικό λαό. Το φυλλάδιο επίσης ανέφερε πως ενώ στις περιοχές της Κροατίας και της Σλοβενίας οι πληθυσµοί κυβερνούσαν µέσω πολιτικών φορέων που ταυτίζονταν µε τα συµφέροντά τους, ο σερβικός λαός βρισκόταν σε πλήρη σύγχυση και δεν ήταν σε θέση να ορίζει ελεύθερα τη µοίρα του. 29 Οι απόψεις που εκφράστηκαν σε αυτό το φυλλάδιο προκάλεσαν τις αντιδράσεις κορυφαίων παραγόντων της κυβέρνησης Cvetković-Maček. Συγκεκριµένα, ο Dragiša Cvetković κατηγόρησε το DS για άσκηση συγκυριακής και καιροσκοπικής πολιτικής, ενώ δεν έλειψαν και τα καυστικά σχόλια του κροατικού τύπου. 30 Βέβαια το DS προχώρησε ακόµη παραπέρα, καθώς σταδιακά αποµακρύνθηκε από τη θέση που είχε εκφράσει το 1933, σύµφωνα µε την οποία η Γιουγκοσλαβία θα έπρεπε να διαιρεθεί σε τέσσερα τµήµατα: τη Σερβία, την Κροατία, τη Σλοβενία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Έτσι, µε γνώµονα τη διαφύλαξη των σερβικών εθνικών συµφερόντων, το DS όλο και περισσότερο προωθούσε την ιδέα δηµιουργίας σερβικής περιοχής, η οποία θα περιελάµβανε όλα τα εδάφη που θα βρίσκονταν εκτός των ορίων της Κροατίας και της Σλοβενίας. 31 Το Σύµφωνο Cvetković-Maček όχι µόνο δροµολόγησε ραγδαίες εξελίξεις στους ήδη υπάρχοντες σερβικούς πολιτικούς φορείς, αλλά έδωσε και το έναυσµα για αλλαγή του συσχετισµού δυνάµεων και τη δηµιουργία ενός νέου πολιτικού πυρήνα που θα συσπείρωνε το σύνολο σχεδόν των σερβικών πληθυσµών. Πρόκειται για τη Σερβική Πολιτιστική Λέσχη(Srpski Kulturni Klub, στο εξής SKK), η οποία, αν και υφίστατο ήδη δύο χρόνια ως ανεξάρτητη πολιτικά οργάνωση µε βασικό στόχο την καλλιέργεια και διάδοση του σερβικού πολιτισµού, µετά τη συγκρότηση της Κροατικής Μπανόβινας προσέλαβε τον χαρακτήρα πολιτικού κόµµατος. ύο ήταν οι βασικές συνιστώσες της πολιτικής δράσης της SKK κατά το χρονικό διάστηµα : α) η άσκηση δριµείας κριτικής στο Σύµφωνο Cvetković-Maček και β)η άσκηση έντονης πολιτικής προπαγάνδας για τη διαφύλαξη των σερβικών εθνικών συµφερόντων. 32 Με βασικό προπαγανδιστικό µέσο το εβδοµαδιαίο έντυπο Srpski Glas(Σερβική Φωνή), το οποίο κυκλοφορούσε από το Νοέµβριο του 1939 έως τον Ιούνιο του 1940, 33 η SKK επέκρινε τον τρόπο σύναψης, αλλά και το περιεχόµενο του Συµφώνου. Κοινή πεποίθηση των µελών του συγκεκριµένου φορέα ήταν πως η Συµφωνία απειλούσε άµεσα τα συµφέροντα του σερβικού λαού και πως όχι µόνο δεν τα έλυσε, αλλά προκάλεσε ακόµη πιο περίπλοκα και επικίνδυνα ζητήµατα για την υπόσταση της Σερβίας και της 29 Ό.π., σσ Boban, Sporazum, σσ Ό.π.,σ Βλ. επίσης Radojević, Demokratska Stranka, σσ Βλ. σχετ. Boban, Sporazum,σσ Βλ. επίσης Stefanovski, Srpska politička emigracija,σσ Το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε στις 16 Νοεµβρίου 1939 µε βασικό τίτλο Ισχυρή Σερβία-Ισχυρή Γιουγκοσλαβία. Το έντυπο έβγαινε κάθε εβδοµάδα µέχρι τις 13 Ιουνίου 1940, οπότε απαγορεύθηκε η κυκλοφορία του. Επανακυκλοφόρησε στις 27 Μαρτίου Στο ίδιο πνεύµα κινούταν και το περιοδικό Nova Srbadija, το οποίο εξέδιδε η νεολαία της SKK από τον Απρίλιο του Stefanovski, Srpska politička emigracija,σ Βλ. V.Ćorović, Pitanje državnog preureñenja (Το ζήτηµα της κρατικής αναδιοργάνωσης), περ. Srpski Glas, Boban, Sporazum,σσ

218 218 Γιουγκοσλαβίας. Γι αυτό το λόγο, έπρεπε είτε να αναιρεθεί η συµφωνία είτε να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια, ώστε να προστατευθούν οι Σέρβοι στα πλαίσια του νέου κλίµατος που διαµορφωνόταν. Τα αρνητικά σηµεία της συµφωνίας ήταν πάρα πολλά, µε κυριότερο αυτό που αφορούσε στα σύνορα της Κροατικής Μπανόβινας. Συγκεκριµένα, τα επιφανή στελέχη της SKK σε άρθρα τους στο Srpski Glas επεσήµαιναν ότι η προβλεπόµενη έκταση της νέας κροατικής περιοχής είχε προκαλέσει την ανησυχία των Σέρβων. Μία συµφωνία µεταξύ Σέρβων και Κροατών θα ήταν επιθυµητή, βάσει όµως ορισµένων εθνικών, ιστορικών, οικονοµικών και γεωγραφικών αρχών, οι οποίες θα ίσχυαν για όλες τις περιοχές στις οποίες κατοικούσαν Σέρβοι και Κροάτες. εν ήταν δυνατό εποµένως να γίνει αποδεκτή µία λύση που θα προέβλεπε την υπαγωγή περιοχών µε σερβική πλειοψηφία στην Κροατική Μπανόβινα. Θα έπρεπε αντίθετα να δοθεί το δικαίωµα στους σερβικούς πληθυσµούς να αποφασίσουν οι ίδιοι για το εάν ήθελαν οι περιοχές τους να παραµείνουν εντός της κροατικής κρατικής οντότητας ή να υπαχθούν στη Σερβία. 34 Μία άλλη παράµετρος του Συµφώνου, την οποία άλλωστε επεσήµαιναν και τα σερβικά αντιπολιτευτικά κόµµατα, ήταν το γεγονός ότι δεν εκπροσωπήθηκε η πλειοψηφία των Σέρβων στις διαπραγµατεύσεις και εποµένως η έκβασή τους στην ουσία δεν εξέφραζε και δεν δέσµευε το σερβικό λαό. Έτσι ο σερβικός λαός στην ουσία τέθηκε στο περιθώριο, σε αντίθεση µε τον κροατικό λαό, ο οποίος µέσω του HSS εκπροσωπείτο τόσο στο επίπεδο διακυβέρνησης της Κροατικής Μπανόβινας όσο και στο επίπεδο της κεντρικής εξουσίας. Η ιδιαίτερα πλεονεκτική θέση στην οποία βρισκόταν το HSS πιστοποιείτο εξάλλου και από το γεγονός ότι στα χέρια στελεχών του βρίσκονταν οι δύο νευραλγικοί τοµείς των οικονοµικών και του εµπορίου. 35 Οι αρνητικές πτυχές του Συµφώνου Cvetković-Maček προκάλεσαν έντονο προβληµατισµό σε πολλά επιφανή στελέχη και µέλη της SKK, τα οποία προσπάθησαν µέσω τακτικής αρθρογραφίας και διαλέξεων να θέσουν επί τάπητος µία σειρά κρίσιµων ζητηµάτων. Το βασικό περιεχόµενο και το στίγµα αυτού του προβληµατισµού έδωσε ο ίδιος ο Slobodan Jovanović, Πρόεδρος της SKK, σε διάλεξη που έδωσε στις 4 εκεµβρίου 1939, η οποία δηµοσιεύθηκε τρεις µέρες αργότερα στο Srpski Glas. Σε µία πολύ συγκροτηµένη και διεξοδική ανάλυση των προβληµάτων που αντιµετώπιζε το γιουγκοσλαβικό κράτος, ο Slobodan Jovanović επεσήµανε πως η βαθιά κρίση του γιουγκοσλαβισµού µπορούσε να ξεπεραστεί µόνο εφόσον τίθεντο υπό νέο πρίσµα οι σχέσεις του σερβικού, του κροατικού και του σλοβενικού εθνικισµού µε τη γιουγκοσλαβική κρατική ιδέα. Στην πράξη αυτό συνεπαγόταν τη δηµιουργία µίας οµοσπονδίας µε ισχυρή κεντρική εξουσία, η οποία θα αποτελείτο από τρεις οµόσπονδες περιοχές, τη σλοβενική, την κροατική και τη σερβική Περ. Srpski Glas, Boban, Sporazum,σ Περ. Srpski Glas,

219 Οι διαµάχες µεταξύ Σέρβων και Κροατών γύρω από το εδαφικό ζήτηµα Με τη δηµιουργία της Κροατικής Μπανόβινας δηµιουργήθηκαν νέα δεδοµένα στις σερβοκροατικές σχέσεις, καθώς πλέον τέθηκαν επί τάπητος ακανθώδη ζητήµατα και για τις δύο πλευρές. Η δηµιουργία µίας αυτόνοµης κροατικής περιοχής η οποία κάλυπτε εδαφικά όχι µόνο τη Savska και Primorska Banovina που αντιστοιχούσαν στις περιοχές της Κροατίας, της Σλαβονίας και της αλµατίας µαζί µε ένα τµήµα της Ερζεγοβίνης, αλλά και περιοχές από άλλες µπανόβινες, τις οποίες διεκδικούσαν και οι Σέρβοι, είχε διάφορες συνέπειες: προκάλεσε έντονη δυσαρέσκεια στους σερβικούς πληθυσµούς που διαβιούσαν στους κόλπους της και έδωσε το έναυσµα για τη δραστηριοποίηση των σερβικών κοµµάτων και πολιτιστικών συλλόγων προς την κατεύθυνση της συγκρότησης µίας σερβικής εθνικής περιοχής. Έτσι το έτος 1940 συντάχθηκε από Σέρβους πολιτικούς και διανοουµένους Σχέδιο νόµου για την οργάνωση της σερβικής περιοχής(nacrt Uredbe o organizaciji Srpske zemlje). Σύµφωνα µε αυτό το σχέδιο, οι µπανόβινες Vrbaska, Drinska, Dunavska, Moravska, Zetska, και Vardarska θα συνιστούσαν µία ενιαία εδαφική οντότητα µε το όνοµα Σερβικές περιοχές, της οποίας η έδρα θα ήταν η πόλη των Σκοπίων. Εποµένως, αυτή η ενιαία σερβική οντότητα θα αποτελείτο από τις εξής ιστορικές περιοχές: τη Σερβία, το υπόλοιπο τµήµα της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης, τη Βοϊβοδίνα, το Μαυροβούνιο και τη Μακεδονία. Τη νοµοθετική εξουσία σε ζητήµατα που ενέπιπταν στις αρµοδιότητες της σερβικής περιοχής θα ασκούσαν από κοινού ο Βασιλιάς και µία Βουλή, ενώ οι τοµείς της εξωτερικής πολιτικής, του στρατού και των οικονοµικών θα παρέµεναν στη δικαιοδοσία της κεντρικής εξουσίας. 37 Είναι προφανές πως η νέα σερβική περιοχή προβλεπόταν ότι θα περιελάµβανε εδάφη τα οποία διεκδικούσαν και οι Κροάτες. Αν µάλιστα ληφθούν υπόψη και οι δηλώσεις, ιδιαίτερα του κροατικού τύπου, ότι η εδαφική έκταση της Κροατικής Μπανόβινας συνιστούσε το ελάχιστο από όσα δικαιούνταν οι Κροάτες, µπορούµε να κατανοήσουµε τους λόγους για τους οποίους η σερβοκροατική διένεξη γύρω από συγκεκριµένες περιοχές ήταν αναπόφευκτη. Συγκεκριµένα, όσον αφορά την περίπτωση της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης, πρέπει να επισηµανθούν τα εξής: Η συγκεκριµένη περιοχή από την αρχή απετέλεσε πηγή διαφωνιών και πεδίο αντιπαραθέσεων στους κόλπους της κυβέρνησης Cvetković-Maček. Έτσι η κροατική πλευρά αρχικά απέρριψε αίτηµα της JMO για οργάνωση του συνόλου της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ως αυτόνοµης περιοχής. Αυτό το οποίο υποστήριζε η κροατική ηγεσία ήταν, αφού πρώτα βελτιωθούν τα σύνορα προς όφελος της Κροατικής Μπανόβινας, να καταστεί αυτόνοµο το υπόλοιπο τµήµα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Τα πλεονεκτήµατα, βέβαια, που θα προέκυπταν για την κροατική πλευρά σε περίπτωση που θα εφαρµοζόταν µία τέτοια πρόταση, ήταν πάρα πολλά: Πρώτα απ όλα στους κόλπους της Κροατικής Μπανόβινας θα εντάσσονταν σηµαντικά 37 Βλ. Nacrt Uredbe o organizaciji Srpske zemlje(σχέδιο νόµου σχετικά µε την οργάνωση της σερβικής περιοχής), Βελιγράδι, Μάρτιος 1940, Boban, Sporazum, σσ Βλ. επίσης Gligorijević, Unutrašnje administrativne granice, σ.33.

220 220 τµήµατα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Επιπλέον, τα υπόλοιπα τµήµατα, αντί να ενταχθούν στις σερβικές περιοχές, θα ήταν αυτόνοµα, πράγµα που θα αποδυνάµωνε σηµαντικά τη θέση των Σέρβων. Από την άλλη πλευρά, αποδεχόµενη η κροατική πλευρά εν µέρει τουλάχιστο το αίτηµα των µουσουλµανικών πληθυσµών, θα µπορούσε να τους προσεταιριστεί και να αποκτήσει ένα σηµαντικό σύµµαχο, ώστε να µπορέσει να αντιµετωπίσει και να αποκρούσει τις σερβικές αξιώσεις στην περιοχή. 38 Οι Σέρβοι από την πλευρά τους απέρριπταν οποιαδήποτε πρόταση για αυτονοµία, καθώς κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο µε τα σερβικά εθνικά συµφέροντα, ενώ εκπρόσωποι των σερβικών πληθυσµών που διαβιούσαν σε περιοχές που υπήχθησαν στην Κροατική Μπανόβινα, όπως το Brčko και η Bosanska Krajna, υπέβαλαν µία σειρά υποµνηµάτων διαµαρτυρίας αξιώνοντας την απόσπαση των περιοχών τους από την κροατική οντότητα. Η δυσαρέσκειά τους ήταν εύλογη, καθώς, όπως φαίνεται και από τον παρακάτω πίνακα(αρ.2), το ποσοστό του σερβικού πληθυσµού των 13 βοσνιακών περιοχών που εντάχθηκαν στην Κροατική Μπανόβινα δεν ήταν διόλου αµελητέο. 39 Πίνακας 2: Ο πληθυσµός της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης µετά τη σερβοκροατική Συµφωνία του 1939 Βοσνία- Ερζεγοβίνη Πληθυσµός Ορθόδοξοι (Σέρβοι) Κροατικό τµήµα: περιοχές 25,97% 21,90% (Kotar) Σερβικό τµήµα: περιοχές 74,03% 52,90% (srez) Σύνολο: ,80% Μουσουλµάνοι (Βόσνιοι) ,41% ,00% ,20% Καθολικοί (Κροάτες) ,30% ,70% ,80% Λοιποί ,39% ,40% ,20% Πηγή: Radojević, Bosna i Herzegovina, σσ Πρβλ. Džaja, Die politische Realität, σ.170. Πολλές αντιπαραθέσεις και διαµάχες ξέσπασαν και γύρω από το ζήτηµα της Βοϊβοδίνας και ειδικότερα του Σρεµ. Όσον αφορά γενικά την περιοχή της Βοϊβοδίνας, οι Κροάτες επανήλθαν στις προτάσεις που είχαν κάνει και νωρίτερα, δηλαδή είτε να αποτελέσει η Βοϊβοδίνα ξεχωριστή αυτόνοµη περιοχή, είτε να διαιρεθεί µεταξύ Σέρβων και Κροατών. Οι Κροάτες, βέβαια, στήριζαν τις αξιώσεις τους στην περιοχή της Βοϊβοδίνας στο γεγονός ότι η πλειοψηφία του πληθυσµού, όπως φαίνεται άλλωστε και από τον παρακάτω πίνακα(αρ.3), ήταν ρωµαιοκαθολικοί. Οι Σέρβοι, βέβαια, από την πλευρά τους 38 Stefanovski, Srpska politička emigracija, σσ Radojević, Bosna i Hercegovina, σσ

221 221 ήταν αντίθετοι απέναντι σε κάθε λύση που θα προέβλεπε αυτονοµία ή διαίρεση της Boϊβοδίνας, καθώς θεωρούσαν τη συγκεκριµένη περιοχή αναπόσπαστο τµήµα των σερβικών εδαφών. 40 Πίνακας 3: Ο πληθυσµός της Βοϊβοδίνας βάσει της θρησκείας Περιοχές Ορθόδοξοι Ρωµαιοκαθολικοί Ευαγγελιστές Λοιποί Σύνολο Banat (Βανάτο) ,0% Bačka (Μπάτσκα) 25,0% Baranja (Μπαράνια) 21,4% Istočni Srem (Ανατολικό 65,1% Σρεµ) Σύνολο: ,5% ,8% ,6% ,5% ,3% ,7% ,6% ,2% ,9% ,3% ,0% ,6% ,2% 652 0,2% ,3% ,8% , , , , ,0 Πηγή:Definitivni Rezultati,τ.2, σσ M.S. Radovanović, Stanovništvo Dunavske Banovine (Ο πληθυσµός της Μπανόβινας του ούναβη), Srpski Književni Glasnik5(1941), σσ Radojević, Srpsko-Hrvatski Spor, σ.46. Πιο περίπλοκη ήταν η κατάσταση µε το Σρεµ. Συγκεκριµένα, µε τη Συµφωνία της 26 ης Αυγούστου 1939 υπήχθησαν στην Κροατική Μπανόβινα πέντε περιοχές του Σρεµ: οι περιοχές Šid και Ilok και οι περιοχές Vukovar, Vinkovci και Zupanja, οι οποίες είχαν ενταχθεί το 1929 στη Savska Banovina. Έτσι η Κροατική Μπανόβινα περιελάµβανε όχι µόνο πάνω από τη µισή εδαφική έκταση του Σρεµ, αλλά και τρεις περιοχές-šid, Ilok και Vukovar-οι οποίες είχαν σερβική πλειοψηφία(πίνακες 4,5,6.). Αυτή η λύση σε συνδυασµό µε τις υπερβολικές αξιώσεις των Κροατών, οι οποίοι έκαναν λόγο ακόµη και για υπαγωγή του συνόλου του Σρεµ µέχρι και το Ζέµουν στην Κροατική Μπανόβινα προκάλεσαν ποικίλες αντιδράσεις και πόλωσαν ακόµη περισσότερο το κλίµα στις σερβοκροατικές σχέσεις. 41 Πίνακας 4: Ο πληθυσµός του δυτικού Σρεµ βάσει της θρησκείας Περιοχές και Ορθόδοξοι Ρωµαιο- Ευαγγε- Λοιποί Σύνολο 40 Stefanovski, Srpska politička emigracija, σ.59. Radojević, Srpsko-Hrvatski Spor, σσ Radojević, Sporazum Cvetković-Maček, σσ

222 222 Πόλεις καθολικοί λιστές Vinkovci Vinkovci (πόλη) Vukovar Vukovar (πόλη) Županja Σύνολο: ,43% 69,77% 4,13% 3,67% 100,0 Πηγή: Definitivni Rezultati,σ.10. Radojević, Srpsko-Hrvatski Spor, σ.47. Πίνακας 5: Στοιχεία βάσει της απογραφής της 31 ης Μαρτίου 1931: Περιοχή Ορθόδοξοι Καθολικοί Λοιπά δόγµατα Ilok Šid Vukovar Πηγή: Radojević, Sporazum Cvetković-Maček, σ.67. Της ιδίας, Srpsko-Hrvatski Spor, σ.68. Πίνακας 6: Στοιχεία βάσει της απογραφής της 31 ης Μαρτίου 1931: Περιοχή Σέρβοι Κροάτες Σλοβένοι Ούγγροι Γερµανοί Τσέχοι και Ilok Šid Vukovar Σλοβάκοι Λοιποί Πηγή: Radojević, Sporazum Cvetković-Maček, σ.67. Της ιδίας, Srpsko-Hrvatski Spor, σ.68. Ήταν εύλογη, εποµένως, η δυσαρέσκεια των Σέρβων για τις εξελίξεις που δροµολογήθηκαν αναφορικά µε την περιοχή του Σρεµ και γι αυτό το λόγο αντέδρασαν έντονα. Πρώτοι αντέδρασαν αυτοί τους οποίους έθιγε άµεσα η συµφωνία και συγκεκριµένα οι Σέρβοι της περιοχής του Vukovar, οι οποίοι, στηριζόµενοι στο περιεχόµενο της Συµφωνίας Cvetković-Maček, βάσει του οποίου θα έπρεπε να αποσπαστούν από την Κροατική Μπανόβινα όσες περιοχές δεν είχαν κροατική πλειοψηφία, υπέβαλαν ψήφισµα µε το οποίο απαίτησαν την απόσπαση της περιοχής τους από την αυτόνοµη κροατική οντότητα και την υπαγωγή της στη Dunavska Banovina. Στο ψήφισµα των Σέρβων της περιοχής του Vukovar ήλθε να προστεθεί το ψήφισµα διαµαρτυρίας των Σέρβων της πόλης Šid, το οποίο υπέβαλαν στις 10

223 223 Νοεµβρίου 1939 στον µπάνο της Κροατικής Μπανόβινας Ivan Šubašić και τον ίδιο τον Maček, ζητώντας επίσης να αποσπαστεί η περιοχή τους και να υπαχθεί στη Dunavska Banovina. Παράλληλα, στο Šid, όπως και σε άλλες πόλεις του Σρεµ προετοιµαζόταν το έδαφος για την ίδρυση υποεπιτροπών και παραρτηµάτων της SKK, η οποία δεν παρέλειπε να καυτηριάζει το γεγονός ότι υπήχθησαν στην Κροατική Μπανόβινα, περιοχές όπου οι καθολικοί µειοψηφούσαν, όπως ήταν το Ilok και το Šid. Τις απόψεις της SKK συµµερίζονταν πλέον και οι υπόλοιποι σερβικοί πολιτικοί φορείς, όπως το DS, το οποίο επεσήµανε πως η Βοϊβοδίνα, δηλαδή το Βανάτο, η Μπάτσκα και το Σρεµ, ήταν αναπόσπαστο τµήµα των σερβικών περιοχών. 42 Τόσο οι αντιδράσεις των Σέρβων όσο και οι αντιδράσεις των Κροατών οφείλονταν στο γεγονός ότι η συµφωνία είχε επέλθει πολύ αργά και το µόνο που επιτεύχθηκε ήταν η διεύρυνση του χάσµατος και όχι η γεφύρωσή του. Το Σύµφωνο του 1939 αποτελεί την πρώτη επίσηµη, αλλά και την τελευταία προσπάθεια επίλυσης του λεγόµενου κροατικού ζητήµατος. Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τις ραγδαίες διεθνείς εξελίξεις και από τις δραµατικές και ατελέσφορες προσπάθειες του γιουγκοσλαβικού κράτους να παραµείνει ουδέτερο. Η Γιουγκοσλαβία µετά από πιέσεις του Άξονα και κατόπιν εγγυήσεων που έλαβε από το Χίτλερ περί διατήρησης της εδαφικής της ακεραιότητας, προσχώρησε στο Τριµερές Σύµφωνο στις 25 Μαρτίου Η εκδήλωση στρατιωτικού πραξικοπήµατος δύο µέρες µετά προκάλεσε την επίθεση του Άξονα που οδήγησε στην κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας. Ουσιαστικά, εποµένως, η υπογραφή του Συµφώνου έλαβε χώρα σε µία χρονική στιγµή καθ όλα δυσχερή για την εφαρµογή του. 42 Ό.π.,σσ

224 224 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το περιεχόµενο του Συµφώνου Cvetković-Maček και οι συνθήκες υπογραφής του ήταν οι παράµετροι που επέδρασαν καταλυτικά στην περαιτέρω επιδείνωση των σερβοκροατικών σχέσεων κατά το έτος Συγκεκριµένα, το γεγονός ότι υπογράφτηκε συµφωνία µεταξύ ενός πολιτικού σχηµατισµού που είχε µεγάλη απήχηση στους Κροάτες και µίας γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης η οποία δεν εκπροσωπούσε την πλειοψηφία του σερβικού λαού προκάλεσε πολλές αντιδράσεις στους σερβικούς πληθυσµούς, οι οποίοι ένιωθαν ότι είχαν τεθεί στο περιθώριο της πολιτικής ζωής του κράτους. Ήταν φυσικό, λοιπόν, να αντιµετωπίσουν το Σύµφωνο του 1939 όχι ως µία συµφωνία διευθέτησης των σερβοκροατικών σχέσεων αλλά ως µία προσπάθεια διευθέτησης του κροατικού ζητήµατος, η οποία δεν είχε την έγκριση της πλειοψηφίας των Σέρβων. Επιπλέον, οι σηµαντικές νοµικές ασάφειες του κειµένου έδιναν περιθώρια για διαφορετικές και αντικρουόµενες ερµηνείες του Συµφώνου από Σέρβους και Κροάτες. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα να αναπτυχθεί µία άνευ προηγουµένου πολεµική στο σερβικό και τον κροατικό τύπο γύρω από τη θέση και τη νοµική υπόσταση της Κροατικής Μπανόβινας, τις αρµοδιότητες που θα έπρεπε να έχει αυτή η νέα οντότητα, τα εδάφη που θα έπρεπε να συµπεριλάβει καθώς και τον τρόπο αναδιοργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους. Αυτή η διαµάχη φυσικά κάθε άλλο παρά διευκόλυνε τη σερβοκροατική συνύπαρξη, καθώς έφερνε στην επιφάνεια ακανθώδη ζητήµατα των σχέσεων µεταξύ των δύο εθνικών οµάδων. Απόρροια των νοµικών ασαφειών της συµφωνίας ήταν η αδυναµία συγκρότησης των απαραίτητων για την εύρυθµη λειτουργία της Κροατικής Μπανόβινας θεσµικών οργάνων και δροµολόγησης των απαραίτητων διαδικασιών για την καθολική αναδιοργάνωση του κράτους. Το γεγονός ότι η νέα κυβέρνηση δεν µπορούσε να φέρει εις πέρας ούτε καν την τελική διανοµή των εξουσιών ανάµεσα στα κεντρικά όργανα και την Κροατική Μπανόβινα δηµιουργούσε συνθήκες θεσµικής ανωµαλίας και πολιτικής ρευστότητας στην αυτόνοµη κροατική περιοχή, οι οποίες ευνοούσαν την εµφάνιση φαινοµένων αυθαιρεσιών κυρίως εις βάρος των σερβικών πληθυσµών που διαβιούσαν στους κόλπους της. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίµα θεσµικής και πολιτικής αστάθειας ήταν σχεδόν αδύνατο να δηµιουργηθούν ευνοϊκές συνθήκες συνύπαρξης µεταξύ Σέρβων και Κροατών. Τέλος, ο τρόπος µε τον οποίο η Συµφωνία του 1939 ανακίνησε το ακανθώδες εδαφικό ζήτηµα ήταν τέτοιος, που δεν άφηνε και πολλά περιθώρια για εξοµάλυνση των σερβοκροατικών σχέσεων, καθώς οι Σέρβοι θεώρησαν πως το περιεχόµενο της Συµφωνίας εξέθετε σε άµεσο κίνδυνο τα εθνικά τους συµφέροντα. Έτσι, η σύσταση µίας αυτόνοµης κροατικής περιοχής η οποία κάλυπτε εδάφη τα οποία διεκδικούσαν οι Σέρβοι, καθώς επίσης οι συχνές αναφορές στον κροατικό τύπο, σύµφωνα µε τις οποίες η εδαφική έκταση της Κροατικής Μπανόβινας αποτελούσε το ελάχιστο των διεκδικήσεων των

225 225 Κροατών θορύβησαν τους Σέρβους. Πλέον άρχιζαν να αποστασιοποιούνται από λύσεις που προέβλεπαν τη δηµιουργία ενός πλαισίου συνεργασίας και συνύπαρξης µε τους Κροάτες και να συσπειρώνονται γύρω από λύσεις που προωθούσαν αποκλειστικά και µόνο τα εθνικά τους συµφέροντα. Σε αυτό συνέβαλαν σηµαντικά και οι διάφοροι σερβικοί πολιτιστικοί σύλλογοι και οργανισµοί που υπήρχαν κυρίως στις διαφιλονικούµενες περιοχές της Βοϊβοδίνας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και οι οποίοι κατά το τελευταίο διάστηµα προπαγάνδιζαν συστηµατικά την ανάγκη συσπείρωσης των σερβικών πληθυσµών γύρω από τη σερβική εθνική ιδέα.

226 226 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Με την παρούσα εργασία επιχειρήθηκε να µελετηθεί το ευρύ φάσµα των παραµέτρων που συνθέτουν ένα από τα πιο ακανθώδη ζητήµατα της πολυτάραχης πορείας του πρώτου γιουγκοσλαβικού κράτους. Η διερεύνηση των σηµαντικότερων εξελίξεων που αφορούν τις σερβοκροατικές σχέσεις, στα πλαίσια µίας νεοσύστατης και γεωπολιτικά εύθραυστης κρατικής οντότητας, προϋποθέτει µία ιδιαίτερα προσεκτική αξιοποίηση των πρωτογενών και δευτερογενών πηγών και την ένταξή τους στα εκάστοτε πολιτικά και ιδεολογικά συµφραζόµενα. Οι δυσκολίες που έπρεπε να υπερκεραστούν ήταν πολλές, καθώς έπρεπε να ληφθούν υπόψη αρκετοί παράγοντες που επηρέασαν την πορεία των σερβοκροατικών σχέσεων κατά το µεσοπόλεµο και ιδιαίτερα κατά το χρονικό διάστηµα Στη συντριπτική τους πλειοψηφία, επέδρασαν ανασταλτικά στην όποια προσπάθεια σερβοκροατικής προσέγγισης κατά την περίοδο που µελετήσαµε, δηµιουργώντας έτσι ένα ιδιαίτερα αρνητικό προηγούµενο που σφράγισε τις µνήµες και τα βιώµατα των σερβικών και κροατικών πληθυσµών. Συγκεκριµένα, ο διεθνής παράγοντας είχε καταλυτική επίδραση στην πορεία των σερβοκροατικών σχέσεων: Οι δυσµενείς επιπτώσεις της διεθνούς οικονοµικής κρίσης, η σταδιακή υπονόµευση των θεσµών του συνταγµατικού φιλελευθερισµού, η άνοδος του φασισµού και οι συνεχείς προκλήσεις των αναθεωρητικών κρατών δηµιουργούσαν συνθήκες εξαιρετικής πολιτικής και κοινωνικής αστάθειας στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην ευαίσθητη περιοχή των Βαλκανίων. Στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, οι προσπάθειες της επίσηµης ηγεσίας αλλά και κορυφαίων πολιτικών φορέων των Κροατών να προσαρµόσουν την τακτική τους στις διεθνείς εξελίξεις διαµόρφωναν ένα πλέγµα συγκυριακών συµµαχιών, ετερόκλητων συνασπισµών και συνεχών επαφών µε αναθεωρητικά και µη κράτη. Η εξωτερική πολιτική των γιουγκοσλαβικών κυβερνήσεων και ιδιαίτερα της κυβέρνησης του Stojadinović, σε συνδυασµό µε τις συστηµατικές προσπάθειες του Vladko Maček να διεθνοποιήσει το κροατικό ζήτηµα, περιέπλεξαν ακόµη περισσότερο το πρόβληµα της σερβοκροατικής αντιπαράθεσης, προσδίδοντάς του διεθνείς διαστάσεις. Έτσι, οι σερβοκροατικές σχέσεις εντάχθηκαν σε ένα εξαιρετικά ρευστό διεθνές πλαίσιο και συνδέθηκαν άµεσα µε τις στρατηγικές επιδιώξεις και τακτικές των κρατών που είχαν γεωπολιτικά συµφέροντα στην ευρύτερη περιοχή. Εποµένως, ήταν σχεδόν αδύνατη η εύρεση µίας βιώσιµης λύσης η οποία θα γινόταν ευρέως αποδεκτή από τους σερβικούς και κροατικούς πληθυσµούς, θα ανταποκρινόταν στα συµφέροντά τους και θα µπορούσε να συµβάλει στη δηµιουργία ενός κλίµατος αρµονικής συνύπαρξης. Ένας εξίσου σηµαντικός παράγοντας ήταν η συχνή εναλλαγή των µοντέλων οργάνωσης του γιουγκοσλαβικού κράτους κατά την περίοδο Αυτή η συχνή µετάβαση από το ένα σύστηµα κρατικής οργάνωσης στο άλλο δηµιουργούσε συνθήκες πολιτικής αστάθειας που σε καµία περίπτωση δεν ευνοούσαν την επίλυση τόσο σηµαντικών προβληµάτων, όπως ήταν αυτό της σερβοκροατικής αντιπαράθεσης. Η απουσία λοιπόν ενός σταθερού

227 227 θεσµικού και πολιτικού πλαισίου επιδρούσε ανασταλτικά σε κάθε σοβαρή προσπάθεια σερβοκροατικής προσέγγισης. Μέσα σε αυτό το ασταθές θεσµικό και πολιτικό περιβάλλον εντάσσεται ο ρόλος και η δράση των σερβικών και κροατικών πολιτικών κοµµάτων, µία επίσης πολύ σηµαντική παράµετρο διαµόρφωσης των σερβοκροατικών σχέσεων. Συγκεκριµένα, οι σερβικοί και κροατικοί πολιτικοί σχηµατισµοί, φέροντας τη σφραγίδα των εµπειριών και πρακτικών του παρελθόντος και όντας συγκροτηµένοι πάνω σε εθνική κυρίως βάση, ενεπλάκησαν σε σφοδρές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις. Εφαρµόζοντας ως µοναδικό µέσο προπαγάνδας και συσπείρωσης των πληθυσµών τον εθνικισµό, υποδαύλισαν και διαιώνισαν τη σερβοκροατική διένεξη. Ακόµη και οι κατά καιρούς προσπάθειές τους για εύρεση ενός κοινού σηµείου αναφοράς είχαν προσωρινό και συγκυριακό χαρακτήρα, δηµιουργώντας έτσι περαιτέρω σύγχυση στους πληθυσµούς και υπονοµεύοντας µακροπρόθεσµα κάθε απόπειρα ουσιαστικής σερβοκροατικής προσέγγισης. Η πιο σηµαντική, ωστόσο, παράµετρος που επέδρασε αρνητικά στην πορεία των σερβοκροατικών σχέσεων ήταν το προπαγανδιστικό έργο και η δράση των εξωκοµµατικών φορέων, στους οποίους συµπεριλαµβάνονταν, εκτός των άλλων, διάφοροι πολιτιστικοί σύλλογοι αλλά και παραστρατιωτικές οµάδες και οργανώσεις. Τόσο οι Κροάτες όσο και οι Σέρβοι είχαν στη διάθεσή τους κατά τη δεκαετία του 30 ένα ευρύ δίκτυο οµάδων και εταιρειών, οι οποίες βρήκαν πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης στο γιουγκοσλαβικό κράτος εξαιτίας της ρευστότητας που επικρατούσε σε θεσµικό και πολιτικό επίπεδο. Έτσι, οι µεν σερβικοί και κροατικοί πολιτιστικοί σύλλογοι διαιώνιζαν µε το έργο τους στερεότυπα και αντιλήψεις σχετικά µε την εθνική ιδιαιτερότητα των Σέρβων και Κροατών, φτάνοντας πολλές φορές µέχρι και τη διατύπωση ακραίων σοβινιστικών θεωριών. Οι παραστρατιωτικές οργανώσεις, οι οποίες δρούσαν είτε σε συνεργασία είτε ανεξάρτητα από τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση και τα σερβικά και κροατικά κόµµατα, τροφοδοτούσαν ένα κλίµα µισαλλοδοξίας και συγκρούσεων που έπληξε καίρια τις σχέσεις και τη δυνατότητα συνύπαρξης Σέρβων και Κροατών. Οι προαναφερθείσες παράµετροι αποτελούν βέβαια ορισµένες µόνο πλευρές του ζητήµατος, καθώς στα πλαίσια της παρούσας εργασίας δεν ήταν δυνατό να θιγούν και να αναλυθούν όλες οι πτυχές. Εξάλλου, η δεκαετία του 30 ήταν µία µόνο από τις κρίσιµες περιόδους στην ιστορία της Γιουγκοσλαβίας. Αν και από το 1918 έως σήµερα έγιναν προσπάθειες να εφαρµοστούν διάφορα µοντέλα κρατικής οργάνωσης και συνύπαρξης των γιουγκοσλαβικών πληθυσµών, η διάλυση του κράτους τελικά δεν αποφεύχθηκε. Σήµερα, η οικονοµική, κοινωνική και πολιτική αστάθεια στο χώρο αυτό δεν έχει εκλείψει, αφού τα νεότευκτα κρατίδια βρίσκονται ακόµη σε πρώιµο στάδιο κοινωνικής και πολιτικής αναµόρφωσης και συγκρότησης ενός βιώσιµου πλαισίου συνεργασίας µεταξύ τους. Η προοπτική ένταξης αυτών των κρατών στις ευρωατλαντικές δοµές αποτελεί άµεση προτεραιότητα για τις πολιτικές και πνευµατικές ηγεσίες τους. Η επιδίωξη του παραπάνω στόχου, όµως, συνιστά παράλληλα και µια µεγάλη αντίφαση ανάµεσα στη νέα υπερεθνική πραγµατικότητα στην οποία θα κληθούν να προσαρµοστούν αυτά

228 228 τα κράτη και τις πραγµατικές συνθήκες συγκρότησής τους, που δεν ήταν άλλες από τις εθνικιστικές συγκρούσεις που συντάραξαν τη γιουγκοσλαβική επικράτεια κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90. Οι εξελίξεις, εξάλλου, που δροµολόγησαν τη µετεξέλιξη της Νέας Γιουγκοσλαβίας στη χαλαρή συνοµοσπονδία της Σερβίας Μαυροβουνίου και οι υποβόσκουσες εντάσεις στη Νότια Σερβία, το Κοσσυφοπέδιο και την ΠΓ Μ επιβεβαιώνουν την παραπάνω θέση, αναδεικνύοντας για άλλη µία φορά την πολυπλοκότητα των αντιθέσεων που συνθέτουν τη µεταγιουγκοσλαβική πραγµατικότητα.

229 229 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΑ-ΧΑΡΤΕΣ

230 230 Αρ.1 PROKLAMACIJA KRALJA ALEKSANDRA OD 6. JANUARA GODINE 1 Najviši narodni i državni interesi i njihova budućnost zapovedaju Mi, da se, i kao Vladalac i kao Sin ove zemlje, obratim neposredno Narodu i da mu otvoreno i iskreno kažem ono,što Mi u sadanjem trenutku nalažu Moja savest i Moja ljubav prema Otadžbini. Nastupio je čas, kad izmeñu Naroda i Kralja nemože i nesme biti više posrednika. U toku tolikih prošlih napora i tolikog strpljenja, koje sam pokazao u vršenju Svojih visokih dužnosti Moju je dušu razdirao vapaj naših narodnih masa, radnih i rodoljubivih, ali i namučenih, koje su rukovoñene, svojim prirodnim i zdravim rasuñivanjem, već odavno nazirale, da se više ne može ići putem, kojim se do sad išlo. Moja očekivanja, kao i očekivanja Naroda, da će evolucija našeg unutarnjeg političkog života doneti sreñenje i konsolidovanje prilika u zemlji, nisu se ostvarila. Parlamentarni red i sav naš politički život dobijaju sve više negativno obeležje, od čega Narod i Država imaju za sada samo štete. Sve korisne ustanove u našoj Državi, njihov napredak i razvitak celokupnog našeg narodnog života, dovedeni su time u opasnost. Od takvog nezdravog političkog stanja u zemlji strada ne samo unutarnji život i napredak, nego i sreñivanje i razvijanje spoljnih odnosa naše Države, kao i jačanje našeg ugleda i kredita u inostranstvu. Parlamentarizam, koji je kao političko sredstvo po tradicijama od Moga nezaboravljenoga Oca, ostao i Moj ideal, počele su zaslepljenje političke strasti zloupotrebljavati u toj meri, da je postao smetnja za svaki plodni rad u Državi. Žalosni razdori i dogañaji u Narodnoj Skupštini pokolebali su kod Naroda veru u korisnost te ustanove.sporazumi, pa i najobičniji odnosi izmeñu stranaka i ljudi, postali su apsolutno nemogući. U mesto da parlamentarizam razvija i jača duh narodnog i državnog jedinstva, on, -ovakav, kakav je,-počinje da dovodi do duhovnog rasula i narodnog razjedinjavanja. Moja je sveta dužnost, da svim sredstvima čuvam Državno i Narodno jedinstvo. I ja sam rešen, da ovu dužnost bez kolebanja ispunim do kraja. Čuvati jedinstvo narodno i celinu državnu, to je najviši cilj Moje Vladavine, a to mora biti i najveći zakon za Mene i svakoga.to Mi nalaže Moja odgovornost pred Narodom i pred istorijom.to Mi nalaže ljubav prema Otadžbini i pijetet prema bezbrojnim dragocenim žrtvama, koje padoše za taj ideal. Tražiti leka u tom zlu u dosadanjim parlametarnim promenama vlade ili u novim zakonodavnim izborima, značilo bi gubiti dragoceno vreme u uzaludnim pokušajima, koji su nam već odneli nekoliko poslednjih godina. Mi moramo tražiti nove metode rada i krčiti nove putove. 1 Službene Novine, Βλ. επίσης Čulinović, Dokumenti,σσ

231 231 Ja sam uveren, da će u ovom ozbiljnom trenutku svi Srbi, Hrvati i Slovenci razumeti ovu iskrenu reč svoga Kralja i da će oni biti Moji najverniji pomagači u toku Mojih budućih napora, kojima je jedini cilj: da se u što kraćem vremenu postigne ostvarenje onih ustanova, one državne uprave i onog državnog ureñenja, koje će najbolje odgovarati opštim narodnim potrebama i državnim interesima. Radi toga rešio sam i rešavam, da Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 28 juna 1921 godine prestane važiti. Svi zemaljski zakoni ostaju u važnosti, dok se prema potrebi Mojim Ukazom ne ukinu. Na isti način donosiće se u buduće novi zakoni. Narodna skupština izabrana 11 novembra 1927 godine raspušta se. Saopštavajući ovu Moju odluku Mome Narodu, nareñujem svim vlastima u Državi, da po njoj postupaju, a svima i svakome zapovedam, da je poštuju i da joj se pokoravaju ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥ (6 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1929) Τα ανώτερα εθνικά και κρατικά συµφέροντα και το µέλλον τους µε υποχρεώνουν και ως κυβερνήτη και ως παιδί αυτής της χώρας να απευθυνθώ άµεσα στο λαό και να του πω ανοικτά και ειλικρινά αυτό το οποίο µου επιτάσσουν την τωρινή στιγµή η συνείδησή µου και η αγάπη µου προς την πατρίδα. Ήλθε η ώρα που ανάµεσα στο λαό και το βασιλιά δεν µπορούν και δε θα υπάρχουν πλέον µεσολαβητές. Στη διάρκεια τόσων πολλών προσπαθειών και τόσης υποµονής που επέδειξα στα πλαίσια της εκτέλεσης των υψηλών καθηκόντων µου, την ψυχή µου βασάνιζε ο θρήνος του λαού µας, των εργαζοµένων και των πατριωτών αλλά και των βασανισµένων, οι οποίοι διαθέτουν φυσική και υγιή κρίση και οι οποίοι ήδη από καιρό συνειδητοποιούν πως δεν µπορεί πλέον να ακολουθηθεί η ίδια οδός που ακολουθούταν έως τώρα. Οι προσδοκίες µου, όπως και οι προσδοκίες του Λαού, ότι η εξέλιξη του εσωτερικού πολιτικού µας βίου θα οδηγούσε στη σταθεροποίηση των συνθηκών στη χώρα, δεν ευοδώθηκαν. Η κοινοβουλευτική τάξη και ολόκληρος ο πολιτικός µας βίος έχουν αποκτήσει όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά, από τα οποία ο Λαός και το Κράτος έχουν έως τώρα µόνο ζηµιωθεί. Όλοι οι χρήσιµοι θεσµοί στο Κράτος µας, η πορεία τους και η εξέλιξη ολόκληρου του εθνικού µας βίου βρίσκονται εξαιτίας τους σε κίνδυνο. Από µία τέτοια νοσηρή κατάσταση στη χώρα δεν υποφέρουν µόνο ο εσωτερικός βίος και οι εσωτερικές εξελίξεις αλλά και η εξοµάλυνση και η εξέλιξη των εξωτερικών σχέσεων του Κράτους µας, όπως και η εδραίωση του κύρους µας και της αξιοπιστίας µας στο εξωτερικό. Ο κοινοβουλευτισµός, τον οποίο µου άφησε ο αξέχαστος πατέρας µου ως πολιτική παρακαταθήκη και παρέµεινε και δικό Μου ιδανικό, άρχισε να διαστρεβλώνεται από τυφλά πολιτικά πάθη σε τέτοιο βαθµό, ώστε να αποτελεί τροχοπέδη για κάθε εποικοδοµητικό έργο στο Κράτος. Οι θλιβερές διαµάχες και τα γεγονότα στην Εθνική Βουλή κλόνισαν την πίστη του Λαού στη χρησιµότητα αυτών των θεσµών. Οι συµφωνίες, ακόµη και οι

232 232 πιο συνηθισµένες σχέσεις µεταξύ των κοµµάτων και του λαού, έχουν καταστεί απολύτως αδύνατες. Αντί ο κοινοβουλευτισµός να αναπτύσσει και να ενισχύει το πνεύµα της εθνικής και της κρατικής ενότητας, έχοντας προσλάβει τέτοιες διαστάσεις, οδηγεί στην πνευµατική παρακµή και στην εθνική διάσπαση. Είναι ιερό Μου καθήκον η προστασία µε όλα τα µέσα της κρατικής και της εθνικής ενότητας. Και είµαι αποφασισµένος να εκπληρώσω αυτό το καθήκον µέχρι το τέλος. Ο µεγαλύτερος στόχος της διακυβέρνησής Μου είναι η προστασία της εθνικής ενότητας και ολόκληρου του κράτους και αυτός πρέπει να είναι ο µεγαλύτερος νόµος για Μένα και για τον καθένα. Αυτό Μου επιτάσσει η ευθύνη Μου απέναντι στο Λαό και την ιστορία. Αυτό επιτάσσει η αγάπη Μου προς την Πατρίδα και ο σεβασµός απέναντι στις αµέτρητες πολύτιµες θυσίες που γίνονται γι αυτό το ιδανικό. Η αναζήτηση θεραπείας αυτού του κακού στις µέχρι τώρα κοινοβουλευτικές αλλαγές κυβερνήσεων ή σε νέες νοµοθετικές επιλογές θα σήµαινε απώλεια πολύτιµου χρόνου σε µάταιες προσπάθειες, οι οποίες διήρκησαν ήδη αρκετά χρόνια. Πρέπει να αναζητήσουµε νέες µεθόδους και να ανοίξουµε νέους δρόµους. Είµαι πεπεισµένος πως σε αυτή την κρίσιµη στιγµή όλοι οι Σέρβοι, οι Κροάτες και οι Σλοβένοι θα αντιληφθούν αυτόν τον ειλικρινή λόγο του Βασιλιά τους και θα καταστούν οι πιο πιστοί µου βοηθοί στις µελλοντικές Μου προσπάθειες, των οποίων ο µοναδικός στόχος είναι να επιτευχθεί σε όσο το δυνατό πιο σύντοµο χρονικό διάστηµα η συγκρότηση τέτοιου είδους θεσµών, κρατικής διοίκησης και οργάνωσης, που θα ανταποκριθούν µε τον καλύτερο τρόπο στις γενικές εθνικές ανάγκες και στα κρατικά συµφέροντα. Εξαιτίας αυτού αποφάσισα ότι το Σύνταγµα του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων της 28ης Ιουνίου 1921 παύει να ισχύει. Όλοι οι νόµοι του κράτους παραµένουν σε ισχύ, µέχρι να ακυρωθούν µε διάταγµά Μου, όταν είναι απαραίτητο.με τον ίδιο τρόπο θα συντάσσονται στο µέλλον οι νέοι νόµοι. Το εθνικό κοινοβούλιο το οποίο εξελέγη στις 11 Νοεµβρίου 1927, διαλύεται. Ανακοινώνοντας αυτή Μου την απόφαση στο Λαό Μου, διατάσσω όλα τα κυβερνητικά όργανα στο Κράτος να ενεργούν σύµφωνα µε αυτήν, ενώ διατάσσω όλους και τον καθένα να τη σεβαστούν και να συµµορφωθούν µε αυτήν.

233 233 Αρ.2 PUNKTACIJE SELJAČKO-DEMOKRATSKE KOALICIJE 2 U nastavku rada Odbora Seljačko-demokratske koalicije, nakon sve strane izmjene mišljenja na sastanku 5, 6.i 7.XI na kojem su učestvovali dr Vlatko Maček iz Zagreba kao predsjednik, dr. Dušan Bošković iz Pančeva, Mile Budak iz Zagreba, prota Dušan Kecmanović iz Banja Luke, Sava N. Kosanović iz Plaškog, dr Hinko Krizman iz Varaždina, Josip Predavec iz Dugog Sela, dr Juraj Šutej iz Sarajeva, Dr. Ante Trumbić iz Splita i Većeslav Vilder iz Zagreba, složili smo se potpuno u ovim temeljnim zaključima: 1. Stojeći na principu demokracije smatramo narodni suverenitet stožerom svake državne organizacije i narod sam jedinim i isključivim izvorom svakog političkog autoriteta, svake javne vlasti. 2. Budući da je seljaštvo kao kolektivni pojam nosilac naše narodne kulture,ekonomskog života, društvene konstrukcije i moralne vrijednosti a sačinjava još i ogromnu većinu naroda, stoga seljaštvo ima da bude temelj organizacije našeg sveukupnog života. 3. Konstatiramo činjenicu, da srbijanska hegemonija, koja se već od početka nametnula Hrvatskoj i svim našim zemljama s ove strane Drine, Save i Dunava, svojom nesposobnošću i pomoću nasilja i nemoralnih metoda, držeći u ruci svu državnu vlast, djeluje destruktivno,uništavajući moralne vrijednosti, sve naše napredne ustanove i tekovine, materijalnu imovinu naroda pa i njegov duhovni mir. To stanje je postiglo vrhunac pod apsolutističkim režimom od 6. Januara God., koji je, pojačavši tu hegemoniju, sa svim njenim kobnim posljedicama još dokinuom grañanske i političke slobode. 4. Na temelju ovako teškog iskustva dolazimo do neizbježnog zaključka, da je, vraćajući se na godinu 1918, kao ishodnu tačku, prijeka potreba povesti odlučnu i što bolje organizovanu borbu protiv te hegemonije sa ciljem, da se ona odstrani iz svih naših krajeva tako, da se ukloni od ovud svaka vlast i upliv te hegemonije sa svim njenim pretstavnicima. 5. Na toj pretpostavci samo može se pristupiti k novom ureñenju državne zajednice, koja, ne upuštajući se u ovom času u detaljno razrañivanje te osnove, imat će za načelnu podlogu misao, da ta zajednica isključivši prevlast jednog ili više njenih članova nad ostalim, ima biti jedna asocijacija interesa, osnovana na slobodnoj volji njenih članova, tako da svaki član u svojoj zemlji kao i svi udruženi u zajedničkom sarañivanju na poslovima općeg interesa zajednice, koji će se sporazumno utvrditi, budu mogli osigurati i posebne i skupne interese te zajamčiti napredak i procvat moralnog i materijalnog života naroda srpskog, hrvatskog i naroda slovenačkog.posebni interesi jezičnih manjina potpuno će se zajamčiti. 2 Το κείµενο δηµοσιεύθηκε στις εφηµερίδες Novosti, και Politika, Βλ.επίσης Boban, Zagrebačke Punktacije,σσ

234 Uzimajući ove tačke kao polazni korak svoga sadašnjeg rada, Odbor će na ovom temelju nastaviti svoju daljnju akciju. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ- ΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΥ Στην πορεία των εργασιών της Επιτροπής του Αγροτικού- ηµοκρατικού Συνασπισµού, αφού όλες οι πλευρές αντάλλαξαν απόψεις στη συνάντηση της 5ης, της 6ης και της 7ης Νοεµβρίου 1932, στην οποία συµµετείχαν ο Vlatko Maček από το Zagreb ως πρόεδρος, ο Dušan Bošković από το Pančevo, ο Mile Budak από το Zagreb, ο Dušan Kecmanović από τη Banja Luka, ο Sava N. Kosanović από το Plaški, ο Ηinko Krizman από το Varaždin, ο Josip Predavec από το Dugo Selo, ο Juraj Šutelj από το Sarajevo, ο Ante Trumbić από το Split και ο Većeslav Vilder από το Zagreb, συµφωνήσαµε πλήρως στα εξής θεµελιώδη συµπεράσµατα: 1. Στηριζόµενοι στην αρχή της δηµοκρατίας, θεωρούµε πως κάθε κρατικός οργανισµός στηρίζεται στη λαϊκή κυριαρχία και πως από το λαό απορρέει κάθε εξουσία. 2. Επειδή οι αγρότες ως συλλογικότητα είναι οι φορείς της εθνικής µας κουλτούρας, της οικονοµικής ζωής, της κοινωνικής δοµής και της ηθικής αξίας και επίσης αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία του λαού, γι αυτό το λόγο οι αγρότες πρέπει να αποτελέσουν τη βάση οργάνωσης όλου του βίου µας. 3. Επισηµαίνουµε το γεγονός ότι η σερβική ηγεµονία, η οποία ήδη από την αρχή επιβλήθηκε στην Κροατία και σε όλες τις περιοχές µας από αυτήν εδώ την πλευρά του ρίνου, του Σαύα και του ούναβη, µε την ανικανότητά της και µε τη βοήθεια της βίας και ανήθικων µεθόδων,έχοντας στα χέρια της όλη την κρατική εξουσία, δρα καταστρεπτικά εκµηδενίζοντας τις ηθικές αξίες, όλους τους προοδευτικούς µας θεσµούς και την κληρονοµιά µας, την υλική ιδιοκτησία του λαού αλλά και την ψυχική του ηρεµία. Αυτή η κατάσταση έφτασε στο αποκορύφωµα µε το απολυταρχικό καθεστώς της 6ης Ιανουαρίου 1929, το οποίο, ενισχύοντας αυτή την ηγεµονία µε όλες τις καταστροφικές της συνέπειες, καταστρατήγησε τις αστικές και τις πολιτικές ελευθερίες. 4. Βάσει αυτής της οδυνηρής εµπειρίας, φτάνουµε στο αναπόφευκτο συµπέρασµα ότι είναι επείγουσα ανάγκη, έχοντας το έτος 1918 ως αφετηρία, να οργανώσουµε αγώνα εναντίον αυτής της ηγεµονίας µε στόχο την αποµάκρυνσή της από όλες τις περιοχές µας έτσι, ώστε να εξαλειφθεί µε αυτόν τον τρόπο κάθε όργανο και επίδραση αυτής της ηγεµονίας µε όλους τους εκπροσώπους της. 5. Με αυτήν την προϋπόθεση µόνο µπορούµε να προβούµε στην αναδιοργάνωση του κρατικού οργανισµού, ο οποίος, χωρίς να υπεισέλθουµε στη λεπτοµερή περιγραφή του χαρακτήρα του, θα διέπεται από την εξής θεµελιώδη αρχή: Ότι αυτή η κρατική οµοσπονδία, αποκλείοντας την ηγεµονία ενός ή πολλών µελών της εις βάρος των

235 235 υπολοίπων, θα είναι µία ένωση συµφερόντων, θεµελιωµένη στην ελεύθερη βούληση των µελών της έτσι, ώστε το κάθε µέλος στη χώρα του, όπως και όλοι µαζί ενωµένοι στα πλαίσια της συλλογικής εργασίας σε πόστα γενικού κρατικού ενδιαφέροντος, τα οποία θα καθοριστούν µετά από συµφωνία, να µπορούν να διασφαλίσουν και τα ατοµικά και τα συλλογικά συµφέροντα σεβόµενοι την πρόοδο και την ευηµερία του ηθικού και του υλικού βίου του σερβικού, του κροατικού και του σλοβενικού λαού. Τα δικαιώµατα των γλωσσικών µειονοτήτων θα γίνουν πλήρως σεβαστά. 6. Έχοντας αυτά τα ψηφίσµατα ως αφετηρία της τωρινής της δραστηριότητας, η επιτροπή θα στηρίξει σε αυτή τη βάση την περαιτέρω δράση της.

236 236 Αρ.3 SPORAZUM OD 8. OKTOBRA Hrvatska seljačka Stranka i Samostalna Demokratska Stranka, udružene u Seljačko- Demokratsku koaliciju, te Narodna Radikalna Stranka, Demokratska Stranka i Zemljoradnička Stranka, utvrdile su slijedeći sporazum: I.Stojeći na principu demokracije smatramo narodni suverenitet stožerom svake državne organizacije, i narod izvorom svake javne vlasti. II.Ustav od 28. lipnija God. Donesen je bez Hrvata.Ustav od 3. Septembra Nema moralne vrijednosti, jer je u protivnosti s osnovnim demokratskim načelima, a donesen je ne samo bez Hrvata i protiv Hrvata, nego i bez Srba i protiv Srba. Vlada, koja se temelji na jednostrano donesenom ustavu i koja se oslanja na jedan tobožnji parlamenat, nema nikakvog autoriteta ni meñu Hrvatima ni meñu Srbima. III. Saglasni smo, da je neophodno, da se uvede novi ustavni poredak, koji bi bio zasnovan na nečelima narodne vladavine, a ostvario bi se kao zajedničko djelo Srba, Hrvata i Slovenaca. IV.Naše stranke, svijesne da zastupaju i srpski narod i hrvatski narod, stoje na stanovištu, da je nastao krajnji čas, da se jedanput za uvijek prekine sa svima nedemokratskim sistemima i režimima; da se omogući i Hrvatima i Srbima i Slovencima, da sporazumno organiziraju svoju državnu zajednicu, na podjednako zadovoljstvo i Srba, i Hrvata i Slovenaca. V.Jedini ispravni put k tome cilju jeste, da na državnu upravu doñe jedna narodna vlada, sastavljena iz prestavnika svih političkih stranaka, koje stvarno imaju korjena u narodu. Ovakva vlada, u zajednici sa Krunom, imala bi na dan stupanja na upravu: 1. Da proglasi privremeni osnovni zakon Jugoslavije, kojim se u isto vrijeme ukida ustav od 3. Septembra god. Ovaj osnovni zakon sadržavat će bitne principe države, koji su izvan spora, i važit će do stupanja na snagu novog ustava. U osnovni zakon bit će unesene slijedeće odredbe: da je Jugoslavija naslijedna,ustavna i parlamentarna monarhija; da u Jugoslaviji vlada kralj Petar II. Iz Dinastije Karañorñeve; da do punoljetstva Kraljeva Kraljevsku Vlast vrši Namjesništvo; da su grañanske i političke slobode zaštićene; da je ujamčen parlamentarni sistem vladavine i da će Ustavotvorna skupština donijeti ustav odlukom takve većine u kojoj će biti većina Srba, većina Hrvata i većina Slovenaca narodnih zastupnika Ustavotvorne skupštine. 2. Da istoga dana proglasi pravičan i demokratski izborni red i raspiše izbore za Ustavotvornu skupštinu. Vlada mora ostvariti sve garancije, da će izbori za Ustavotvornu skupštinu biti provedeni slobodno, kako bi prava narodna volja došla do punog izražaja. Vlada će biti odgovorna pred Ustavotvornom skupštinom po načelima parlamentarizma VI. Navedene stranke, u duhu ove suglasnosti, stvaraju jedan blok radi zajedničke borbe za ostvarenje i provedbu političkog idržavnog programa, sadržanog u ovom sporazumu. 3 Triumf misli narodnog sporazuma,σσ Βλ. επίσης Boban, Sporazum,σ.397.

237 237 Zagreb-Beograd, 8. listopada Dr. Vladko Maček Adam Pribićević Aca Stanojević Lj.M. Davidović Jov.M. Jovanović ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ 8ης ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ Το Κροατικό Αγροτικό Κόµµα και το Ανεξάρτητο ηµοκρατικό Κόµµα, τα οποία συναποτελούν τον Αγροτικό- ηµοκρατικό Συνασπισµό και το Εθνικό Ριζοσπαστικό, το ηµοκρατικό και το Αγροτικό Κόµµα προχώρησαν στη σύναψη του ακόλουθου Συµφώνου: Ι. Στηριζόµενοι στην αρχή της δηµοκρατίας, θεωρούµε πως κάθε κρατικός οργανισµός στηρίζεται στη λαϊκή κυριαρχία και πως από το λαό απορρέει κάθε εξουσία. ΙΙ. Το Σύνταγµα της 28ης Ιουνίου 1921 καταρτίστηκε χωρίς τους Κροάτες. Το Σύνταγµα της 3ης Σεπτεµβρίου 1931 δεν έχει ηθική αξία, διότι είναι σε αντίθεση µε τις θεµελιώδεις δηµοκρατικές αρχές, ενώ καταρτίστηκε όχι µόνο χωρίς τους Κροάτες και εναντίον των Κροατών αλλά και χωρίς τους Σέρβους και εναντίον των Σέρβων. Η κυβέρνηση που στηρίζεται στη µονόπλευρη κατάρτιση συντάγµατος και η οποία εξαρτάται από µία δοτή βουλή δεν έχει κανενός είδους κύρος ούτε στους Κροάτες ούτε στους Σέρβους. ΙΙΙ. Συµφωνούµε πως είναι απαραίτητο να εγκαινιαστεί µία νέα συνταγµατική τάξη, η οποία θα θεµελιώνεται στις αρχές της λαϊκής εξουσίας και θα εφαρµοστεί ως συλλογική πράξη των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων. ΙV.Τα κόµµατά µας, έχοντας συνείδηση ότι εκπροσωπούν το σερβικό και τον κροατικό λαό, έχουν την πεποίθηση πως ήλθε η στιγµή να εξαλειφθούν όλα τα αντιδηµοκρατικά συστήµατα και καθεστώτα..να δοθεί η δυνατότητα και στους Κροάτες και στους Σέρβους και στους Σλοβένους να οργανώσουν µετά από συµφωνία το συλλογικό τους κράτος βάσει της ισότιµης µεταχείρισης και των Σέρβων και των Κροατών και των Σλοβένων. V. Ο µοναδικός ορθός δρόµος προς την επίτευξη αυτού του σκοπού είναι η έλευση στην κρατική εξουσία µίας λαϊκής κυβέρνησης που θα αποτελείται από εκπροσώπους όλων των πολιτικών κοµµάτων, οι οποίοι έχουν πραγµατικά λαϊκά ερείσµατα.μία τέτοιου είδους κυβέρνηση,σε συνεργασία µε το θρόνο, θα είχε από την ηµέρα ανόδου στην εξουσία τις εξής αρµοδιότητες: 1. Να προκηρύξει προσωρινό συνταγµατικό νόµο για τη Γιουγκοσλαβία µε τον οποίο να καταργείται το Σύνταγµα της 3ης Σεπτεµβρίου 1931.Αυτός ο βασικός νόµος θα εµπεριέχει τις θεµελιώδεις κρατικές αρχές οι οποίες δεν αµφισβητούνται, και θα ισχύσει µέχρι τη σύνταξη νέου συντάγµατος.στο συντακτικό νόµο θα περιέχονται οι

238 238 ακόλουθες ρυθµίσεις: Ότι η Γιουγκοσλαβία είναι κληρονοµική, συνταγµατική και κοινοβουλευτική µοναρχία.ότι στη Γιουγκοσλαβία κυβερνά ο βασιλιάς Πέτρος Β από τη δυναστεία των Καραγιώργεβιτς. Ότι µέχρι την ενηλικίωση του βασιλιά θα ισχύσει η αντιβασιλεία.ότι θα προστατεύονται οι αστικές και πολιτικές ελευθερίες. Ότι θα εξασφαλίζεται το κοινοβουλευτικό σύστηµα διακυβέρνησης και ότι η Συντακτική Βουλή θα προβεί στην κατάρτιση συντάγµατος βάσει τέτοιας πλειοψηφίας, στην οποία θα εκπροσωπούνται οι πλειοψηφίες των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων µελών της Συντακτικής Βουλής. 2. Την ίδια µέρα θα προκηρυχθεί δίκαιος και δηµοκρατικός εκλογικός νόµος και θα προκηρυχθούν εκλογές για Συντακτική Βουλή. Η κυβέρνηση οφείλει να δηµιουργήσει όλες τις εγγυήσεις, ότι οι εκλογές για Συνταγµατική Βουλή θα διεξαχθούν ελεύθερα,ώστε να εκφραστεί πλήρως η ορθή λαϊκή βούληση. Η κυβέρνηση θα είναι υπεύθυνη απέναντι στη Συντακτική Βουλή σύµφωνα µε τις αρχές του κοινοβουλευτισµού. Τα ηγετικά κόµµατα σύµφωνα µε το πνεύµα αυτής της συµφωνίας δηµιουργούν ένα µέτωπο κοινού αγώνα για την εφαρµογή και την προώθηση του πολιτικού και κρατικού προγράµµατος που περιέχεται σε αυτή τη συµφωνία. Ζάγκρεµπ-Βελιγράδι, 8 Οκτωβρίου Dr. Vladko Maček Adam Pribićević Aca Stanojević Lj.M.Davidović Jov.M.Jovanović

239 239 Αρ.4 SPORAZUM CVETKOVIĆ-MAČEK 4 Smatrajući da je Jugoslavija najbolji jemac nezavisnosti i napretka Srba, Hrvata i Slovenaca; u cilju što pouzdanijeg i potpunijeg očuvanja javnih interesa, Pretsednik kraljevske vlade Dragiša Cvetković i Pretsednik Hrvatske seljačke stranke i Seljačke demokratske koalicije Dr. Vlatko Maček, prilazeći rešavanju hrvatskog pitanja posle dužih većanja, složili su se u sledećem: I. Potrebno je obrazovati zajedničku vladu. Ova vlada će po pristanku merodavnih faktora, a na osnovu člana 116 Ustava, izvršiti obrazovanje banovine Hrvatske, na nju sa države preneti odgovarajuće nadležnosti i doneti političke zakone.ona će, u saglasnosti sa merodavnim faktorima, pripremiti sve što je potrebno za preureñenje državne zajednice. II. Savska i Primorska Banovina, kao i srezovi Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko[Derventa], Gradačac, Travnik i Fojnica, spojce se u jednu jedinicu koja će se zvati Banovina Hrvatska. Definitivni opseg Banovine Hrvatske odrediće se prilikom preureñenja države; pri tome će se voditi računa o ekonomskim, geografskim i političkim okolnostima. Tom prilikom izdvojiće se iz gore navedenih srezova, koji su pripojeni Banovini Hrvatskoj, opštine i sela, koja nemaju hrvatsku većinu. III.U novim jedinicama kao i u državi biće obezbeñena ravnopravnost Srba, Hrvata i Slovenaca, kao i jednako postupanje u pogledu njihovog učešća u vršenju javne službe. Isto tako biće obezbeñena ravnopravnost usvojenih i priznatih veroispovesti. Ustavom će se zajemčiti jednaka osnovna grañanska i politička prava. IV.Preneće su u nadležnost Banovine Hrvatske poslovi poljoprivrede, trgovine, i industrije, šuma i rudnika, grañevina, socijalne politike, narodnog zdravlja, fizičkog vaspitanja, pravde, prosvete i unutrašnje uprave; Svi ostali poslovi ostaju u nadležnost državne vlasti na celoj državnoj teritoriji. 4 Politika, Βλ. επίσης Boban, Sporazum, σσ

240 240 Isto tako ostaju u nadležnosti državne vlasti i poslovi koji su od osobitog značaja po opšte državne interese, kao što su: staranje o državnoj bezbednosti, suzbijanje antidržavne i razorne propagande, vršenje policijske obaveštajne službe i osiguranje javnog reda i mira; za davanje državljanstva nadležna je Banovina osim državljanstva izuzetnim putem I oduzimanja državljanstva; Rudarsko zakonodavstvo i državna rudarska preduzeća. Pri davanju rudarskih koncesija koje interesuju narodnu odbranu postupiće Banovina sporazumno sa vojnom upravom.ako ne bi došlo do sporazuma, odlučuje Ministarski savet Izgradnja i održavanje državnih saobraćajnih sredstava i ostalih državnih objekata; Poslovi vera; Meñunarodni pravni saobraćaj, s tim da se pravna pomoć u vanparničkim stvarima vrši direktno preko sudova; spoljna trgovina,kao i trgovina izmeñu banovina i ostalih delova države( jedinstvo carinskog i trgovinskog područja); zakonodavstvo o merama i tegovima, o zaštiti industrijske svojine, o poslovima privatnog osiguranja i osiguravajućim društvima; Menično pravo, čekovno pravo, trgovačko pravo, stečajno pravo, obligaciono pravo, pomorsko pravo, autorsko pravo; Propisivanje kazni za povredu propisa o predmetima iz nadležnosti države; Postavljanje putem zakona opštih načela prosvetne politike,kao I osnovnih načela o lokalnim samoupravama; opšta načela radničkog prava i osiguranja, kao i opšta načela vodnog prava. U cilju osiguranja narodne odbrane obezbediće se vojnoj upravi potreban uticaj u oblasti proizvodnje i saobraćaja. Vlada će pristupiti i prenošenju nadležnosti sa države na Banovinu Hrvatsku odmah posle obrazovanja te Banovine. Banovini Hrvatskoj, da bi mogla uspešno svršavati poslove svoje nadležnosti, ima se obezbediti potrebna finansiska samostalnost. Definitivne kompetencije Banovine Hrvatske odrediće se prilikom preureñenja države. V. Zakonodavnu vlast u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrši Kralj i Sabor zajednički. Sabor sastavljaju zastupnici, koje narod slobodno bira opštim, jednakim, neposrednim i tajnim glasanjem, sa pretstavništvom manjina. Upravnu vlast u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrši Kralj preko Bana. Bana Banovine Hrvatske imenuje i razrešava Kralj.

241 241 Ban je odgovoran Kralju i Saboru. Svaki pismeni čin Kraljevske vlasti u poslovima Banovine Hrvatske premapotpisuje Ban i snosi odgovornost za isti. Sudsku vlast u Banovini Hrvatskoj vrše sudovi.njihove presude i rešenja izriču se i izvršuju u ime Kralja, na osnovu zakona. Državi se obezbeñuje nadzor nad izvršenjem Ustava i državnih zakona od strane banovinskih vlasti. Za rešenje sporova nadležnosti izmeñu države i Banovine i za ocenu ustavnosti zakona osnovaće se Ustavni sud. VI.Opseg nadležnosti i položaj Banovine Hrvatske biće zagarantovani I naročitom ustavnom odredbom, koja se neće moći menjati bez pristanka ove Banovine. VII.Vlada će doneti nove propise o štampi, o udruženjima,zborovima I dogovorima, o izboru narodnih poslanika, kao i o drugim stvarima, u koliko je to potrebno za sprovoñenje narodnog sporazuma. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΣΥΜΦΩΝΟ CVETKOVIĆ-MAČEK Πρόλογος Θεωρώντας ότι η Γιουγκοσλαβία είναι ο καλύτερος εγγυητής της ανεξαρτησίας και της προόδου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και µε στόχο την καλύτερη προστασία του δηµοσίου συµφέροντος, ο πρόεδρος της κυβέρνησης Ντράγκισα Τσβέτκοβιτς και ο πρόεδρος του Κροατικού Αγροτικού Κόµµατος και του Αγροτικού ηµοκρατικού Συνασπισµού Βλάτκο Μάτσεκ φτάνοντας στην επίλυση του κροατικού ζητήµατος µετά από µακροσκελείς συνεδριάσεις, αποφάσισαν τα ακόλουθα: 1.Είναι απαραίτητη η σύνθεση µίας κοινής κυβέρνησης. Αυτή η κυβέρνηση µε τη συναίνεση των αρµοδίων παραγόντων και βάσει του άρθρου 116 του Συντάγµατος (1931) θα φέρει εις πέρας τη δηµιουργία της κροατικής µπανόβινας, στην οποία θα µεταβιβαστούν από το κράτος

242 242 οι ανάλογες αρµοδιότητες και θα δηµιουργηθεί το ανάλογο θεσµικό πλαίσιο. Η κυβέρνηση µε τη συµφωνία όλων των αρµοδίων θα ετοιµάσει όλα όσα είναι αναγκαία για την αναδιοργάνωση του κράτους. 2.Η Savska και Primorska Banovina, όπως και οι περιοχές Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko, Gradačac, Travnik και Fojnica θα αποτελέσουν µία ενότητα, η οποία θα ονοµαστεί Κροατική Μπανόβινα. Η ακριβής έκταση της Κροατικής Μπανόβινας θα καθοριστεί µε την ευκαιρία της αναδιοργάνωσης του κράτους. Θα ληφθούν υπόψη οι οικονοµικές, γεωγραφικές και πολιτικές συνθήκες. Σε αυτή την περίπτωση θα εξαιρεθούν από τις παραπάνω προαναφερθείσες περιοχές που έχουν προσαρτηθεί στην Κροατική Μπανόβινα, οι περιοχές και τα χωριά, τα οποία δεν έχουν κροατική πλειοψηφία. 3. Στις νέες περιφέρειες, όπως και στο κράτος, θα εξασφαλιστεί η ισότητα των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων καθώς και η ισότιµη µεταχείρισή τους όσον αφορά τη συµµετοχή τους στις δηµόσιες υπηρεσίες. Κατά τον ίδιο τρόπο θα εξασφαλιστεί η ισότιµη θέση των θρησκευτικών δογµάτων. Το Σύνταγµα θα εγγυηθεί την προστασία των αστικών και πολιτικών δικαιωµάτων. 4.Στις αρµοδιότητες της Κροατικής Μπανόβινας θα µεταφερθούν οι τοµείς της γεωργίας, του εµπορίου και της βιοµηχανίας, των δασών και των ορυχείων, των δηµοσίων έργων, της κοινωνικής πολιτικής, της υγείας, της φυσικής αγωγής, της δικαιοσύνης, της εκπαίδευσης και της εσωτερικής διοίκησης. Όλοι οι υπόλοιποι τοµείς παραµένουν στη δικαιοδοσία της κεντρικής κυβέρνησης και ιδιαίτερα αυτοί που είναι υψίστης σηµασίας για τα κρατικά συµφέροντα, όπως είναι η φροντίδα για την κρατική ασφάλεια, η καταστολή της αντικρατικής προπαγάνδας, οι αστυνοµικές υπηρεσίες και η διασφάλιση της δηµόσιας τάξης και της ειρήνης. Για τη χορήγηση της ιθαγένειας αρµόδια είναι η Μπανόβινα, εκτός από την παροχή ή την αφαίρεση της ιθαγένειας που ορίζονται από διατάξεις που χρήζουν ιδιαίτερης διαδικασίας. Η νοµοθεσία για τα ορυχεία και τις κρατικές επιχειρήσεις εκµετάλλευσης ορυχείων. Πριν τη συγκατάθεση για την εκµετάλλευση ορυχείων που ενδιαφέρουν την εθνική άµυνα, η Μπανόβινα θα αποφασίσει από κοινού µε τη στρατιωτική διοίκηση. Αν δεν επιτευχθεί συµφωνία, θα αποφασίσει το Υπουργικό Συµβούλιο. Η κατασκευή και συντήρηση των κρατικών µέσων συγκοινωνίας και άλλου είδους κρατικής περιουσίας. Τα θρησκευτικά ζητήµατα. Οι διεθνείς νοµικές σχέσεις, έτσι ώστε η νοµική στήριξη σε µη επίδικα θέµατα να δίδεται άµεσα από τα δικαστήρια. Το εξωτερικό εµπόριο όπως και το εµπόριο µεταξύ της µπανόβινας και των υπολοίπων περιοχών του κράτους.

243 243 Νοµοθεσία σχετική µε τα µέτρα και σταθµά και µε την προστασία της βιοµηχανικής ιδιοκτησίας, για ζητήµατα ιδιωτικής ασφάλειας και ασφαλιστικών εταιρειών. Νοµοθεσία που αφορά τις συναλλαγές, τις αποδείξεις, εµπορικά ζητήµατα, πτωχεύσεις, δικαιώµατα δηµιουργού. Ο καθορισµός των ποινών για την παραβίαση διατάξεων σχετικών µε ζητήµατα που εντάσσονται στα πλαίσια της αρµοδιότητας του Κράτους. Νοµοθεσία που να καθορίζει τις θεµελιώδεις αρχές της εκπαιδευτικής πολιτικής, όπως επίσης τις βασικές αρχές της τοπικής αυτοδιοίκησης. Γενικές αρχές της εργατικής νοµοθεσίας και της ασφάλισης, όπως επίσης γενικές αρχές σχετικές µε το ναυτικό δίκαιο. Για λόγους που αφορούν την εθνική άµυνα, θα δοθούν στη στρατιωτική διοίκηση σηµαντικές αρµοδιότητες στον τοµέα της παραγωγής και των µεταφορών. Η κυβέρνηση θα προβεί στην παραχώρηση των αρµοδιοτήτων στην Κροατική Μπανόβινα αµέσως µετά τη σύνθεση αυτής της µπανόβινας. Στην Κροατική Μπανόβινα, προκειµένου να ανταποκριθεί µε επιτυχία στα ζητήµατα που εµπίπτουν στις αρµοδιότητές της, θα παραχωρηθεί η απαραίτητη οικονοµική αυτονοµία. Οι οριστικές αρµοδιότητες της Κροατικής Μπανόβινας θα καθοριστούν µε την ευκαιρία της αναδιοργάνωσης του κράτους. 5.Ο Βασιλιάς και η Κροατική Βουλή θα νοµοθετούν από κοινού για ζητήµατα που αφορούν τις αρµοδιότητες της Κροατικής Μπανόβινας. Τα µέλη που θα αποτελέσουν τη βουλή θα εκλέγονται από το λαό ελεύθερα στη βάση καθολικής, άµεσης και µυστικής ψηφοφορίας,ενώ θα εκπροσωπούνται και οι µειονότητες. Την εκτελεστική εξουσία σε ζητήµατα της αρµοδιότητας της Κροατικής Μπανόβινας ασκεί ο βασιλιάς µέσω του Μπάνου. Ο Βασιλιάς διορίζει και παύει τον Μπάνο. Ο Μπάνος είναι υπόλογος στο Βασιλιά και στην Κροατική Βουλή. Όλα τα διατάγµατα της βασιλικής κυβέρνησης που αφορούν τα ζητήµατα της Κροατικής Μπανόβινας,τα συνυπογράφει ο Μπάνος και φέρει ευθύνη γι αυτά. Τη δικαστική εξουσία στην Κροατική Μπανόβινα θα ασκούν δικαστές, των οποίων οι αποφάσεις λαµβάνονται και εκτελούνται στο όνοµα του Βασιλιά. Το Κράτος ασκεί έλεγχο στην εφαρµογή του Συντάγµατος και των κρατικών νόµων από τις αρχές της Μπανόβινας. Για τη διευθέτηση διαφορών και συγκρούσεων αρµοδιοτήτων ανάµεσα στο κράτος και στην µπανόβινα και για τη διάγνωση της

244 244 συνταγµατικότητας των νόµων, αρµόδιο θα είναι το Συνταγµατικό ικαστήριο. 6.Η έκταση των αρµοδιοτήτων και η θέση της Κροατικής Μπανόβινας θα διασφαλιστούν µε συνταγµατικές ρυθµίσεις, οι οποίες δε θα µπορούν να αλλάξουν χωρίς τη συγκατάθεση αυτής της µπανόβινας. 7.Η κυβέρνηση θα εκδώσει νέα διατάγµατα για τον τύπο, τις ενώσεις, τους συλλόγους, όπως και για άλλα ζητήµατα, στο βαθµό που είναι αναγκαίο για τη συµπλήρωση της Συµφωνίας. Αρ.5 U IME NJEGOVOG VELIČANSTVA PETRA II Po milosti Božjoj I volji narodnoj KRALJA JUGOSLAVIJE KRALJEVSKI NAMESNICI 5 Na predlog Ministarskog saveta i na osnovu čl.116 Ustava, a da bi se obezbedilo učešče Hrvata u životu države i time očuvali javni interesi, propisuju ovu UREDBU O Banovini Hrvatskoj I Obražovanje Banovine Hrvatske Čl.1 Savska i Primorska Banovina, kao i srezovi Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko, Gradačac, Derventa, Travnik i Fojnica spajaju se u jednu banovinu pod imenom Banovina Hrvatska.Sedište Banovine Hrvatske je u Zagrebu. Prenošenje nadležnosti na Banovinu Hrvatsku II 5 Boban, Sporazum, σσ

245 245 (1)U nadležnost Banovine Hrvatske prenose se poslovi: poljoprivrede, trgovine, industrije, šuma, rudnika, grañevina, socijalne politike i narodnoga zdravlja, fizičkoga vaspitanja, pravde, prosvete i unutrašnje uprave. Banovina Hrvatska ostaje nadležna za sve poslove koji po sada važećim propisima spadaju u nadležnost banovina. (2)Svi ostali poslovi ostaju u nadležnosti organa državnih vlasti na celoj državnoj teritoriji. (3)Isto tako ostaju u nadležnosti državnih vlasti i poslovi koji su od osobitog značaja po opšte interese države, kao što su: 1-Staranje o državnoj bezbednosti, suzbijanje antidržavne I razorne propagande, vršenje policijske obaveštajne službe I osiguranja javnog reda i mira; 2-Državljanstvo; za davanje državljanstva nadležna je Banovina, osim davanja državljanstva izuzetnim putem i oduzimanja državljanstva; 3-Rudarsko zakonodavstvo i državna rudarska preduzeća. Pri davanju rudarskih koncesija koje interesuju narodnu odbranu, postupaće Banovina sporazumno sa vojnom upravom. Ako ne bi došlo do sporazuma odlučuje Ministarski savet; 4-Izgradnja i održavanje državnih saobraćajnih sredstava I ostalih državnih objekata; 5-Poslovi vera; 6-Meñunarodni pravni saobraćaj, s tim da se pravna pomoć u vanparničnim stvarima vrši direktno preko sudova; 7-Spoljna trgovina kao i trgovina izmeñu Banovine i ostalih delova Države(jedinstvo carinskog i trgovinskog područja); 8-Zakonodavstvo o merama i tegovima, o zaštiti industrijske svojine, o poslovima privatnog osiguranja i osiguravajućim društvima; 9-Menično pravo, čekovno pravo, trgovačko pravo, stečajno pravo, obligaciono pravo, pomorsko pravo, autorsko pravo; 10-Propisivanje kazni za povredu propisa o predmetima iz nadležnosti Države; 11.-Postavljanje putem zakona osnovnih načela prosvetne politike, kao i osnovnih načela o lokalnim samoupravama; 12.-Opšta načela radničkog prava i osiguranja, kao i opšta načela vodnog prava; (4)U cilju osiguranja narodne odbrane obezbediće se vojnoj upravi potreban uticaj u oblasti proizvodnje i saobraćaja; (5)Ministarski savet može prenositi i druge poslove sa državnih vlasti i ustanova u nadležnost Banovine Hrvatske. Čl. 3 (1)Banovini Hrvatskoj, da bi mogla uspešno svršavati poslove svoje nadležnosti, ima se obezbediti potrebna finansijska samostalnost. Ona se sastoji u samostalnom prikupljanju odreñenih prihoda i izvršenju rashoda predviñenih budžetom Banovine. (2)Koji će izvori, oblici i vrste prihoda pripasti u nadležnost Banovine Hrvatske,odrediće se posebnom Uredbom. (3)Isto tako posebnim uredbama rešiće se i pitanje pripadnosti I podele državnih fondova,imovine i dugova. Čl.2

246 246 (4)Sa prenosom poslova iz nadležnosti Države u nadležnost Banovine preneće se u nadležnost Banovine i odgovarajući krediti, predviñeti u državnom budžetu za 1939/40. Godinu. (5)Za izvršenje ovako prenetih kredita pripada Banu potpuno naredbodavno pravo. (6)Ukoliko predviñeni krediti u državnom budžetu za 1939/40. godinu za Banovinu Hrvatsku ne budu dovoljni, odobravaće se naknadni krediti. III. Organizacija vlasti u Banovini Hrvatskoj Čl.4 (1) Zakonodavnu vlast u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrše Kralj i Sabor zajednički. (2) Upravnu vlast u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrši Kralj preko Bana. (3) Sudsku vlast u Banovini Hrvatskoj vrše sudovi.njihove presude I rešenja izriču se i izvršuju u ime Kralja na osnovu zakona. Čl. 5 Svaki pismeni čin Kraljevske vlasti u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske premapotpisuje Ban i snosi odgovornost za isti. Čl. 6 (1) Sabor sastavljaju zastupnici, koje narod slobodno bira opštim, jednakim, neposrednim i tajnim glasanjem, sa pretstavništvom manjina. (2) Prvi izborni red, ustrojstvo i poslonik Sabora propisaće se Kraljevom Uredbom. Izborni red i ustrojstvo Sabora mogu se menjati banovinskim zakonom, a poslovnik rezolucijom Sabora. (3) Narodni zastupnici uživaju imunitetsko pravo. Čl. 7 (1) Sabor se saziva Kraljevim Ukazom i zaseda u Zagrebu. (2)Kralj ima pravo da raspusti Sabor, ali Ukaz o raspuštanju mora sadržavati naredbu za nove izbore i za novi saziv Sabora. Ukaz o raspuštanju Sabora premapotpisuje Ban. Čl. 8 (1) Kralj imenuje i razrešava Bana ukazom, koji premapotpisuje novoimenovani Ban. (2) Pre stupanja na dužnost Ban polaže zakletvu na vernost Kralju i poštovanje zakonitosti.

247 247 Čl. 9 (1)Do donošenja banovinskog zakona o krivičnoj odgovornosti Bana, shodno će se primenjivati propisi o Ministarskoj odgovornosti, s tim da Bana umesto Narodne skupštine optužuje Sabor, a sudi mu poseban Banovinski sud, koji sačinjavaju tri većnika Stola sedmorice Odeljenja A, i tri sudije Upravnog suda u Zagrebu, pod pretsedništvom pretsednika Stola sedmorice Odeljenja A.Pomenute članove i potrebne zamenike biraju dotična tela svake godine. (2) Za štete, koje Ban učini grañanima nezakonitim vršenjem službe odgovara Banovina a Ban Banovini. Čl.10 (1)Ban rešava konačno u svim pitanjima svoje nadležnosti i protiv njegovih akata dopuštena su pravna sredstva, pod zakonskim uslovima, samo na upravne i redovne sudove. (2)Sve odluke o službenim odnosima banovinskih službenika donosi Ban. To važi i za službenike koji su na državnom budžetu a vrše poslove iz nadležnosti Banovine.Sudije Kasacionog suda. Apelacionih sudova, Upravnog suda, Računskog suda i Okružnih sudova, kao i činovnici prve, druge i treće položajne grupe, postavljaju se i unapreñuju Kraljevim Ukazom. (3) Celokupna policijska služba na čitavom području Banovine potčinjena je Banu. Čl. 11 (1)Administrativne sporove u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske rešava Upravni sud u Zagrebu konačno. Na upravni sud u Zagrebu prelaze, u pogledu istih stvari, sve one nadležnosti Državnog saveta, koje su mu odreñene posebnim propisima. (2)Pretsednik Ministarskog saveta, odnosno od njega ovlašćeni organ, može podneti u zakonskom roku tužbu na Upravni sud u Zagrebu, kad smatra, da je aktom Bana ili koje druge vlasti Banovine, koja je predmet rešila konačno, povreñen državni ili banovinski zakon na štetu opštih državnih interesa. (3)Računsku kontrolu u svim stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrši samostalno i konačno posebni Računski sud. Čl. 12

248 248 Ustrojstvo Vlasti Banovine, reorganizacija Upravnog suda I ustrojstvo računske kontrole propisaće se Kraljevim uredbama, koje će se podneti na ozaokonjenje Saboru, čim se on sastane. IV Upravni sud i nadzor Čl.13 (1) Za ocenu ustavnosti zakona i sporove o nadležnosti izmeñu Države i Banovine Hrvatske nadležan je Ustavni sud. (2)Ustrojstvo i postupak ovoga Suda propisaće se Kraljevom uredbom. Čl. 14 U onim stvarima u kojima je Država nadležna samo za donošenje zakona može centralna vlast izdavati opšta uputstva Banovini za primenu tih zakona. U cilju nadzora nad izvršenjem tih zakona od strane banovinskih organa može centralna vlast slati svoje organe Vlasti Banovine, a s njenim pristankom i nižim vlastima.banovinske vlasti dužne su na zahtev centralne vlasti ukloniti nepravilnosti učinjene u primeni državnih zakona.u slučaju neslaganja može kako Država tako i Banovina zatražiti rešenje Ustavnog suda. V Z a v r š n e o d r e d b e Čl. 15. (1)Ovlašćuje se Ministarski savet da odmah donese potrebne propise I preduzme sve potrebne mere za izvršenje ove uredbe. (2) One odredbe za izvršenje ove uredbe kojima se menjaju i ukidaju postojeći zakoni, doneće se Kraljevim uredbama. (3) Ostaju na snazi svi postojeći propisi dok se nadležnim putem ne izmene. (4)Do dana sastanka Sabora Kralj može izdavati uredbe o predmetima iz nadležnosti Banovine Hrvatske. Ove se uredbe imaju naknadno podneti na saglasnost Saboru. (5)Ovlašćuje se Ban da naredbama odredi sve što je potrebno za sprovoñenje uredaba donetih po prethodnim stavovima ovoga člana. Čl. 16

249 249 Ova uredba dobija obaveznu snagu danom obnarodovanja u Službenim novinama. 26 avgusta 1939 godine Brdo ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: 6 Στο όνοµα της Αυτού Μεγαλειότητας Πέτρου Β, βασιλέα της Γιουγκοσλαβίας, µε τη χάρη του Θεού και µε τη θέληση του Λαού, οι αντιβασιλείς συντάσσουν το παρόν διάταγµα σχετικό µε την Μπανόβινα της Κροατίας, βάσει του άρθρου 116 του Συντάγµατος, µε στόχο την εξασφάλιση της συµµετοχής των Κροατών στον εθνικό βίο και εποµένως τη διασφάλιση του δηµόσιου συµφέροντος. Ι. ηµιουργία της Μπανόβινας της Κροατίας Άρθρο 1. Οι µπανόβινες του Σαύα (Savska Banovina) και της ακτής (Primorska Banovina) και οι περιοχές Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko, Gradačac, Derventa, Travnik και Fojnica θα ενωθούν σε µία µπανόβινα που θα ονοµάζεται Κροατική Μπανόβινα. Η έδρα της Μπανόβινας θα είναι το Ζάγκρεµπ. ΙΙ. Μεταβίβαση αρµοδιοτήτων στην Μπανόβινα της Κροατίας Άρθρο 2. (1)Οι ακόλουθοι τοµείς θα µετατεθούν στη δικαιοδοσία της Κροατικής Μπανόβινας: Γεωργίας, Εµπορίου και Βιοµηχανίας, ασών και Ορυχείων, ηµοσίων Έργων, Κοινωνικής Πρόνοιας και ηµόσιας Υγείας, Αθλητισµού, ικαιοσύνης, 6 Η µετάφραση του κειµένου στηρίχθηκε σε µεγάλο βαθµό στην αγγλική µετάφραση που παραθέτει ο Branko M. Pešelj, Serbo-Croatian Agreement of 1939 and American Foreign Policy, Journal of Croatian Studies 11-12( ), σσ

250 250 ηµόσιας Παιδείας και Εσωτερικής ιοίκησης. Η Κροατική Μπανόβινα διατηρεί τη δικαιοδοσία της σε θέµατα τα οποία, σύµφωνα µε τις διατάξεις που βρίσκονται τώρα σε ισχύ, εµπίπτουν στην αρµοδιότητα των µπανοβίνων. (2)Όλοι οι υπόλοιποι τοµείς παραµένουν στα πλαίσια της αρµοδιότητας των κρατικών οργάνων σε ολόκληρο το κράτος. (3)Κατά τον ίδιο τρόπο, ζητήµατα ιδιαίτερης σηµασίας για τα γενικά συµφέροντα του Κράτους παραµένουν στη δικαιοδοσία του Κράτους όπως: 1.Ζητήµατα που αφορούν την κρατική ασφάλεια, τη δράση εναντίον αντικρατικής και ανατρεπτικής προπαγάνδας, τη δραστηριότητα αστυνόµευσης και συλλογής πληροφοριών για σκοπούς που σχετίζονται µε τη διασφάλιση της δηµόσιας ειρήνης και τάξης. 2.Ιθαγένεια. Η Μπανόβινα θα είναι αρµόδια όσον αφορά τη χορήγηση ιθαγένειας εκτός από την παροχή ή την αφαίρεση της ιθαγένειας που ορίζονται από διατάξεις που χρήζουν ιδιαίτερης διαδικασίας. 3.Νοµοθεσία σχετικά µε τα ορυχεία, κρατικές επιχειρήσεις ορυχείων.όλα τα δικαιώµατα εκµετάλλευσης ορυχείων που είναι σηµαντικά για την εθνική άµυνα θα δοθούν από την Μπανόβινα µετά από συµφωνία µε τη στρατιωτική διοίκηση.σε περίπτωση που ανακύψει διαφωνία, τέτοιου είδους θέµατα θα διευθετούνται από το Υπουργικό Συµβούλιο. 4.Κατασκευή και συντήρηση των κρατικών µέσων επικοινωνίας και άλλης κρατικής ιδιοκτησίας. 5.Ζητήµατα που αφορούν τη θρησκεία. 6. ιεθνείς νοµικές σχέσεις µε την προϋπόθεση ότι θα παρέχεται άµεσα νοµική στήριξη από τα δικαστήρια σε θέµατα µη επίδικα. 7. Εξωτερικό εµπόριο, όπως επίσης εµπόριο µεταξύ της µπανόβινας και άλλων τµηµάτων του Κράτους. 8. ικαιοδοσία όσον αφορά τα µέτρα και σταθµά και την προστασία της βιοµηχανικής ιδιοκτησίας, την ιδιωτική ασφάλιση και τις ασφαλιστικές εταιρείες. 9.Νόµοι που αφορούν τις συναλλαγµατικές, τις επιταγές, εµπορικό δίκαιο, ναυτικό δίκαιο και νοµοθεσία σχετική µε την πνευµατική ιδιοκτησία. 10.Προσδιορισµός των ποινών για παραβίαση των διατάξεων σχετικών µε ζητήµατα που βρίσκονται στη δικαιοδοσία του Κράτους. 11.Νοµοθετική διατύπωση των θεµελιωδών αρχών της εκπαιδευτικής πολιτικής, όπως επίσης των βασικών αρχών που αφορούν τις τοπικές αυτονοµίες. 12.Γενικές αρχές εργατικής νοµοθεσίας και ασφάλειας, όπως επίσης γενικές αρχές της ναυτικής νοµοθεσίας. (4)Για τη διασφάλιση της εθνικής άµυνας η στρατιωτική διοίκηση θα ασκήσει την απαραίτητη επιρροή της στον τοµέα της παραγωγής και των συγκοινωνιών. (5)Το Υπουργικό Συµβούλιο µπορεί να µεταβιβάσει άλλες αρµοδιότητες από τα κεντρικά κρατικά όργανα και τους θεσµούς στη δικαιοδοσία της Μπανόβινας της Κροατίας. Άρθρο 3. (1)Η Μπανόβινα της Κροατίας θα έχει την απαραίτητη οικονοµική αυτονοµία, προκειµένου να διεκπεραιώσει επιτυχώς τις υποθέσεις της. Αυτή η αυτονοµία θα συνίσταται στην ανεξάρτητη συλλογή των προβλεπόµενων εσόδων και στην πληρωµή των εξόδων που προβλέπονται από τον προϋπολογισµό της Μπανόβινας.

251 251 (2)Με ειδικό διάταγµα θα καθοριστούν οι πηγές, τα όρια και η φύση των εσόδων που θα εµπίπτουν στην αρµοδιότητα της Κροατικής Μπανόβινας. (3)Κατά τον ίδιο τρόπο θα διευθετηθούν, µε ειδικά διατάγµατα, ζητήµατα κατοχής και διανοµής των κρατικών αποθεµάτων, της κρατικής περιουσίας και των χρεών. (4)Μαζί µε τη µεταβίβαση αρµοδιοτήτων από τη δικαιοδοσία του Κράτους στη δικαιοδοσία της Μπανόβινας, θα µεταβιβαστούν και οι αντίστοιχες πιστώσεις που προβλέπονται στον προϋπολογισµό για το χρονικό διάστηµα (5)Ο Μπάνος θα εξουσιοδοτηθεί πλήρως να δίνει εντολές για τη δαπάνη των πιστώσεων που έχουν µεταβιβαστεί. (6)Στο βαθµό που οι πιστώσεις τις οποίες προβλέπει ο κρατικός προϋπολογισµός δεν επαρκούν για την Κροατική Μπανόβινα, θα παραχωρηθούν πρόσθετες πιστώσεις. ΙΙΙ Οργάνωση της εξουσίας στην Μπανόβινα της Κροατίας Άρθρο 4. (1) Η νοµοθετική εξουσία σε ζητήµατα που εµπίπτουν στην αρµοδιότητα της Μπανόβινας της Κροατίας θα ασκείται από το Βασιλιά και τη Βουλή(Κροατική Βουλή). (2) Η εκτελεστική εξουσία θα ασκείται από το Βασιλιά µέσω του Μπάνου. (3) Τα δικαστήρια θα ασκούν τη δικαστική εξουσία στην Κροατική Μπανόβινα. Οι ετυµηγορίες τους και οι αποφάσεις τους θα εκδίδονται και θα εκτελούνται στο όνοµα του Βασιλιά σύµφωνα µε τους νόµους. Άρθρο 5. Κάθε γραπτή πράξη της βασιλικής κυβέρνησης σχετικά µε θέµατα που εµπίπτουν στη δικαιοδοσία της Κροατικής Μπανόβινας θα συνυπογράφεται από τον Μπάνο, ο οποίος θα φέρει την ευθύνη για αυτές. Άρθρο 6. (1)Η Βουλή θα αποτελείται από εκπροσώπους, οι οποίοι εκλέγονται ελεύθερα από το λαό µε γενικές, ίσες, άµεσες και µυστικές εκλογές µε την εκπροσώπηση και µειονοτήτων. (2)Η πρώτη εκλογική διαδικασία, η οργάνωση και η λειτουργία της Βουλής θα οριστούν µε βασιλικό διάταγµα. Η εκλογική διαδικασία και η οργάνωση της Βουλής µπορούν να τροποποιηθούν µε νόµο από την Μπανόβινα, ενώ η λειτουργία µε ψήφισµα της Βουλής. (3)Οι βουλευτές θα έχουν το δικαίωµα της ασυλίας. Άρθρο 7. (1) Η Βουλή θα συγκληθεί στο Ζάγκρεµπ µε βασιλικό διάταγµα. (2) Ο Βασιλιάς έχει το δικαίωµα να διαλύσει τη Βουλή, αλλά το σχετικό διάταγµα πρέπει να περιέχει εντολή για νέες εκλογές και για τη

252 252 σύγκληση νέας Βουλής. Το διάταγµα για τη διάλυση της Βουλής θα προσυπογράφεται από τον Μπάνο. Άρθρο 8. (1) Ο Βασιλιάς θα διορίζει και θα παύει τον Μπάνο µε διάταγµα, το οποίο θα συνυπογράφει ο νέος Μπάνος. (2) Προτού αναλάβει τα καθήκοντά του, ο Μπάνος θα ορκίζεται αφοσίωση στο Βασιλιά και θα δεσµεύεται ότι θα σέβεται τους νόµους. Άρθρο 9. (1)Εν αναµονή της έκδοσης νόµου της Μπανόβινας σχετικά µε την ποινική ευθύνη του Μπάνου, θα εφαρµοστούν οι διατάξεις οι σχετικές µε την ευθύνη των υπουργών, µε την προϋπόθεση ότι θα τον καταγγείλει η Κροατική Βουλή και όχι η Εθνική Βουλή και ότι θα εµφανιστεί µπροστά σε ειδικό δικαστήριο της Μπανόβινας αποτελούµενο από τρία µέλη του ικαστηρίου των Επτά(Ανώτατο ικαστήριο της Κροατίας) και από τρεις δικαστές του ικαστηρίου του Ζάγκρεµπ µε επικεφαλής τον Πρόεδρο του Ανωτάτου ικαστηρίου της Κροατίας.Τα προαναφερθέντα µέλη και οι αντικαταστάτες τους θα εκλέγονται κάθε χρόνο από αυτά τα δύο σώµατα. (2) Η Μπανόβινα θα είναι υπεύθυνη για ζηµιές που θα έχουν προκληθεί στους πολίτες εξαιτίας παράνοµων δραστηριοτήτων του Μπάνου κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του και ο τελευταίος θα είναι υπεύθυνος απέναντι στην Μπανόβινα. Άρθρο 10. (1) Οι αποφάσεις του Μπάνου σε θέµατα που εµπίπτουν στη δικαιοδοσία του θα είναι οριστικές. Ενστάσεις εναντίον των πράξεών του µπορούν να υποβληθούν νοµικά µόνο µέσω διοικητικών και τακτικών δικαστηρίων. (2) Όλες οι αποφάσεις που αφορούν τις επίσηµες σχέσεις των αξιωµατούχων της Μπανόβινας θα λαµβάνονται από τον Μπάνο. Αυτό θα ισχύει κατά τον ίδιο τρόπο και για τους αξιωµατούχους οι οποίοι πληρώνονται από τον κρατικό προϋπολογισµό, αλλά δραστηριοποιούνται σε ζητήµατα που εµπίπτουν στη δικαιοδοσία της Μπανόβινας. Οι δικαστές των Εφετείων, του ιοικητικού ικαστηρίου, των τοπικών δικαστηρίων καθώς και οι αξιωµατούχοι των δικαστηρίων πρώτου, δευτέρου και τρίτου βαθµού θα τοποθετούνται και θα προάγονται µε βασιλικό διάταγµα. (3) Το σύνολο της αστυνοµίας στην επικράτεια της µπανόβινας θα είναι υπό τις διαταγές του Μπάνου. Άρθρο 11. (1) ιοικητικές διαφορές σε θέµατα που εντάσσονται στα πλαίσια των αρµοδιοτήτων της Κροατικής Μπανόβινας θα διευθετούνται από το ιοικητικό ικαστήριο του Ζάγκρεµπ. Με αυτήν την έννοια, θα µεταβιβαστούν στο προαναφερθέν δικαστήριο όλες εκείνες οι αρµοδιότητες του Κρατικού Συµβουλίου, οι οποίες έχουν καθοριστεί µε ειδικές διατάξεις. (2) Ο πρόεδρος του Υπουργικού Συµβουλίου ή ο εξουσιοδοτηµένος εκπρόσωπός του µπορεί, µέσα στα νοµικά χρονικά όρια, να κάνει καταγγελία στο διοικητικό δικαστήριο, ως έσχατη λύση, σε περίπτωση που

253 253 θεωρεί πως η δράση του Μπάνου ή κάποιου άλλου αξιωµατούχου της Μπανόβινας έχει παραβιάσει κάποιο νόµο του Κράτους ή της Μπανόβινας εις βάρος των γενικών συµφερόντων του Κράτους. (3) Ανεξάρτητος και οριστικός οικονοµικός έλεγχος σε όλους τους τοµείς της αρµοδιότητας της Μπανόβινας της Κροατίας θα ασκείται από ένα ειδικό οικονοµικό δικαστήριο. Άρθρο 12. Η αναδιοργάνωση του ιοικητικού ικαστηρίου και η οργάνωση του Οικονοµικού Ελέγχου θα καθοριστούν µε βασιλικά διατάγµατα, τα οποία θα υποβληθούν στην Κροατική Βουλή για επικύρωση, αφότου η τελευταία συγκληθεί. ΙV Συνταγµατικό ικαστήριο και Έλεγχος Άρθρο 13. (1) Το Συνταγµατικό ικαστήριο θα είναι αρµόδιο να αποφασίσει για τη συνταγµατικότητα ενός νόµου και να διευθετεί διαφορές ανάµεσα στο Κράτος και στην Μπανόβινα της Κροατίας σχετικά µε θέµατα αρµοδιοτήτων. (2) Η οργάνωση αυτού του ικαστηρίου και η λειτουργία του θα καθοριστούν µε βασιλικό διάταγµα. Άρθρο 14. Σε όλα τα ζητήµατα όπου η δικαιοδοσία του Κράτους περιορίζεται µόνο στην έκδοση νόµων, η κεντρική αρχή θα είναι επίσης εξουσιοδοτηµένη να δίνει γενικές οδηγίες στην Μπανόβινα σχετικά µε την εφαρµογή των προαναφερθέντων νόµων. Προκειµένου να ελεγχθεί η εφαρµογή αυτών των νόµων, η κεντρική κρατική αρχή µπορεί να στείλει τον εκπρόσωπό της στις αρχές της µπανόβινας και, µε την έγκριση της τελευταίας, να στείλει τους εκπροσώπους της ακόµη και στα κατώτατα όργανα. Οι αρχές της Μπανόβινας πρέπει, κατόπιν αιτήµατος της κεντρικής εξουσίας, να διορθώνουν ατέλειες στην εφαρµογή των νόµων του Κράτους. Σε περίπτωση διαφωνίας, και το Κράτος και η Μπανόβινα µπορούν να ζητήσουν να αποφασίσει το Συνταγµατικό ικαστήριο. V. Τελικές ρυθµίσεις (1)Το Υπουργικό Συµβούλιο θα είναι εξουσιοδοτηµένο να δώσει αµέσως τις απαραίτητες διαταγές και να λάβει τα απαραίτητα µέτρα, προκειµένου να εφαρµόσει αυτό το ιάταγµα.

254 254 (2)Όλες οι διατάξεις οι σχετικές µε την εφαρµογή αυτού του ιατάγµατος, οι οποίες βελτιώνουν ή καταργούν τους υπάρχοντες νόµους, θα θεσπιστούν µε Βασιλικό ιάταγµα. (3)Όλες οι υπάρχουσες διατάξεις θα παραµείνουν σε ισχύ µέχρι τη χρονική περίοδο που θα τροποποιηθούν νοµικά. (4)Μέχρι τη σύγκληση της Βουλής ο Βασιλιάς µπορεί να εκδώσει διατάγµατα σχετικά µε ζητήµατα που εµπίπτουν στην αρµοδιότητα της Κροατικής Μπανόβινας. Αυτά τα διατάγµατα συνεπώς θα υποβληθούν στη Βουλή για έγκριση. (5)Ο Μπάνος θα είναι εξουσιοδοτηµένος να δώσει οδηγίες για την εφαρµογή των διατάξεων που τέθηκαν στις προηγούµενες παραγράφους αυτού του άρθρου. Άρθρο 16. Αυτό το ιάταγµα τίθεται σε ισχύ κατά την ηµέρα δηµοσίευσής του στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως. Βrdo, Aύγουστος 26, 1939.

255 255 Αρ. 6 Χάρτης 1:Οι ιστορικές περιοχές του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων: Η Σερβία(µαζί µε τις κτήσεις των ετών , οι οποίες κάλυπταν τα εδάφη του Κοσόβου και τµήµατος της Μακεδονίας), το Μαυροβούνιο, η αλµατία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Κροατία- Σλαβονία, η Βοϊβοδίνα και οι επαρχίες της Καρινθίας, Ιστρίας, Καρνιόλης και Στυρίας. Πηγή: Džaja, Die politische Realität des Jugoslawismus,σ.304.

256 256 Αρ.7 Χάρτης 2: Η διοικητική διαίρεση του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων(έτος 1922) σε 33 περιοχές(oblasti) Πηγή: Jakir, Dalmatien, σ.458.

257 257 Αρ.8 Χάρτης 3: Η διοικητική διαίρεση του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας σε εννέα µπανόβινες(1929) Πηγή: Jakir, Dalmatien, σ.459

258 258 Αρ.9 Χάρτης 4: Τα σύνορα της Κροατικής Μπανόβινας µετά τη Συµφωνία της 26 ης Αυγούστου 1939 Πηγή: Jakir, Dalmatien,σ.461