ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ [ 9 ]

Transcript

1

2 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Με τον παρόντα τόµο δίδονται στη δηµοσιότητα συγκεντρωµένα τα κείµενα για τη ζωή και τις ιδέες επτά κορυφαίων φιλοσόφων, τα οποία παρουσιάστηκαν σε θεατρική µορφή από τη σκηνή Νίκος Σκαλκώτας του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, στο πλαίσιο του προγράµµατος Megaron Plus, υπό τον γενικό τίτλο «Η Φιλοσοφία στη Σκηνή». Ο στόχος των εν λόγω παραστάσεων ήταν να υποδειχθεί ένας νέος τρόπος διδασκαλίας της φιλοσοφίας, µέσω του οποίου η τελευταία αυτή, χωρίς να υποβαθµιστεί ή να παραχαραχθεί η ση- µασία όσων εκτυλίχθηκαν κατά την εξέλιξή της, να µπορεί να γίνει προσιτή και, ακόµη παραπέρα, ελκυστική στους πολλούς. Γιατί πρέπει, επιτέλους, να το καταλάβοµε πως η φιλοσοφία, καθόσον αναφέρεται στον τρόπο που εµείς οι ίδιοι σκεφτόµαστε και συµπεριφερόµαστε, είναι υπόθεση όλων µας, µια λαϊκή ενασχόληση. Αν, παρόλα αυτά, συµβαίνει συχνά σε τέτοιο βαθµό, µάλιστα, που να θεωρείται πλέον κανόνας η φιλοσοφία να εµφανίζεται ανοίκεια και στρυφνή έτσι, ώστε η κατανόησή της να θεωρείται προνόµιο ενός εξαιρετικά περιορισµένου αριθµού από εµάς, δήθεν εκλεκτών, δεν φταίει για τούτο η φιλοσοφία, αλλά οι δάσκαλοί της, που δεν φροντίζουν να µιλάνε καθαρά. Την άποψη ότι η φιλοσοφία µπορεί να µας αγκαλιάσει όλους και όλοι µας άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο να βρούµε στους κόλπους της διεξόδους στους προβληµατισµούς µας σχετικά µε ό,τι µας αφορά, ενίσχυσε η υποδοχή των παραστάσεων από το µέγα πλήθος που συνέρευσε στο Μέ- [ 9 ]

3 ΘΕΟ ΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ ñ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ γαρο Μουσικής Αθηνών, για να τις παρακολουθήσει. Αυτή, άλλωστε, η εντυπωσιακή εκ µέρους του κόσµου ανταπόκριση ήταν και το κίνητρο για την έκδοση του µετά χείρας τόµου. Θα ήθελα και από τη θέση αυτή να ευχαριστήσω τον κύριο Γιάννη Μάνο, υπεύθυνο του προγράµµατος του Megaron Plus, ο οποίος, µη ορρωδώντας µπροστά στον κίνδυνο που έκρυβε το εγχείρηµα, ανταποκρίθηκε µε σπάνια ευαισθησία στην πρωτοβουλία µου να παρουσιαστούν στη σκηνή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών η δράση και οι αντιλήψεις ορισµένων από τους φιλοσόφους εκείνους που άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους στην ιστορία του πνεύ- µατος. Ακόµη αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τον Πρύτανη του Πανεπιστηµίου Aθηνών Kαθηγητή κύριο Xρήστο Kίττα και τον Γεν. Γραµµατέα του Πανεπιστηµίου Aθηνών Aναπλ. Kαθηγητή κύριο Παναγιώτη Kοντό για τη βοήθεια που µου προσέφεραν από την πλευρά του Πανεπιστηµίου για το ανέβασµα των παραστάσεων, καθώς επίσης και τον συνεργάτη µου κύριο Ευάγγελο Πρωτοπαπαδάκη για την ουσιαστική συµβολή του τόσο στο όλο εγχείρηµα γενικώς, όσο και, ειδικώς, στην έκδοση του παρόντος τόµου. Θεοδόσης Πελεγρίνης [ 10 ]

4 ΘΑΛΗΣ

5 ΘΕΟ ΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ ñ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Εφευρέτης της φιλοσοφίας η οποία σε σχέση µε άλλους τοµείς του πολιτισµού, όπως η θρησκεία ή η τέχνη, µπήκε αργά στην ιστορία του πνεύµατος, κάπου τον 6ο αιώνα π.χ. είναι ο Θαλής από τη Μίλητο της Μικράς Ασίας, που γεννήθηκε γύρω στα 624 π.χ. και πέθανε περί το 546 π.χ. Ήταν ο πρώτος στοχαστής που του δηµιουργήθηκε η περιέργεια 1 να δει ποια θα µπορούσε να είναι η αρχή του κόσµου, ποιο είναι το στοιχείο εκείνο από το οποίο δηµιουργήθηκαν τα πάντα. Βέβαια, και πριν από τον Θαλή οι άνθρωποι προσπάθησαν να εξηγήσουν πώς δηµιουργήθηκε ο κόσµος. Στους κόλπους της θρησκείας και της µυθολογίας υπάρχουν περιγραφές που λένε από πού ξεκίνησαν όλα. Ο Θαλής, όµως, επιχείρησε να ικανοποιήσει την περιέργειά του υιοθετώντας έναν νέο τρόπο προσέγγισης, διαφορετικό από τη θρησκεία και τη µυθολογία. Κι ο νέος αυτός τρόπος προσέγγισης των πραγµάτων, που εισηγήθηκε, είναι η φιλοσοφία, η οποία βασίζεται στη λογική και την παρατήρηση. Ακολουθώντας τη φιλοσοφία, λοιπόν, ο Θαλής οδηγήθηκε στο συ- µπέρασµα ότι αρχή των πάντων είναι το νερό, πράγµα που δικαιολογεί και τον ισχυρισµό του ότι η γη στηρίζεται στο νερό 2. Με την επισήµανσή του αυτή σχετικά µε το νερό ικανοποίησε την περιέργειά του ως προς το ποιο θα µπορούσε να είναι το στοιχείο από το οποίο δηµιουργήθηκε ο κόσµος. Η περιέργεια, όµως, παρακίνησε τον Θαλή να σκεφτεί κι άλλα πράγµατα, όπως ότι ο µαγνήτης έχει ψυχή και, ως εκ τούτου, µπορεί να συµπεριφέρεται όπως [ 12 ]

6 Θ Α Λ Η Σ εµείς οι άνθρωποι. Η άποψη αυτή δεν είναι τόσο εξωπραγµατική όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται, αν σκεφτούµε ότι σήµερα πολλοί επιστήµονες διατείνονται ότι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές οι οποίοι, για την κοινή γνώµη, όπως οι µαγνήτες, δεν µπορούν να εξισωθούν µε τους ανθρώπους διαθέτουν ψυχή και, κατ επέκταση, έχουν την ικανότητα να προβαίνουν σε ανάλογες προς τις δικές µας νοητικού και συναισθηµατικού χαρακτήρα ενέργειες 3. Ο Θαλής πέτυχε στη ζωή του κι άλλα εντυπωσιακά πράγµατα. Εισήγαγε στην Ελλάδα τη γεωµετρία την οποία εµπνεύστηκε από τις πρακτικές γνώσεις των Αιγυπτίων, στη χώρα των οποίων πήγε για να διευρύνει τον ορίζοντα του νου του και ανακάλυψε τον ηλεκτρισµό. Η αφοσίωσή του στην έρευνα, ωστόσο, προκειµένου να ικανοποιήσει την περιέργειά του, προκαλούσε στον περίγυρό του τη θυµηδία και τη χλεύη. Λένε 4 πως κάποτε, καθώς, περπατώντας, κοιτούσε πάνω προς τον ουρανό για να µελετήσει τις κινήσεις των άστρων, σκόνταψε σε ένα πηγάδι και κινδύνεψε να πέσει µέσα. Μια υπηρέτρια από τη Θράκη, η οποία έτυχε να βρίσκεται εκεί, τον ειρωνεύτηκε που έψαχνε να βρει τι συµβαίνει στον ουρανό, ενώ δεν µπορούσε να δει τι γίνεται µπροστά στα πόδια του. Τον κορόιδευαν, επίσης, για τη φτώχεια του. Στους επικριτές του που τον χλεύαζαν διότι ήταν φτωχός και αδιαφορούσε για τα πιο προφανή πράγµατα απάντησε αποστοµωτικά. Κάποια χρονιά που κανείς δεν υπολόγιζε ότι τα ελαιόδεντρα θα είχαν µεγάλη καρποφορία, αυτός χάρη στις αστρολογικές παρατηρήσεις του πρόβλεψε το αντίθετο, φροντίζοντας, παράλληλα, να καπαρώσει όλα τα ελαιοτριβεία της περιοχής. Όταν, λοιπόν, επιβεβαιώθηκαν οι προβλέψεις του και όλοι οι συµπολίτες του έτρεχαν σαν τρελοί να βρουν ελαιοτριβεία για να βγάλουν λάδι, αυτός, εκµεταλλευόµενος την ανάγκη τους, τους τα νοίκιασε σε πολύ υψηλή τιµή, γεγονός που του απέφερε πολλά χρήµατα. Αν, λοιπόν, οι φιλόσοφοι, θέλησε να δείξει ο Θαλής µε την ενέργειά του, δεν ενδιαφέρονται για τα καθηµερινά και τα προφανή και αδιαφορούν για τον πλούτο, δεν είναι γιατί είναι ανίκανοι, αλλά γιατί, απλώς, έχουν άλλο στόχο να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του πνεύµατός των, τις οποίες τους δηµιουργεί η περιέργειά των. [ 13 ]

7 ΘΕΟ ΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ ñ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ 1. Η περιέργεια αποτελεί, κατά τον Αριστοτέλη, την αιτία για να εµπλακεί κανείς στη φιλοσοφία: «Εξ αιτίας της περιέργειάς τους οι άνθρωποι, και τώρα αλλά και από την αρχή, άρχισαν να φιλοσοφούν», Αριστοτέλης, Μ.τ.φ b2. 2. «και ο Θαλής, ο πρωτεργάτης αυτής της µορφής φιλοσοφικής σκέψης, λέει πως είναι το νερό (άλλωστε, για το λόγο αυτό θεώρησε πως η γη επιπλέει στο νερό)», Αριστοτέλης, Μ.τ.φ b6-984a4. 3. Πελεγρίνης Θ., Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1998, σελ Πλάτων, Θεαίτητος 174a-b. [ 14 ]

8 Θ Α Λ Η Σ Πρόσωπα Μπάρµαν (µεσήλικας), Α και Β (πρωτοετείς φοιτητές) (Ο Α και ο Β, σε ένα µπαρ, όπου έχουν πάει για να γιορτάσουν την είσοδό τους στη Φιλοσοφική Σχολή. Είναι αργά. Έχουν µείνει µόνοι. Ο µπάρµαν τους φέρνει δύο σφηνάκια). ΜΠΑΡΜΑΝ: Αυτά, από µένα Α: Α, ευχαριστούµε ΜΠΑΡΜΑΝ: Κάτι πήρε το αυτί µου Περάσατε στη Φιλοσοφική ; Β: Ναι, σήµερα βγήκαν τα αποτελέσµατα και είπαµε να έλθοµε εδώ να γιορτάσοµε την επιτυχία µας. ΜΠΑΡΜΑΝ: Και πολύ καλά κάνατε. Α: Τι, που ήρθαµε εδώ ή που µπήκαµε στη Φιλοσοφική; ΜΠΑΡΜΑΝ: Και τα δυο, θα έλεγα [ 15 ]

9 ΘΕΟ ΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ ñ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ Β: Α, γιατί όταν ήταν να δηλώσοµε τη σχολή που θα δίναµε εξετάσεις, πολλοί µας λέγανε τι θέλετε να πάτε εκεί δεν έχει καµιά επαγγελµατική προοπτική χαµένος καιρός ΜΠΑΡΜΑΝ: Ναι, αυτό είναι σωστό, αλλά εξαρτάται και τι θέλεις στη ζωή σου. Α: Μα, θέλει κανείς να είναι άνεργος; Γιατί αυτό λένε: ότι η Φιλοσοφική βγάζει άνεργους. ΜΠΑΡΜΑΝ: Οπωσδήποτε είναι πολύ δύσκολο για έναν απόφοιτο της Φιλοσοφικής να βρει δουλειά στο αντικείµενό του Όχι, βέβαια, και ότι όλοι βγαίνουν άνεργοι Να, εγώ που µε βλέπετε, τη Φιλοσοφική Αθηνών τέλειωσα. Μετά πήγα για µεταπτυχιακά στην Αγγλία, όπου έκανα το διδακτορικό µου και ύστερα, όταν γύρισα στην Ελλάδα, εκλέχτηκα πρώτα υφηγητής και µετά καθηγητής σε περιφερειακό Πανεπιστήµιο. Αναγκάστηκα, όµως, για οικογενειακούς λόγους κάποια στιγµή να τα παρατήσω και να γυρίσω στην Αθήνα, όπου δούλεψα για αρκετά χρόνια σε φροντιστήρια και σε σχολείο µέχρι που κατέληξα εδώ, στο µπαρ. εν λέω η ζωή είναι δύσκολη Ειδικά σή- µερα που οι απαιτήσεις είναι πολύ µεγαλύτερες από όσο παλιά Αλλά δεν πρέπει να µας βάζει και από κάτω. Θα πρέπει κάποτε να κάνοµε κι αυτό που τραβάει η ψυχούλα µας εν νοµίζετε; Μπορεί οι άλλοι να µας βλέπουν, εµάς τους φιλοσόφους, σαν γραφικούς, αλλά τι πάει να πει αυτό: ότι η φιλοσοφία είναι περιττή και άχρηστη; Θα σας πω µια ιστορία, και θα καταλάβετε. Μια φορά κι ένα καιρό, πολύ παλιά, ήταν ένας φιλόσοφος που τον χλεύαζαν οι συµπολίτες του για τη φτώχεια του. Μια χρονιά, λοιπόν, που δεν υπήρχε καλή σοδειά ελιών και κανένας δεν υπολόγιζε ότι την άλλη χρονιά θα ήταν καλύτερα, πήγε και νοίκιασε σε πολύ χαµηλή τιµή όλα τα λιοτρίβια της περιοχής. Κι αυτό δεν το έκανε στα κουτουρού. Σύµφωνα µε τις αστρολογικές παρατηρήσεις του πρόβλεψε ότι η επόµενη χρονιά δεν θα ήταν σαν την προηγούµενη. Πράγµατι, το έτος που ακολούθησε η σοδειά των ελιών ήταν πλούσια, και όλοι έτρεχαν στον φιλόσοφο, για να του ζητή- [ 16 ]

10 Θ Α Λ Η Σ σουν κάποιο από τα λιοτρίβια. Κι αυτός, εκµεταλλευόµενος την ανάγκη τους, τους τα νοίκιαζε όσο ήθελε, µε αποτέλεσµα να βγάλει τα κέρατά του. Έδειξε έτσι, ο φιλόσοφος στους συµπολίτες του ότι, τελικά, η φιλοσοφία δεν είναι τόσο άχρηστη όσο ήθελαν να την παρουσιάσουν. Αν οι φιλόσοφοι µοιάζουν µε αργόσχολους και είναι φτωχοί, δεν είναι γιατί είναι ανίκανοι, αλλά γιατί ο στόχος τους είναι να ασκήσουν το µυαλό τους και όχι να αποκτήσουν χρήµατα Α: Και ποιος ήταν ο περί ου ο λόγος φιλόσοφος ; Ή µήπως πρόκειται για παραµύθι; ΜΠΑΡΜΑΝ: Όχι, όχι, η ιστορία είναι αληθινή Και ήρωάς της, ο Θαλής. Α: Ο Θαλής; ΜΠΑΡΜΑΝ: Ναι, ο Θαλής. Τον ξέρετε, φαντάζοµαι Β: Πώς, βέβαια. Ο δηµιουργός και αρχηγέτης της καθαρά επιστηµονικής και γνήσιας φιλοσοφικής θεώρησης του κόσµου, που έζησε µεταξύ του 6ου και του 5ου π.χ. αιώνα στην παραθαλάσσια Μίλητο, την αρχαιοελληνική αποικία της Μικράς Ασίας. Μµµ; ΜΠΑΡΜΑΝ: Ακριβώς! Γεννήθηκε και έζησε στα παράλια της Ιωνίας, όπου είχαν στραφεί οι Έλληνες για την ανεύρεση νέων οικονοµικών πόρων. Κι όπως όλοι οι άποικοι, έτσι κι αυτοί ήταν φορείς του θεωρητικού ελληνικού πνεύµατος στην καινούρια πατρίδα. Α: Ναι, αλλά οι άλλοι λαοί που ζούσαν ήδη στη Μίλητο είχαν διαφορετικές θεολογικές πεποιθήσεις, µυθολογικές δοξασίες, ιστορικά βιώµατα και κοινωνικές συµπεριφορές από τους Έλληνες. Έτσι δεν είναι; ΜΠΑΡΜΑΝ: Βέβαια, βέβαια Πέρα από αυτό, όµως, επειδή η Μίλητος ήδη [ 17 ]

11 ΘΕΟ ΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ ñ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ από τον 7ο π.χ. αιώνα είχε εξελιχθεί σε µεγάλο, ακµάζον εµπορικό κέντρο, δεχότανε πλήθος επισκεπτών από άλλους τόπους. Έµποροι και ναυτικοί κατέπλεαν εκεί, φέρνοντας µαζί µε τα προϊόντα τους και την πραµάτεια τους τις συνήθειές τους, τις εµπειρίες τους, τις πληροφορίες τους, τα ήθη και τα έθιµά τους Α: Μίλητος! Μια πολυπολιτιστική κοινωνία, µόλις στον 6ο αιώνα π.χ. Εντυπωσιακό. Φαντάζοµαι την αγορά τους! Τεράστια! Σαν το The Mall ένα πράγµα, ε; ΜΠΑΡΜΑΝ: Κι αν σ αυτό προσθέσεις ότι και οι ίδιοι οι κάτοικοι της Μιλήτου ταξίδευαν δια θαλάσσης µέχρι κάτω την Αίγυπτο, και δια ξηράς µέχρι πέρα την Περσία και την Ασσυρία, ε τότε, όπως αντιλαµβάνεσαι, το τοπίο γίνεται ακόµα πιο εντυπωσιακό. Και πολύ πιο ενδιαφέρον! Η ατµόσφαιρα αυτή θα πρέπει να υπήρξε καταλυτική για τους αποίκους. Β: Γιατί; Άλλαξαν θρησκεία; ΜΠΑΡΜΑΝ: Μπορεί. Αλλά πριν και ανεξάρτητα από αυτό θα τους γεννήθηκε εύλογα η απορία: ποιες από τις δοξασίες αυτές οι δικές των ή των γηγενών ήταν οι σωστές; Ήταν λογικό ο Θαλής να απορεί κατ αρχάς αν κάτι και, στη συνέχεια, τι από όσα είχαν υποπέσει στην αντίληψή του ήταν αληθινό, και να του γεννήθηκε η περιέργεια να δει µήπως η αλήθεια θα µπορούσε να βρίσκεται πέρα από όσα του είχαν µάθει. Α: Η αλήθεια, για ποιο πράγµα; ΜΠΑΡΜΑΝ: Μα για όλα Για το σύµπαν στο σύνολό του Για την αρχή του κόσµου Για το από πού ξεκίνησαν όλα αυτά που παρατηρούµε γύρω µας. Β: Τελικά, όµως, ποιες από όλες τις δοξασίες είναι η ακριβής; Ποιος απ όλους τους µύθους που εξηγούν τη δηµιουργία του κόσµου είναι ο σωστός; Πού βρίσκεται η αλήθεια; [ 18 ]

12 Θ Α Λ Η Σ ΜΠΑΡΜΑΝ: εν ξέρω. Αλλά και µόνο το γεγονός ότι ρωτάς είναι σηµαντικό. Α: Πολύ φοβάµαι πως όλη αυτή η διαφορετικότητα θα δηµιουργούσε σύγχυση σε όλους Έλληνες και µη ΜΠΑΡΜΑΝ: Πιθανόν σε πολλούς Είναι, όµως, µάλλον βέβαιο, ότι η διαφορετικότητα αυτή στη φιλοπερίεργη φύση του Θαλή θα πρέπει να επέδρασε καταλυτικά και άκρως δηµιουργικά! Η εµπειρία, η διαπίστωση, η απαρίθµηση και η αποµνηµόνευση δεδοµένων δεν του αρκούν και ψάχνει για τη θεωρητική εξήγηση και θεµελίωση των πραγµάτων. Ερευνά και επιζητεί να βρει την αιτία των όντων! Β: ηλαδή κι αυτός µένει ακάλυπτος και ανικανοποίητος από την ως τότε δεδοµένη γνώση! ΜΠΑΡΜΑΝ: Ναι, γιατί καµιά από τις θεολογικές και µυθολογικές δοξασίες δεν ήταν ακριβής. Καµιά τους δεν πληρούσε αυτό που λέµε τα εχέγγυα της εγκυρότητας! Α: Και τότε, όταν φτάνει σ αυτό το σηµείο, τι σκέπτεται; ΜΠΑΡΜΑΝ: Τότε αρχίζει να αναζητά την αλήθεια για τη δηµιουργία του κόσµου µέσα από µια άλλη προσέγγιση, που δεν θα είναι ούτε θεολογική, ούτε µυθολογική. Μια προσέγγιση η οποία δεν θα καθορίζεται ούτε από την πίστη, ούτε από τη φαντασία Β: Ωραία, και ποια είναι αυτή η νέα προσέγγιση; ΜΠΑΡΜΑΝ: Μα, η φιλοσοφία φυσικά! Μια σύνθετη µέθοδος! Πρόκειται για συλλογιστική διαδικασία, που από τη µία πλευρά χρησιµοποιεί κανείς τη λογική και τους κανόνες του νου για να οδηγείται σε εύλογα συµπεράσµατα, και [ 19 ]

13 ΘΕΟ ΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ ñ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ από την άλλη πλευρά µεταχειρίζεται την εµπειρική παρατήρηση µέσα από τις πληροφορίες των αισθήσεων για να ερεθίζει, µα και να οδηγεί, το νου και τη λογική. Α: ηλαδή; ΜΠΑΡΜΑΝ: Να, για να είναι κάτι ακριβές, φαίνεται να σκέφτηκε ο Θαλής, δεν αρκεί να είναι µόνο λογικό. Χρειάζεται, επίσης, να δικαιολογείται από τις πληροφορίες που δίνουν οι αισθήσεις. Τι λες; Α: Τι να σου πω µήπως µπορείς να γίνεις πιο σαφής; ΜΠΑΡΜΑΝ: Το ανέκδοτο µε τον Αρειανό το ξέρεις; Α: Κατάλαβα! Σε κούρασα µε τις ερωτήσεις µου ΜΠΑΡΜΑΝ: Κάθε άλλο: Προσπαθώ να σου εξηγήσω. Β: Ωραία, πες µας, λοιπόν, τι σχέση έχει ο Αρειανός µε τον Θαλή και την αρχή του Κόσµου! ΜΠΑΡΜΑΝ: Κάποτε ένας Αρειανός σκέφτηκε να έλθει εδώ κάτω στη γη, για να επισκεφθεί κάποιον µε τον οποίο είχε ανταλλάξει µηνύµατα µέσω δορυφόρου. Θέλοντας ο οικοδεσπότης να περιποιηθεί τον εξωγήινο επισκέπτη του, αποφάσισε να τον βγάλει έξω και να πάνε Α: Σε µπαράκια. ΜΠΑΡΜΑΝ: σε µπαράκια, όπως καλή ώρα µε µας εδώ. Μπαίνουν, λοιπόν, στο πρώτο µπαράκι, και ο Αρειανός παραγγέλνει ουίσκι µε σόδα. Στο επό- µενο που επισκέπτονται ο Αρειανός παραγγέλνει τζιν µε σόδα. Στο τρίτο [ 20 ]

14 Θ Α Λ Η Σ µπαρ που µπαίνουν ο Αρειανός παραγγέλνει βότκα µε σόδα, για να συνεχίσει σε κάθε µπαρ που πάνε να πίνει κάθε φορά ένα µείγµα σόδας και κάποιου αλκοολούχου ποτού. Μέχρι που, στο τέλος, πέφτει ξερός από το µεθύσι. Όταν την άλλη µέρα συνέρχεται πια ο Αρειανός, τι νοµίζεις ότι είπε; Α: Τι; ΜΠΑΡΜΑΝ: Ότι η σόδα µεθάει! Πώς σας φάνηκε; Β: Ποιο, το ανέκδοτο; ΜΠΑΡΜΑΝ: Όχι, το συµπέρασµα που έβγαλε ο Αρειανός. Β: Κουφό! ΜΠΑΡΜΑΝ: Κι όµως, πρόκειται για ένα λογικό συµπέρασµα τόσο λογικό, µάλιστα, όσο λογικό είναι το συµπέρασµα ότι ο άνθρωπος είναι θνητός. Μη γελάς Κοίτα, έχοντας δει ή ακούσει κανείς ότι ένας, δύο, πέντε, δέκα, εκατό, χίλιοι, ένα εκατοµµύριο άνθρωποι πεθαίνουν, συµπεραίνει ότι ο άνθρωπος είναι θνητός. Κατά τρόπον ανάλογο ο Αρειανός, έχοντας µεθύσει ύστερα από ένα, δύο, τρία, χ ποτήρια σόδας που έχει αναµειχθεί µε κάποιο αλκοολούχο ποτό, καταλήγει στο συµπέρασµα ότι η σόδα µεθάει. Α: Ναι, αλλά δεν είναι αλήθεια ότι η σόδα µεθάει, ενώ είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος πεθαίνει. Πώς είναι δυνατόν, λοιπόν, να εξισώνεις το ένα µε το άλλο. ΜΠΑΡΜΑΝ: Έχεις δίκιο. Πρέπει, όµως, να ξεχωρίσοµε δύο πράγµατα: τη συλλογιστική διαδικασία, τα βήµατα που ακολουθεί η σκέψη µας ώσπου να φτάσει σε ένα συµπέρασµα, από την αλήθεια που µπορεί να έχει το συµπέρασµα. Αν η συλλογιστική διαδικασία είναι σωστή, όπως συµβαίνει µε τη συλλογιστική διαδικασία που ακολουθεί κανείς για να πει ότι ο άνθρωπος είναι [ 21 ]

15 ΘΕΟ ΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ ñ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ θνητός, τότε είναι σωστό και το συµπέρασµα: ο άνθρωπος είναι θνητός. Επειδή, λοιπόν, η συλλογιστική διαδικασία που ακολούθησε ο Αρειανός για να πει ότι η σόδα µεθάει, είναι η ίδια µε τη συλλογιστική διαδικασία που ακολουθεί κανείς για να φθάσει στο συµπέρασµα ότι ο άνθρωπος είναι θνητός, έπεται ότι το συµπέρασµα πως η σόδα µεθάει είναι τόσο λογικό, όσο και το συµπέρασµα ότι ο άνθρωπος είναι θνητός. Α: Μα, τι λες τώρα Β: Το ίδιο είναι να πεις ότι η σόδα µεθάει, µε το να πεις ότι ο άνθρωπος είναι θνητός; ΜΠΑΡΜΑΝ: Μη βιάζεστε Το γεγονός ότι το συµπέρασµα πως η σόδα µεθάει είναι λογικό, δεν σηµαίνει κιόλας ότι είναι και αλήθεια πως η σόδα µεθάει. Η πρόταση ότι η σόδα µεθάει είναι ψευδής, εν αντιθέσει προς την πρόταση ότι ο άνθρωπος είναι θνητός, που είναι αληθής. Η διαφορά µεταξύ της πρότασης «ο άνθρωπος είναι θνητός» και της πρότασης «η σόδα µεθάει» εστιάζεται στο εξής: το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι θνητός µπορεί να παρατηρηθεί, πράγµα που δεν συµβαίνει µε την εκδοχή ότι η σόδα µεθάει. Ο Αρειανός επισκέπτης οδηγήθηκε στο αναληθές συµπέρασµα ότι η σόδα µεθάει, επειδή δεν κάθισε να παρατηρήσει τι θα συνέβαινε αν δοκίµαζε µόνο µερικά ποτήρια σόδα, και τι θα γινόταν αν έπινε µερικά ποτήρια ουίσκι ή τζιν ή βότκα ή κάποιο άλλο αλκοολούχο ποτό. Εκείνο ακριβώς που παρέλειψε να κάνει ο Αρειανός επισκέπτης, να βασιστεί δηλαδή, πέρα από τους κανόνες της λογικής στην παρατήρηση, το έκανε ο Θαλής στην προσπάθειά του να εξηγήσει από πού προήλθε ο κόσµος. Α: Κατάλαβα. Εκτός από τη λογική του νου, χρειαζόµαστε και την εµπειρία, την παρατήρηση να τολµήσω να πω, τη σοφία των αισθήσεων; Τέλειο το ανέκδοτο! Χρειάστηκε ένας Αρειανός για να καταλάβω γιατί ο Θαλής είναι µεγάλος! Β: Τι σου είναι, λοιπόν, φίλε µου, τα ανέκδοτα. Και µείς τα έχοµε για την πλάκα µας! [ 22 ]

16 Θ Α Λ Η Σ ΜΠΑΡΜΑΝ: Τα πάντα, αγαπητέ, εξαρτώνται από την πρόθεσή µας. Θα µπορούσα, κάλλιστα, να σας πω το ανέκδοτο για να γελάσοµε, αν η πρόθεσή µου, βέβαια, θα ήταν να δηµιουργήσω µια ευχάριστη ατµόσφαιρα. Εγώ, όµως, ήθελα να σας δείξω Β: πώς ο Θαλής έγινε πατέρας της φιλοσοφίας. ΜΠΑΡΜΑΝ: Κι όχι µόνο. Εσείς, ξέρετε γιατί, άµα σας ρωτήσω, δεν πέφτει η γη; Α: Γιατί, ήξερε ο Θαλής; Σιγά, γιατί θα µας τρελάνεις Τι ήταν, τέλος πάντων ΜΠΑΡΜΑΝ: Κοίτα, ο Θαλής παρατήρησε ότι όλα τα πράγµατα πάνω στη γη, άµα τα αφήσεις ελεύθερα στον αέρα, πέφτουν. Του γεννήθηκε, λοιπόν, η περιέργεια γιατί δεν πέφτει και η γη. Λογικό το ερώτηµά του. εν νοµίζετε; Β: Λογικότατο. Α: Και τι εξήγηση έδωσε; ΜΠΑΡΜΑΝ: Ο Θαλής Μη ξεχνάτε ότι ζούσε σε παραθαλάσσια πόλη, σε ένα πολυσύχναστο λιµάνι, όπου µπαινόβγαιναν ένα σωρό πλεούµενα Παρατήρησε, λοιπόν, ότι τα πλοία, παρά το βάρος τους, δεν βουλιάζουν, αλλά επιπλέουν στο νερό. Στη συνέχεια έβαλε κάτω τη λογική και σκέφτηκε ότι και η γη δεν θα πρέπει να πέφτει επειδή, όπως τα πλοία, επιπλέει στο νερό. Α: Και το νερό, γιατί δεν πέφτει; Θα πρέπει να υποθέσοµε ότι θα πρέπει να υπάρχει κάτι άλλο, πάνω στο οποίο στηρίζεται το νερό. Β: Μα και τότε θα πρέπει να υποθέσοµε κάτι άλλο, πάνω στο οποίο στηρίζεται εκείνο πάνω στο οποίο στηρίζεται το νερό. Και µετά να υποθέσοµε κάτι άλλο, πάνω στο οποίο στηρίζεται το στήριγµα πάνω στο οποίο στηρίζεται εκείνο, πάνω στο οποίο στηρίζεται το νερό Και πάει λέγοντας [ 23 ]

17 Από την εποχή του Θαλή ως τις μέρες μας πάνε πάνω από δυόμισι χιλιάδες χρόνια έχουν αλλάξει πολλά, πάρα πολλά. Κάτι, ωστόσο, που, μεταξύ άλλων βέβαια, παραμένει σταθερό, είναι η ανάγκη των ανθρώπων να φιλοσοφούν, έστω και αν διατείνονται ορισμένοι πως η φιλοσοφία είναι στρυφνή. Αν μας παρουσιάζεται έτσι στα μάτια η φιλοσοφία, να ξέρετε ότι φταίει εκείνος που ανέλαβε να μας καθοδηγήσει σε αυτήν ενδεχομένως και εμείς οι ίδιοι που τον πιστέψαμε. Όχι, πάντως, η Φιλοσοφία! Στην πραγματικότητα, η τελευταία αυτή είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, γοητευτική, όμορφη και χρήσιμη, μια και έχει να κάνει με τον τρόπο που πρέπει να ζούμε και να σκεφτόμαστε. Είναι ακόμη η φιλοσοφία από τη φύση της μια λαϊκή ενασχόληση, αφού ασκείται από όλους μας ναι, από όλους μας είτε το αντιλαμβανόμαστε αυτό είτε όχι. Η φιλοσοφία δεν είναι προορισμένη να κατοικοεδρεύει σε αραχνιασμένα από την αχρηστία και σκοτεινά σπουδαστήρια, να κρύβεται μέσα σε ογκώδεις τόμους, να ησυχάζει αποσυρμένη σε απρόσιτα ράφια. Η φιλοσοφία είναι γεμάτη φως και ζωή είναι, επίσης, ταλαντούχα τόσο, μάλιστα, ώστε να μην διστάζει να ανέβει και στη σκηνή και να μας εντυπωσιάσει, όπως μπορεί, ίσως, να διαπιστώσει κανείς διαβάζοντας το βιβλίο αυτό.