ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Εποπτεύουσα Καθηγήτρια: ΠΙΤΣΕΛΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗ του ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟ ΘΥΜΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΥΠΟ ΔΡΙΤΣΑΣ Γ. ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τα δημοσιεύματα του αστυνομικού ρεπορτάζ στον ελληνικό Τύπο απετέλεσαν και αποτελούν, σχεδόν αδιάλειπτα από την εποχή της μεταπολίτευσης, ένα ιδιαίτερα δημοφιλές ανάγνωσμα όλων των αναγνωστών εφημερίδων, άσχετα με το μορφωτικό τους επίπεδο και τις πολιτικές τους αντιλήψεις. Η πολιτική ουδετερότητα των περισσότερων γεγονότων που καταγράφονται εκεί, σε συνδυασμό με την εύληπτη και συναρπαστική γλώσσα περιγραφής, εξηγούν την ανωτέρω ανταπόκριση σε όλο το εύρος της ποικιλίας του κοινού των ΜΜΕ, τάση που επιβεβαιώνεται την εποχή της τηλεόρασης και του διαδικτύου, στα αντίστοιχα τμήματα αυτών των νέων ΜΜΕ. Η άνοδος των τελευταίων, αν και περιορίζει, οπωσδήποτε δεν εκμηδενίζει την επιρροή των εφημερίδων. Αφενός είναι διαπιστωμένο πως μεγάλο μέρος του κοινού (ειδικά των μεγαλύτερων ηλικιών) προτιμά ακόμα τον Τύπο για την ενημέρωσή του, ενώ και οι λοιποί που ενημερώνονται για τις τρέχουσες εξελίξεις από άλλα Μέσα, δεν παύουν να ανατρέχουν στις εφημερίδες για μια σοβαρότερη και εις βάθος ανάλυση των θεμάτων που τους ενδιαφέρουν. Στην τελευταία ιδιότητα των εφημερίδων προστρέχουν κατά κανόνα και τα πιο μορφωμένα στρώματα της κοινωνίας. Αφετέρου, η εποχή του Διαδικτύου παρουσίασε και σοβαρές ευκαιρίες για την έντυπη ενημέρωση: πολλές εφημερίδες επεκτάθηκαν στο νέο αυτό χώρο και ίδρυσαν δικές τους ιστοσελίδες, που αποτελούν σοβαρές πηγές έγκυρων ειδήσεων. Η παρούσα έρευνα στηρίχτηκε πολύ σε αυτές. Η δημοσιότητα του αστυνομικού ρεπορτάζ που προαναφέρθηκε συνδέθηκε ευθύς εξαρχής με την διαχρονική γοητεία που άσκησε και ασκεί στην λαϊκή σκέψη και φαντασία το στερεότυπο του εγκληματία, της σκοτεινής αυτής λογοτεχνικής φιγούρας που είτε εμφανίζεται σαν το αρνητικό αντιβαρο του Ηρακλή Πουαρώ και του Σέρλοκ Χόλμς, είτε αυτονομείται και καθίσταται ο ίδιος πρωταγωνιστής, κάποτε παμπόνηρος, άπιαστος και αδίστακτος όπως ο Αρσέν Λουπέν, άλλοτε τραγικός, αμφιταλαντευόμενος και τελικά συμπαθής όπως ο Ρασκόλνικοφ. Συνορεύοντας στα πρώτα της βήματα δυσδιάκριτα με την λογοτεχνία η δημοσιογραφία δεν άργησε να την ακολουθήσει στην απόλυτη σχεδόν προσήλωσή της στον εγκληματία κατά την παρουσίαση του εγκληματικού συμβάντος. Η αποκλειστική αυτή ενημέρωση γύρω από το δράστη δεν είναι δυσεξήγητη: ο δολοφόνος, ληστής, βιαστής ή απατεώνας αποτελεί μία μορφή ενεργητική και μοχθηρή ταυτόχρονα, που κεντρίζει τη φαντασία και προκαλεί τον τρόμο, ειδικά κάθε φορά που διαπιστώνουμε ότι ζει και κινείται σε ένα περιβάλλον παραπλήσιο με το δικό μας. Το θύμα από την άλλη ελάχιστα χαρακτηριστικά διαθέτει για να ελκύσει την προσοχή του ευρέως κοινού. Συνήθως είναι αδύναμο, έχει αποδειχτεί πολλές φορές παθητικό ή και ανόητο απέναντι σε έναν υπερδραστήριο και πανέξυπνο δράστη ή (ειδικά στα εγκλήματα κατά της σεξουαλικής ελευθερίας) αιωρείται πάντα η υποψία εις βάρος του ότι «τα ήθελε και τα έπαθε». Άσχετα με την όποια αιτιολογία επιλέξουμε, γεγονός παραμένει ότι το ενδιαφέρον του ελληνικού Τύπου (όπως και της τηλεόρασης, του διαδικτύου και όλων των ΜΜΕ) έναντι του θύματος του εγκλήματος παραμένει περιορισμένο και εξαρτημένο από την παρουσίαση του δράστη.

3 Η ελάχιστη αυτή ενασχόληση δε σημαίνει πως η θέση του θύματος παραμένει πέρα από το βεληνεκές της επιρροής του Τύπου σε κοινωνικό και ατομικό επίπεδο. Αντίθετα, το θύμα έχοντας καταστεί, εν πολλοίς χωρίς τη θέλησή του, πρωταγωνιστής του εγκλήματος επηρεάζεται περισσότερο ίσως και από το δράστη από τα ΜΜΕ στην μετέπειτα πορεία του, καθώς ενώ ο πρώτος μπορεί να παραμένει άγνωστος, το δεύτερο υφίσταται μία δημοσιότητα που δεν μπορεί να αποφύγει. Η επέμβαση των ΜΜΕ και η ακόλουθη διαρκής ενασχόληση με το θύμα οδηγεί στο φαινόμενο της «δευτερογενούς θυματοποίησης», δηλ. σε μία κατάσταση διαρκούς προσβολής των εννόμων αγαθών του θύματος κυρίως της τιμής αλλά και της ψυχικής του υγείας, από τη διαρκή ενασχόληση και την παρουσίασή του σε συσχετισμό με το έγκλημα που υπέστη. Η κοινή γνώμη υιοθετεί συνήθως τη στάση των ΜΜΕ έναντι του θύματος και αν αυτή είναι αρνητική η όλη ζωή του επηρεάζεται καταλυτικά. Αλλά και πριν το στάδιο του τετελεσμένου εγκλήματος η στάση των ΜΜΕ μπορεί να αποδειχθεί κρίσιμη. Η πορεία και η εξέλιξη του φόβου θυματοποίησης μίας κοινωνίας εξαρτάται εν πολλοίς από την στάση των ΜΜΕ επί του θέματος της εγκληματικότητας. Ο τρόπος παρουσίασης ορισμένων εγκλημάτων από τα ΜΜΕ προκαλεί αναπόφευκτα τρόμο και ανησυχία στα μέλη εκείνα του πληθυσμού που νοιώθουν για διάφορους λόγους ότι θα καταστούν τα επόμενα θύματα παρόμοιων μορφών εγκληματικότητας. Ο φόβος αυτός όμως, αν και για ορισμένους δρα ίσως προληπτικά, για την πλειοψηφία των πολιτών έχει άκρως αρνητικές συνέπειες, που εκτείνονται από επιπρόσθετα έξοδα προστασίας έως άσχημη ψυχολογική κατάσταση και άμετρη αντίδραση σε κάθε υποψία τέλεσης εγκλήματος. Η τελευταία αυτή μορφή επίδρασης τείνει να γίνει εντονότερη όταν τα ΜΜΕ παρουσιάζουν ως δράστες ορισμένων συχνά εμφανιζόμενων ή ειδεχθών εγκλημάτων τα μέλη συγκεκριμένης μειονοτικής (εθνικά, φυλετικά, θρησκευτικά ή ηλικιακά ομάδας). Το φαινόμενο αυτό έχει ονομαστεί «ηθικός πανικός» (αγγλικά: moral panic) και είναι διπλά καταστροφικό για την κοινωνία: αφενός η πλειοψηφία κυριεύεται από πανικό και ζει μέσα σε μία διαρκή κατάσταση φόβου, που συσκοτίζει την κρίση της και καταστρέφει την καθημερινότητά της. Αφετέρου οι μειοψηφίες είναι εκτεθειμένες στην τυφλή οργή και βία των πλειοψηφιών που θεωρούν πως μπορούν να εξαλείψουν το έγκλημα με την εξόντωση της συγκεκριμένης μειονότητας, την οποία τα ΜΜΕ τους οδήγησαν να ταυτίσουν με το απόλυτο κακό. Αλλά θα αδικούσαμε τον ελληνικό και διεθνή Τύπο και τα ΜΜΕ γενικότερα αν τους αποδίδαμε μόνο αρνητικό ρόλο. Αντίθετα, αν τα ΜΜΕ χρησιμοποιήσουν τη δύναμη επιρροής τους σωστά μπορούν να έχουν σοβαρότατη επίδραση στην πρόληψη αλλά και την καταστολή του εγκλήματος. Στο στάδιο της πρόληψης τα ΜΜΕ και ειδικότερα ο Τύπος μπορούν να παράσχουν στους ειδικούς επιστήμονες το απαραίτητο βήμα προώθησης απλών και πρακτικών συμβουλών αποτροπής θυματοποίησης του κοινού και να δράσουν έτσι καίρια σε ένα πεδίο όπου το έγκλημα δεν έχει ακόμα τελεστεί και μπορεί εύκολα να αποτραπεί η αρνητική εξέλιξη των πραγμάτων. Αλλά και στη φάση της καταστολής και επανόρθωσης των συνεπειών του εγκλήματος (τη φάση δηλ. που ακολουθεί την πράξη) ο Τύπος έχει καίριο ρόλο να διαδραματίσει, αφενός συνδράμοντας τις διωκτικές αρχές στη συλλογή πληροφοριών για την ανακάλυψη του δράστη, αφετέρου ενημερώνοντας τα θύματα και το περιβάλλον τους (κατά κύριο ρόλο οικογενειακό) για τις δυνατότητες παροχής αρωγής από κρατικούς και κοινωνικούς φορείς, βοήθεια που μπορεί να

4 αποδειχθεί ιδιαίτερα σημαντική ειδικότερα για τα θύματα ενδοοικογενειακής ή σεξουαλικής βίας. Η σημασία των ανωτέρω κέντρισε κατά κύριο λόγο το ενδιαφέρον μου για την ενασχόληση με το θέμα της παρουσίασης του θύματος στον Τύπο. Από την άλλη πρέπει να ομολογήσω εδώ πως στην απόφαση αυτή κινήθηκα και με βάση όχι μόνο θετικές αλλά και αρνητικές σκέψεις. Η έλλειψη επαρκούς βιβλιογραφίας αναφορικά με το θύμα στον Τύπο, έλλειψη που τονίζεται ακόμα περισσότερο από την τεράστια βιβλιογραφική (και δημοσιογραφική) αναφορά για το δράστη στον ίδιο χώρο, με ώθησε να επιχειρήσω μία πρώτη, σύντομη και οπωσδήποτε όχι επαρκή για να καλύψει το θέμα προσέγγιση. Στα πλαίσια αυτά η παρούσα εργασία δομείται σε τέσσερα διακριτά τμήματα, και το κάθε ένα από αυτά σε χωριστά κεφάλαια και υποκεφάλαια. Στο πρώτο τμήμα (Ι), που έχει τη θέση εισαγωγής, επιχειρείται αρχικά (Ι1) μία σε επίπεδο ορισμών-προσέγγιση των εννοιών του θύματος και του Τύπου. Στόχος της εννοιολογικής θεωρητικής αυτής μελέτης είναι η κατανόηση των δύο εννοιών χωριστά ώστε να προχωρήσει η έρευνα της σχέσης μεταξύ τους, που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί αν οι προς σύνδεση έννοιες δεν είναι ξεκάθαρες. Μετά τη διερεύνηση αυτή σειρά έχει η ανάπτυξη του θέματος της σχέσης εγκληματολογίας και ΜΜΕ γενικά (Ι2), καταρχάς μέσα από κείμενα αντεγκληματικής πολιτικής διαφόρων διεθνών οργανισμών (Ι2Α), όπου και επισημαίνεται ο αρνητικός ρόλος των ΜΜΕ στην πρόκληση του εγκλήματος αλλά και ο θετικός τους στην αντιμετώπισή του. Ακολουθεί η αντίστοιχη διερεύνηση σε επίπεδο θεωρίας της εγκληματολογίας (Ι2Β), με την συνοπτική αναπόφευκτα παρουσίαση των θέσεων των κυριότερων σχολών και θεωριών της επιστήμης της εγκληματολογίας περί των ΜΜΕ και της θέσης που καταλαμβάνουν στην ανάλυση του εγκληματικού φαινομένου. Έχοντας ολοκληρώσει την θεωρητική εισαγωγή στο θέμα προχωρούμε στην εισαγωγή της πρακτικής πτυχής της εργασίας (Ι3), με την παρουσίαση του τρόπου έρευνας και επεξεργασίας των δημοσιευμάτων που χρησιμοποιήθηκαν ως δείγμα μελέτης. Στο σημείο αυτό αναφέρονται και οι παράγοντες που αναπόφευκτα μειώνουν την αξιοπιστία της έρευνάς μας. Το δεύτερο τμήμα της εργασίας (ΙΙ) είναι αφιερωμένο στην καθ εαυτό θεωρητική προσέγγιση του θέματος. Στο πρώτο κεφάλαιο (ΙΙ1) αναφερόμαστε θεωρητικά στη θέση του θύματος στα ΜΜΕ γενικά, όπως θεωρητικά έχει εκτιμηθεί. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στο ειδικότερο θέμα της παρουσίασης του θύματος στον Τύπο (ΙΙ2), αναλύεται δε σε ένα εισαγωγικό κεφάλαιο όπου γίνεται μία περιληπτική περιγραφή του τρόπου χειρισμού του θύματος από τα ΜΜΕ και εντοπίζονται οι διαφορές μεταξύ της παρουσίασης αυτού και της παρουσίασης του δράστη (ΙΙ2Α). Το δεύτερο θέμα που χρήζει διερεύνηση κατά τη μελέτη του θέματος αυτού συνίσταται στην παρουσίαση από τον Τύπο του ρόλου του θύματος πριν το εγκληματικό συμβάν, κατά τη φάση που απαιτείται προληπτική δράση προς αποτροπή θυματοποίησης (ΙΙ2Β). Η τρίτη χρονικά φάση δηλ. η φάση πραγμάτωσης των ως τότε απλά αιωρούμενων φόβων σε ένα συγκεκριμένο εγκληματικό συμβάν αποτελεί το αντικείμενο μελέτης στο επόμενο υποκεφάλαιο (ΙΙ2Γ), όπου εξετάζεται και η ευθύνη του θύματος, ειδικά δε αν συντρέχει πρόκληση του δράστη. Η εμφάνιση στον Τύπο της διαδικασίας δίωξης του δράστη και του ρόλου του θύματος κατά αυτή συγκροτούν το ερευνητικό πεδίο του τέταρτου (ΙΙ2Δ) υποκεφαλαίου της ενότητας αυτής, στάδιο ιδιαίτερα σημαντικό για το θύμα που αφενός αισθάνεται την ικανοποίηση της σύλληψης και τιμωρίας του δράστη, αφετέρου όμως βρίσκεται αντιμέτωπο με σειρά εμποδίων και δικλείδων που αποσκοπούν

5 στη διασφάλιση της αλήθειας αλλά αναπόφευκτα είναι εξαιρετικά οδυνηρές για αυτό, ειδικά το ανήλικο ή το θύμα σεξουαλικών εγκλημάτων. Σε τρίτο, χωριστό λόγω της σπουδαιότητάς τους, κεφάλαιο τίθεται το θέμα της παρουσίας της κοινωνικής αρωγής προς τα θύματα στον ελληνικό Τύπο (ΙΙ3). Το πεδίο αυτό ενδιαφέρει ειδικά γιατί η πραγματική εξάλειψη των συνεπειών της πράξης για το θύμα έρχεται σε αυτή τη φάση και όχι κατά την καταδίκη του κατηγορουμένου, που πέραν της ηθικής ικανοποίησης ουδέν άλλο προσφέρει. Στο τρίτο τμήμα της παρούσης (ΙΙΙ) περνούμε στην καθ εαυτό έρευνα της παρουσίασης του θύματος στον Τύπο. Για την εξόχως λεπτή αυτή εργασία του διαχωρισμού των θυμάτων χρησιμοποιήσαμε δύο κατηγορίες κριτηρίων: από τη μία τα καθαρά νομικά κριτήρια (ΙΙΙ1), με βάση δηλ. τα προβλεπόμενα στον ΠΚ εγκλήματα, και τα οποία μας οδηγούν στην κατηγοριοποίηση σε εγκλήματα κατά της ζωής και της υγείας (ΙΙΙ1Α), σε εγκλήματα κατά της προσωπικής ελευθερίας (ΙΙΙ1Β), σε εγκλήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας(ιιι1γ), σε εγκλήματα κατά της τιμής (ΙΙΙ1Δ), σε εγκλήματα κατά της περιουσίας και ιδιοκτησίας (ΙΙΙ1Ε), στην νεοεμφανισθείσα κατηγορία των εγκλημάτων που τελούνται με τη χρήση της πληροφορικής (πληροφορικό έγκλημα- ΙΙΙ1ΣΤ) αλλά και στα εγκλήματα της τρομοκρατίας και των ναρκωτικών (ΙΙΙ1Ζ). Οι κατηγορίες αυτές δεν εξαντλούν οπωσδήποτε όλα τα εγκλήματα του ελληνικού Ποινικού Δικαίου, αλλά περικλείουν ορισμένα από τα σοβαρότερα και πιο συχνά εμφανιζόμενα στον ελληνικό Τύπο. Η δεύτερη μεγάλη ομαδοποίηση του συγκεντρωθέντος υλικού πραγματοποιήθηκε με βάση το θύμα του εγκλήματος και τα χαρακτηριστικά που αυτό συγκεντρώνει. Έτσι, μπορούμε να διακρίνουμε τα σχετικά άρθρα σε όσα αναφέρονται σε θύματα που διακρίνονται με βάση την ηλικία τους (ΙΙΙ2Α), με βάση την οικογενειακή τους κατάσταση (ΙΙΙ2Β), με βάση την εθνικότητα (ΙΙΙ2Γ), το φύλο (ΙΙΙ2Δ), την οικονομική και κοινωνική κατάσταση (ΙΙΙ2Ε). Και πάλι η κατηγοριοποίηση είναι αναμφισβήτητα ελλιπής αλλά περιλαμβάνει τις σημαντικότερες και πλέον ευπαθείς κατηγορίες θυμάτων που συναντούμε στις ελληνικές εφημερίδες. Η εργασία ολοκληρώνεται στο τέταρτο (ΙV) τμήμα, όπου και συνάγονται αρχικά ορισμένα συμπεράσματα (ΙV1), από τη συνολική εξέταση του δείγματος και καταλήγουμε σε παρατηρήσεις σχετικά με το ρόλο του Τύπου σε αυτή την πτυχή του εγκλήματος. Αλλά επειδή κάθε σχετική εργασία που δεν απολήγει σε θετικές προτάσεις είναι ελάχιστα επωφελής το τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας (ΙV2) είναι αφιερωμένο στην διατύπωση ορισμένων προτάσεων με στόχο την αξιοποίηση και του Τύπου στην αέναη πάλη της εγκληματολογίας για τον περιορισμό μίας σοβαρότατης πηγής δυστυχίας της διαχρονικής ανθρώπινης κοινωνίας: του εγκλήματος.

6

7 Αφιερωμένη στην Α.. Και σε όσους υπομένουν με χαμόγελο..

8

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι) ΕΙΣΑΓΩΓΉ: ) ΑΝΆΛΥΣΗ ΕΝΝΟΙΏΝ: ΤΟ ΘΎΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΎΠΟΣ ) Η ΓΕΝΙΚΉ ΣΧΈΣΗ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΊΑΣ ΚΑΙ ΜΜΕ...36 Α) Η ΣΧΈΣΗ ΜΈΣΑ ΑΠΌ ΤΑ ΚΕΊΜΕΝΑ ΔΙΕΘΝΟΎΣ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΉΣ ΠΟΛΙΤΙΚΉΣ...36 Β) Η ΣΧΈΣΗ ΜΈΣΑ ΑΠΌ ΤΙΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΈΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΡΟΣΕΓΓΊΣΕΙΣ ) ΜΈΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΎΣΗΣ ΕΡΓΑΣΊΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΆΓΟΝΤΕΣ ΜΕΊΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΞΙΟΠΙΣΤΊΑΣ ΑΥΤΉΣ...40 ΙΙ) ΘΕΩΡΗΤΙΚΉ ΠΡΟΣΈΓΓΙΣΗ: ) ΓΕΝΙΚΆ Η ΘΈΣΗ ΤΟΥ ΘΎΜΑΤΟΣ ΣΤΑ ΜΜΕ ) Η ΣΧΈΣΗ ΔΡΆΣΤΗ ΘΎΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΤΎΠΟ ΕΙΔΙΚΌΤΕΡΑ:...51 Α) Η ΠΑΡΟΥΣΊΑΣΗ ΤΟΥ ΘΎΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΤΎΠΟ: ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΈΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΜΟΙΌΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΊΑΣΗ ΤΟΥ ΔΡΆΣΤΗ...51 Β) Ο ΡΌΛΟΣ ΤΟΥ ΘΎΜΑΤΟΣ ΠΡΙΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΌ ΣΥΜΒΆΝ: Η ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΑΥΤΟΎ ΚΑΙ ΟΙ ΜΈΘΟΔΟΙ ΠΡΌΛΗΨΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΉΜΑΤΟΣ 55 Γ) Ο ΡΌΛΟΣ ΤΟΥ ΘΎΜΑΤΟΣ ΚΑΤΆ ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΌ ΣΥΜΒΆΝ: Η ΕΥΘΎΝΗ ΑΥΤΟΎ ΚΑΙ Η ΠΡΌΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΔΡΆΣΤΗ...59 Δ) Ο ΡΌΛΟΣ ΤΟΥ ΘΎΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΔΊΩΞΗ ΤΟΥ ΔΡΆΣΤΗ ) ΑΡΩΓΉ ΣΤΟ ΘΎΜΑ ΚΑΙ ΤΎΠΟΣ: ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΈΣ ΥΠΗΡΕΣΊΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΌ ΤΎΠΟ...78 ΙΙΙ) ΠΡΑΚΤΙΚΉ-ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΉ ΠΡΟΣΈΓΓΙΣΗ: Α) ΤΑ ΘΎΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΆΤΩΝ ΚΑΤΆ ΤΗΣ ΖΩΉΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΓΕΊΑΣ (ΑΝΘΡΩΠΟΚΤΟΝΊΕΣ-ΣΩΜΑΤΙΚΈΣ ΒΛΆΒΕΣ)...88 Β) ΤΑ ΘΎΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΆΤΩΝ ΚΑΤΆ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΉΣ ΕΛΕΥΘΕΡΊΑΣ (ΠΑΡΆΝΟΜΗ ΒΊΑ/ΑΠΑΓΩΓΉ/ΕΜΠΟΡΊΑ ΑΝΘΡΏΠΩΝ)...94 Γ) ΤΑ ΘΎΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΆΤΩΝ ΚΑΤΆ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΉΣΙΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΊΑΣ (ΒΙΑΣΜΌΣ/ΑΠΟΠΛΆΝΗΣΗ ΑΝΗΛΊΚΟΥ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΊΑ ΑΝΗΛΊΚΩΝ/ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΉ ΕΚΜΕΤΆΛΛΕΥΣΗ) Δ) ΤΑ ΘΎΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΆΤΩΝ ΚΑΤΆ ΤΗΣ ΤΙΜΉΣ (ΕΞΎΒΡΙΣΗ/ΔΥΣΦΉΜΗΣΗ) Ε)ΤΑ ΘΎΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΆΤΩΝ ΚΑΤΆ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΊΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΥΣΊΑΣ (ΚΛΟΠΉ/ΛΗΣΤΕΊΑ/ΑΠΆΤΗ/ΔΙΑΦΘΟΡΆ) ΣΤ) ΤΑ ΘΎΜΑΤΑ «ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΏΝ ΕΓΚΛΗΜΆΤΩΝ» Ζ) ΤΑ ΕΓΚΛΉΜΑΤΑ ΕΚΤΌΣ ΠΚ-ΟΙ ΕΙΔΙΚΟΊ ΠΟΙΝΙΚΟΊ ΝΌΜΟΙ (ΝΑΡΚΩΤΙΚΆ/ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΊΑ) ) ΔΙΆΚΡΙΣΗ ΜΕ ΒΆΣΗ ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΆ-ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΆ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΤΟΥ ΘΎΜΑΤΟΣ: Α) ΜΕ ΒΆΣΗ ΤΗΝ ΗΛΙΚΊΑ (ΑΝΉΛΙΚΟΙ/ΝΈΟΙ/ΗΛΙΚΙΩΜΈΝΟΙ) Β) ΜΕ ΒΆΣΗ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΉ ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ (ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΉ ΒΊΑ) Γ) ΜΕ ΒΆΣΗ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΌΤΗΤΑ (ΗΜΕΔΑΠΟΊ/ΑΛΛΟΔΑΠΟΊ ΕΕ/ΛΟΙΠΟΊ ΑΛΛΟΔΑΠΟΊ/ΤΟΥΡΊΣΤΕΣ/ΜΕΤΑΝΆΣΤΕΣ) Δ) ΜΕ ΒΆΣΗ ΤΟ ΦΎΛΟ (ΆΝΔΡΕΣ/ΓΥΝΑΊΚΕΣ): Ε) ΜΕ ΒΆΣΗ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΉ/ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ (ΕΎΠΟΡΟΙ/ΆΠΟΡΟΙ) IV) ΕΠΊΛΟΓΟΣ-ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ: ) ΓΕΝΙΚΉ ΚΡΊΣΗ ΕΠΊ ΤΗΣ ΣΤΆΣΗΣ ΤΟΥ ΤΎΠΟΥ ΠΡΟΣ ΤΑ ΘΎΜΑΤΑ ΕΓΚΛΗΜΆΤΩΝ ) ΠΡΟΤΆΣΕΙΣ ΒΕΛΤΊΩΣΗΣ ΑΥΤΉΣ ΤΙ ΠΡΈΠΕΙ ΚΑΙ ΤΙ ΜΠΟΡΕΊ ΝΑ ΓΊΝΕΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

10

11 Ι) Εισαγωγή: 1) Ανάλυση εννοιών: το θύμα και ο Τύπος Όπως έγινε φανερό από τον πρόλογο της παρούσας εργασίας αυτή θα κινηθεί γύρω από δύο έννοιες ως θεματικούς άξονες: αφενός η έννοια του «θύματος» αφετέρου αυτή των «ΜΜΕ» και ειδικότερα του «Τύπου». Είναι κατά συνέπεια απαραίτητο να διερευνηθούν θεωρητικά οι έννοιες αυτές, με μία οπτική που θα εξετάζει την ιστορική πορεία τους, τα σημερινά χαρακτηριστικά τους και θα καταλήγει σε μία απόπειρα ορισμού και οριοθέτησής τους. ΤΟ ΘΥΜΑ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ: Το θύμα ως παράγοντας του εγκληματικού συμβάντος παρουσιάστηκε σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες που στην ιστορική τους πορεία ήρθαν αντιμέτωπες με την κοινωνική παθογένεια του εγκλήματος 1. Ο ρόλος του υπήρξε καταλυτικής σημασίας σε σειρά εγκλημάτων που ποτέ δε θα μπορούσαν να ανακαλυφθούν ή να εξιχνιαστούν αν το θύμα δεν στρεφόταν προς τις αρμόδιες αρχές. Αντίθετα, έντονη υπήρξε σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του εγκλήματος και της (θεωρητικής) μελέτης και της (πρακτικής) αντίδρασης σε αυτό η αμφισβήτηση για την έννοια και τη θέση του θύματος, αμφισβήτηση που κυμάνθηκε μεταξύ δύο ακραίων θεωρητικών θέσεων, που σε ποικίλους συνδυασμούς απαντώνται σε όλες τις ιστορικές στιγμές των ανθρωπίνων κοινωνιών. Από τη μία η κρατικο-κοινωνικο-κεντρική προσέγγιση θεωρεί το θύμα-άτομο ως απλό αποδεικτικό μέσο και τοποθετεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος την προσβολή που υφίσταται από το έγκλημα μία συλλογική οντότητα, όπως το θείο, το κράτος ή η κοινωνία. Από την άλλη αρθρώνεται η θεωρητική εκείνη κατεύθυνση που αντιλαμβάνεται το θύμα άτομο ως αυτό που κυρίως προσβλήθηκε από το έγκλημα, έχει δικαίωμα δίωξης για το έγκλημα και στρέφει το ενδιαφέρον της στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που το έγκλημα του προκαλεί. Η έννοια του θύματος του εγκλήματος εμφανίστηκε αν και συγκεχυμένη- από το πρώτο κιόλας λυκαυγές της ανθρώπινης κοινωνικής συμβίωσης απέναντι σε ένα γεμάτο απειλές κόσμο. Στις πρώτες ανθρώπινες συσσωματώσεις και κοινωνίες ως εγκληματικό φαινόμενο γινόταν αντιληπτή η πράξη εκείνη που παραβίαζε τους κανόνες που έθετε το θείο. Σε αυτούς εμπίπτει η έννοια του Τοτέμ και του Ταμπού, που εμφανίζεται σε όλους τους αρχαίους λαούς. Η προσβολή του θείου άμεσα αντανακλούσε κατά τους πρώτους ανθρώπους σε όλη την κοινότητα, καθώς έστρεφε εναντίον της τις υπερφυσικές δυνάμεις που την περιέβαλλαν και οι οποίες είχαν θεσπίσει τους νόμους που παρέβαινε με τη δράση του ο εγκληματίας. Καταλήγουμε συνεπώς στο συμπέρασμα πως το έγκλημα στις πρωτόγονες κοινωνίες καθιστούσε, ή επρόκειτο στο μέλλον να καταστήσει, θύμα όλη την κοινότητα, κατά τη στιγμή της εκδίκησης της θείας τάξης που είχε διασαλευθεί 2. Σε αυτή τη φάση της ανθρώπινης ιστορίας ως θύμα γίνεται αντιληπτό- πέραν του κοινωνικού συνόλου που θίγεται από την προσβολή- και το πρόσωπο ή ζώο που θυσιάζεται για τον εξευμενισμό των 1 Walker N., Crime and Criminology, 1987 σελ Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ

12 υπερφυσικών δυνάμεων που ενοχλήθηκαν από την πράξη 3, αντίληψη που υποδηλώνει μία αργή στροφή προς τον ατομικό προσδιορισμό του θιγομένου από το έγκλημα. Καίρια σημασία στην αργή και γεμάτη ταλαντεύσεις αυτή στροφή έχει η πρώτη λογοτεχνική-θεολογική παρουσίαση ενός ατομικά προσδιορισμένου θύματος, δηλ. του Άβελ στην βιβλική αφήγηση της ιστορίας της δολοφονίας του από τον αδελφό του Κάιν. Σε αυτή τη διήγηση προβάλλονται ανάγλυφα όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του θύματος που ανά τους αιώνες θα το καταστήσουν ευδιάκριτη και χαρακτηριστική αν και ενίοτε παραπλανητική- φιγούρα στο εγκληματικό σκηνικό: αθώο, συμπαθές και αδύνατο, θανατώνεται από έναν αδίστακτο και υπέρτερο σωματικά δράστη, χωρίς να τον προκαλέσει και για ασήμαντη συνήθως αφορμή 4. Την ίδια εποχή με τη βιβλική αφήγηση η πρακτική της νομοθεσίας δε μένει πίσω: οι πρώτες νομοθεσίες της Βαβυλώνας του Χαμμουραμπί προσδιορίζουν τη βλάβη του θύματος από τις ενέργειες του δράστη και με βάση αυτή αλλά και το θύμα ατομικά υπολογίζουν την ποινή. Το έγκλημα εν πολλοίς αποτελεί «σχέση» με δύο μέρη όπου το ένα (δράστης) αδικεί το άλλο (θύμα) και ο τρίτος (κράτος) παρεμβαίνει προς βοήθεια του αδικηθέντος 5. Στην αρχαϊκή εποχή του ελληνικού δικαίου η θέση του θύματος ποικίλε, ανάλογα με την γενικότερη θέση αυτού στην κοινωνική δομή, και προσδιόριζε έτσι άμεσα και την αντίδραση στην προσβολή αυτού. Έτσι, η νομοθεσία κυμαίνεται από την ιδιαίτερη προσοχή που αποδίδονταν στον άνδρα θύμα ανθρωποκτονίας, προσοχή που προκαλούσε ως αντίδραση την αντεκδίκηση μεταξύ των γενών του φονιά και του θύματος και συχνά απέληγε στην πλήρη αλληλοεξόντωση αμφοτέρων, μέχρι την ελάχιστη σημασία προς ορισμένες κατηγορίες θυμάτων όπως οι δούλοι και οι γυναίκες, για τους οποίους λογική αντίδραση θεωρούνταν η αξίωση αποζημίωσης, σε χρήμα ή είδος 6. Η τάση αυτή προς την ιδιωτική ατομική θεώρηση του θύματος που επεκτεινόταν κατά τα χρόνια της βασιλείας και της κυριαρχίας του γένους ανατράπηκε στην εποχή της πόλης κράτους. Στην αρχαία Αθήνα, όπου αναπτύχθηκε για πρώτη φορά η δημοκρατία, το δημόσιο συμφέρον τείνει να υπερτερεί κάθε ιδιωτικού αντίστοιχου, ακόμα και τιμώρησης του εγκλήματος, αν και πάλι όχι απόλυτα. Η αντίληψη αυτή ανεπίγνωστα ίσως αλλά αναπόφευκτα- επιφέρει μία σχετική πάντα- υποτίμηση της ποινικής αξίωσης του θύματος σε σχέση με αυτήν της πολιτείας. Η τελευταία αυτονομείται και αποκτά υπόσταση ανεξάρτητη και πιθανότατα εχθρική έναντι του θύματος και της δικής του απαίτησης για δικαίωση 7. Παρά ταύτα, το θύμα εξακολουθεί να διαθέτει τη δυνατότητα στο έγκλημα της ανθρωποκτονίας να συγχωρήσει το δράστη πριν τον θάνατό του, εξαλείφοντας κάθε αξίωση της πολιτείας ή άλλου να στραφεί εναντίον του, ενώ προηγούμενη πράξη του θύματος, όπως επίθεσή του στο δράστη, προσβολή της οικογενειακής τάξης του (μοιχεία), παράβαση των διατάξεων περί εξορίας, κτλ οδηγούσε σε αθώωση ή επιεικέστερη μεταχείριση του δράστη 8. Αντίστοιχη διαφοροποίηση με βάση τη σχέση δράστη-θύματος συναντάται και στην 3 Δημόπουλος Χαρ., Το πρόβλημα της εγκληματικότητας στην Αυστραλία, 1988, σελ Για την θεολογική διάσταση του παραδείγματος βλ. Φιλιππίδης Τ., Ποιμαντική κοινωνικών προβλημάτων (στοιχεία εγκληματολογίας), 1990, σελ.8 και Παπαζαχαρίου Ι., Παραδόσεις εγκληματολογίας, 1968, σελ Ροδάκης Π.-Καλατζή Κ., Ο Κώδικας του Χαμμουραμπί και άλλοι κώδικες της Μεσοποταμίας, 1982, σελ Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ McDowel D. M., Το Δίκαιο στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων, (μτφ Μαθιουδάκη Γ.), 2003, σελ

13 περίπτωση των προσβολών της τιμής ή των σεξουαλικών εγκλημάτων, αν και στα τελευταία τα δικαιώματα του θύματος είχαν σχεδόν εξ ολοκλήρου παραχωρηθεί στον άρρενα αρχηγό της οικογένειας 9. Αντίθετα, πολύ ενεργητικότερος ρόλος επιφυλάσσονταν στο θύμα κλοπής: είχε τη δυνατότητα να εισέλθει στο σπίτι του φερόμενου ως δράστη και να ερευνήσει για τα κλοπιμαία, ενώ επιβαλλόταν πέραν της αποζημίωσης προς αυτόν και πρόστιμο προς όφελος της πολιτείας 10. Η διάκριση των δύο αξιώσεων γίνεται με το πέρασμα των αιώνων κοινός τόπος, και ως τέτοιο την επικαλείται ο Δημοσθένης στον λόγο του «Κατά Μειδίου» 11. Καταλήγουμε λοιπόν πως στην Αθηναϊκή δημοκρατία παρά την έμφαση στην αξίωση της πολιτείας, το θύμα εξακολουθούσε να παίζει ρόλο στην αντίδραση στο έγκλημα, με εξαίρεση βέβαια τα εγκλήματα εκείνα που το προσβάλλονταν άμεσα το πολίτευμα ή η θρησκεία του κοινωνικού συνόλου 12. Σε αυτό το σημείο είναι πιστεύω θεμιτή και απαραίτητη η αναφορά στην έννοια και τη σημασία που προσέδιδε η αρχαία ελληνική φιλοσοφία στο θύμα της εγκληματικής ενέργειας. Πρώτος ο Πλάτων στους «Νόμους» θέτει το θύμα (ειδικά τον πρόγονο που τον κακομεταχειρίζεται ο απόγονός του) υπό την προστασία τόσο του ανθρώπινου όσο και του θεϊκού νόμου 13. Από την άλλη, η ελληνική κοινωνιολογική σκέψη δεν ήταν ανυποψίαστη για το ενδεχόμενο της συμμετοχής του θύματος στο έγκλημα ή τουλάχιστον της εξ αμελείας πρόκλησής του. Ο Αριστοτέλης αφιερώνει σχετική παράγραφο στο έργο του «Ηθικά Νικομάχεια» στην εξέταση του ρόλου του θύματος στα πλαίσια της απόδοσης δικαιοσύνης 14. Στην δημοκρατική Ρώμη το θύμα παραμένει ένα συμπλήρωμα στην όλη διαδικασία τιμώρησης του εγκληματία, η δε διαδικασία εκκινεί από την βασική παραδοχή της προσβολής του θείου από την εγκληματική πράξη, κάτι που προκαθόριζε και την αυστηρή ποινή του δράστη 15. Η αντίληψη αυτή έρχεται σε συμμόρφωση με την ακλόνητη ρωμαϊκή πίστη στην προτεραιότητα της πολιτείας, πίστη που την ίδια εποχή τείνει να εκλείψει στον ελληνιστικό χώρο, όπου το άτομο παύει να εξαρτάται από την πόλη κράτος, αυτονομούμενο όλο και περισσότερο από το σύνολο. Η υποταγή του ελληνικού κόσμου στην ρωμαϊκή εξουσία και ο συνακόλουθος συγκερασμός των απόψεων και στο χώρο του Ποινικού Δικαίου και της εγκληματολογίας θα επιφέρει μια καίρια διάκριση στην αντίληψη για το θύμα. Στα αυτοκρατορικά χρόνια η θέση του θύματος αναγνωρίζονταν πλέον ως αυτοτελής σε σχέση με τα ιδιωτικά ονομαζόμενα εγκλήματα (delicta), δηλ. τα εγκλήματα που το θίγουν προσωπικά. Για αυτά δικαίωμα κίνησης της δίωξης έχει το θύμα ή ο κατά νόμο υπεύθυνος για αυτό. Αντίθετα, στα δημόσια εγκλήματα κάθε πολίτης μπορούσε να κινήσει τη σχετική διαδικασία ενώπιων των αυτοκρατορικών δικαστηρίων, προφανώς δε τέτοιο 9 McDowel D. M., Το Δίκαιο στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων, (μτφ Μαθιουδάκη Γ.) 2003, σελ και McDowel D. M., Το Δίκαιο στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων, (μτφ Μαθιουδάκη Γ.), 2003, σελ Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τ. Α, 1990 σελ. 91 επ. 12 Ειδικά για τα εγκλήματα κατά της δημοκρατίας βλ. McDowel D. M., Το Δίκαιο στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων, (μτφ Μαθιουδάκη Γ.), 2003, σελ 271 επ. και για αυτά κατά της θρησκείας σε McDowel D. M., Το Δίκαιο στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων, (μτφ Μαθιουδάκη Γ.), 2003, σελ 303 επ. 13 Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, 1990, σελ Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, 1990, σελ. 80 επ. 15 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ

14 δικαίωμα είχε και το θύμα 16. Η στροφή αυτή του ρωμαϊκού δικαίου προς μία πιο ανθρωποκεντρική αντίληψη βοήθησε στην μετέπειτα διάδοση και διάσωσή του στην Δυτική Ευρώπη 17. Η κατάρρευση του ενιαίου ρωμαϊκού imperium, η εγκαθίδρυση των γερμανικών κρατών στη Δύση και η αναγέννηση της Ρώμης στην Ανατολή με τη μορφή του Βυζαντίου μετάλλαξε και τις αντιλήψεις περί θύματος στα δύο διακριτά πλέον τμήματα του μεσογειακού χώρου. Στα γερμανικά βαρβαρικά δίκαια η προσβολή του θύματος έχει ως επακόλουθο τη συλλογική υποχρέωση από δω και στο εξής της οικογένειάς του να πάρει εκδίκηση (Rache) για την προσβολή που της συνέβη 18. Όσο όμως η εξουσία του μονάρχη (αρχικά του Φράγκου βασιλιά και μετέπειτα του Γερμανού αυτοκράτορα) ενισχύεται επανεμφανίζεται η αντίληψη περί προσβολής και της εξουσίας αυτού από το έγκλημα, η αμφισβήτηση αυτής είναι άλλωστε που απαιτεί και δικαιολογεί την βάρβαρη και εξοντωτική τιμωρία του εγκληματία, ενώ το θύμα περιορίζεται βαθμιαία στο ρόλο του αποδεικτικού μέσου του εγκλήματος 19. Πιο φιλάνθρωπη και προς το δράστη αλλά και προς το θύμα εμφανίζεται την ίδια περίοδο η βυζαντινή νομοθεσία 20. Σε σχέση με το θύμα βέβαια παρατηρείται μία στροφή (ειδικά στην νομοθεσία των Ισαύρων) προς την αντίληψη της προσβολής ως στρεφόμενης κατά του κράτους: ο δράστης θίγει την τάξη που ο μόνος εκπρόσωπος του Θεού στη γη, ο βυζαντινός αυτοκράτορας, εγγυάται για όλους τους υπηκόους του οικουμενικού του κράτους, αυτή η τελευταία είναι που θίγεται και στην ικανοποίηση αυτής αποσκοπεί η σκληρή πολλές φορές ποινή 21. Η αρχή του «οφθαλμόν αντί οφθαλμού» που διέπει τις ποινικές διατάξεις του ΣΤ βιβλίου της Εξαβίβλου του Αρμενόπουλου αποδεικνύει όμως πως η βλάβη του θύματος παίζει καθοριστικό ρόλο στην πλειοψηφία των εγκλημάτων για τον προσδιορισμό της τιμώρησης του δράστη. Η παρακμάζουσα βυζαντινή κοινωνία του 14 ου αιώνα έχει ακόμα τη δυνατότητα να αντιληφθεί την κομβική σημασία του θύματος-ατόμου στο εγκληματικό συμβάν 22. Η Ευρώπη της Αναγέννησης εξακολουθεί να διαπνέεται από την αντίληψη περί προσβολής του μονάρχη από την εγκληματική πράξη, αντίληψη απολύτως συμβατή με το πολίτευμα της «ελέω Θεού» μοναρχίας ή της «πεφωτισμένης δεσποτείας» που το διαδέχτηκε. Ακόμα και πιο φιλελεύθερα πνεύματα, όπως ο Σπινόζα, αντιλαμβάνονται το δίκαιο και την προσβολή πάντα στα πλαίσια του κράτους. Με μία βέβαια κρίσιμη διαφοροποίηση: ο Σπινόζα τονίζει πως «αμάρτημα» δηλ. παράβαση της ηθικής τάξης, στην οποία μπορούμε να εντάξουμε και το έγκλημα, υπάρχει μόνο στην οργανωμένη κοινωνία που συνίσταται ουσιαστικά από δομημένα σε σύνολο άτομα 23. Σε επίπεδο εγκληματολογίας όμως η αντίληψη αυτή εξακολουθεί να απολήγει σε δύο σοβαρότατες επιπτώσεις: αφενός η ποινή που επιβαλλόταν στον δράστη δεν έπαυε να είναι εξοντωτική, ακριβώς γιατί με την πράξη του αυτή ο τελευταίος επαναστατούσε κατά του μονάρχη (και οι εχθροί του 16 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ Δημάκης Π., Ελληνιστικό Δίκαιο σε Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. Ε, 1974, σελ Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ και Δημόπουλος Χαρ., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ. 6 επ. 19 Φουκώ Μ., Επιτήρηση και Τιμωρία-η γέννηση της φυλακής, 1989, σελ Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ Ανάστος Μ., Δίκαιο, σε Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. Η, 1974, σελ. 216 επ. 22 Ανάστος Μ., Δίκαιο, σε Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. Θ, 1974, σελ Βλ. Σπινόζα Μπ., Πολιτική Πραγματεία, (μτφ Στυλιανού Α.Ι.), 2000, σελ. 106 επ.

15 τελευταίου πρέπει να συντρίβονται) και αφετέρου γιατί η θέση του θύματος στην όλη διαδικασία γινόταν καθαρά διακοσμητική ή στην καλύτερη περίπτωση απλά αποδεικτική του εγκλήματος. Η άνοδος του κινήματος του Διαφωτισμού ήλθε να ανατρέψει και αυτή την κατεστημένη άποψη. Κατά τους θεωρητικούς του κινήματος η σκληρή τιμωρία που αποσκοπεί στην αποκάλυψη της κρατικής αυστηρότητας πρέπει να αντικατασταθεί από αντιλήψεις που θέτουν τον άνθρωπο (τόσο ως δράστη όσο και ως θύμα) στο κέντρο του ποινικού ενδιαφέροντος 24. Η κρατική αξίωση για τιμώρηση του δράστη αλλάζει, μετατίθεται σε άλλο επίπεδο, σε αυτό του κοινωνικού συνόλου, με το οποίο έρχεται σε αντίθεση ο δράστης καθώς με την εγκληματική του πράξη καταπατά το κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ αρχόντων και αρχομένων σε μία κοινωνία 25. Κύριος υποστηρικτής της θέσης αυτής υπήρξε ο Ρουσσώ, που δεν διστάζει να δεχτεί την πλήρη επικράτηση της αξίωσης του κράτους για τιμώρηση του δράστη, αξίωση που δικαιολογεί και την σκληρή τιμωρία του τελευταίου και την υποτίμηση του θύματος 26. Πιο σύνθετη εμφανίζεται η θέση του Χόμπς: ο Άγγλος φιλόσοφος-αντίποδας του Ρουσσώ θεωρεί πως το κράτος-λεβιάθαν προσβάλλει τον εγκληματία με την ποινή ακριβώς επειδή αυτός πρώτος προσέβαλλε τον πολίτη που εκχώρησε την ελευθερία του στο κράτος για να προστατευθεί. Συνεπώς, κατά τον Χόμπς, το έγκλημα θίγει το θύμα-άτομο ενώ το σύνολο απλά ικανοποιεί την αξίωση αυτού για αντιπροσβολή του δράστη 27. Την σκέψη αυτή προχωρά ένα βήμα πιο πέρα ο Λοκ, ο οποίος και δε διστάζει να θέσει το θύμα τόσο στο κέντρο της προσβολής από την πράξη όσο και στο κέντρο των αποφάσεων για την τύχη του δράστη: ο παθών αποφασίζει για την αποκατάσταση της ζημίας του (αποζημίωση) και για την τιμώρηση του δράστη, δικαίωμα βέβαια που πέραν του θύματος έχει και ο κάθε κοινωνός 28. Το ακραίο όριο όμως της εξάρτησης της τιμώρησης του δράστη από το θύμα συναντάται κατά την άποψή μου στο έργο του Μπεκαρία: ο Ιταλός φιλόσοφος παραδέχεται πως στόχος των ποινών είναι η ικανοποίηση του θύματος, και εφόσον αυτή δεν επιτυγχάνεται αυτές παύουν να έχουν αντικείμενο 29. Η εγκαθίδρυση την ίδια εποχή της κυριαρχίας της αστικής τάξης στις δυτικές χώρες και σταδιακά σε όλο τον κόσμο (διαδικασία που ολοκληρώνεται στις αρχές του 20 ου αιώνα) έφερε αφενός την πλήρη ταύτιση του θύματος με το πρόσωπο που ατομικά και ορισμένα θίγεται από το έγκλημα, αφετέρου την μετατόπιση του ενδιαφέροντος για την προστασία του θύματος των εγκλημάτων κατά της ιδιοκτησίας 30. Η σύγχρονη εγκληματολογία έθεσε σχετικά αργά το θύμα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός της. Η συστηματική μελέτη του θύματος ξεκίνησε ουσιαστικά τη δεκαετία του 1940, με σειρά έργων εγκληματολόγων επί του θέματος 31. Η καθυστέρηση αυτή οφείλεται εν πολλοίς και στην 24 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ Φουκώ Μ., Επιτήρηση και Τιμωρία-η γέννηση της φυλακής, 1989, σελ. 119 επ. και Βλ. Ρουσσώ Ζ. Ζ., Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, (μτφ Κωστελένεος Δ. Λ.) χ.χ., σελ Χόμπς Τ., Λεβιάθαν, (μτφ Αγγελλιδης Μ και Γκιούρας Θ) σε Αγγελίδης Μ. και Γκιούρας Θ., Θεωρίες της πολιτικής και του κράτους, 2005, σελ. 110 επ. 28 Λοκ Τζ., Δεύτερη πραγματεία για την κυβέρνηση, (μτφ Αγγελλιδης Μ και Γκιούρας Θ) σε Αγγελίδης Μ. και Γκιούρας Θ., Θεωρίες της πολιτικής και του κράτους, 2005, σελ Beccaria C., Περί εγκλημάτων και ποινών, (μτφ Ακριβοπούλου Χ., -Σίμογλου Α), 2009, σελ. 134 επ. και Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τ. Α, 1990, σελ. 168 επ. 30 Φουκώ Μ., Επιτήρηση και Τιμωρία-η γέννηση της φυλακής, 1989, σελ Βλ. για αυτό Δημόπουλος Χαρ., Το πρόβλημα της εγκληματικότητας στην Αυστραλία,1988, σελ. 93, Δημόπουλος

16 ύπαρξη πολλών και μεγάλων δυσκολιών στο θέμα της έρευνας των περιπτώσεων θυματοποίησης, ειδικά δε των θυμάτων που δεν προσέφυγαν στο σύστημα της ποινικής δικαιοσύνης 32. Στη διεθνή βιβλιογραφία πρώτος ασχολήθηκε με το θύμα ως παράγοντα του εγκλήματος ο Hans von Hentig με το έργο του «The criminal and his victim», έργο στο οποίο παρατηρείται και η πρώτη συστηματική κατάταξη των θυμάτων ανάλογα με τα εις βάρος τους τελεσθέντα εγκλήματα 33. Σημαντικότατη υπήρξε στον ίδιο τομέα και η συμβολή του Mendelhson, που έφτασε όμως στο σημείο να υποστηρίξει την πλήρη επιστημονική ανεξαρτητοποίηση της Θυματολογίας από την εγκληματολογία, διάκριση που ορθώς δεν έγινε δεκτή, εφόσον στερούσε από τον κλάδο της εγκληματολογίας ένα κρίσιμο ποιοτικά και ποσοτικά τμήμα του ερευνητικού της πεδίου, χωρίς παράλληλα να μπορεί να προσδώσει στο πεδίο αυτό το απαραίτητο εύρος και βάθος για να το καταστήσει αυτοτελές και βιώσιμο επιστημονικά 34. Οπωσδήποτε όμως αμφότεροι, όπως και ο Schneider στο βιβλίο του «Θυματολογία, η επιστήμη του Θύματος του εγκλήματος», ευνόησαν την υπόθεση της θυματολογίας (ως εγκληματολογικού κλάδου), προσδιορίζοντας και οριοθετώντας το επιστημονικό της αντικείμενο, το οποίο (περιληπτικά) συνίσταται στην μελέτη του χαρακτήρα, του περιβάλλοντος των συμπεριφορών και των αντιδράσεων του θύματος αλλά και της κοινωνίας απέναντί του κατά το στάδιο πριν, κατά και μετά την τέλεση του εγκλήματος 35. Η διεθνής κοινότητα έσπευσε να διακηρύξει τα δικαιώματα των θυμάτων. Κορυφαίο σχετικό κείμενο είναι η Διακήρυξη των Βασικών Αρχών Δικαιοσύνης για τα Θύματα του Εγκλήματος και της Κατάχρησης Εξουσίας (της ) 36. Ενώ αντίστοιχες συστάσεις προς τα κράτη να λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα για την διασφάλιση των συμφερόντων του θύματος συναντούμε σε πολλά κείμενα διεθνούς εμβέλειας, όπως την Σύσταση Νο R (96) 8/ της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης 37. Αναλυτικά για τα σχετικά κείμενα ανά κατηγορία θύματος θα παραθέσουμε στοιχεία στα οικεία τμήματα της εργασίας. ΤΟ ΘΥΜΑ-ΜΙΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΟΡΙΣΜΟΥ: Προτού προχωρήσουμε στον ορισμό της έννοιας του θύματος πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πως δράστης και θύμα, αν και με μία πρώτη ανάλυση δείχνουν έννοιες και πρόσωπα αντιθετικά, στην πραγματικότητα δεν αποτελούν παρά τους δύο πόλους ενός ενιαίου κοινωνικού συμβάντος, πόλους Χαρ., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ. 1-3 και και Schafer St., The Victim and his Criminal, 1968, σελ. 39 επ. 32 Δημόπουλος Χαρ., Το πρόβλημα της εγκληματικότητας στην Αυστραλία, 1988, σελ Φιλιππίδης Τ., Εισηγήσεις Εγκληματολογίας, 1984, σελ. 259 και Αλεξιάδης Στ., Εγκληματολογία, 2004, σελ. 249 και ανάλυση εκτενέστερα σε Sparks R., Έρευνες σε θύματα εγκλημάτων, πλεονεκτήματα, προβλήματα και νέες προοπτικές, (μτφ Τσουραμάνης Χρ.), 1985, σελ. 53 επ. 34 Βλ. συμπυκνωμένη κριτική και περαιτέρω παραπομπές σε Αλεξιάδης Στ., Εγκληματολογία, 2004, σελ. 249 και σε Δημόπουλος Χαρ., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ. 13 επ. και 24 επ. όπου παρατίθενται και οι θέσεις του Mendelsohn και Sparks R., Έρευνες σε θύματα εγκλημάτων, πλεονεκτήματα, προβλήματα και νέες προοπτικές, (μτφ Τσουραμάνης Χρ.), 1985, σελ. 58 επ. 35 Βλ. Αλεξιάδης Στ.,, Εγκληματολογία, 2004, σελ Για το κείμενο βλ. σε Πιτσελά Αγγ., Διεθνή Κείμενα Σωφρονιστικής Πολιτικής, 2003, σελ Βλ. σε Αλεξιάδης Στ., Κείμενα αντεγκληματικής Πολιτικής Ευρωπαϊκή Αντεγκληματική Πολιτική, 2005, σελ. 347.

17 που μάλιστα αποτελούν προϊόντα του ίδιου κοινωνικού περιβάλλοντος 38. Μάλιστα από τον TARDE θεωρήθηκε ιδιαίτερα σημαντική παράμετρος η κοινή προέλευση αυτών καθώς από αυτή εκπηγάζει και η ηθική αποδοκιμασία του εγκλήματος από την έννομη τάξη, ως αποδοκιμασία της προσβολής ενός ατόμου από άλλο του ίδιου περιβάλλοντος 39. Παλαιότερη άποψη υποστηρίζει πως το θύμα δε μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα από τον εγκληματία και το έγκλημα 40, άλλωστε η σύνδεση μεταξύ τους είχε παρατηρηθεί από τα πρώτα βήματα της Εγκληματολογίας 41, ενώ και η Ανακριτική έχει πολλαπλώς επιβεβαιώσει αλλά και επωφεληθεί από αυτή τη διαπίστωση, ειδικά κατά την αναζήτηση του κινήτρου του δράστη 42. Εξίσου παλιά όμως είναι και η αντίστροφη αντίληψη ότι το θύμα συντελεί στην πρόκληση, τη γένεση και την προαγωγή του εγκλήματος, τόσο όσο στην πρόληψη και την καταστολή αυτού 43. Η σύνδεση αυτή ισχύει και επαληθεύεται στο πεδίο της εγκληματολογικής θυματολογίας, όπου ως θύμα ορίζεται ο παθών από εγκληματική ενέργεια άλλου ανθρώπου. Αντίθετα, ως έννοια ανεξάρτητη από το έγκλημα εκλαμβάνεται το θύμα στα πλαίσια της θυματολογίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ως ο άνθρωπος που πάσχει από κάθε συμφορά που τον βρίσκει στη ζωή του, όπως π.χ. και οι φυσικές καταστροφές 44. Από όλα τα ανωτέρω γίνεται αντιληπτό πως η ανάγκη ορισμού του θύματος στην εγκληματολογία είναι επιτακτική, συν τοις άλλοις και για να προσδιοριστεί το πραγματικό κοινωνικό έγκλημα σε αντιδιαστολή από το νομικό δηλ. το προσδιοριζόμενο μόνο από τον Ποινικό Νόμο 45. Οπωσδήποτε και εδώ σημαντικό ρόλο στην προβληματική του ορισμού παίζει η αντίληψη για το έγκλημα που χαρακτηρίζει την κάθε σχολή εγκληματολογικής σκέψης, ενώ αντίστοιχη ποικιλομορφία εμφανίζεται και από πλευράς των διαφόρων σχολών της θυματολογικής κατεύθυνσης 46. Κατά την Θετική Εγκληματολογία (με κυριότερους αντιπροσώπους αυτής τους LOMBROSO, FERRI, GAROFALO) θύμα είναι το άτομο που εθίγει από το έγκλημα, ειδικά δε από έγκλημα βίας. Σε γενικότερο επίπεδο πρέπει να σημειωθεί πως βασική συνεισφορά της επιστημονικής αυτής ομάδας υπήρξε η δόμηση ενός θεωρητικού συστήματος που εδραζόταν στην αιτιοκρατούμενη σκέψη, αποκαθαρμένο από κάθε ηθική ή μεταφυσική αντίληψη 47. Η θεωρητική αυτή τοποθέτηση επαληθεύεται και στην θέση περί θύματος της σχολής αυτής. Το θύμα προκαθορίζεται στο ρόλο αυτό εν πολλοίς βιολογικά, και με τη συμπεριφορά του αυτή προκαλεί αιτιακά το εις βάρος του έγκλημα 48. Ο FERRI μάλιστα αποδίδει τόση σημασία στο θύμα που 38 Ανδριανάκης Εμ., Θυματολογικά, 2001, σελ.43 επ. 39 Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τ. Α, 1990, σελ.360 επ. και Φιλιππίδης Τ., Εισηγήσεις Εγκληματολογίας, 1984, σελ Αρτινοπούλου Β.-Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τ. Α, 1990, σελ Αλεξιάδης Στ., Ανακριτική, 2006, σελ Φιλιππίδης Τ., Ποιμαντική κοινωνικών προβλημάτων (στοιχεία εγκληματολογίας), 1990, σελ. 101 και Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τ. Α, 1990, σελ Αρτινοπούλου Β.-Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ. 19 επ. 45 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ Βλ. αναλυτικά σε Δημόπουλος Χαρ., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ. 19 επ. 47 Χάϊδου Ανθ., Θετικιστική Εγκληματολογία, 1996, σελ. 15 επ. 48 Αρτινοπούλου Β.-Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ

18 ταξινομεί τα εγκλήματα με βάση το έννομο αγαθό του θύματος που προσβάλλεται από το κάθε έγκλημα. 49 Στα πλαίσια της συγγενικής Ιταλικής Εγκληματολογικής Σχολής ως έγκλημα ορίζεται αυτό που θίγει το βασικό κοινωνικό αίσθημα της φιλαλληλίας δηλ. την συμπάθεια προς τον άλλον και ταυτόχρονα προσβάλλει και την φιλαλληλία 50. Έτσι το θύμα αποτελεί βασικό στοιχείο για να προσδιορίσουμε το ίδιο το έγκλημα, αν και το βάρος μετατίθεται στην αντίληψη περί κοινού αισθήματος και δευτερευόντως στο θύμα ως άτομο. Ως θύμα δε ορίζεται κατά σχολή αυτή ο άνθρωπος που η πράξη εναντίον του έθιξε το κοινό περί φιλαλληλίας αίσθημα. Οι νεότερες μαρξιστικές και συναφείς θεωρίες περί θύματος έχουν ως βάση τους την κλασσική μαρξιστική θεώρηση του εγκλήματος, που θέλει τον ίδιο το δράστη θύμα του συστήματος καπιταλιστικής παραγωγής. Το σύστημα τον θέτει δηλ. μεταξύ του θανάτου από την πείνα και του εγκλήματος και τον ωθεί έτσι στο τελευταίο 51. Οι αντιλήψεις αυτές είναι φανερό ότι πάσχουν στη βάση τους και μάλλον ανήκουν περισσότερο στη Θυματολογία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παρά στην εγκληματολογική θυματολογία. Επιπλέον συνέπεια αυτής της αντίληψης είναι η περιθωριακή θέση του θύματος στην διαδικασία δίωξης του δράστη και η ελάχιστη έως ανύπαρκτη φροντίδα για αυτό, δεδομένου ότι προέχει η βελτίωση του όλου κοινωνικού συστήματος. Κέντρο όμως το ορισμού της ορθής αντίληψης για το θύμα πρέπει να αποτελέσει το ατομικά ορισμένο θύμα, το οποίο και προσβάλλεται από το συγκεκριμένο έγκλημα, και όχι γενικά και αόριστα την κοινωνική αδικία 52. Πρέπει να αναγνωριστεί όμως σε αυτή την θεωρητική κατεύθυνση η ιδιαίτερα σημαντική συνεισφορά στην αντίληψη της έννοιας της δευτερογενούς θυματοποίησης. Κατ αυτή το θύμα υφίσταται και δεύτερη προσβολή πέραν του εγκλήματος από την εμπλοκή του στον μηχανισμό δίωξης, αλλά και από την στάση της κοινωνίας απέναντί του. Στο ίδιο μήκος κύματος, και συνεπώς με την ίδια λανθασμένη αφετηρία, κινείται και η Ριζοσπαστική Θυματολογία. Τα θύματα κατά αυτή τα δημιουργεί το ίδιο το κράτος αφενός μέσω καταστολής και πρακτικών όπως η κατάχρηση εξουσίας, αφετέρου μέσα από τον ορισμό που δίνει ο ίδιος ο ποινικός νόμος για το θύμα. Ομοίως κατά την Κριτική θυματολογία ως θύμα νοείται αυτό στο οποίο το κοινωνικό περιβάλλον θέτει μία τέτοια ετικέτα, δηλ. θύμα είναι το άτομο που το αντιλαμβάνεται ως τέτοιο η κοινωνία 53. Είναι φανερή και εδώ η τάση αναφοράς της ευθύνης του συστήματος μάλλον παρά του δράστη για την προσβολή και συνεπώς η μετάθεση του ενδιαφέροντος από το άτομο στο σύνολο. Σε αντίθεση με τις συγγενείς του θεωρίες το ρεύμα του Ριζοσπαστικού Αριστερού Ρεαλισμού δίνει έμφαση στα θύματα ως άτομα με βάση το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο στο οποίο αυτά ζουν 54. Είναι φανερή η τάση συνδυασμού του ατομικού παράγοντα με τις κοινωνικό- 49 Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τ. Α, 1990, σελ. 276 επ. 50 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ. 29 επ. 51 Χάϊδου Ανθ., Θετικιστική Εγκληματολογία, 1996, σελ. 233 επ. 52 Αρτινοπούλου Β.-Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ και Βλάχου Β., Η εξέλιξη των εγκληματολογικών θεωριών για τη βία και την επιθετικότητα, 2008, σελ Αρτινοπούλου Β.-Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ και Βλάχου Β., Η εξέλιξη των εγκληματολογικών θεωριών για τη βία και την επιθετικότητα, 2008, σελ Αρτινοπούλου Β.-Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ. 34.

19 πολιτικές σταθερές που χαρακτηρίζουν από καταβολής την μαρξιστική σκέψη. Πιο «ορθόδοξη» και επανερχόμενη στο γενικότερο κίνημα αντίθεσης με την καθεστηκυία τάξη εμφανίζεται η Θεωρία της Κοινωνικής Σύγκρουσης. Το έγκλημα κατά αυτή συνιστά μία προσβολή των συμφερόντων της πιο ισχυρής κοινωνικής ομάδας, η οποία και αντεπιτίθεται σε αυτή μέσω του ποινικού νόμου που ελέγχει 55. Η θεωρία αυτή, όπως είναι καταφανές, δεν μπορεί να δώσει απάντηση στην εμπειρικά διαπιστωμένη μεγαλύτερη θυματοποίηση των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων από δράστες ίδιου οικονομικού και κοινωνικού επιπέδου. Το ακρότατο όριο όμως αυτής της κατεύθυνσης σκέψης εκφράστηκε από την θεωρία του καταργητισμού. Σύμφωνα με αυτή το θύμα και ο δράστης είναι παράγωγα του καπιταλισμού, όπως και το όλο εγκληματικό φαινόμενο. Κατά συνέπεια κανείς από τους δύο δεν ευθύνεται για το συμβάν. Οι ρόλοι δράστη και θύματος συγχέονται συνειδητά και συνεπώς η τιμώρηση του δράστη (ουσιαστικά δηλ. ενός από τα δύο θύματα) δεν έχει κανένα αντικείμενο, αλλά μάλλον πρέπει να επιδιώκεται η κατάργηση του όλου συστήματος τιμώρησής, από τον ποινικό νόμο έως την φυλακή 56. Η απώτερη πρόθεση του καταργητισμού δεν παύει να είναι επαινετή, αλλά σε μια μεσοπρόθεσμη οπτική δε μπορεί παρά να έχει καταστροφικές συνέπειες για την συνοχή μίας κοινωνίας απέναντι στο εγκληματικό φαινόμενο. Πέρα από τις γενικότερες θεωρητικές κατευθύνσεις υπάρχει μία πλειάδα ειδικότερων προσεγγίσεων στην θυματολογική εγκληματολογία. Ειδικότερα η Φεμινιστική Θυματολογία πρεσβεύει πως οι γυναίκες καθίστανται θύματα εξαιτίας της θέσης τους στην πατριαρχική κοινωνία της εποχής μας 57. Η Νέα Θυματολογία (με βασικό εκπρόσωπο τον EZZAT FATTAH) εντάσσει το θύμα στις πολιτιστικές έννοιες. Έτσι έχουμε τα θύματα που ορίστηκαν από την δυτική αντίληψη περί εγκλήματος και διαφέρουν σημαντικά από θύματα στον υπόλοιπο κόσμο, με αποτέλεσμα το κυρίαρχο δυτικό πρότυπο να έρχεται σε αντίθεση με άλλα πρότυπα θυμάτων ανά την υφήλιο. Πολλές φορές άλλωστε η κοινή αντίληψη περί θύματος είναι διάφορη και της αντίληψης που το ίδιο το θιγόμενο άτομο έχει για τον εαυτό του, δημιουργούνται δηλ ρήγματα και στα πλαίσια της ίδιας κοινωνίας, δυτικής ή άλλης 58. Με τον ορισμό του θύματος ασχολήθηκαν, πέρα από τις γενικές εγκληματολογικές σχολές, και μεμονωμένοι κοινωνιολόγοι, στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν το εγκληματικό φαινόμενο. Σχετικά υποτιμημένο εμφανίζεται το θύμα στην εγκληματολογική σκέψη του DURKHEIM: ως έγκλημα κατ αυτόν ορίζεται κάθε πράξη που προσβάλλει βαριά την κοινή συνείδηση 59. Συνεπώς, υπάρχουν και εγκλήματα χωρίς θύμα, εκτός αν σε κάθε περίπτωση εγκλήματος θεωρήσουμε ως θύμα την συλλογική συνείδηση. Προφανώς ο γάλλος κοινωνιολόγος έφτασε σε αυτή την θέση στην προσπάθειά του να καλύψει και την τυποποίηση και στον ποινικό 55 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ Δημόπουλος Χαρ., Abolitionismus, 1990, σελ Αρτινοπούλου Β.-Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ. 34 και Βλάχου Β., Η εξέλιξη των εγκληματολογικών θεωριών για τη βία και την επιθετικότητα, 2008, σελ Αρτινοπούλου Β.-Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ και Δημόπουλος Χαρ., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ. 32 και Φαρσεδάκης Ι., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ. 348 επ.

20 νόμο εγκλημάτων χωρίς ορατό θύμα. Ο PINATEL επίσης θέτει το θύμα-άτομο στο περιθώριο, θεωρώντας πως το έγκλημα προκαλεί ισχυρές συγκινησιακές διαταραχές στην κυρίαρχη κοινωνική ομάδα και έτσι το βάρος πέφτει στα αισθήματα που ορισμένη πράξη πυροδοτεί 60. Από τους παλαιότερους εγκληματολόγους ο MAKAREWICZ δέχεται πως το έγκλημα συνιστά πρώτα από όλα προδοτική άρνηση του κοινού τρόπου ζωής από το άτομο που εγκληματεί 61. Το βάρος δίνεται λοιπόν ξανά στο συλλογικό στοιχείο και όχι στο θύμα ως άτομο, αν και το τελευταίο είναι πάντα απαραίτητο ως υλική ενσάρκωση του κοινού τρόπου ζωής μίας κοινωνίας που προσβάλλεται από το δράστη. Από πλευράς τους οι Έλληνες εγκληματολόγοι έδωσαν επίσης ποικίλους ορισμούς του θύματος. Ο Δασκαλόπουλος 62 δίνει ένα διφυή ορισμό του θύματος, ως του ατόμου που προσβάλλεται από το έγκλημα τόσο υλικά όσο και αξιολογικά δηλ. τόσο σε ένα εμπειρικό επίπεδο όσο και σε ένα ψυχικό ηθικό. Είναι φανερό πως ακολουθώντας με συνέπεια αυτή την σκέψη δεν μπορούμε παρά να συμπεριλάβουμε το κοινωνικό σύνολο στους προσβληθέντες από το έγκλημα, κινούμενοι πάντα σε ένα επίπεδο πάντα γενικής κοινωνικής ηθικής τάξης. Ο Αλεξιάδης, αφενός προσδιορίζει αρνητικά την έννοια του θύματος, εξαιρώντας από αυτή τα θύματα του αστικού εγκλήματος καθώς και το κοινωνικό σύνολο ως εμμέσως προσβαλλόμενο, αφετέρου δίνοντας έμφαση στον φυσικό δεσμό που συνδέει το θύμα με το δράστη και όχι στον νομικό δεσμό εγκλήματος και φορέα προσβαλλόμενων εννόμων αγαθών, επεκτείνει την έννοια του θύματος και στα υποψήφια θύματα. Ως κριτήριο προσδιορισμού του θύματος προκρίνεται συνεπώς το αν η τροποποίηση της συμπεριφοράς του (στο παρελθόν) να μπορούσε να αποτρέψει το έγκλημα που άμεσα ή έμμεσα είχε στραφεί ή θα στρεφόταν εναντίον του 63. Στην κοινή καθομιλουμένη ως θύμα ορίζεται «ο ζημιωμένος από καταστροφή ή εκμετάλλευση, ο σκοτωμένος σε πόλεμο, ατύχημα ή θεομηνία» 64, σημασίες που εν πολλοίς ανταποκρίνονται στο έγκλημα ως μια κοινωνική ατυχία και καταστροφή. Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως το θύμα συνδέεται με το έγκλημα του φόνου και χαρακτηρίζεται ως «αθώο» και «τραγικό» 65, χαρακτηρισμοί που δεν επαληθεύονται σε όλες τις περιπτώσεις αλλά τείνουν να λάβουν τον χαρακτήρα (θετικών) προκαταλήψεων. Μέσα σε αυτό τον κυκεώνα ορισμών που τις χωρίζουν σχεδόν αγεφύρωτες διαφορές, λόγω των διαφορετικών επιστημονικών, πολιτικών και ιδεολογικών καταβολών των υποστηρικτών τους, είναι φυσικό οι διεθνείς οργανισμοί που ασχολούνται με το πρόβλημα της εγκληματικότητας σε πλανητικό επίπεδο να προσπαθήσουν να υιοθετήσουν ένα δικό τους ορισμό περί θύματος που θα διευκόλυνε την επικοινωνία και τη αλληλοκατανόηση μεταξύ διαφορετικών εννόμων τάξεων και επιστημονικών σχολών. Έτσι, στην παρ. 1 της Διακήρυξης Βασικών Αρχών Δικαιοσύνης για τα Θύματα του Εγκλήματος και της Κατάχρησης Εξουσίας (και η συμπληρωματική αυτής απόφαση 40/34 της της Γ. Σ. των Η. Ε.) θύματα του εγκλήματος ορίζονται «τα πρόσωπα τα οποία 60 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, 1984, σελ Βλ. Δασκαλοπούλου Ι., Στοιχεία Εγκληματολογίας, 1972, σελ Δασκαλοπούλου Ι., Στοιχεία Εγκληματολογίας, 1972, σελ. 176 επ. 63 Αλεξιάδης Στ., Εγκληματολογία, 2004, σελ Τεγόπουλος Φυτράκης, Ελληνικό Λεξικό, 1990 σελ Βοσταντζόγλου Θ., Αντιλεξικόν ή ονομαστικόν της νεοελληνικής γλώσσας, 1962, σελ. 238.

21 ατομικά ή συλλογικά, έχουν υποστεί βλάβη, περιλαμβανομένης και της σωματικής ή ψυχικής βλάβης, συναισθηματικής ταλαιπωρίας, οικονομικής απώλειας ή ουσιώδους εξασθένισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους, από πράξεις ή παραλείψεις που δεν στοιχειοθετούν ακόμα παραβάσεις των εθνικών ποινικών νόμων αλλά των διεθνώς αναγνωρισμένων κανόνων που έχουν σχέση με τα ανθρώπινα δικαιώματα» 66. Η ελληνική νομοθετική προσπάθεια απέδωσε τον πληρέστερό ίσως ορισμό της επί της έννοια του θύματος στο άρθρο 1 παρ. 2 του ΠΔ 233/2003 για την «Προστασία και αρωγή των θυμάτων των εγκλημάτων 323, 323 Α, 349, 351 και 351 Α του ΠΚ κατά το άρθρο 12 του Ν. 3064/2002». Ως θύματα ορίζονται τα «πρόσωπα, ημεδαποί και αλλοδαποί, που έχουν υποστεί άμεση βλάβη στη σωματική ακεραιότητα ή στην προσωπική ή γενετήσια ελευθερία τους ή υφίσταται σοβαρός κίνδυνος ως προς τα αγαθά αυτά ή τη ζωή τους» 67. ΟΡΙΣΜΟΣ ΘΥΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΓΑΣΙΑ: Η παρούσα εργασία, ως εγκληματολογική προσέγγιση του θέματος, θα εξαιρέσει από το πεδίο έρευνάς της την ευρύτερη έννοια του θύματος, στη οποία εντάσσονται όλοι γενικά οι φορολογούμενοι μίας χώρας, οι οποίοι εν τέλει θα πληρώσουν τις συνέπειες του εγκλήματος μέσω αποζημιώσεων και παροχής κοινωνικής αρωγής προς το θύμα 68. Αυτονόητο είναι επίσης πως ως «θύμα» δεν νοείται στην παρούσα και το θύμα από τη σκοπιά της θυματολογίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ούτε και το θύμα από το καπιταλιστικό σύστημα γενικά, όπως το θέλουν οι μαρξιστικής οπτικής θεωρίες. Οι ανωτέρω προσεγγίσεις από κοινωνιολογικής σκοπιάς είναι οπωσδήποτε πετυχημένες και εξυπηρετούν συγκεκριμένους στόχους, όπως αυτός της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά εγκληματολογικά δεν μπορούν να ευδοκιμήσουν, ακριβώς εξαιτίας της απαραίτητης για την εκπλήρωση των άλλων στόχων τους γενικότητας που τις χαρακτηρίζει. Μία εγκληματολογική προσέγγιση του θύματος θεωρώ πως δεν μπορεί να το απομακρύνει από το εγκληματικό περιστατικό στο οποίο έχει εμπλακεί. Το θύμα πρέπει να οριστεί σε στενή συνάφεια (όχι όμως εξάρτηση) από το δράστη και την πράξη του. Αυτή σηματοδοτεί όλη την εμπλοκή του θύματος στο έγκλημα και την δίωξη του εγκληματία, και σημαδεύει την υπόλοιπη ζωή του, διαφοροποιώντας τη συμπεριφορά του κατά το μάλλον ή ήττον. Κατά συνέπεια από τη φύση του το θύμα, ως ένα από τα υποκείμενα του εγκλήματος, δεν παύει να προσδιορίζεται από αυτό, δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα ή και αντίθετα από το συγκεκριμένο εγκληματικό συμβάν. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει το θύμα να έχει εμπλακεί στο εγκληματικό συμβάν με τρόπο που να το θίγει άμεσα και όχι εμμέσως, γιατί σε αυτή την περίπτωση ο κύκλος των εντασσόμενων στην έννοια του θύματος μεγαλώνει επικίνδυνα. Σχετικά με το θέμα του χρόνου θυματοποίησης δηλ. το αν το άτομο πρέπει να έχει προσβληθεί για να χαρακτηριστεί ως θύμα ή αν ο χαρακτηρισμός αυτός μπορεί να του αποδοθεί και σε μία προγενέστερη φάση, κατά την οποία είναι ευεπίφορο στην προσβολή, θεωρώ πως ορθότερη είναι η δεύτερη άποψη. Αφενός έτσι επεκτείνεται το πεδίο της θυματολογίας σε ένα 66 Βλ. Πιτσελά Αγγ., Διεθνή Κείμενα Σωφρονιστικής Πολιτικής, 2003, σελ. 122 και Δημόπουλος Χαρ., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ. 56 επ. 67 Δημόπουλος Χαρ., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ Δημόπουλος Χαρ., Το πρόβλημα της εγκληματικότητας στην Αυστραλία, 1988, σελ. 96.