ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΟΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗΣ ΡΟΥΤΙΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΒΟΛΩΝ ΣΕ ΑΓΩΝΕΣ ΠΡΩΤΑΘΛΗΜΑΤΟΣ Α1 ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΘΟΣΦΑΙΡΙΣΗ.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΟΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗΣ ΡΟΥΤΙΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΒΟΛΩΝ ΣΕ ΑΓΩΝΕΣ ΠΡΩΤΑΘΛΗΜΑΤΟΣ Α1 ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΘΟΣΦΑΙΡΙΣΗ του Σδούκου Θωμά Μεταπτυχιακή διατριβή που υποβάλλεται στο καθηγητικό σώμα για την ολοκλήρωση των απαιτήσεων της απόκτησης του μεταπτυχιακού τίτλου του Τμήματος Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Σχολική φυσική αγωγή) 2010 Θεσσαλονίκη Εγκεκριμένο από το καθηγητικό σώμα: 1 ος Επιβλέπων: Θεοδωράκης Γιάννης, Καθηγητής 2 ος Επιβλέπων: Χατζηγεωργιάδης Αντώνης, Επίκουρος Καθηγητής 3 ος Επιβλέπων: Ζήση Βασιλική, Λέκτορας

2 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΔΟΥΚΟΣ ΘΩΜΑΣ: Καταγραφή και αξιολόγηση προ-αγωνιστικής ρουτίνας κατά την εκτέλεση ελευθέρων βολών σε αγώνες πρωταθλήματος Α1 γυναικών στην καλαθοσφαίριση (Υπό την επίβλεψη του Καθηγητή Θεοδωράκη Γιάννη) Οι ψυχολογικές τεχνικές όπως ο καθορισμός στόχων, η νοερή απεικόνιση, η αυτοομιλία και οι προαγωνιστικές ρουτίνες μπορούν να βελτιώσουν την απόδοση των αθλητών και αθλητριών. Στην καλαθοσφαίριση οι προαγωνιστικές ρουτίνες αποτελούν μια από τις πιο ευρέως χρησιμοποιούμενες τεχνικές. Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να εξετάσει τη σχέση των προαγωνιστικών ρουτινών και ευστοχίας κατά την εκτέλεση ελευθέρων βολών σε αγώνες πρωταθλήματος Α1 γυναικών στην καλαθοσφαίριση. Συνολικά στην έρευνα συμμετείχαν 87 αθλήτριες σε σύνολο 24 αγώνων καλαθοσφαίρισης Α1 κατηγορίας γυναικών (πρωταθλήματος και κυπέλου). Για την καταγραφή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε βιντεοανάλυση και για τη στατιστική ανάλυση η μη παραμετρική μέθοδος του χ 2 test (chi-square) με το επίπεδο σημαντικότητας να ορίζεται στο p <.05. Σε γενικές γραμμές, τα αποτελέσματα δεν έδειξαν στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ προαγωνιστικών ρουτινών και ευστοχίας κατά την εκτέλεση ελευθέρων βολών. Ωστόσο στατιστικά σημαντική σχέση παρουσιάστηκε στη δεύτερη βολή του δεύτερου ζεύγους βολών. Τα αποτελέσματα συζητούνται με βάση τη βιβλιογραφία στις προαγωνιστικές ρουτίνες και δίνονται πρακτικές συμβουλές και προτάσεις για μελλοντικές έρευνες. Λέξεις- κλειδιά: Προαγωνιστικές ρουτίνες, απόδοση, καλαθοσφαίριση, ψυχολογικές τεχνικές.

3 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 3 ABSTRACT Sdoukos Thomas: Identification and evaluation of pre-performance routines in performing free-throw in A1 league women in basketball (Under the supervision of Prof. Theodorakis Yannis) Psychological techniques such as goal-setting, imagery, self-talk and preperformance routines can enhance athletes performance. In basket-ball one of the most used techniques is the pre-performance routines. Thus, the purpose of this study was to examine the relationship between pre-performance routines and accuracy in performing free-throw in A1 league women in basketball. Eighty seven female athletes participated in the study, from 24 basketball games of A1 league (league and cup). Video analysis was used for the identification of the pre-performance routines and the non parametric χ 2 (chi-square) test for the analysis of the data. In general, the results did not show significant relationship between pre-performance routine and accuracy in performing free-throw (3 free-throws). But statistically significant relationship was presented in the last free-throw. The results are discussed based on pre-performance routines literature and practical advice and suggestions are given for future research. Key-words: Pre-performance routines, performance, basketball, psychological skills.

4 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ. 2 ABSTRACT. 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 4 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ.. 6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ. 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Έκθεση του προβληματισμού Ορισμοί Σκοπός της έρευνας Σημασία της έρευνας Οριοθέτηση της έρευνας Περιορισμοί της έρευνας Ερευνητική υπόθεση Εναλλακτικές υποθέσεις Μηδενικές υποθέσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ 2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Δεξιότητα Οι ψυχολογικές δεξιότητες στον αθλητισμό. 17

5 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση Οι προαγωνιστικές ρουτίνες στον αθλητισμό 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Συμμετέχουσες Όργανα Αξιολόγησης Διαδικασία Στατιστική Ανάλυση.. 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Περιγραφικά στατιστικά και συχνότητες από δύο ζεύγη βολών κάθε αθλήτριας Κύρια Ανάλυση.. 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V 5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ. 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξένη βιβλιογραφία Ελληνική βιβλιογραφία 38

6 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 6 Πίνακας 1. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Περιγραφικά στατιστικά για δύο ζεύγη βολών

7 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 7 Γράφημα 1. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Αναπαράσταση των χτυπημάτων της μπάλας στο παρκέ

8 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 8 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Μ.Ο : Μέσος όρος Τ.Α : Τυπική απόκλιση p : Δείκτης σημαντικότητας n : Αριθμός δείγματος

9 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αρκετές είναι οι έρευνες στο χώρο της αθλητικής ψυχολογίας που δείχνουν, ότι με την χρήση των ψυχολογικών τεχνικών, οι αθλητές βελτιώνουν και μεγιστοποιούν την απόδοση, ενισχύουν την αυτοπεποίθηση, βελτιώνουν την προσοχή και την αυτοσυγκέντρωσή τους (Hardy, Jones, & Gould, 1996). Τέτοιες ψυχολογικές τεχνικές είναι ο αυτοδιάλογος, η νοερή απεικόνιση, οι τεχνικές χαλάρωσης και οι προαγωνιστικές ρουτίνες. Σε αρκετά αθλήματα η διαδικασία εκτέλεσης κάποιον δεξιοτήτων αποτελούν μια ελεγχόμενη σειρά ίδιων κινητικών μοτίβων. Τέτοιες δεξιότητες μπορεί να είναι το η ελεύθερη βολή στην καλαθοσφαίριση, το σέρβις στην αντισφαίριση και στην πετοσφαίριση, το πέναλτι στο ποδόσφαιρο και στην υδατοσφαίριση κ.α. Στην καλαθοσφαίριση μια κίνηση που χρησιμοποιείται κατά τον ίδιο τρόπο πολλές φορές στη διάρκεια ενός αγώνα αποτελεί η ελεύθερη βολή. Ο θρυλικός Karl Malone παίκτης του ΝΒΑ, πριν την εκτέλεση της ελεύθερης βολής, χρησιμοποιούσε την ακόλουθη ρουτίνα, κρατούσε την μπάλα, μιλούσε στον εαυτό του, την χτυπούσε στο έδαφος και μετά εκτελούσε τη βολή. Στο τένις επαγγελματίες παίκτες χρησιμοποιούν την ακόλουθη ιεροτελεστία, πριν την εκτέλεση του σέρβις. Χτυπούν το μπαλάκι στο έδαφος τις ίδιες φορές κάθε φορά, γυρίζουν τη ρακέτα στην παλάμη τους τις ίδιες φορές, παίρνουν μια βαθιά ανάσα, μιλούν στον εαυτό τους και εκτελούν. Με άλλα λόγια οι εξατομικευμένες και συστηματικές γνωσιακές αλλά και συμπεριφοριστικές στρατηγικές που διεξάγονται πριν από την εκτέλεση, ονομάζονται προαγωνιστικές ρουτίνες (Boutcher, 1990). Οι Orlick και Partington (1988) σε ποιοτική έρευνα τόνισαν ότι οι προαγωνιστικές ρουτίνες αποτελούν χαρακτηριστικό αθλητών υψηλού επιπέδου. Η σύγχρονη βιβλιογραφία αναφέρει ότι οι προαγωνιστικές ρουτίνες μπορούν να έχουν

10 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 10 άμεση επίδραση στη βελτίωση της απόδοσης (Lidor & Mayan, 2005; Lidor & Singer, 2000; Moran, 1996). Αρκετές έρευνες φανερώνουν βελτίωση της απόδοσης με τη χρήση των προαγωνιστικών ρουτινών σε διάφορα αθλήματα όπως στο γκολφ (π.χ., Crews & Boutcher, 1986, 1987) στην καλαθοσφαίριση (π.χ., Lonsdale & Tam, 2008; Southard & Miracle, 1993), στην αντισφαίριση (π.χ., Taylor, 1993), στο μπόουλιγκ (π.χ., Kirschenbaum, Ordam, Tomarken, & Holtzbauer,1982). Η διερεύνηση των μηχανισμών μέσω των οποίων οι προαγωνιστικές ρουτίνες βελτιώνουν την απόδοση είναι πολλοί και τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες έρευνες κατευθύνονται στην κατεύθυνση αυτή. Σε γενικές γραμμές οι προαγωνιστικές ρουτίνες βελτιώνουν την απόδοση μέσω της εστίασης της προσοχής, της μείωσης του άγχους, της εξάλειψη των περισπασμών, της ενίσχυσης της αυτοπεποίθησης, της δημιουργία της κατάστασης «ροής» (Jackson, Thomas, Marsh, & Smethurst, 2001; Lidor & Singer, 2000; Weinberg & Gould, 2003) και γενικότερα της ενεργοποίησης και δημιουργίας μιας κατάλληλης ψυχικής κατάστασης (Boutcher, 1990). Εν κατακλείδι, λαμβάνοντας υπόψη τις ευεργετικές επιδράσεις των προαγωνιστικών ρουτινών στην απόδοση, σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να εξετάσει τη σχέση τους με την ευστοχία στην ελεύθερη βολή στην καλαθοσφαίριση γυναικών Α1 κατηγορίας κατά τη διάρκεια του αγώνα Έκθεση του προβληματισμού Αρκετές έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί στο χώρο του αθλητισμού στο χώρο των ψυχολογικών δεξιοτήτων και κυρίως στις προαγωνιστικές ρουτίνες και στο ρόλο τους για τη βελτίωση της απόδοσης. Προκύπτει ωστόσο η ανάγκη για διεξοδικότερη μελέτη της επίδρασης των προαγωνιστικών ρουτινών στην Ελλάδα και κυρίως σε ένα πληθυσμό όπως αυτός των γυναικών που τα ευρήματα είναι

11 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 11 λιγοστά. Την ανάγκη αυτή προσπαθεί να εκπληρώσει η παρούσα εργασία διερευνώντας τη χρήση των προ-αγωνιστικών ρουτινών στην ελεύθερη βολή κατά τη διάρκεια αγώνων Α1 κατηγορίας στη γυναικεία καλαθοσφαίριση Ορισμοί Υπάρχουν αρκετοί ορισμοί όσον αφορά τον όρο της δεξιότητας. Σε γενικές γραμμές η δεξιότητα μαθαίνεται, είναι σταθερή και σχετική με την εργασία ή ενέργεια ή δραστηριότητα που εκτελείται. Επιπλέον, έχει ένα στόχο σχετικό με το αποτέλεσμα που θέλει να πετύχει. Ως δεξιότητα ορίζεται «η σταθερή παραγωγή προσανατολισμένων στο στόχο κινήσεων, οι οποίες μαθαίνονται και είναι συγκεκριμένες με τη δραστηριότητα που εκτελείται» (McMorris, 2004, σελ. 2) Ως «κλειστές» δεξιότητες ή αθλήματα ονομάζονται εκείνα τα οποία εκτελούνται σε ένα σταθερό και προβλέψιμο περιβάλλον (π.χ., ελεύθερη βολή στην καλαθοσφαίριση, σέρβις στην αντισφαίριση) ενώ «ανοικτές» είναι αυτές που εκτελούνται σε ένα ασταθές και μεταβαλλόμενο περιβάλλον (π.χ., ντρίμπλα στο ποδόσφαιρο κατά τη διάρκεια κάποιας επιθετικής ενέργειας) κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης κάποιας δεξιότητας (Magill, 1993). Ως προαγωνιστική ρουτίνα ορίζεται «μια σειρά από συγκεκριμένες λέξεις κλειδιά, κινήσεις και εικόνες που πραγματοποιούνται με συνέπεια πριν από την εκτέλεση κάποιας δεξιότητας» (Crews & Boutcher, 1986, σελ. 291). Με πιο απλά λόγια, ο Moran (1996) όρισε τις προαγωνιστικές ρουτίνες, ως μια ακολουθία κινήσεων σχετικών με τις σκέψεις και τις δράσεις που ένας αθλητής πραγματοποιεί πριν από την εκτέλεση κάποιας δεξιότητας. Οι Lidor και Singer (2003) πρόσθεσαν ότι οι προαγωνιστικές ρουτίνες συμβαίνουν λίγο πριν την εκτέλεση κάποιας δεξιότητας και έχουν διάρκεια 5 έως και

12 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση δευτερόλεπτα ανάλογα με τον παίκτη και το άθλημα Σκοπός της έρευνας Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να εξετάσει τη σχέση των προαγωνιστικών ρουτινών με την ευστοχία στην ελεύθερη βολή στην καλαθοσφαίριση γυναικών Α1 κατηγορίας κατά τη διάρκεια του αγώνα. Πιο συγκεκριμένα θα εξεταστούν τυχόν διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών με τη χρήση προαγωνιστικής ρουτίνας και μη Σημασία της έρευνας Όπως διαπιστώθηκε από τη βιβλιογραφία το μεγαλύτερο μέρος των ερευνών στο χώρο των προαγωνιστικών ρουτινών επικεντρώνεται κυρίως στην καλαθοσφαίριση αντρών και πιο συγκεκριμένα στην ελεύθερη βολή που θεωρείται «κλειστή» δεξιότητα. Εντούτοις, παρατηρείται έλλειψη ερευνών στην Ελλάδα στο συγκεκριμένο χώρο και κυρίως στη γυναικεία καλαθοσφαίριση. Τα ευρήματα της έρευνας θα μπορούν να δώσουν σημαντικές πληροφορίες και χρήσιμα συμπεράσματα για κάθε προπονητή καλαθοσφαίρισης σχετικά με την αξία της τήρησης της προαγωνιστικής ρουτίνας στις ελεύθερες βολές και στην ενσωμάτωσή της στην προπόνηση των παικτριών και παικτών Οριοθέτηση της έρευνας Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 87 αθλήτριες από 24 ομάδες καλαθοσφαίρισης Α1 κατηγορίας με Μ.Ο. ηλικίας τα 25.4 έτη. Για τη καταγραφή των δεδομένων της έρευνας χρησιμοποιήθηκε βιντεοσκόπηση κατά την οποία καταγράφηκαν αγώνες καλαθοσφαίρισης

13 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 13 κυπέλλου και πρωταθλήματος και ψηφιοποιήθηκαν με τη βοήθεια ενός Η/Υ AMD XP professional 2.1 GHZ και μιας κάρτας τηλεόρασης για Η/Υ Περιορισμοί της έρευνας Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν μόνο αθλήτριες καλαθοσφαίρισης και όχι αθλητές. Καταγράφηκαν όλες οι ελεύθερες βολές όλων των αθλητριών από 24 αγώνες (1362 φάσεις). Από τις 105 αθλήτριες του δείγματος χρησιμοποιήθηκαν οι 87 οι οποίες εκτέλεσαν τουλάχιστον 2 ζεύγη ελευθέρων βολών ώστε να προσδιοριστεί κάποιο σταθερό κινητικό μοτίβο ή συμπεριφορά πριν την εκτέλεση της βολής. Σύμφωνα με τον Cohn (1990), η δομή των ρουτινών αποτελείται από δύο τμήματα: το συμπεριφορικό και το γνωστικό. Για τους σκοπούς της συγκεκριμένης μελέτης αποφασίσθηκε ως προαγωνιστική ρουτίνα να μελετηθεί μόνο η συμπεριφορική ενέργεια των παικτριών και πιο συγκεκριμένα ο αριθμός των χτυπημάτων της μπάλας στο παρκέ πριν την εκτέλεση της ελεύθερης βολής Ερευνητική υπόθεση Οι προαγωνιστικές ρουτίνες επηρεάζουν την ευστοχία των παικτριών κατά την εκτέλεση ελευθέρων βολών στην καλαθοσφαίριση Εναλλακτικές υποθέσεις Η1: Στο πρώτο ζεύγος βολών θα υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών με τη χρήση προαγωνιστικής ρουτίνας.

14 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 14 Η2: Στο δεύτερο ζεύγος βολών θα υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών με τη χρήση προαγωνιστικής ρουτίνας. Η3: Στο πρώτο ζεύγος βολών θα υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών όταν δεν θα χρησιμοποιείται προαγωνιστική ρουτίνα. Η4: Στο δεύτερο ζεύγος βολών θα υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών όταν δεν θα χρησιμοποιείται προαγωνιστική ρουτίνα Μηδενικές υποθέσεις Ηο1: Στο πρώτο ζεύγος βολών δεν θα υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών με τη χρήση προαγωνιστικής ρουτίνας. Ηο2: Στο δεύτερο ζεύγος βολών δεν θα υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών με τη χρήση προαγωνιστικής ρουτίνας. Ηο3: Στο πρώτο ζεύγος βολών δεν θα υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών όταν δεν θα χρησιμοποιείται προαγωνιστική ρουτίνα. Ηο4: Στο δεύτερο ζεύγος βολών δεν θα υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών όταν δεν θα χρησιμοποιείται προαγωνιστική ρουτίνα.

15 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ 2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ «Μου είναι αφάνταστο να βλέπω ανθρώπους που δεν έχουν ρουτίνα, Rick Barry, ΝΒΑ» (Goodman, 2006) Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας αναφέρεται στους διαχωρισμούς που υπάρχουν στην αθλητική βιβλιογραφία σχετικά με τον όρο της δεξιότητας. Παρουσιάζονται οι ψυχολογικές τεχνικές στον αθλητισμό κάνοντας μια εισαγωγή για τις προαγωνιστικές ρουτίνες. Τέλος, προβάλλονται έρευνες για τις προαγωνιστικές ρουτίνες στον αθλητισμό Δεξιότητα Αρκετές φορές ακούμε από το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση για τις ικανότητες του καλύτερου παίκτη ή παίκτριας κάποιας ομάδας. Συχνά, οι ικανότητες αυτές, εκφράζονται από τους παρουσιαστές με την πρόταση «είναι γεννημένος αθλητής ή γεννημένη αθλήτρια». Υπάρχουν κάποια στοιχεία στον αθλητισμό, που είναι απαραίτητα να τα έχει κάποιος έμφυτα, αλλά τα περισσότερα είναι επίκτητα. Για να φτάσει στο επίπεδο αυτό, ώστε όλοι να απολαμβάνουμε τις δεξιότητές του/της, ο παίκτης ή η παίκτρια αφιέρωσε πολλές ώρες προπόνησης. Ο McCann (1995) υποστήριξε ότι αθλητές και οι αθλήτριες που κάνουν πρωταθλητισμό, αφιερώνουν μέχρι και το 99% του χρόνου τους στην προπόνηση. Στην πραγματικότητα, χρειάζονται περίπου 10 χρόνια και ώρες πρακτικής εξάσκησης για την επίτευξη του στόχου τους (Ericsson, 1990; Helsen, Starkes, & Hodges, 1998). Μέσα σε αυτές τις ατέλειωτες ώρες πρακτικής εξάσκησης, οι παίκτες μαθαίνουν δεξιότητες

16 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 16 τις οποίες επαναλαμβάνουν αμέτρητες φορές με σκοπό να εκτελούνται αυτοματοποιημένα όταν τις χρειαστούν στον αγώνα. Ως δεξιότητα ορίζεται «η σταθερή παραγωγή προσανατολισμένων στο στόχο κινήσεων, οι οποίες μαθαίνονται και είναι συγκεκριμένες με τη δραστηριότητα που εκτελείται» (McMorris, 2004, σελ. 2). Υπάρχουν διάφορες κατηγοριοποιήσεις της δεξιότητας στη βιβλιογραφία. Πολλές φορές συναντάμε τον όρο λεπτή και αδρά δεξιότητα. Η λεπτή μπορεί να είναι το γράψιμο, η πληκτρολόγηση. Στον αθλητισμό χρησιμοποιείται για κινήσεις που έχουν να κάνουν με λεπτές κινήσεις όπως η ρίψη ενός βέλους, η σκοποβολή κ.α. Αδρές μπορούν να θεωρηθούν οι περισσότερες δεξιότητες στον αθλητισμό (McMorris, 2004). Ο πιο συνήθης διαχωρισμός είναι μεταξύ απλών και σύνθετων δεξιοτήτων, όρων βασισμένων σε γνωστικές θεωρίες και στην κινητική μάθηση (Beilock & Carr, 2001; Schmidt & Wrisberg, 2004). Μια απλή δεξιότητα μπορεί να είναι το χτύπημα της μπάλας στο γκολφ, που ενώ τεχνικά μπορεί να είναι μια απαιτητική δεξιότητα, δεν χρειάζεται έντονη γνωστική λειτουργία. Σύνθετη αποτελεί η πάσα στο ποδόσφαιρο, που μπορεί να μην απαιτείται μεγάλη τεχνική ικανότητα, αλλά χρειάζεται ταχύτατη σκέψη και λήψη απόφασης για το που θα σταλεί η μπάλα (McMorris, 2004). Τέλος, συναντάται ο διαχωρισμός μεταξύ ανοιχτής και κλειστής δεξιότητας. Ανοιχτή δεξιότητα έχουμε, όταν το περιβάλλον είναι ασταθές (συχνές εναλλαγές) με έντονη επεξεργασία πληροφοριών (οι περισσότερες δεξιότητες κατά την διάρκεια ενός αθλήματος κατατάσσονται εδώ), ενώ κλειστή, όταν το περιβάλλον είναι σταθερό σχεδόν, ίδιο (π.χ., βολή στην καλαθοσφαίριση) με εφαρμογή ακριβώς της ίδιας τεχνικής (Magill, 1993; McMorris, 2004). Στόχος της παρούσας διατριβής δεν είναι η λεπτομερής περιγραφή των διαφορετικών δεξιοτήτων που βρίσκονται στη βιβλιογραφία της κινητικής μάθησης

17 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 17 αλλά η αναφορά αυτών και η σύνδεση τους με τις προαγωνιστικές ρουτίνες. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, οι Bouthcer και Rotella (1987) πρότειναν, ότι οι προαγωνιστικές ρουτίνες μπορούν να έχουν άμεση εφαρμογή στις κλειστές δεξιότητες, όπως είναι η ελεύθερη βολή στην καλαθοσφαίριση Οι ψυχολογικές δεξιότητες στον αθλητισμό Ένας από τους σκοπούς της αθλητικής ψυχολογίας είναι η μελέτη της συμπεριφοράς των ατόμων στο χώρο του αγωνιστικού αθλητισμού. Ένας από τους τρόπους βελτίωσης της απόδοσης των αθλητών είναι η εκπαίδευσή τους στο να ελέγχουν τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους με τη χρήση ψυχολογικών τεχνικών (Θεοδωράκης, Γούδας, & Παπαιωάννου, 2001). Με τον όρο ψυχολογικές τεχνικές εννοούμε τον αυτοδιάλογο, τις τεχνικές χαλάρωσης, τη νοερή απεικόνιση, και τις προαγωνιστικές ρουτίνες (Hardy et al., 1996). Αρκετές έρευνες σε επαγγελματίες αλλά και σε ερασιτέχνες αθλητές συστήνουν τις τεχνικές αυτές με σκοπό την αποτελεσματικότερη προετοιμασία τους για τον επικείμενο αγώνα (Hardy et al., 1996). Οι Gould, Eklund και Jackson (1992a,b) περιέγραψαν τη ψυχολογική προετοιμασία αθλητών πάλης πριν από τις καλύτερες και χειρότερες επιδόσεις που είχαν κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων της Σεούλ του Οι αθλητές ανέφεραν ότι η καλύτερη επίδοση επιτεύχθηκε όταν σκεφτόντουσαν θετικά και χρησιμοποιούσαν στρατηγικές συναισθηματικού ελέγχου, οι οποίες συνδέονταν με τη συστηματική χρήση ψυχολογικών τεχνικών, όπως οι προαγωνιστικές ρουτίνες και οι στρατηγικές κατεύθυνσης της προσοχής. Σε γενικές γραμμές, η έρευνα δείχνει ότι οι αθλητές υψηλού επιπέδου (Durand-Bush & Salmela, 2002) χρησιμοποιούν ψυχολογικές τεχνικές που τους βοηθούν στο να πετύχουν το βέλτιστο της απόδοσής τους. Ωστόσο χρησιμοποιούν τις τεχνικές αυτές περισσότερο στον αγώνα παρά στην

18 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 18 προπόνηση (Frey, Laguna, & Ravizza, 2003). Μια από τις τεχνικές αυτές είναι και οι προαγωνιστικές ρουτίνες. Οι αθλητές χρησιμοποιούν την τεχνική αυτή είτε από μόνοι τους, είτε έχουν εκπαιδευθεί κατά τη διάρκεια της προπόνησης (Lidor & Singer, 2003). Η χρήση προαγωνιστικών ρουτινών σε γενικές γραμμές έχει δείξει ότι βοηθάει στη βελτίωση της απόδοσης (Lidor & Mayan, 2005). Παρακάτω παρουσιάζονται περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το ρόλο των προαγωνιστικών ρουτινών στη βελτίωση της απόδοσης τόσο των αρχαρίων όσο και των υψηλού επιπέδου αθλητών Οι προ-αγωνιστικές ρουτίνες στον αθλητισμό Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι μια μέθοδος που θα μπορούσε να βοηθήσει τους αθλητές να εκτελέσουν μια δεξιότητα με επιτυχία, όταν αντιμετωπίζουν περισπασμούς (π.χ. σκέψεις σχετικά με τις συνέπειες της αποτυχίας), είναι η ανάπτυξη ενός συνόλου σταθερών σκέψεων και συμπεριφορών που γίνονται πριν την εκτέλεση κάποιας κινητικής δεξιότητας (π.χ., Boutcher & Crews, 1987; Cohn, 1990). Σύμφωνα με το Moran (1996, σελ. 177) ως προαγωνιστική ρουτίνα ορίζεται «μία σειρά από σχετικές με τη δεξιότητα ενέργειες και σκέψεις, τις οποίες συστηματικά χρησιμοποιεί ο αθλητής, πριν από την εκτέλεση μιας συγκεκριμένης αθλητικής δεξιότητας». Αρκετές είναι οι μαρτυρίες τόσο από αθλητές όσο και από προπονητές για τις ευεργετικές επιδράσεις των προ-αγωνιστικών ρουτινών στην απόδοση των αθλητών και αθλητριών (Lidor, 2007). Η Kelly Holmes αποκάλυψε την προαγωνιστική ρουτίνα που την οδήγησε σε δύο χρυσά μετάλλια στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 2004: «Έφυγα για το γήπεδο την ίδια ώρα, φορώντας στο λαιμό μου την μεταλλική ετικέτα της Αγγλίας που έχει γίνει το γούρι μου. Όταν έφτασα στο γήπεδο για την προθέρμανση άκουσα ένα συγκεκριμένο τραγούδι και έπαιξα με τις λέξεις ώστε να απευθύνονται στο χρυσό μετάλλιο. Καθώς έκανα την

19 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 19 προθέρμανση άκουγα το τραγούδι και μου έρχονταν δάκρυα στα μάτια. Ονειρευόμουν το χρυσό μετάλλιο. Όταν κέρδισα στα 800μ έκανα ακριβώς την ίδια ρουτίνα και για τα 1500μ» (Brewer, 2009). Μια προαγωνιστική ρουτίνα μπορεί να βοηθήσει τους αθλητές να διατηρήσουν την προσοχή τους στη δεξιότητα που εκτελούν καθώς επίσης και να σταθεροποιήσουν την απόδοσή τους κατά την εκτέλεσή της (Boutcher & Crews, 1987). Γενικά, οι προαγωνιστικές ρουτίνες έχουν αποδειχθεί ότι αποτελούν μια αποτελεσματική τεχνική για τη βελτίωση της συγκέντρωσης σε αθλήματα όπως το γκολφ, το μπόουλινγκ, η καλαθοσφαίριση, η αντισφαίριση, η τοξοβολία και το σκι (Kirschenbaum et al., 1982; Moran, 1996; Predebon & Docker, 1992). Ωστόσο, σε γενικές γραμμές η έρευνα στον τομέα των προαγωνιστικών ρουτινών έχει εστιαστεί κυρίως στην καλαθοσφαίριση (ελεύθερη βολή) και στο γκολφ (Lidor, 2007), και παρά τη φαινομενική δημοτικότητά τους, τα εμπειρικά στοιχεία σχετικά με την αποτελεσματικότητά τους δεν έχουν υποστηριχθεί καθολικά (Jackson, 2003; Kingston & Hardy, 2001). Για παράδειγμα έχει βρεθεί ότι οι προαγωνιστικές ρουτίνες βελτιώνουν την απόδοση των αρχαρίων αθλητών (π.χ., McCann, Lavallee, & Lavallee, 2001), ωστόσο στους έμπειρους αθλητές τα αποτελέσματα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα (π.χ., Kingston & Hardy, 2001). Ένα μεγάλο μέρος της έρευνας έχει εστιάσει στη σχέση μεταξύ της συνέπειας (συγκεκριμένη ακολουθία) της προαγωνιστικής ρουτίνας με την απόδοση. Συγκεκριμένα, μεταξύ της σταθερής διάρκειας δηλαδή του συνολικού χρόνου της προαγωνιστικής ρουτίνας απόδοσης και κάποιας ακολουθίας σταθερών συμπεριφορών, όπως έναν συγκεκριμένο τρόπο εκτέλεσης κάποιων κινήσεων και της απόδοσης. Οι Crews και Boutcher (1986a) ήταν από τους πρώτους που θέλησαν να εξετάσουν την επίδραση των προαγωνιστικών ρουτινών παρατηρώντας

20 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 20 επαγγελματίες παίκτριες του γκολφ. Οι παίκτριες ακολουθούσαν συμπεριφοριστικές ρουτίνες πριν αλλά και μετά τα χτυπήματα για αρκετές ώρες. Οι ερευνητές κατέληξαν ότι οι επιτυχημένες παίκτριες εφαρμόζουν ρουτίνες στο παιχνίδι τους. Επίσης, προετοιμάζονται περισσότερο χρόνο για την εκτέλεση ενός χτυπήματος από ότι οι λιγότερο επιτυχημένες παίκτριες. Σε μια άλλη έρευνα οι Wrisberg και Pein (1992) εξέτασαν τη σχέση της συμπεριφοράς παικτών καλαθοσφαίρισης με την ευστοχία στις ελεύθερες βολές κατά τη διάρκεια ενός αγώνα καλαθοσφαίρισης. Για τους σκοπούς της έρευνας εξέτασαν το χρόνο πριν την ελεύθερη βολή και των αριθμό των εύστοχων βολών. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι πιο εύστοχοι παίκτες ήταν αυτοί που είχαν σταθερό χρόνο πριν την ελεύθερη βολή σε σύγκριση με αυτούς που είχαν χαμηλότερα ποσοστά. Οι Predepon και Docker (1992) σε πειραματική έρευνα με παίκτες της καλαθοσφαίρισης αφού τους χώρισαν σε τρεις ομάδες (δύο πειραματικές και μια ελέγχου) εξέτασαν την βελτίωση της απόδοσης στην ελεύθερη βολή με τη χρήση προαγωνιστικής ρουτίνας, νοερής απεικόνισης και χωρίς τη χρήση κάποιας ψυχολογικής τεχνικής. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η ομάδα που χρησιμοποιούσε νοερή απεικόνιση είχε μεγαλύτερη απόδοση από αυτή που χρησιμοποιούσε προαγωνιστικές ρουτίνες, ενώ η ομάδα που χρησιμοποιούσε προαγωνιστικές ρουτίνες είχε μεγαλύτερη απόδοση σε σύγκριση με αυτή που δεν χρησιμοποιούσε τίποτα (ομάδα ελέγχου). Οι Lamirand και Rainey (1994) σε μια παρεμβατική έρευνα εξέτασαν κατά πόσο η εξάσκηση στη νοερή απεικόνιση και την χαλάρωση με τη μορφή προαγωνιστικής ρουτίνας μπορεί να βελτιώσει την απόδοση των ελεύθερων βολών σε ένα δείγμα 18 παικτριών καλαθοσφαίρισης της NCAA Division III. Τα αποτελέσματα

21 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 21 έδειξαν ότι ούτε η νοερή απεικόνιση αλλά ούτε και η τεχνική της χαλάρωσης βελτίωσαν την ευστοχία στις ελεύθερες βολές. Ο Mack (2001) με δείγμα 17 παίκτες καλαθοσφαίρισης δημιούργησε 4 πειραματικές συνθήκες για να εξετάσει την επίδραση διαφορετικών προαγωνιστικών ρουτινών στην ευστοχία κατά την εκτέλεση ελευθέρων βολών. Η πρώτη ομάδα εκτέλεσε ελεύθερες βολές όπως ακριβώς θα εκτελούσαν κατά τη διάρκεια ενός αγώνα. Η δεύτερη θα εκτελούσαν την προ-αγωνιστική ρουτίνα που συνήθως έχουν κατά τη διάρκεια του αγώνα αλλά έχοντας περισσότερο χρόνο πριν την εκτέλεση της βολής. Η τρίτη ομάδα θα κρατούσε την ίδια χρονική διάρκεια που χρησιμοποιεί συνήθως για τη ρουτίνα τους αλλά θα άλλαζαν τη ρουτίνα τους με κάποια που θα τους πρότεινε ο ερευνητής. Τέλος, η τέταρτη ομάδα θα άλλαζε και το χρόνο αλλά και τη ρουτίνα που συνήθως χρησιμοποιεί κατά τη διάρκεια του αγώνα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι αλλάζοντας την κίνηση της ρουτίνας είχε αρνητική επίδραση στην ευστοχία, ενώ κρατώντας την ίδια αλληλουχία συμπεριφορών είχε μεγαλύτερη επίδραση στην ευστοχία των παικτών. Επιπλέον, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η διάρκεια της προ-αγωνιστικής ρουτίνας δεν είχε επίδραση στην απόδοση των βολών. Συνολικά τα αποτελέσματα έδειξαν ότι πιο σημαντικός παράγοντας για τη βελτίωση της ευστοχίας στις ελεύθερες βολές είναι η σταθερότητα της συμπεριφοράς που ακολουθεί κατά τη ρουτίνα του και όχι ο η διάρκεια του χρόνου εφαρμογής της. Ο Jackson (2003) σε μια έρευνα με παίκτες του ράγκμπι, σύγκρινε τους επιτυχημένους και τους λιγότερο επιτυχημένους επιθετικούς (n = 13) του 1999 στο Rugby World Cup. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι δεν υπήρχαν διαφορές μεταξύ των ομάδων (επιτυχημένοι και λιγότερο επιτυχημένοι) στην τυπική απόκλιση της

22 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 22 διάρκειας της προαγωνιστικής ρουτίνας, παρουσιάζοντας ποικιλία στη χρονική διάρκεια της προαγωνιστικής ρουτίνας με βάση τη δυσκολία του χτυπήματος. Οι Czech, Ploszay, και Βurke (2004) σύγκριναν μπασκετμπολίστες που ακολουθούσαν μια συγκεκριμένη ακολουθία συμπεριφορών πριν την εκτέλεση μια ελεύθερης βολής (περίπου 90% των περιπτώσεων που εκτέλεσαν, n = 11) με τους παίκτες που δεν είχαν κάποια σταθερή ακολουθία συμπεριφοράς (περίπου 30% των περιπτώσεων που εκτέλεσαν, n = 5). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι δεν υπήρχαν σημαντικές διαφορές στις επιδόσεις μεταξύ εκείνων που τηρούσαν κάποια ακολουθία στην συμπεριφορά τους με εκείνους ακολουθούσαν λιγότερο συχνά κάποια ακολουθία συμπεριφορών πριν την εκτέλεση της βολής. Οι Lidor και Mayan (2005) εξέτασαν την εφαρμογή προαγωνιστικών ρουτινών στην πετοσφαίριση με δύο έρευνες. Στην πρώτη έρευνα παρατήρησαν αν 12 έμπειροι παίκτες της πετοσφαίρισης χρησιμοποιούσαν προαγωνιστικές ρουτίνες. Παρατήρησαν ότι πριν την εκτέλεση του σέρβις οι παίκτες χρησιμοποιούσαν κάποια σταθερή αλληλουχία κινήσεων (π.χ., χτυπάω την μπάλα στο παρκέ, βλέπω το γήπεδο). Επίσης η χρονική διάρκεια της ρουτίνας δεν ξεπερνούσε τα 12 δευτερόλεπτα και προτιμούσαν να συγκεντρώνουν την προσοχή τους σε εξωτερικά σημάδια όπως στην άκρη του φιλέ. Στη δεύτερη έρευνα, προσαρμόστηκαν οι ρουτίνες που χρησιμοποιούσαν οι αθλητές και δημιουργήθηκαν 3 ομάδες. Μια ομάδα που εφάρμοσε μια προαγωνιστική ρουτίνα βασισμένη αποκλειστικά στο κινητικό μοτίβο του σέρβις (π.χ., στέκομαι στη γραμμή του σέρβις στην αρχική φάση της εκτέλεσης, χτυπώ την μπάλα στο έδαφος), μια ομάδα που εφάρμοσε μια ρουτίνα βασισμένη σε γνωστικές διεργασίες (π.χ., φαντάζομαι ότι εκτελώ ένα επιτυχημένο σέρβις, στρέφω την προσοχή σε ένα εξωτερικό σημείο το οποίο με βοηθάει να συγκεντρώνομαι) και τέλος την ομάδα ελέγχου στην οποία δόθηκαν απλά οδηγίες για την εκτέλεση του

23 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 23 σέρβις. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι αυτοί που εφάρμοσαν την ρουτίνα που βασιζόταν στο κινητικό πρότυπο του σέρβις είχαν καλύτερη απόδοση από τις δύο άλλες ομάδες. Οι Lonsdale και Tam (2008) εξέτασαν τη σημαντικότητα της χρονικής αλλά και της σταθερής αλληλουχίας συμπεριφορών κατά την εκτέλεση της προαγωνιστικής ρουτίνας πριν την ελεύθερη βολή σε μπασκετμπολίστες του NBA. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η σταθερότητα στη χρονική διάρκεια της ρουτίνας δεν σχετιζόταν με την καλύτερη εκτέλεση της βολής, ωστόσο η εκτέλεση κάποιας αλληλουχίας συμπεριφορών σχετιζόταν με μεγαλύτερο ποσοστό ευστοχίας στις ελεύθερες βολές. Τέλος, εκτός από την απόδοση αρκετές είναι οι ευεργετικές επιδράσεις των προ-αγωνιστικών ρουτινών σε ψυχολογικούς παράγοντες, όπως στην αύξηση της αυτοπεποίθησης (Sellars, 1997) στην καταπολέμηση του άγχους (Dale, 2004), στη βελτίωση της αυτοσυγκέντρωσης (Maynard, 1998) και γενικότερα στη ψυχολογική υποστήριξη των αθλητών και αθλητριών (Brewer, 2009). Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να εξετάσει την επίδραση των προαγωνιστικών ρουτινών στην ελεύθερη βολή στην καλαθοσφαίριση γυναικών Α1 κατηγορίας κατά τη διάρκεια του αγώνα. Πιο συγκεκριμένα θα εξεταστούν τυχόν διαφορές μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών με τη χρήση προ-αγωνιστικής ρουτίνας και μη.

24 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 3.1. Συμμετέχουσες Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 87 αθλήτριες (Μ.Ο. = 24.5, Τ.Α. = 1.3) από 24 ομάδες καλαθοσφαίρισης Α1 κατηγορίας γυναικών από το πρωτάθλημα και κύπελλο της χώρας Όργανα αξιολόγησης Για τη καταγραφή των δεδομένων της έρευνας χρησιμοποιήθηκε η βιντεοσκόπηση κατά την οποία καταγράφηκαν αγώνες καλαθοσφαίρισης κυπέλλου και πρωταθλήματος και ψηφιοποιήθηκαν με τη βοήθεια ενός Η/Υ AMD XP professional 2.1 GHZ και μιας κάρτας τηλεόρασης για Η/Υ Διαδικασία Καταγράφηκαν όλες οι ελεύθερες βολές όλων των αθλητριών από 24 αγώνες. Από όλες τις αθλήτριες του δείγματος χρησιμοποιήθηκαν αυτές οι οποίες εκτέλεσαν τουλάχιστον 2 ζεύγη ελευθέρων βολών ώστε να προσδιοριστεί κάποιο σταθερό κινητικό μοτίβο ή συμπεριφορά πριν την εκτέλεση της βολής. Σύμφωνα με τον Cohn (1990), η δομή των ρουτινών αποτελείται από δύο τμήματα: το συμπεριφορικό και το γνωστικό. Για τους σκοπούς της συγκεκριμένης μελέτης ως προ-αγωνιστική ρουτίνα θα μελετηθεί μόνο η συμπεριφορική ενέργεια των παικτριών και πιο συγκεκριμένα ο αριθμός των χτυπημάτων της μπάλας στο παρκέ πριν την εκτέλεση της ελεύθερης βολής.

25 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση Στατιστική Ανάλυση Για την εξέταση των υποθέσεων χρησιμοποιήθηκαν περιγραφικά στατιστικά και συχνότητες από τα δύο ζεύγη βολών. Επίσης, όσον αφορά τον προσδιορισμό των στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών με τη χρήση ρουτίνας και μη χρησιμοποιήθηκε η μη παραμετρική μέθοδος του χ 2 test (chi-square) με το επίπεδο σημαντικότητας να ορίζεται στο p <.05.

26 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1 Περιγραφικά στατιστικά και συχνότητες από δύο ζεύγη βολών κάθε αθλήτριας Για την ανάλυση των περιγραφικών στατιστικών χρησιμοποιήθηκαν οι 87 από τις 105 αθλήτριες του δείγματος και αυτό έγινε διότι μόνο αυτές εκτέλεσαν ένα ζεύγος συνεχόμενων βολών. Επίσης 51 από αυτές εκτέλεσαν άλλο ένα ζεύγος βολών κατά τη διάρκεια του ίδιου αγώνα. Τα περιγραφικά στατιστικά και για τα δύο ζεύγη βολών παρουσιάζονται στον Πίνακα 1 και στο Σχεδιάγραμμα 1 η γραφική τους αναπαράσταση. Όσον αφορά το πρώτο ζεύγος βολών, στην πρώτη βολή 60 (69%) αθλήτριες ήταν εύστοχες ενώ 27 (31%) ήταν άστοχες. Στη δεύτερη βολή 62 (71.3%) αθλήτριες ήταν εύστοχες ενώ 25 (28.7%) ήταν άστοχες. Στο ζεύγος αυτό των βολών 55 (63.2%) χτύπησαν την μπάλα τις ίδιες φορές με τη δεύτερη βολή (έδειξαν να χρησιμοποιούν κάποια ρουτίνα) πριν εκτελέσουν βολή, ενώ 32 (36.8%) δεν χτύπησαν την μπάλα τις ίδιες φορές πριν την εκτέλεση της πρώτης και δεύτερης βολής. Όσον αφορά το δεύτερο ζεύγος βολών, στην πρώτη βολή 38 (74.5%) αθλήτριες ήταν εύστοχες ενώ 13 (25.5%) ήταν άστοχες. Στη δεύτερη βολή 32 (62.7%) αθλήτριες ήταν εύστοχες ενώ 19 (37.3%) ήταν άστοχες. Στο ζεύγος αυτό των βολών 33 (64.7%) χτύπησαν την μπάλα τις ίδιες φορές με τη δεύτερη βολή (έδειξαν να χρησιμοποιούν κάποια ρουτίνα) πριν εκτελέσουν βολή, ενώ 18 (35.3%) δεν χτύπησαν την μπάλα τις ίδιες φορές πριν την εκτέλεση της πρώτης και δεύτερης βολής.

27 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 27 Πίνακας 1. Περιγραφικά στατιστικά για δύο ζεύγη βολών (χτυπήματα μπάλας πριν την εκτέλεση) Ν Ελάχιστη Μέγιστη Μ.Ο. Τ.Α. Τιμή Τιμή Βολή 1 η Βολή 2 η Βολή 1 η Βολή 2 η Κύρια Ανάλυση Όσον αφορά τον προσδιορισμό των στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ εύστοχων και άστοχων βολών (πρώτο ζεύγος βολών) με τη χρήση ρουτίνας και μη χρησιμοποιήθηκε η μη παραμετρική μέθοδος του χ 2 test (chi-square) με το επίπεδο σημαντικότητας να ορίζεται στο p <.05. Τα αποτελέσματα έδειξαν κατά την πρώτη βολή ότι από τις παίκτριες που έκαναν χρήση ρουτίνας 41 ευστόχησαν, ενώ 14 ήταν άστοχες. Αντίθετα από τις παίκτριες που δεν έκαναν χρήση ρουτίνας 19 μόνο ήταν εύστοχες, ενώ 13 ήταν άστοχες. Η ανάλυση χ 2 έδειξε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ της χρήσης ρουτίνας και ευστοχίας στην πρώτη βολή (χ 2 = 2.175, df = 1, p =.14). Τα αποτελέσματα έδειξαν κατά τη δεύτερη βολή ότι από τις παίκτριες που έκαναν χρήση ρουτίνας 41 ευστόχησαν, ενώ 14 ήταν άστοχες. Αντίθετα από τις παίκτριες που δεν έκαναν χρήση ρουτίνας 21 μόνο ήταν εύστοχες, ενώ 11 ήταν άστοχες. Η ανάλυση χ 2 έδειξε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ της χρήσης ρουτίνας και ευστοχίας στη δεύτερη βολή (χ 2 =.786, df = 1, p =.38).

28 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 28 Τα αποτελέσματα έδειξαν κατά την πρώτη βολή (δεύτερο ζεύγος ότι από τις παίκτριες που έκαναν χρήση ρουτίνας 24 ευστόχησαν, ενώ 9 ήταν άστοχες. Αντίθετα από τις παίκτριες που δεν έκαναν χρήση ρουτίνας 14 ήταν εύστοχες, ενώ μόνο 4 ήταν άστοχες. Η ανάλυση χ 2 έδειξε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ της χρήσης ρουτίνας και ευστοχίας στην πρώτη βολή (χ 2 =.156, df = 1, p =.69). Τέλος, τα αποτελέσματα έδειξαν κατά τη δεύτερη βολή ότι από τις παίκτριες που έκαναν χρήση ρουτίνας 26 ευστόχησαν, ενώ 7 ήταν άστοχες. Αντίθετα από τις παίκτριες που δεν έκαναν χρήση ρουτίνας 6 μόνο ήταν εύστοχες, ενώ 12 ήταν άστοχες. Η ανάλυση χ 2 έδειξε ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ της χρήσης ρουτίνας και ευστοχίας στη δεύτερη βολή (χ 2 = , df = 1, p =.001). Σχεδιάγραμμα 1 Χτυπήματα της μπάλας στο παρκέ Αριθμός χτυπημάτων 4 3,8 3,6 3,4 3, Βολές που εκτελέστηκαν

29 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V 5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ο κύριος σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να διερευνήσει την επίδραση των προαγωνιστικών ρουτινών στην ευστοχία των ελεύθερων βολών στην καλαθοσφαίριση. Γενικότερα, τα αποτελέσματα δεν έδειξαν στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ προαγωνιστικών ρουτινών και ευστοχίας κατά την εκτέλεση ελευθέρων βολών. Ωστόσο στατιστικά σημαντική σχέση παρουσιάστηκε στη δεύτερη βολή του δεύτερου ζεύγους βολών. Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας διαφαίνεται ότι οι προαγωνιστικές ρουτίνες βοηθούν στη βελτίωση της απόδοσης (Lidor, 2007; Predebon & Docker, 1992). Ωστόσο, παρά την ευεργετική τους επίδραση στην απόδοση, υπάρχουν κάποια ερευνητικά ευρήματα που δεν υποστηρίζουν την αποτελεσματικότητά τους (Jackson, 2003; Kingston & Hardy, 2001). Για παράδειγμα έχει βρεθεί ότι οι προαγωνιστικές ρουτίνες βελτιώνουν την απόδοση των αρχαρίων αθλητών (π.χ., McCann, Lavallee, & Lavallee, 2001), ωστόσο στους έμπειρους αθλητές τα αποτελέσματα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα (π.χ., Kingston & Hardy, 2001). Αναφορικά στην επίδραση των προαγωνιστικών ρουτινών στη βελτίωση της απόδοσης των ελευθέρων βολών στην καλαθοσφαίριση τα αποτελέσματα διίστανται. Ενώ στους άντρες έρευνες δείχνουν ότι οι προαγωνιστικές ρουτίνες βοηθούν στη βελτίωση της απόδοσης στις ελεύθερες βολές (Wrisberg & Pein, 1992), δεν ισχύει το ίδιο για τις γυναίκες (Lamirand & Rainey, 1994). Συνολικά, τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας δεν έδειξαν βελτίωση στην απόδοση των αθλητριών με τη χρήση ρουτίνας, εντούτοις στην τελευταία βολή που αξιολογήθηκε, διαφάνηκε ότι οι αθλήτριες που χτύπησαν τις ίδιες φορές την μπάλα στο παρκέ παρουσίασαν μεγαλύτερη ευστοχία. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων έγινε με βάση ενός σταθερού κινητικού μοτίβου πριν την εκτέλεση της βολής (αριθμός χτυπημάτων της μπάλας στο παρκέ). Σύμφωνα με τον Moran

30 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 30 (1996) προαγωνιστική ρουτίνα ορίζεται μια ακολουθία κινήσεων σχετικών με τις σκέψεις και τις δράσεις που ένας αθλητής πραγματοποιεί πριν από την εκτέλεση κάποιας δεξιότητας. Στην παρούσα έρευνα δεν διερευνήθηκαν οι σκέψεις η ή χρήση κάποιας τεχνικής, όπως αυτή της αναπνοής πριν την εκτέλεση, που θα βοηθούσε να προσδιοριστεί με μεγαλύτερη σαφήνεια η χρήση της προαγωνιστικής ρουτίνας. Με άλλα λόγια κάποιες αθλήτριες μπορεί να χρησιμοποίησαν κάποια ρουτίνα που δεν αναγνωρίστηκε μέσα από τη βιντεοανάλυση, που επικεντρώθηκε μόνο σε αυτό το σταθερό κινητικό μοτίβο. Εντούτοις, έρευνες όπως αυτή σε κανονικές συνθήκες αγώνα δεν παρουσιάζονται συχνά στη βιβλιογραφία (π.χ., Lonsdale & Tam, 2008). Μελλοντικές έρευνες θα μπορούσαν να διερευνήσουν και άλλες συμπεριφορές (π.χ., χρήση της αναπνοής) καθώς και τη χρονική διάρκεια της ρουτίνας. Αναφορικά με τις πρακτικές εφαρμογές, ο Cohn (1990) πρότεινε κάποιες οδηγίες για την αποτελεσματική χρήση των προαγωνιστικών ρουτινών σε αθλήματα όπως το γκολφ, το τένις, το μπέιζμπολ, την καλαθοσφαίριση και το ράγκμπι. Πρότεινε πέντε ρουτίνες για αρχάριους και πέντε για προχωρημένους που θα μπορούσαν να εφαρμόσουν πριν την εκτέλεση κάποιας δεξιότητας. Για τους αρχάριους οι οδηγίες περιλάμβαναν κινήσεις και σκέψεις όπως οι ακόλουθες. Οι αθλητές πριν την εκτέλεση θα πρέπει να αποφασίσουν την περιοχή του γηπέδου που θα στείλουν την μπάλα, να φανταστούν ότι η εκτέλεση τους θα είναι επιτυχημένη, και να χρησιμοποιήσουν μια θετική λέξη όπως «καλή». Για τους προχωρημένους θα έπρεπε επίσης εκτός των παραπάνω να φανταστούν ακριβώς το στόχο που προσγειώνεται η μπάλα έχοντας την προσοχή τους στραμμένη σε αυτόν. Επίσης, ο Lidor (2007) πρότεινε ένα μοντέλο 3 φάσεων για την καλύτερη εκμάθηση των προαγωνιστικών ρουτινών. Στην πρώτη φάση, οι αθλητές μαθαίνουν πληροφορίες σχετικά με την τεχνική της δεξιότητας σε συνδυασμό με προκαταρκτικές

31 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 31 πληροφορίες σχετικά με τις θεμελιώδεις αρχές των προαγωνιστικών ρουτινών. Για παράδειγμα, διδάσκονται πώς να εστιάζουν την προσοχή τους πριν και κατά τη διάρκεια των βολών στο μπάσκετ, καθώς επίσης και πως να επικεντρώνονται σε εξωτερικά σημεία κλειδιά που είναι πιο σχετικά με τη δεξιότητα ή το περιβάλλον αυτής (π.χ., κάποιο σημείο στο στεφάνι άκρη του στεφανιού). Οι αθλητές επιλέγουν από μόνοι τις λέξει- κλειδιά που θα λένε στον εαυτό τους και θα τους βοηθούν να συγκεντρωθούν κατά την εκτέλεση καθώς επίσης και τη ρουτίνα που θα χρησιμοποιήσουν πριν την εκτέλεση της βολής (π.χ., μπορούν να καθορίσουν οι ίδιοι τον αριθμό των χτυπημάτων της μπάλας στο παρκέ πριν την εκτέλεση της βολής). Για να γίνει αυτό θα πρέπει να διδαχθούν αρκετά παραδείγματα προαγωνιστικών ρουτινών, ώστε να κατανοήσουν ακριβώς τη λειτουργία τους και να διαλέξουν μετά με ευκολία κάτι που τους ταιριάζει. Στη δεύτερη φάση οι αθλητές χρησιμοποιούν τους ρουτίνες που έμαθαν στην πρώτη φάση κάθε φορά που εκτελούν την καινούρια δεξιότητα. Ο ρόλος του προπονητή είναι να τους βοηθήσει να διαλέξουν την προαγωνιστική ρουτίνα που ταιριάζει σε αυτούς καθώς και να τους δείξει άλλες προαγωνιστικές ρουτίνες που χρησιμοποιούν επαγγελματίες στο χώρο κατά την εκτέλεση της συγκεκριμένης δεξιότητας. Τέλος, στην τρίτη φάση οι αθλητές χρησιμοποιούν τις ρουτίνες κάτω από συνθήκες πίεσης. Θα πρέπει να μάθουν να χρησιμοποιούν αλλά και να προσαρμόζουν τη ρουτίνα που έχουν μάθει, όταν απαιτείται να την εκτελέσουν σε συγκεκριμένο χρονικό περιθώριο (π.χ., στο σέρβις στην πετοσφαίριση ο παίκτης έχει 8 δευτερόλεπτα για να προετοιμαστεί πριν την εκτέλεση του σέρβις). Οι συνθήκες πίεσης μπορεί να είναι κάποιος αγώνας. Για ορισμένους αθλητές που δεν πρόκειται να λάβουν μέρος σε αγώνες η διαδικασία εκμάθησης των προαγωνιστικών ρουτινών μπορεί να τελειώσει στη δεύτερη φάση. Αναφορικά με την ελεύθερη βολή στην καλαθοσφαίριση οι Πέρκος,

32 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 32 Χατζηγεωργιάδης και Χρόνη (2008) πρότειναν ότι οι προπονητές θα πρέπει να δίνουν έμφαση στην εφαρμογή των προαγωνιστικών ρουτινών καθημερινά στις προπονήσεις, χρησιμοποιώντας τις σε διάφορες αγωνιστικές καταστάσεις (π.χ., με δυνατό θόρυβο, ενοχλητικά φώτα), καθώς και κάτω από πίεση χρόνου ( π.χ. στα τελευταία δευτερόλεπτα του παιχνιδιού). Τέλος η προπόνηση στις προαγωνιστικές ρουτίνες θα πρέπει να έχει σταθερή διάρκεια και να είναι εντός του χρονικού ορίου των πέντε δευτερολέπτων που επιτρέπονται για την προετοιμασία του παίκτη πριν την εκτέλεση της βολής.

33 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Τα αποτελέσματα εν μέρει επιβεβαίωσαν τις υποθέσεις μας, φανερώνοντας βελτίωση στην ευστοχία των παιχτριών κατά την εκτέλεση της τελευταίας βολής με τη χρήση προαγωνιστικής ρουτίνας. Οι προπονητές θα πρέπει να ενθαρρύνουν τους νέους αθλητές στη χρήση των προαγωνιστικών ρουτινών βοηθώντας τους τόσο στην επιλογή των κινήσεων και των ψυχολογικών τεχνικών, όσο και στη σωστή εκτέλεσή τους. Σε ερευνητικό επίπεδο νέες έρευνες θα πρέπει να εξετάσουν με την ίδια μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στην παρούσα και άλλες συμπεριφορές πριν την εκτέλεση της προαγωνιστικής ρουτίνας στη γυναικεία καλαθοσφαίριση. Επίσης ενδιαφέρον θα ήταν, σε πειραματικό επίπεδο, να εξεταστεί η επίδραση των ρουτινών μέσω ενός παρεμβατικού προγράμματος και η επίδραση του σε κανονικές συνθήκες αγώνα. Εν κατακλείδι, η παρούσα διατριβή αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια στη διερεύνηση των προαγωνιστικών ρουτινών στην εκτέλεση ελευθέρων βολών της γυναικείας καλαθοσφαίρισης στην Ελλάδα. Τα αποτελέσματα εν μέρει επιβεβαίωσαν τις υποθέσεις μας για τις ευεργετικές επιδράσεις των ρουτινών στην ευστοχία των ελεύθερων βολών και έδωσαν το έναυσμα για περαιτέρω διερεύνηση της ψυχολογικής τεχνικής στη γυναικεία καλαθοσφαίριση στην Ελλάδα.

34 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 7.1 Ξένη βιβλιογραφία Beilock, S. L. & Carr, T. H. (2001). On the fragility of skilled performance: What governs choking under pressure? Journal of Experimental Psychology: General, 130, Boutcher, S.H. (1990). The role of performance routines in sport. In G. Jones & L. Hardy (Eds.), Stress and performance in sport (pp ). Chichester, UK: Wiley. Boutcher, S. H., & Crews, D. J. (1987). The effect of a preshot attentional routine on a well-learned skill. International Journal of Sport Psychology, 18, Brewer, B. (2009). Sport Psychology. Chichester, UK: Jones Wiley & Sons. Czech, D. R., Ploszay, A., & Burke, K. L. (2004). An examination of the maintenance of preshot routines in basketball free throw shooting. Journal of Sport Behavior, 27, Cohn, P. J. (1990). Preperformance routines in sport: Theoretical support and practical applications. The Sport Psychologist, 4, Crews, D. J., & Boutcher, S. H. (1986). An exploratory observational analysis of professional golfers during competition. Journal of Sport Behavior, 9, Crews, D. J., & Boutcher, S. H. (1987). An exploratory observational behavior analysis of professional golfers during competition. Journal of Sport Behavior, 9, Durand-Bush, N., & Salmela, J. H. (2002). The development and maintenance of expert athletic performance: Perceptions of world and Olympic champions.

35 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 35 Journal of Applied Sport Psychology, 14, Ericsson, K. A., (1990). Peak performance and age: an examination of peak performance in sports. In M. M. Baltes (Ed.), Successful aging: perspectives from the behavioral sciences (p.p ). Cambridge: Cambridge University Press. Frey, M., Laguna, P. L., & Ravizza, K. (2003). Collegiate athletes mental skill use and perceptions of success: An exploration of the practice and competition settings. Journal of Applied Sport Psychology, 15, Goodman, J. (2006). Free throws easy? Tell it to Shaq. Miami Herald (retrieved 15 September 2006 from: htm). Gould, D., Eklund, R. C., & Jackson, S. A. (1992a). US Olympic wrestling excellence I: Mental preparation, precompetitive cognition, and affect. The Sport Psychologist, 6, Gould, D., Eklund, R. C., & Jackson, S. A. (1992b). US Olympic wrestling excellence II: Thoughts and affect occurring during competition. The Sport Psychologist, 6, Hardy, L., Jones, G., & Gould, D. (1996). Understanding psychological preparation for sport: Theory and practice of elite performers. Chichester, UK: Jones Wiley & Sons. Helsen, W. F., Starkes, J. L., & Hodges, N. J. (1998). Team sports and the theory of deliberate practice. Journal of Sport & Exercise Psychology, 20, Jackson, R. C. (2003). Pre-performance routine consistency: Temporal analysis of goal kicking in the Rugby Union World Cup. Journal of Sports Sciences, 21,

36 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση Jackson, R. C., Thomas, P. R., Marsh, H. W., & Smethurst, C. J. (2001). Relationships between flow, self-concept, psychological skills, and performance. Journal of Applied Sport Psychology, 13, Kingston, K. M., & Hardy, L. (2001). Preperformance routine training using holistic process goals. In P. R. Thomas (Ed.), Optimizing performance in golf (pp ). Brisbane: Australian Academy Press. Kirschenbaum, D. S., Ordam, A. M., Tomarken, A. J., & Holtzbauer, R. (1982). Effects of differential self-monitoring and level of mastery on sports performance: Brain power bowling. Cognitive Therapy and Research, 6, Lamirand, M., & Rainey, D. (1994). Mental imagery, relaxation, and accuracy of basketball foul shooting. Perceptual and Motor Skills, 78, Lidor, R., (2007). Preparatory routines in self-paced events. Do they benefit the skilled athletes? Can they help the beginners? Lidor, R., & Mayan, Z. (2005). Can beginning learners benefit from preperformance routines when serving in volleyball? The Sport Psychologist, 19, Lidor, R., & Singer, R. N. (2003). Preperformance routines in self-paced tasks: Developmental and educational considerations. In R. Lidor & K. P. Henschen (Eds.), The psychology of team sports (pp ). Morgantown, WV: Fitness Information Technology. Lidor, R., & Singer, R. N. (2000). Teaching preperformance routines to beginners. Journal of Physical Education, Recreation and Dance, 71, Lonsdale, C., & Tam., M. J. (2008). On the temporal and behavioural consistency of

37 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 37 pre-performance routines: An intra-individual analysis of elite basketball players free throw shooting accuracy. Journal of Sports Sciences, 26(3), Mack, M. G. (2001). Effects of time and movements of the preshot routine on free throw shooting. Perceptual and Motor Skills, 93, Magill, R., A. (1993). Motor learning: Concepts and applications (4th ed.). Dubuque, IA: Brown. McCann, S. (1995). Overtraining and burnout. In S.M. Murphy (Ed.), Sport psychology interventions (pp ). Champaign, IL: Human Kinetics. McCann, P., Lavallee, D., & Lavallee, R. M. (2001). The effect of pre-shot routines on golf wedge shot performance. European Journal of Sport Science, 1, McMorris, T. (2004). Acquisition and performance of sports skills. Chichester, West Sussex, England: Wiley. Maynard, I. (1998). Improving concentration. Leeds, National Coaching Foundation. Moran, A. P. (1996). The psychology of concentration in sport performers. Ηοve, UK: Psychology Press. Orlick, T., & Partington, J. (1988). Mental links to Excellence. The Sport Psychologist, 1, Predebon, J., & Docker, S. B. (1992). Free-throw shooting performance as a function of preshot routines. Perceptual & Motor Skills, 75, Sellars, C. (1997). Building self confidence. Leeds, UK: National Coaching Foundation. Schmidt, R. A., & Wrisberg, C. A. (2004). Motor learning and performance: A

38 Προαγωνιστικές ρουτίνες και απόδοση 38 problem-based learning approach (3rd ed.). Champaign, IL: Human Kinetics. Southard, D., & Miracle, A. (1993). Rhythmicity, ritual, and motor performance: A study of free throw shooting in basketball. Research Quarterly for Exercise and Sport, 3, Taylor, J. (1993). The mental edge for competitive tennis: The winning mind set. Aurora, CO: Alpine Taylor Consulting. Weinberg, R. S., & Gould, D. (2003). Foundations of sport and exercise psychology (3 rd ed.).champaign, IL: Human Kinetics. Wrisberg, C. A., & Pein, R. L. (1992). The pre-shot interval and free throw shooting accuracy: An exploratory investigation. Sport Psychologist, 6, Ελληνική βιβλιογραφία Θεοδωράκης, Γ., Γούδας, Μ., & Παπαϊωάννου, Α. (2001). Η Υπεροχή στον αθλητισμό. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Χριστοδουλίδη. Πέρκος, Σ., Χατζηγεωργιάδης, Α., & Χρόνη, Σ. (2008). Οι προαγωνιστικές ρουτίνες στην ελεύθερη βολή στην καλαθοσφαίριση: Οδηγίες για αποτελεσματική εξάσκηση. Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή & τον Αθλητισμό, 6(3),