Τεχνολογία Παραγωγής Τσιμέντου και Σκυροδέματος. Διδάσκων: Κωνσταντίνος Γ. Τσακαλάκης Καθηγητής Ε.Μ.Π.

Transcript

1 Τεχνολογία Παραγωγής Τσιμέντου και Σκυροδέματος Διδάσκων: Κωνσταντίνος Γ. Τσακαλάκης Καθηγητής Ε.Μ.Π. Ενότητα 5 η Ενυδάτωση κοινού τσιμέντου Portland και Ποζολάνες - ποζολανική αντίδραση

2 Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

3 ΟΡΙΣΜΟΙ - Υδραυλικές ιδιότητες 3 Είναι οι ιδιότητες που έχουν ορισμένα υλικά, όπως π.χ. το τσιμέντο, να σχηματίζουν κάτω από την επίδραση νερού (με τις αντιδράσεις ενυδάτωσης) σταθερές ένυδρες ενώσεις που είναι ελάχιστα υδατοδιαλυτές και έχουν μεγάλη συνάφεια μεταξύ τους και με τα αδρανή. Οι ενώσεις αυτές με την πάροδο του χρόνου αυξάνουν τη συνοχή των πολτών και των κονιαμάτων που παράγονται από αυτές με αποτέλεσμα την ανάπτυξη αντοχών.

4 Παράγοντες που επηρεάζουν την πορεία της ενυδάτωσης 4 Η % σύσταση του τσιμέντου στις διάφορες φάσεις (C 3 S, C 2 S, C 3 A, C 4 AF, γύψος) και η παρουσία ξένων ιόντων στο πλέγμα των φάσεων. Η λεπτότητα του τσιμέντου (η ειδική επιφάνεια και η κατανομή μεγέθους των κόκκων τσιμέντου). Ο λόγος νερού προς τσιμέντο (W/C). Η θερμοκρασία διατήρησης (συντήρησης, curing) των δοκιμίων νερού-τσιμέντου. η παρουσία προσθέτων (οργανικές συνήθως χημικές ενώσεις σε μικρά ποσοστά στο τσιμέντο για έλεγχο του ρυθμού ενυδάτωσης και των ιδιοτήτων της πάστας). Η παρουσία άλλων κύριων συστατικών στο τσιμέντο με ποζολανικές ιδιότητες (πχ. ποζολάνες, ιπτάμενη τέφρα, σκωρία, ατμοί πυριτίας κ.ά.).

5 Ενυδατούμενες Φάσεις Τσιμέντου 5 Σχήμα 5.1 Κόκκος τσιμέντου στον οποίο εμφανίζονται οι διάφορες φάσεις του κλίνκερ που ενυδατώνονται.

6 Ενυδάτωση του τσιμέντου (1/2) 6 Είναι γνωστό ότι μόνο οι ασβεστοπυριτικές ενώσεις (C 3 S και C 2 S) συμμετέχουν, μετά από ενυδάτωση, στην αύξηση της αντοχής του σκυροδέματος (της πρώϊμης το C 3 S και σε βάθος χρόνου το C 2 S). Και οι φάσεις C 3 Α και C 4 AF ενυδατώνονται, αλλά δεν συμβάλλουν σημαντικά στην αντοχή του σκυροδέματος (βλ.επόμενη διαφάνεια). Η εκλυόμενη θερμότητα, κατά την ενυδάτωση, οφείλεται στη δημιουργία και καταστροφή των χημικών δεσμών που δημιουργούνται με την επίδραση του νερού.

7 Ενυδάτωση του τσιμέντου (2/2) 7 Σχήμα 5.2 Διάγραμμα συσχέτισης ενυδάτωσης και αντοχής σε θλίψη.

8 Ενυδάτωση των φάσεων του κλίνκερ Ρυθμός («Ταχύτητα») (1/2) 8 Σχήμα 5.3 Ρυθμός ενυδάτωσης φάσεων κλίνκερ.

9 Ενυδάτωση των φάσεων του κλίνκερ Ρυθμός («Ταχύτητα») (2/2) 9 Σχήμα 5.4 Κόκκος τσιμέντου στον οποίο εμφανίζονται οι διάφορες φάσεις του κλίνκερ που ενυδατώνονται. Σχήμα 5.5 Ενώσεις τύπου γέλης-gel από την υδρόλυση του C 3 A και την αντίδραση με τη γύψο. Οι ταχύτητες ενυδάτωσης (απουσία γύψου) των ενώσεων (φάσεων) του τσιμέντου κατατάσσονται ως εξής: C 3 Α C 3 S C 4 AF C 2 S.

10 Πορεία ενυδάτωσης του τσιμέντου (1/3) 10 Υδρόλυση του C 3 S και διάσταση του νερού παραγωγή ιόντων Ca + και (OH) -. Παραγωγή ιόντων Ca + και (OH) - με χαμηλότερο ρυθμό μέχρι κορεσμού του συστήματος. Κρυστάλλωση των ελεύθερων ιόντων Ca + και (OH) - σε Ca(OH) 2. Μετατροπή του C 3 S σε ένυδρο πυριτικό ασβέστιο (Ca 3 Si 2 O 7 4H 2 O, C-S-H). Τα Ca(OH) 2 και το C-S-H αποτελούν τους «πυρήνες» ανάπτυξης, που αρχίζουν να καλύπτονται από διαδοχικά στρώματα C-S-H, τα οποία διαρκώς διευρύνονται, καλύπτουν το χώρο μεταξύ τους και εμποδίζουν το νερό να προσεγγίσει το μη ενυδατωμένο C 3 S λόγω του μεγάλου πάχους του στρώματος του C-S-H.

11 Πορεία ενυδάτωσης του τσιμέντου (2/3) 11 Έτσι, με την πάροδο του χρόνου, από την υδρόλυση των ενώσεων πυριτικού ασβεστίου (C 3 S και C 2 S), το διάλυμα γίνεται υπέρκορο σε ιόντα ασβεστίου και οδηγείται στην παραγωγή νέων φάσεων, όπως: Ένυδρων ασβεστοπυριτικών φάσεων ινώδους μορφής, οι οποίες προσκολλώνται πάνω στα αδρανή και προσδίδουν αντοχή στο σκυρόδεμα. Κρυστάλλων υδροξειδίου του ασβεστίου [Ca(OH) 2 ]. Ο σχηματισμός των φάσεων αυτών παράγει θερμότητα και μικρή διόγκωση, ενώ η έναρξη συνένωσης των παραπάνω ενώσεων προσδίδει στο μίγμα μικρή συνοχή και η φάση αντιστοιχεί στο σημείο έναρξης πήξης (initial set). Όσο συνεχίζεται η συνένωση αυτών των φάσεων, το σκυρόδεμα αποκτά σημαντική αντοχή ώστε κάποια χρονική στιγμή γίνεται «βατό». Αυτό το χρονικό σημείο χαρακτηρίζεται ως σημείο τελικής πήξης (final set).

12 Πορεία ενυδάτωσης του τσιμέντου (3/3) 12 Ο ρυθμός της αντίδρασης ενυδάτωσης ρυθμίζεται πλέον από την ταχύτητα (δυνατότητα) διάχυσης των μορίων του νερού μέσα από τους κρυστάλλους του C-S-H. Επειδή λοιπόν ο ελεύθερος χώρος (δίοδοι) περιορίζεται, αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της ταχύτητας ενυδάτωσης των μη ενυδατωμένων κρυστάλλων C 3 S και του ρυθμού παραγωγής C-S- H. Το C 3 S ευθύνεται για την αύξηση της αντοχής του σκυροδέματος τις πρώτες 7 ημέρες μετά τη διάστρωσή του (αντιδρά πολύ γρηγορότερα με το νερό), ενώ το C 2 S αντιδρά με αργότερους ρυθμούς και αυξάνει την αντοχή του σκυροδέματος στα μετέπειτα στάδια συμβάλλοντας στην αύξηση της αντοχής σε βάθος χρόνου (βλ. διάγραμμα).

13 Ενυδάτωση των C 3 S και C 2 S του τσιμέντου (1/2) 13 Η αντίδραση ενυδάτωσης του C 3 S είναι: 2 C 3 S + 7 Η 2 Ο Ένυδρο πυριτικό ασβέστιο + Υδροξείδιο του ασβεστίου + (θερμότητα) 2 [3 CaO SiO 2 ] + 7Η 2 Ο 3CaO 2SiO 2 4Η 2 Ο + 3Ca(OH) kj Ομοίως, η αντίδραση ενυδάτωσης του C 2 S είναι: 2 [2 CaO SiO 2 ] + 5 Η 2 Ο 3CaO 2SiO 2 4Η 2 Ο + Ca(OH) kj

14 Ενυδάτωση των C 3 S και C 2 S του τσιμέντου (2/2) 14 Το C 2 S επειδή είναι πολύ λιγότερο διαλυτό από το C 3 S, έχει ως αποτέλεσμα την πολύ μικρότερη ταχύτητα (ρυθμό) ενυδάτωσής του. Λόγω αυτού, η ενυδάτωση του C 2 S συμβάλλει ελάχιστα στην πρώϊμη αντοχή του τσιμέντου, (βλ. προηγούμενη διαφάνεια), αλλά «ευθύνεται» και συμβάλλει σημαντικά στην τελική αντοχή της τσιμεντόπαστας άρα και του σκυροδέματος (συνέχιση της ενυδάτωσης για μεγάλο χρονικό διάστημα με χαμηλή ταχύτητα, διάγραμμα).

15 Ενυδάτωση του τσιμέντου (1/4) 15 Σχήμα 5.6 Υδρόλυση των φάσεων του τσιμέντου και παραγωγή ιόντων Ca + και (ΟΗ) -. Σχήμα 5.7 Έναρξη σχηματισμού ενώσεων ένυδρου πυριτικού ασβεστίου (C-S-H) και κρυστάλλωσης υδροξειδίου του ασβεστίου [Ca(OH) 2, CH].

16 Ενυδάτωση του τσιμέντου (2/4) 16 Σχήμα 5.8 Συνέχιση σχηματισμού ενώσεων ένυδρου πυριτικού ασβεστίου (C-S-H) και κρυστάλλωσης υδροξειδίου του ασβεστίου [Ca(OH) 2, CH]. Σχήμα 5.9 Εξάπλωση των ενώσεων ένυδρου πυριτικού ασβεστίου (C-S-H) με τη διεργασία της «πυρηνοποίησης».

17 Ενυδάτωση του τσιμέντου (3/4) 17 Οι αργιλικές φάσεις του κλίνκερ (C 3 A, C 4 AF) και οι θειϊκές φάσεις (π.χ. η γύψος που είναι ιδιαίτερα διαλυτή ένωση), μετά την προσθήκη νερού, διίστανται και αντιδρούν πολύ γρήγορα μεταξύ τους και με μεγάλη έκλυση θερμότητας σχηματίζοντας ενώσεις τύπου γέλης-gel), που είναι οι πρόδρομες ενώσεις σχηματισμού του εττρινγκίτη. Οι ενώσεις αυτής της μορφής παρεμποδίζουν την πρόσβαση του νερού στις απομένουσες αργιλικές φάσεις, οπότε οι αντιδράσεις ενυδάτωσής τους επιβραδύνονται και η έκλυση θερμότητας μειώνεται, λόγω και του σχετικά μικρού % ποσοστού των αργιλικών φάσεων στο τσιμέντο. Όπως προαναφέρθηκε, η συνάλεση γύψου - κλίνκερ (και τελικώς η παρουσία της στο τσιμέντο) έχει στόχο τον έλεγχο της ταχύτητας ενυδάτωσης των αργιλικών φάσεων και την αποφυγή της ακαριαίας πήξης (flash set) της τσιμεντόπαστας.

18 Ενυδάτωση του τσιμέντου (4/4) 18 Οπότε, όταν η περιεκτικότητα του τσιμέντου σε θειϊκές ενώσεις είναι χαμηλή (έλλειψη γύψου), αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ταχεία (σχεδόν ακαριαία) πήξη (flash set) της τσιμεντοκονίας, ενώ μεγάλη περιεκτικότητά τους προκαλεί την παραγωγή ιζήματος ή κακή πήξη (false set), η οποία όμως «διορθώνεται» με επιπλέον αναμόχλευση (ανάδευση) του μείγματος. Οι ενώσεις τύπου γέλης) μετατρέπονται σε στερεή φάση βελονοειδούς μορφής (εττρινγκίτης) και συμβάλλουν ελάχιστα στην πρώϊμη αντοχή. Κατά τη διάρκεια των αντιδράσεων ενυδάτωσης των αργιλικών φάσεων και τη δημιουργία των ενώσεων γέλης, λόγω και της σχετικώς μικρής διάρκειας του φαινομένου (2-4 ώρες περίοδος ωρίμανσης), το σκυρόδεμα έχει χαμηλή θερμοκρασία, είναι πλαστικό και έχει χαμηλό ιξώδες (μεταφέρεται και είναι ακόμη εργάσιμο).

19 Αντιδράσεις ενυδάτωσης της φάσης C 3 A (1/2) 19 Εάν το C 3 A ενυδατώνεται μόνο με παρουσία καθαρού νερού, προκύπτουν ταχύτατα ένυδρες ασβεσταργιλικές ενώσεις που οδηγούν σε ανεπιθύμητη πήξη του τσιμέντου (flash set). Η αλληλουχία των αντιδράσεων, που γίνονται, είναι: 2C 3 A + 21H C 4 AH 13 + C 2 AH 8 2C 3 AH 6 + 9H Από αυτές, η πρώτη αντίδραση με προϊόντα (C 4 AH 13 και C 2 AH 8 ) είναι ταχύτατη, ενώ η δεύτερη αντίδραση διεξάγεται πιο αργά. Το τελικό προϊόν των δύο αντιδράσεων (C 3 AH 6 ), ονομάζεται hydrogarnet. Οι αντιδράσεις αυτές εκλύουν σημαντικότατες ποσότητες θερμότητας οι οποίες προκαλούν την ταχεία πήξη.

20 Αντιδράσεις ενυδάτωσης της φάσης C 3 A (2/2) 20 Ο σκοπός της προσθήκης γύψου (CŠΗ 2 ) στο κλίνκερ του τσιμέντου Πόρτλαντ είναι για να αποτραπεί το ενδεχόμενο της ταχύτατης αντίδρασης C 3 A-νερού. Έτσι, η παρουσία των θειϊκών ιόντων Š = SO 3 - οδηγεί το C 3 A στην παρακάτω αντίδραση ενυδάτωσης: όπου C 6 AŠ 3 H 32 είναι το ορυκτό εττρινγκίτης, ενώ η κατανάλωση όλης της γύψου πριν την ολοκλήρωση της ενυδάτωσης όλου του C 3 A προκαλεί την παρακάτω αντίδραση σχηματισμού του μονοθειϊκού άλατος C 4 AŠH 12 από το υπόλοιπο C 3 A και τον εττρινγκίτη C 6 AŠ 3 H 32 :

21 Ενυδάτωση Ασβεστο-αργιλικών φάσεων τσιμέντου (π.χ. C 3 A = 3 CaO Al 2 O 3 ) (1/3) 21 ΔΥΝΑΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ A. ΑΠΟΥΣΙΑ ΓΥΨΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΤΣΙΜΕΝΤΟ (ακαριαία πήξη) B. ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΥΝΗΘΟΥΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ ΓΥΨΟΥ ( 5%) ΣΤΟ ΤΣΙΜΕΝΤΟ (έλεγχος ρυθμού ενυδάτωσης τσιμέντου) C. ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΠΕΡΙΣΣΕΙΑΣ ΘΕΙΪΚΩΝ ΕΝΩΣΕΩΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (προβλήματα προσβολής σκυροδέματος) ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ: C = CaO, Š = SO 3 - H = H 2 O CŠH 2 = Γύψος C 6 AŠH 32 (Hydrogarnet), C 6 AŠ 3 H 32 (εττρινγκίτης, ettringite) C 4 AŠH 12 μονοθειϊκό άλας

22 Ενυδάτωση Ασβεστο-αργιλικών φάσεων τσιμέντου (π.χ. C 3 A = 3 CaO Al 2 O 3 ) (2/3) 22 Α. ΑΠΟΥΣΙΑ ΓΥΨΟΥ ΣΤΟ ΤΣΙΜΕΝΤΟ 2C 3 A + 21H C 4 AH 13 + C 2 AH 8 2C 3 AH 6 +9H Γρήγορες αντιδράσεις + Ακαριαία Πήξη (Flash set) Ανεπιθύμητη!!! B. ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΥΝΗΘΟΥΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ ΓΥΨΟΥ ( 5%) ΣΤΟ ΤΣΙΜΕΝΤΟ C 3 A + 3CŠH H C 6 AŠ 3 H 32 (ettringite) 2C 3 A (απομένον) + C 6 AŠ 3 H H 3C 4 AŠH 12 Τελικό Προϊόν μονοθειϊκό άλας, C 4 AŠH 12 Ευνοϊκό και επιθυμητό!!!

23 Ενυδάτωση Ασβεστο-αργιλικών φάσεων τσιμέντου (π.χ. C 3 A = 3 CaO Al 2 O 3 ) (3/3) 23 C. ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΠΕΡΙΣΣΕΙΑΣ ΘΕΙΪΚΩΝ ΕΝΩΣΕΩΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (έδαφος, υπόγεια νερά κλπ.) 1 η αντίδραση: C 4 AŠH CŠH H C 6 AŠH 32 (ettringite) 2 η σειρά αντιδράσεων (με άλλες θειϊκές ενώσεις): 1) Na 2 O SO 3 + Ca(OH) 2 CaO SO 3 + 2NaOH και στη συνέχεια 2) C 3 A + 3CŠH H C 6 AŠ 3 H 32 (ettringite) Ανεπιθύμητα αποτελέσματα, λόγω εττρινγκίτη (αυξημένος όγκος) τάσεις, ρωγματώσεις αυξημένη περατότητα προσβολή συστατικών σκυροδέματος (π.χ. διάβρωση οπλισμού).

24 Τσιμέντα Ανθεκτικά σε Θειϊκά 24 Η πρωτογενής γύψος (CŠH 2 ) του τσιμέντου δεσμεύει μέρος μόνο του C 3 A προς εττρινγκίτη, ενώ η γύψος που παράγεται δευτερογενώς από τις άλλες θειϊκές ενώσεις και το Ca(OH) 2 σχηματίζει με το υπόλοιπο C 3 A πάλι εττρινγκίτη. Έτσι, η παρουσία περίσσειας θειϊκών οδηγεί τελικά στην κατανάλωση όλου του C 3 A προς εττρινγκίτη, οπότε δεν περισσεύει καθόλου C 3 A για την παραγωγή μονοθειϊκού άλατος (από εττρινγκίτη + C 3 A), περίπτωση που θα ήταν ευνοϊκή. Για τους παραπάνω λόγους επιβάλλεται η χρησιμοποίηση τσιμέντων χαμηλής περιεκτικότητας σε C 3 A (<4-5%), ώστε να μην υπάρχει σχεδόν καθόλου διαθέσιμο C 3 A για τη συνέχιση παραγωγής επιπλέον Εττρινγκίτη από την αντίδραση: C 3 A + Δευτ. Γύψος + Νερό Εττρινγκίτης, επειδή αυτός (ο εττρινγκίτης) τελικά οδηγεί σε διόγκωση και στα δυσμενή αποτελέσματα ως προς την ανθεκτικότητα του σκυροδέματος.

25 Συμπεριφορά Προϊόντων Ενυδάτωσης C 3 A + Γύψου 25 Από παραπάνω προκύπτουν: Εττρινγκίτης C 6 AŠ 3 H 32 [προϊόν αντίδρασης C 3 A + CŠH 2 (γύψος)] Ένωση σταθερή παρουσία SO 4-2 (θειϊκές ενώσεις) Μονοθειϊκό άλας (monosulfate) C 4 AŠH 12 προϊόν αντίδρασης [υπόλοιπου C 3 A + C 6 AŠ 3 H 32 (εττρινγκίτης)] Ένωση ασταθής παρουσία περίσσειας SO 4-2 (θειϊκές ενώσεις) παράγει πάλι εττρινγκίτη όταν υπάρχει C 3 A και ως εκ τούτου διόγκωση!!!

26 Ενυδάτωση του τσιμέντου Χρονική Εξέλιξη 26 Σχήμα 5.10 Ρυθμός έκλυσης θερμότητας κατά την ενυδάτωση του τσιμέντου Portland.

27 Στάδια Ενυδάτωσης του τσιμέντου (1/2) 27 Στο στάδιο 1 φαίνεται η μικρή χρονική διάρκεια του σταδίου της υδρόλυσης του τσιμέντου [απελευθέρωση ιόντων Ca + και (OH) - ], που συνοδεύεται από υψηλό ρυθμό έκλυσης θερμότητας αρχικής ενυδάτωσης του C 3 A και αύξηση της θερμοκρασίας του διαλύματος κατά πολλούς βαθμούς. Το στάδιο 2 είναι γνωστό ως στάδιο ωρίμανσης (dormancy period), έχει χρονική διάρκεια 2-4 ώρες και είναι το χρονικό διάστημα κατά το οποίο το σκυρόδεμα διατηρεί πλαστικές ιδιότητες δηλ. μπορεί να μεταφερθεί στον τόπο του έργου και να διαστρωθεί, πριν αρχίσει να πήζει σημαντικά και να σκληρύνεται.

28 Στάδια Ενυδάτωσης του τσιμέντου (2/2) 28 Μετά το στάδιο 2 αρχίζει η κύρια αντίδραση της ενυδάτωσης, δηλαδή η σταδιακή πήξη και σκλήρυνση του σκυροδέματος με παράλληλη έκλυση σημαντικής ποσότητας θερμότητας από την ενυδάτωση κατ αρχήν του C 3 S. Οι «φάσεις» αυτές αναφέρονται στα στάδια 3 και 4. Το στάδιο 5 αρχίζει πρακτικά μετά την πάροδο 36 ωρών και κατά τη διάρκειά του συνεχίζεται ο αργός σχηματισμός ένυδρων πυριτικών ενώσεων, εφόσον βέβαια συνεχίζουν να υπάρχουν μη ενυδατωμένες πυριτικές ενώσεις, να υπάρχει ή να εξασφαλίζεται με διαβροχή του σκυροδέματος η παρουσία νερού και επίσης η πρόσβαση του νερού σε αυτές τις μη ενυδατωμένες ενώσεις.

29 Χαρακτηριστικά Ενυδάτωσης Φάσεων Κλίνκερ 29 * Λόγω μεγάλου ποσοστού (%) του C 3 S στο τσιμέντο Πίνακας 5.1 Χαρακτηριστικά Ενυδάτωσης Φάσεων Κλίνκερ.

30 ΟΡΙΣΜΟΙ - Ποζολάνες 30 Η ποζολάνη είναι ένα πυριτικό ή ακριβέστερα αργιλοπυριτικό υλικό το οποίο, από μόνο του δεν έχει υδραυλικές ιδιότητες, δηλαδή δεν ενυδατώνεται και δεν πήζει. Oταν όμως αλεσθεί σε πολύ μικρό μέγεθος κόκκων (<35-40 μm) και αναμιχθεί με τσιμέντο, παρουσία νερού αντιδρά αργά σε θερμοκρασία περιβάλλοντος, με την υδράσβεστο [Ca(OH) 2 ]* και σχηματίζει ένυδρες ασβεστοπυριτικές ενώσεις (C-S-H) με υδραυλικές ιδιότητες. * Προκύπτει από τις αντιδράσεις ενυδάτωσης των κύριων συστατικών (φάσεων) του τσιμέντου (C 3 S και C 2 S).

31 Ενυδάτωση κοινού τσιμέντου Πόρτλαντ vs. Τσιμέντου με ποζολάνη (απλουστευμένη έκφραση) 31 Κοινό Τσιμέντο Πόρτλαντ : C 3 S + aq C-S-H + CH (Ταχεία) Τσιμέντο Πόρτλαντ με ποζολάνη: Ποζολανική αντίδραση Ποζολάνη +CH + aq C-S-H (αργή) Ακολουθεί την προηγούμενη!!!

32 Κονιάματα Σύνδεσης Δομικών Στοιχείων με Ποζολανικό Υλικό 32 Φέρουν το όνομά τους από την ιταλική πόλη Pozzuoli κοντά στο όρος Vesuvius με το ομώνυμο ηφαίστειο. Οι Ρωμαίοι, πριν από 2000 χρόνια, αξιοποίησαν τις αποθέσεις τέφρας των εκρήξεων του ηφαιστείου για την παραγωγή κονιάματος. Το κονίαμα προήλθε από ανάμειξη τέφρας με ασβεστοπολτό* τέφρα/ασβεστοπολτός (2:1) και χρησιμοποιήθηκε στη σύνδεση των δομικών στοιχείων κατασκευής των μεγάλου μεγέθους κτισμάτων της Ρώμης (Pantheon, Coliseum κλπ.). * Ο ασβεστοπολτός ήταν προϊόν πύρωσης (CaO) των ασβεστολίθων της περιοχής του ηφαιστείου, λόγω των υψηλών θερμοκρασιών της λάβας και κατόπιν υδρόλυσης του CaO, από το νερό της βροχής, προς Ca(OH) 2. Σχήμα 5.11 Συνδετικό κονίαμα δομικών λίθων.

33 Ποζολανικά υλικά-χαρακτηριστικά (1/2) 33 Ως ποζολανικό υλικό χαρακτηρίζεται αυτό που περιέχει ενεργό πυριτικό σε ποσοστό >25% ή αργιλοπυριτικό υλικό και αποτελείται από πολύ λεπτομερή τεμάχια (με μέγεθος συνήθως 35 μm), ώστε να παρουσιάζει μεγάλη ειδική επιφάνεια αντίδρασης με το Ca(OH) 2 των αντιδράσεων ενυδάτωσης C 3 S και C 2 S και τις αλκαλικές ενώσεις του τσιμέντου. Από τις παραπάνω αντιδράσεις σχηματίζονται ένυδρες ασβεστοπυριτικές ή ασβεστο-αργιλοπυριτικές ενώσεις τύπου γέλης (δηλαδή ενώσεις ζελατινοειδούς μορφής - gel).

34 Ποζολανικά υλικά-χαρακτηριστικά (2/2) 34 Ως ποζολανικά υλικά θεωρούνται: όχι μόνο αυτά που έχουν ορυκτή προέλευση (ηφαιστειακές τέφρες, ελαφρόπετρα, ηφαιστειακοί τόφφοι κλπ.), αλλά και βιομηχανικά παραπροϊόντα (πυριτική παιπάλη ή ατμοί πυριτίας-silica fume, σκωρία υψικαμίνων-ggbfs) και επίσης τα ανόργανα κατάλοιπα (ιπτάμενες τέφρες από ορυκτούς άνθρακες, τέφρα καύσης φλοιού ρυζιού κλπ.) δηλαδή τα παραπροϊόντα της καύσης υλικών οργανικής προέλευσης, αρκεί να έχουν παρεμφερή ορυκτολογική σύσταση με τις φυσικές τις ποζολάνες, κατάλληλο μέγεθος τεμαχίων μετά την άλεση και να μην έχουν υπολειπόμενο άνθρακα.

35 Ελληνικές ποζολάνες 35 Στην Ελλάδα, ποζολάνη εξορύσσεται κυρίως στη Μήλο τα κοιτάσματα της οποίας έχουν προκύψει ως αποτέλεσμα ηφαιστειακής δράσης και έντονων τεκτονικών δυνάμεων. Ενεργά ορυχεία ποζολάνης βρίσκονται επίσης στην Κίμωλο, στη νήσο Γυαλί στα Δωδεκάνησα και στην επαρχία Αριδαίας της Πέλλας, ενώ παλαιότερα μεγάλες ποσότητες θηραϊκής γης (ποζολανικό υλικό ηφαιστειακής προέλευσης) εξορύχθηκε στο σύμπλεγμα των νησιών της Θήρας. Εξαιτίας των ποζολανικών της ιδιοτήτων, μετά από άλεση, χρησιμοποιείται στη βιομηχανία τσιμέντου και σκυροδέματος και στην παραγωγή εξαιρετικά ανθεκτικών κονιαμάτων για δομικά στοιχεία.

36 Χημική ανάλυση ποζολάνης από τη Μήλο 36 Οξείδιο του Πυριτίου SiO % Οξείδιο του Αργιλίου Al 2 O % Τριοξείδιο του Σιδήρου Fe 2 O 3 2-6% Οξείδιο του Ασβεστίου CaO 2-6% Οξείδιο του Μαγνησίου MgO 1-3% Οξείδιο του Καλίου K 2 O 1-3% Οξείδιο του Νατρίου Νa 2 O 2-3% Οξείδιο του Τιτανίου TiΟ 2 0,2-0,6% Απώλεια πύρωσης 950 o C 6-10% Πίνακας 5.2 Χημική ανάλυση ποζολάνης από την Μήλο.

37 Έλεγχος ταχύτητας ενυδάτωσης και έκλυσης θερμότητας 37

38 Η «συνεργετική» δράση των ποζολανών με το τσιμέντο 38 Η ποζολανική αντίδραση διεξάγεται αργά και ως εκ τούτου η εκλυόμενη θερμότητα μειώνεται σε σχέση με την ενυδάτωση αμιγούς τσιμέντου με αντίστοιχη μείωση του κινδύνου ρηγμάτωσης του υλικού. Παράλληλα βέβαια και η ανάπτυξη των αντοχών στις πρώιμες ηλικίες επιβραδύνεται. Η ποζολανική αντίδραση καταναλώνει υδράσβεστο [Ca(OH) 2 ], γεγονός που έχει ιδιαίτερη σημασία, όσον αφορά στην ανθεκτικότητα των κατασκευών, αφού το Ca(OH) 2 είναι υδατοδιαλυτό και πολύ δραστικό χημικά. Το πορώδες και η διαπερατότητα των κατασκευών μειώνεται σημαντικά και αυτό αποδεικνύεται από τη μελέτη της κατανομής των πόρων των προϊόντων ενυδάτωσης των σύνθετων τσιμέντων (ποζολανικών).

39 Παρατηρήσεις για τις ποζολάνες 39 Στην περίπτωση όμως που το Ca(OH) 2 αντιδράσει με ποζολανική αντίδραση με μεγάλα τεμαχίδια χονδρομερούς ποζολανικού υλικού, λόγω της σχετικά μικρής ειδικής επιφάνειας των χονδρομερών τεμαχίων, αυτό θα λάβει χώρα αργά μετά την πήξη και σκλήρυνση του σκυροδέματος, με αποτέλεσμα την παραγωγή μεγάλου όγκου ενώσεων ζελατινοειδούς μορφής. Ως αποτέλεσμα είναι πιθανή η εμφάνιση καθυστερημένης διόγκωσης, αύξηση των εσωτερικών τάσεων και αργή καταστροφή του σκυροδέματος. Για το λόγο αυτό γίνεται σαφές ότι οι ποζολάνες πρέπει να είναι πολύ λεπτομερείς (<10-35 μm), να έχουν υποστεί ήπια θερμική κατεργασία (για να περιέχουν δραστικό πυριτικό), ώστε να εξασφαλιστεί ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ενώσεων τύπου gel θα σχηματιστούν πριν από την πήξη και σκλήρυνση. Αυτές οι ενώσεις προκαλούν βαθμιαία «ήπια» διόγκωση, φαινόμενο που είναι επιθυμητό, εφόσον η διόγκωση προκαλεί πλήρωση μόνο των κενών, ελαφρά αύξηση των τάσεων και μείωση της περατότητας του σκυροδέματος, οπότε παρεμποδίζεται η διείσδυση του νερού και υγρών χημικών ενώσεων.

40 Πλεονεκτήματα από την χρήση Ποζολάνων (1/5) Θετικές Οικονομικές Επιπτώσεις: Οι ποζολάνες αντικαθιστούν μεγαλύτερες ποσότητες από το πιο δαπανηρό τσιμέντο, οπότε προκύπτει μικρότερο κόστος κατ όγκο. 2. Μείωση της θερμότητας ενυδάτωσης: Η αντίδραση μεταξύ ποζολανών και του ελεύθερου Ca(OH) 2 εκλύει λιγότερη θερμότητα, με αποτέλεσμα τη μείωση πιθανών ρωγματώσεων από υπερβολική έκλυση θερμότητας, όταν μέρος του κοινού τσιμέντου υποκαθίσταται από ποζολάνες (ειδικά τσιμέντα). 3. Μείωση όγκου δομικών στοιχείων: Οι ποζολάνες αντικαθιστούν (σε ορισμένες περιπτώσεις) τετραπλάσια μάζα τσιμέντου, παράγοντας τελικά σκληρότερο σκυρόδεμα, οπότε προκύπτουν λιγότερο ογκώδεις κατασκευές οι οποίες μπορούν να φέρουν το ίδιο φορτίο.

41 Πλεονεκτήματα από την χρήση Ποζολάνων (2/5) Μεγαλύτερη αντοχή: Επειδή οι ποζολάνες συνεχίζουν να αντιδρούν με το ελεύθερο Ca(OH) 2 αυξάνοντας την αντοχή σε βάθος χρόνου, συμβάλλουν στο φαινόμενο της «αυτοΐασης» του ασθενώς ρωγματωμένου σκυροδέματος μέσω της αργής και «ήπιας» διόγκωσης. 5. Αυξημένη ανθεκτικότητα σε φαινόμενα παγώματος-απόψυξης: Λόγω της πυκνότερης δομής, μειώνεται η διείσδυση νερού στους πόρους και έτσι ελαχιστοποιούνται τα δυσμενή αποτελέσματα του φαινόμενου «παγώματος-απόψυξης». 6. Μειωμένη διαπερατότητα: Η δημιουργία δομής αυξημένης πυκνότητας και η συνεχιζόμενη ποζολανική δράση [δέσμευση του ελεύθερου Ca(OH) 2 ] μειώνει την περατότητα και την απώλεια νερού μέσω εξίδρωσης (bleeding).

42 Πλεονεκτήματα από την χρήση Ποζολάνων (3/5) Αύξηση της αντοχής σε τριβή και θλίψη: Η χρησιμοποίηση ποζολανών αυξάνει την αντοχή στην τριβή και σε θλίψη, λόγω δημιουργίας πυκνότερης δομής, μικρότερης διαπερατότητας και ανθεκτικότερης σε βάθος χρόνου. 8. Πολύ μικρή δυνατότητα διάχυσης ιόντων χλωρίου: Οι ποζολάνες, λόγω της δημιουργίας δομής αυξημένης πυκνότητας (μειωμένη διαπερατότητα) παρουσιάζουν μεγάλη αντίσταση στο θαλασσινό νερό. 9. Αυξημένη αντίσταση σε θειϊκές ενώσεις: Οι ποζολάνες δεσμεύουν το ελεύθερο Ca(OH) 2, το οποίο διαφορετικά θα μπορούσε να αντιδράσει με τα θειϊκά και να προκαλέσει καταστροφική διόγκωση (εττρινγκίτης).

43 Πλεονεκτήματα από την χρήση Ποζολάνων (4/5) Αυξημένη αντίσταση στη διεξαγωγή της αντίδρασης με το πυριτικό των αδρανών: Οι ποζολάνες δεσμεύουν τα αλκάλια του τσιμέντου, τα οποία θα μπορούσαν να αντιδράσουν με το SiO 2 των αδρανών υλικών και να προκληθεί καταστροφική διόγκωση μέσω της αντίδρασης ASR (Alkali Silica Reaction). 11. Βελτιώνεται η αντλησιμότητα: To σκυρόδεμα που περιέχει ιπτάμενη τέφρα (Fly ash, FA) αντλείται ευκολότερα*, συνεπώς είναι δυνατή η μεταφορά του μέσω αντλίας και η διάστρωσή του σε μεγαλύτερες αποστάσεις. 12. Βελτιώνεται η εργασιμότητα: Σκυρόδεμα με ιπτάμενη τέφρα είναι ευκολότερο να διαστρωθεί και να συμπυκνωθεί, δηλαδή συμπεριφέρεται καλύτερα στην πλήρωση των καλουπιών των δομικών στοιχείων *[ Ball bearing effect, FA ως λιπαντικό ].

44 Πλεονεκτήματα από την χρήση Ποζολάνων (5/5) Μειωνεται η απόμειξη: Η αύξηση της συνάφειας μεταξύ τους των διαφόρων συστατικών του ποζολανικού σκυροδέματος μειώνει την πιθανότητα απόμειξης, η οποία διαφορετικά θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανομοιογένεια δομής και ελαττώματα του σκυροδέματος. 14. Μειώνεται η κάθιση (εξάπλωση): Η παραγωγή σκυροδέματος με μικρότερο λόγο νερού/τσιμέντο καλού ιξώδους επιτρέπει την εργασία για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα - κάτι ιδιαίτερα σημαντικό σε περίπτωση αυξημένης θερμοκρασίας περιβάλλοντος κατά τη σκυροδέτηση. 15. Βελτιώνεται η εξωτερική εμφάνιση: Με χρήση ιπτάμενης τέφρας επιτυγχάνεται ευκολότερα καλό αισθητικό αποτέλεσμα στην εξωτερική επιφάνεια, λόγω μείωσης του ιξώδους του μείγματος και καλής πλήρωσης των καλουπιών κατά τη διάστρωση και επίσης ελαττώνονται τα αντιαισθητικά επιφανειακά άλατα, λόγω αντίδρασής τους με το ελεύθερο Ca(OH) 2 ή τον εσωτερικό εγκλωβισμό τους στην πυκνή δομή.

45 Πλεονεκτήματα των σύνθετων τσιμέντων με ποζολάνη (1/2) 45 Όλα σχεδόν τα τεχνικής φύσεως πλεονεκτήματα από τη χρήση των ποζολανών στο τσιμέντο βασίζονται στη διεξαγωγή της ποζολανικής αντίδρασης δηλ. στην ένωση ή δέσμευση του Ca(OH) 2 ] από το δραστικό πυριτικό του ποζολανικού υλικού. Το παραγόμενο Ca(OH) 2 αλλιώς θα αντιδρούσε: π.χ. με τις θειϊκές ενώσεις για σχηματισμό εττρινγκίτη προκαλώντας ανεπιθύμητη διόγκωση ή σε βάθος χρόνου με το δραστικό πυριτικό των αδρανών μέσω της αντίδρασης ASR (alkali silica reaction) προκαλώντας βαθμιαία διόγκωση της ζελατινοειδούς ένωσης λόγω της υγρασίας των πόρων, τάσεις και ρωγματώσεις των αδρανών με τελικό αποτέλεσμα τη καταστροφή του σκυροδέματος. Το ποζολανικό υλικό έχει στην περίπτωση αυτή αποτρεπτική «ικανότητα» στην παραγωγή διογκωμένων προϊόντων (εττρινγκίτης, ASR κ.α.), λόγω της σχετικά γρηγορότερης αντίδρασης του Ca(OH) 2 με το δραστικό πυριτικό του ποζολανικού υλικού και δέσμευσή του.

46 Πλεονεκτήματα των σύνθετων τσιμέντων με ποζολάνη (2/2) 46 Ταυτοχρόνως, η μικρότερη εκλυόμενη θερμότητα κατά την ενυδάτωση του σύνθετου ποζολανικού τσιμέντου προκαλεί μικρότερη πιθανότητα ρωγματώσεων και των επακόλουθων προβλημάτων στο σκυρόδεμα. Επίσης, σημαντικό πλεονέκτημα θεωρείται η «ήπια» διόγκωση που προκύπτει από την ποζολανική αντίδραση και μειώνει το πορώδες - περατότητα του σκυροδέματος. Έτσι, προστατεύεται από τη διείσδυση βλαπτικών χημικών ενώσεων με αποκατάσταση των μικρορωγματώσεων, δηλαδή συμβάλλει στο φαινόμενο της «αυτοίασης» και την προστασία του οπλισμού του σκυροδέματος.

47 Τσιμέντα που παράγονται στην Ελλάδα (1/2) 47 Τα τσιμέντα, που παράγονται στην Ελλάδα, είναι κατά κύριο λόγο τύπου CEM I, CEM II και λιγότερο τσιμέντα τύπου CEM IV (πρότυπο ΕΝ 197-1). Αυτό συμβαίνει, λόγω: Της αφθονίας ορυκτών πρώτων υλών (ποζολάνες, ασβεστόλιθοι) ή παραπροϊόντων (ασβεστούχες ιπτάμενες τέφρες από την καύση λιγνιτών) που μπορούν να υποκαταστήσουν το τσιμέντο στο σκυρόδεμα. της αναγκαιότητας μείωσης του κόστους παραγωγής του τσιμέντου. της ανάγκης προσαρμογής των ελληνικών τσιμεντοβιομηχανιών στις σύγχρονες περιβαλλοντικές απαιτήσεις μείωσης των εκπομπών CO2. και επίσης για λόγους που συνδέονται με τις ιδιότητες, τη δράση των ποζολανών και την τεχνολογική συμπεριφορά των σύνθετων τσιμέντων κατά τη χρήση τους. Η υποκατάσταση μέρους του ενεργειοβόρου κλίνκερ τσιμέντου από ορυκτές πρώτες ύλες (ποζολάνες, ασβεστόλιθοι) ή από βιομηχανικά παραπροϊόντα (ασβεστούχες ιπτάμενες τέφρες, σκωρίες υψικαμίνων, πυριτική παιπάλη), συνετέλεσε στη σημαντική μείωση του κόστους παραγωγής του τσιμέντου.

48 Τσιμέντα που παράγονται στην Ελλάδα (2/2) 48 Πίνακας 5.3 Συνθέσεις τσιμέντου σύμφωνα με το ευρωπαϊκό Πρότυπο, ΕΝ Επίσης, παράγεται το χαρακτηριστικό Τσιμέντο Portland ελληνικού τύπου CEM IIα με 10% αδιάλυτο υπόλειμμα (ΑΥ) που αντιστοιχεί στο ποσοστό συμμετοχής ποζολανικού υλικού.

49 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου (Κατηγορίες) 49 Για τους παραπάνω περιβαλλοντικούς αλλά και οικονομικούς λόγους, η ευρωπαϊκή τσιμεντοβιομηχανία έχει τα τελευταία χρόνια διαμορφώσει μια περίπου σταθερή ποσοστιαία % σχέση μεταξύ των διαφόρων τύπων τσιμέντου που παράγει. Από αυτή διαπιστώνεται ότι το 50% περίπου αποτελούν τα σύνθετα τσιμέντα.

50 Ποσοστιαία % παραγωγή ευρωπαϊκών τύπων τσιμέντου 50 Σχήμα 5.12 Εξέλιξη της παραγωγής ευρωπαϊκών τσιμέντων κατά τύπο.

51 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου 51 Πίνακας 5.4 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου.

52 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου, ΕΝ (ΣΥΝΘΕΣΗ, %) 52 Πίνακας 5.5 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου, ΕΝ

53 Πηγές εκπομπών CO 2 στην παραγωγή Κλίνκερ τσιμέντου 53 Σχήμα 5.13 Πηγές και ποσοστά CO2 διεργασιών παραγωγής κλίνκερ τσιμέντου.

54 Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (1/3) 54 Σχήμα 5.1 Κόκκος τσιμέντου στον οποίο εμφανίζονται οι διάφορες φάσεις του κλίνκερ που ενυδατώνονται, IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University. Σχήμα 5.2 Διάγραμμα συσχέτισης ενυδάτωσης και αντοχής σε θλίψη. Mindess, S.; Young, J. F.; and Darwin, D., 2003, Concrete, 2nd Edition, Prentice-Hall, Upper Saddle River, N.J., 644 pp.. Σχήμα 5.3 Ρυθμός ενυδάτωσης φάσεων κλίνκερ, H.F.W. Taylor, Cement Chemistry, Thomas Telford, London, 2nd Ed., Σχήμα 5.4 Κόκκος τσιμέντου στον οποίο εμφανίζονται οι διάφορες φάσεις του κλίνκερ που ενυδατώνονται, IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University. Σχήμα 5.5 Ενώσεις τύπου γέλης-gel από την υδρόλυση του C 3 A και την αντίδραση με τη γύψο, IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University. Σχήμα 5.6 Υδρόλυση των φάσεων του τσιμέντου και παραγωγή ιόντων Ca + και (ΟΗ) -., IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University.

55 Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (2/3) 55 Σχήμα 5.7 Έναρξη σχηματισμού ενώσεων ένυδρου πυριτικού ασβεστίου (C-S-H) και κρυστάλλωσης υδροξειδίου του ασβεστίου [Ca(OH) 2, CH], IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University. Σχήμα 5.8 Συνέχιση σχηματισμού ενώσεων ένυδρου πυριτικού ασβεστίου (C-S-H) και κρυστάλλωσης υδροξειδίου του ασβεστίου [Ca(OH) 2, CH], IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University. IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University. Σχήμα 5.9 Εξάπλωση των ενώσεων ένυδρου πυριτικού ασβεστίου (C-S-H) με τη διεργασία της «πυρηνοποίησης», IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University Σχήμα 5.10 Ρυθμός έκλυσης θερμότητας κατά την ενυδάτωση του τσιμέντου Portland, IMCP Manual, 2007, Cement Hydration: The Basics, Centre for Transportation Research and Education (CTRE), Iowa State University. Σχήμα 5.11 Συνδετικό κονίαμα δομικών λίθων, Peter C. Taylor, Steven H. Kosmatka, Gerald F. Voigt, et al., 2007, Integrated Materials and Construction Practices for Concrete Pavement: A State-of-the-Practice Manual, National Concrete Pavement Technology Center/ Center for Transportation Research and Education, Iowa State University, USA,

56 Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (3/3) 56 Σχήμα 5.12 Εξέλιξη της παραγωγής ευρωπαϊκών τσιμέντων κατά τύπο, Cements for a low carbon Europe, CEMBUREAU, Σχήμα 5.13 Πηγές και ποσοστά CO 2 διεργασιών παραγωγής κλίνκερ τσιμέντου, Methodology for the free allocation of emission allowances in the EU ETS post 2012.

57 Κατάλογος Αναφορών Πινάκων 57 Πίνακας 5.1 Χαρακτηριστικά Ενυδάτωσης Φάσεων Κλίνκερ, Peter C. Taylor, Steven H. Kosmatka, Gerald F. Voigt, et al., 2007, Integrated Materials and Construction Practices for Concrete Pavement: A State-of-the-Practice Manual, National Concrete Pavement Technology Center/ Center for Transportation Research and Education, Iowa State University, USA, Πίνακας 5.2 Χημική ανάλυση ποζολάνης από την Μήλο, & Πίνακας 5.3 Συνθέσεις τσιμέντου σύμφωνα με το ευρωπαϊκό Πρότυπο ΕΝ 197-1, Ευρωπαϊκό Πρότυπο ΕΝ Πίνακας 5.4 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου, Methodology for the free allocation of emission allowances in the EU ETS post Πίνακας 5.5 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου, ΕΝ 197-1, Ευρωπαϊκό Πρότυπο ΕΝ

58 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.