ΕΝΘΡΟΝΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥ ΔΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑЇΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΣΑΓΚΑΛΙΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΝΘΡΟΝΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥ ΔΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑЇΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΣΑΓΚΑΛΙΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑΤΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ ΤΣΑΓΚΑΛΙΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ Επιβλέπουσα καθηγήτρια : Α. Μουστάκα Ημερομηνία έγκρισης : 13 Δεκεμβρίου Η έγκριση της μεταπτυχιακής εργασίας από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα. Θεσσαλονίκη 2006

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος. 1 Εισαγωγή 2 Ι. Πελοποννησιακά νομισματοκοπεία Ι. 1. Κόρινθος Α. Ιστορικό πλαίσιο. 6 Β. Νομισματική μαρτυρία... 8 Ι. 2. Σικυώνα Α. Ιστορικό πλαίσιο. 14 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 3. Κλεωνές Α. Ιστορικό πλαίσιο. 20 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 4. Άργος Α. Ιστορικό πλαίσιο. 23 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 5. Επίδαυρος Α. Ιστορικό πλαίσιο. 33 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 6. Σπάρτη Α. Ιστορικό πλαίσιο. 41 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 7. Γύθειο Α. Ιστορικό πλαίσιο. 47 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 8. Ήλιδα Α. Ιστορικό πλαίσιο. 51 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 9. Πάτρα Α. Ιστορικό πλαίσιο. 60 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 10. Αίγιο Α. Ιστορικό πλαίσιο. 65 Β. Νομισματική μαρτυρία Ι. 11. Αίγειρα

4 Α. Ιστορικό πλαίσιο Β. Νομισματική μαρτυρία. 73 Ι. 12. Μαντίνεια Α. Ιστορικό πλαίσιο Β. Νομισματική μαρτυρία.. 78 Ι. 13. Φενεός Α. Ιστορικό πλαίσιο Β. Νομισματική μαρτυρία.. 82 Ι. 14. Μεγαλόπολη Α. Ιστορικό πλαίσιο Β. Νομισματική μαρτυρία.. 88 ΙΙ. Ταξινόμηση με βάση τους εικονιστικούς τύπους. 92 ΙΙ. 1. Δίας Α. Δίας με σκήπτρο και Νίκη 92 Β. Δίας με σκήπτρο και κεραυνό. 93 Γ. Δίας με σκήπτρο και φιάλη.. 93 Δ. Δίας με αετό και κεραυνό 94 Ε. Δίας με σκήπτρο και αντικείμενο, η ταυτότητα του οποίου δεν μπορεί να προσδιοριστεί με βεβαιότητα 94 ΙΙ. 2. Ασκληπιός Α. Ασκληπιός με σκήπτρο και φίδι 95 Β. Ασκληπιός με σκήπτρο και βωμό, γύρω από τον οποίο τυλίγεται ένα φίδι. 96 Ασκληπιός εμπρός ή εντός ναού 96 Συμπεράσματα.. 98 Συντομογραφίες-Βιβλιογραφία Κατάλογος Πινάκων 111

5 1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θέμα της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας μου δόθηκε από την καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης κ. Α. Μουστάκα στα τέλη του 2003 και ολοκληρώθηκε το Την ευχαριστώ θερμά για την βοήθεια και την συμπαράστασή της καθ όλη την διάρκεια της έρευνας για την σύνταξη της εργασίας, καθώς επίσης και για την καθοδήγησή της, η οποία με βοήθησε να ξεπεράσω τις δυσκολίες που προέκυψαν στο πλαίσιο της συγγραφής. Παράλληλα αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τους καθηγητές κ. Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, κ. Ε. Βουτυρά και κ. Μπ. Σμίτ-Δούνα για τις παρατηρήσεις και τους προβληματισμούς που έθεσαν κατά την διάρκεια της έρευνας. Επιπλέον θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στην διευθύντρια του Νομισματικού Μουσείου Αθηνών κ. Ευγενίδου και στους επιστημονικούς συνεργάτες του Μουσείου κ. Π. Τσέλεκα, κ. Γ. Νικολάου και κ. Ε. Αποστόλου για τις διευκολύνσεις που μου παρείχαν προκείμενου να μελετήσω το υλικό, αλλά και γιατί μου επέτρεψαν την πρόσβαση στην βιβλιοθήκη του Μουσείου προκειμένου να ολοκληρώσω την συγγραφή της κύριας μεταπτυχιακής εργασίας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην δόκτορα D.Gerin (Παρίσι, Cabinet des Médailles), στους δόκτορες B. Weisser, Κ. Dahmen (Βερολίνο, Staatliche Museen, Münzkabinett), και στην δόκτορα M. Torbágyi (Musée National de Hongrie, Cabinet des Monnaies et Médailles) για την αποστολή φωτογραφιών των προς μελέτη νομισμάτων. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συνάδελφο αρχαιολόγο κ. Γ. Μιλτσακάκη, υπεύθυνο της βιβλιοθήκης του τμήματος της Αρχαιολογίας, το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο των Αθηνών, την Γαλλική, Αμερικανική και Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή για τις διευκολύνσεις που μου παρείχαν στο πλαίσιο της συγγραφή της εργασίας. Θα ήθελα επιπλέον να ευχαριστήσω την συνάδελφο και υποψήφια διδάκτορα Α. Τουλουμτζίδου για τις παρατηρήσεις και τις επισημάνσεις της, οι οποίες με βοήθησαν στην αποπεράτωση της παρούσας εργασίας. Τέλος θα ήθελα να εκφράσω την αμέριστη ευγνωμοσύνη μου απέναντι στην οικογένειά μου, στους γονείς μου, Στυλιανό και Βασιλική Τσαγκάλια και στα αδέλφια μου Αικατερίνη και Ιωάννη, οι οποίοι μου συμπαραστάθηκαν τόσο υλικά, όσο και ηθικά και συνέβαλλαν αποφασιστικά στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας.

6 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο της παρούσας κύριας μεταπτυχιακής εργασίας είναι η μελέτη των ένθρονων εικονιστικών τύπων του Δία και του Ασκληπιού, οι οποίοι απαντώνται στα πελοποννησιακά νομίσματα της ελληνιστικής 1 και αυτοκρατορικής περιόδου, προκειμένου να διευκρινισθεί αν στις κοπές αυτές απαντώνται αγαλματικοί τύποι των δυο θεών. Με τον όρο «ένθρονοι» νοούνται οι τύποι, όπου οι θεοί αποδίδονται καθήμενοι είτε σε θρόνο είτε σε δίφρο είτε σε κλισμό. Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει στους όρους εικονογραφικός και αγαλματικός τύπος. Στα νομίσματα απαντώνται εικονογραφικοί τύποι του Δία και του Ασκληπιού. Όμως η σύνδεση των εικονογραφικών τύπων των νομισμάτων με συγκεκριμένα λατρευτικά αγάλματα είναι εξαιρετικά δύσκολη. Οι πληροφορίες που αντλούμε από τις πηγές είναι λιγοστές, ενώ σπάνιες είναι οι περιπτώσεις που σώζονται τα πρωτότυπα έργα. Οι πηγές περιορίζονται συνήθως σε μια σύντομη αναφορά στα σύμβολα που φέρει ο θεός, στο αν αποδίδεται όρθιος ή ένθρονος, ενώ συχνά δεν δίνονται ούτε και αυτές οι πληροφορίες. Το γεγονός λοιπόν ότι δεν έχουμε πολλά στοιχεία για τον εικονογραφικό τύπο των αγαλμάτων καθιστά δύσκολη την ταύτιση των μορφών των νομισμάτων με αυτά. Σε κάποιες κοπές ωστόσο, ο θεός αποδίδεται εντός ναού. Σύμφωνα με παλαιότερους μελετητές το στοιχείο αυτό ενισχύει την σύνδεση του εικονογραφικού τύπου του νομίσματος με κάποιον αγαλματικό 2. Επίσης η επανάληψη του ίδιου τύπου σε μια μακρά χρονική περίοδο ενισχύει τον συσχετισμό αυτό. Για τους λόγους αυτούς θα χρησιμοποιηθεί στην εργασία αυτή ο όρος εικονογραφικός τύπος, εκτός και αν συντρέχει κάποιο από τα προαναφερόμενα κριτήρια. Πληροφορίες για τους εικονογραφικούς τύπους των ένθρονων αγαλμάτων του Δία και του Ασκληπιού αντλούμε κυρίως από την αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία. Η βασικότερη αρχαία πηγή για τον ερευνητή, ο οποίος αναζητεί πληροφορίες για τους τύπους των πελοποννησιακών αγαλμάτων και προσπαθεί να τους παραλληλίσει με εκείνους που απαντώνται στις νομισματικές σειρές, είναι ο Παυσανίας 3. Ο Έλληνας περιηγητής έδρασε στα χρόνια των Αντωνίνων, επισκέφτηκε μεταξύ άλλων τα ιερά της Πελοποννήσου και περιέγραψε πολλά από τα αγάλματα που συνάντησε στο πλαίσιο της περιοδείας του. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι παλαιότεροι ερευνητές (19 ος αιώνας) 4, οι οποίοι μελέτησαν τους εικονογραφικούς τύπους των νομισμάτων στα γεωγραφικά όρια του σύγχρονου ελληνικού κόσμου και κατά συνέπεια και της Πελοποννήσου στηρίχθηκαν κατά βάση στις περιγραφές του Παυσανία προκειμένου να ταυτίσουν τις μορφές που απαντώνται σε αυτά με συγκεκριμένα λατρευτικά αγάλματα. Ωστόσο, κατά την γνώμη μας, οι περιγραφές του περιηγητή είναι συνήθως λιτές και ανεπαρκείς για να πιστοποιήσουν την ταύτιση αυτή χωρίς περαιτέρω στοιχεία. Στα μέσα του 20 ου αιώνα το ενδιαφέρον για την μελέτη των εικονογραφικών τύπων στα νομίσματα αναζωπυρώθηκε. Προς την κατεύθυνση αυτή συνέβαλε 1 Αναφορικά με τον τύπο του ένθρονου Δία, ο οποίος απαντάται στα Αλεξανδρείου τύπου αργυρά τετράδραχμα της ελληνιστικής περιόδου θα γίνει μια σύντομη αναφορά, διότι ο συγκεκριμένος τύπος δεν είναι αγαλματικός. Βλ. παρακάτω στο κεφάλαιο για την Σικυώνα, σημ Imhoof-Blumer Gardner (1885), Lacroix (1949), Βλ. παρακάτω σημ Imhoof-Blumer - Gardner (1885), Imhoof-Blumer - Gardner (1886), Imhoof-Blumer - Gardner (1887), 6-63.

7 3 αποφασιστικά το βιβλίο του L. Lacroix 5. Το γεωγραφικό πλαίσιο της έρευνας του Lacroix ήταν ευρύτερο από των προκατόχων του. Δεν περιορίστηκε στα όρια του σημερινού ελλαδικού χώρου, αλλά προχώρησε στη μελέτη των εικονογραφικώναγαλματικών τύπων του ευρύτερου ελληνορωμαϊκού κόσμου. Αναφορικά με τα νομίσματα της Πελοποννήσου βασικός άξονας της έρευνάς του ήταν οι περιγραφές του Παυσανία 6. Ακολουθώντας το παράδειγμα των παλαιότερων ερευνητών θα επιχειρήσουμε να συγκεντρώσουμε και να μελετήσουμε τους ένθρονους εικονογραφικούς τύπους του Δία και του Ασκληπιού, οι οποίοι απαντώνται στα πελοποννησιακά νομίσματα βασιζόμενοι στην περιήγηση του Παυσανία. Επομένως στα επιμέρους κεφάλαια της εργασίας αυτής θα ακολουθήσουμε την πορεία του περιηγητή, ο οποίος επισκέφθηκε τα πελοποννησιακά ιερά και κατέγραψε τις εντυπώσεις που του δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο της περιοδείας του αυτής. Παράλληλα με τις πληροφορίες που αντλούμε από τον Παυσανία θα στηρίξουμε την έρευνά μας και σε έναν ακόμα άξονα. Βασιζόμενοι σε μονογραφίες και άρθρα, τα οποία αναφέρονται στην μελέτη των αγαλματικών τύπων του ένθρονου Δία και Ασκληπιού θα προσπαθήσουμε, όπου είναι δυνατό, να συνδέσουμε τους εικονογραφικούς τύπους των νομισμάτων με συγκεκριμένους αγαλματικούς τύπους. Η αντιπαραβολή αυτή παρουσιάζει, κατά τη γνώμη μας, πολλές δυσκολίες. Το γεγονός ότι οι εικονογραφικοί τύποι των νομισμάτων αποδίδονται σε κλίμακα πολύ μικρότερη από εκείνη των αγαλμάτων και αγαλματιδίων, σε συνάρτηση με τις σημαντικές φθορές που έχουν υποστεί τα νομίσματα αυτά καθαυτά, τόσο λόγω τόσο του υλικού κατασκευής τους, όσο και της χρήσης τους, καθιστούν την σύγκριση δύσκολη. Επομένως δεν είμαστε συχνά σε θέση να διακρίνουμε στη μικρή επιφάνεια του νομίσματος ιδιαίτερες λεπτομέρειες που θα διευκόλυναν την αντιπαραβολή. Εξάλλου δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι συγκρίνουμε μια μορφή που αποδίδεται σε τρεις διαστάσεις με μια δυσδιάστατη. Ωστόσο ακόμα και οι αντιπαραβολές αυτές, παρά τα προβλήματα και τις δυσκολίες που παρουσιάζουν, δίνουν κάποια στοιχεία για τους εικονογραφικούς τύπους των νομισμάτων. Πέρα από την συγκέντρωση των εικονογραφικών τύπων, οι οποίοι απαντώνται στα πελοποννησιακά νομίσματα της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής περιόδου και την προσπάθεια σύνδεσής τους με αγαλματικούς, θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε σε μια σειρά από ερωτήματα. Θα εξετάσουμε ποια χρονική περίοδο εμφανίζονται ένθρονοι τύποι θεών στα πελοποννησιακά νομίσματα, για ποιο λόγο εμφανίζονται στην συγκεκριμένη εποχή και με ποια κριτήρια επιλέγονται. Επιπλέον θα επιχειρήσουμε, όπου αυτό είναι δυνατόν, να δούμε αν τυχόν υπάρχει σχέση μεταξύ των επαρχιακών νομισματοκοπείων, αλλά και να διερευνήσουμε πιθανές επιρροές της νομισματοκοπίας της Ρώμης 7. Επειδή μάλιστα η νομισματοκοπία είναι άμεσα συνυφασμένη με την ιστορία των πόλεων στα ελληνιστικά και αυτοκρατορικά χρόνια, κρίνεται ωφέλιμη η ανασκόπησή της, καθώς επίσης και μια σύντομη εξέταση της λειτουργίας των 5 Lacroix L., Les reproductions de statues sur les monnaies grecques, (Bibliothèque de la Faculté de la Philosophie et Lettres del Université de Liège, 116), Αναφορικά με την μελέτη και ανάλυση των χωρίων του Παυσανία ακολουθείται το έργο του Ν. Παπαχατζή Παπαχατζής Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Κορνθιακά-Λακωνικά, Παπαχατζής Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Μεσσηνιακά- Ηλιακά, Παπαχατζής Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Αχαϊκά-Αρκαδικά, Αναφορικά με τις ρωμαϊκές κοπές χρησιμοποιήθηκαν οι κατάλογοι των Mattingly H., Coins of the Roman Empire in the British Museum, Vol. I-V, Grueber H.A., Coins of the Roman Republic in the British Museum, Mattingly H. - Sydenham E.A. Sutherland C.H.V. Webb P.H., The Roman Imperial Coinage, Vol.1-IV,

8 4 νομισματοκοπείων. Η εργασία λοιπόν θα έχει την ακόλουθη δομή. Θα μελετηθούν τα νομισματοκοπεία των πελοποννησιακών πόλεων ακολουθώντας την σειρά που παραδίδεται από τον Παυσανία, ενώ της εξέτασης των νομισματικών τύπων θα προηγείται ένα σύντομο ιστορικό πλαίσιο. Στην συνέχεια της εργασίας αυτής θα επιχειρήσουμε να ταξινομήσουμε τους εικονογραφικούς τύπους των δυο θεών με βάση τα σύμβολα και την εικονογραφικά χαρακτηριστικά που τους διακρίνουν. Στα συμπεράσματα θα προσπαθήσουμε να αποδόσουμε συνοπτικά τα πορίσματα της έρευνας δίνοντας ιδιαίτερη βάση στην χρονολόγηση, την επιρροή που άσκησαν τα ιστορικά γεγονότα και η νομισματοκοπία της πρωτεύουσας, σε συνάρτηση με τους λόγους που οδήγησαν στην επιλογή εικονογραφικών τύπων που πιθανόν να παραπέμπουν σε αγαλματικούς. Στο τέλος της εργασίας παρατίθενται εικόνες των προς μελέτη νομισμάτων, καθώς επίσης και ευρετήριο προκειμένου να διευκολυνθεί ο αναγνώστης. Τα νομίσματα αποδίδονται κατά χρονολογική σειρά, ενώ υιοθετείται και σε αυτά η ακολουθία που απαντάται στο κείμενο και βασίζεται στον Παυσανία. Όμως μια από τις σημαντικότερες δυσκολίες που έπρεπε να ξεπεραστούν προκειμένου να ολοκληρωθεί η συγκεκριμένη κύρια μεταπτυχιακή εργασία ήταν η συγκέντρωση των εικόνων των προς μελέτη νομισμάτων. Δυστυχώς πολλοί από τους καταλόγους, οι οποίοι περιείχαν περιγραφές των νομισμάτων χρονολογούνται στον 19 ο αιώνα και δεν περιείχαν φωτογραφίες ή σχέδια των κοπών 8. Επιπλέον πολλά από τα νομίσματα, τα οποία περιέχονταν στους καταλόγους του 19 ου αιώνα ανήκαν σε ιδιωτικές συλλογές αριστοκρατών και αξιωματούχων της εποχής, οι οποίες στην συνέχεια πουλήθηκαν ή λεηλατήθηκαν λόγω των πολέμων που συγκλόνισαν την Ευρώπη των 20 ο αιώνα. Πολλά από αυτά χάθηκαν, ενώ και τα αρχεία των Μουσείων, κυρίως της Α. Ευρώπης, παρουσιάζουν σημαντικές ελλείψεις αναφορικά με την τύχη πολλών κοπών που ανήκαν στο παρελθόν (δηλαδή πριν τους δυο Παγκοσμίους Πολέμους) στις συλλογές τους 9. Ένα ακόμα πρόβλημα είναι ότι πολλά από τα νομίσματα αυτά δεν έχουν δημοσιευτεί, αλλά και όταν κάτι τέτοιο λαμβάνει χώρα οι μελετητές περιορίζονται στην περιγραφή των εικονογραφικών τύπων και στην χρονολόγηση με βάση τον επώνυμο άρχοντα που είναι υπεύθυνος για την νομισματοκοπία της πόλης ή τον αυτοκράτορα, η προτομή του οποίου κοσμεί τον εμπροσθότυπο του νομίσματος. Δεν μελετάται δηλαδή το νόμισμα αυτό καθαυτό, αλλά χρησιμοποιείται ως μέσο για την χρονολόγηση των αρχαιολογικών ευρημάτων. Αναφορικά με τις συστηματικές ανασκαφές, οι οποίες διεξάγονται στην Πελοπόννησο, ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις όπου έχουμε διεξοδική δημοσίευση των χάλκινων επαρχιακών κοπών της 8 π.χ. βλ. Mionnet T.E., Description de Médailles antiques grecques et romaines, Vol. 15, Sestini D., Descrizione delle medaglie antiche Greche del Museo Hedervariano. Dal Chersoneso Tavrico fino a tutta la Fessaglia e isole appartenenti alla Medesima e alla Macedonia. Parte Europea, Leake W.M., Numismata Hellenica : Catalogue of Greek Coins, Λάμπρος Ι.Π., Αρχαία ελληνικά νομίσματα. Αναγραφή των νομισμάτων της κυρίως Ελλάδος. Πελοπόννησος, Cohen H., Description historique des monnaies frappées sous l empire romain. Communément appellés médailles impériales, Επίσης στα άρθρα των Imhoof-Blumer Gardner, που περιέχονται στο περιοδικό Journal. of Hellenic Studies δεν περιέχονται εικόνες όλων των νομισμάτων που μελετώνται. Βλ. Imhoof-Blumer - Gardner (1885), Imhoof-Blumer - Gardner (1886), Imhoof-Blumer - Gardner (1887), Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσαν τα νομίσματα που περιέχονταν στην συλλογή του Ούγγρου Κόμητος Wiczay (βλ. Wiczay C.M.A., Musei Hedervarii in Hungaria. Numos Antiquos Graecos et Latinos. Descripsit anendotos vel parum cognitos etiam curpeis tabulis ancidi curavit. Opere duas in partes distributo, 1814), για τα οποία είχε την καλοσύνη να με ενημερώσει η δόκτωρ Melinda J. Torbágyi, υπεύθυνη της νομισματικής συλλογής του Έθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Ουγγαρίας.

9 5 αυτοκρατορικής εποχής. Εξαιρέσεις αποτελούν η Κόρινθος 10 και η Νεμέα 11, όπου περιέχονται δημοσιεύσεις των νομισμάτων του Άργους. Επίσης τα άρθρα που δημοσίευσε η Π. Αγαλλοπουλου έριξαν φως στην λειτουργία του νομισματοκοπείου της αποικίας των Πατρών 12. Σημαντικά συνέβαλλαν και οι καταλόγοι των πλειστηριασμών, όπου περιέχονται φωτογραφίες και συνοπτική βιβλιογραφία των προς μελέτη νομισμάτων 13. Τα κενά της έρευνας, τα οποία προκύπτουν αναφορικά με την μελέτη κυρίως των επαρχιακών κοπών της ρωμαϊκής περιόδου έρχεται να συμπληρώσει το συλλογικό έργο των A. Burnett, M. Amandry, P.P. Ripollès και I. Carradice 14. Δυστυχώς το έργο αυτό καλύπτει μόνο την χρονική περίοδο από το θάνατο του Καίσαρα ως το 96 μ.χ., και όχι την εποχή από τον Τραϊανό ως τους Σεβήρους, οπότε χρονολογείται η πλειονότητα των ένθρονων εικονογραφικών τύπων του Δία και του Ασκληπιού στην Πελοπόννησο. Στόχος λοιπόν της παρούσας εργασίας είναι μια νέα προσέγγιση στην μελέτη της νομισματοκοπίας της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Πελοποννήσου, προκειμένου να αναλυθούν και να ερευνηθούν οι εικονογραφικοί τύποι του ένθρονου Δία και του Ασκληπιού και να εξεταστεί αν παραπέμπουν σε λατρευτικά αγάλματα. Η έρευνα αυτή θα έχει ως κύριο άξονα όχι μόνο τις πληροφορίες των πηγών, αλλά και την αντιπαραβολή με συγκεκριμένα αγάλματα και αγαλματίδια. Μια ακόμη παράμετρος, βαρύνουσας σημασίας, είναι ότι τα νομίσματα αυτά προσεγγίζονται με βάση την μελέτη των ιστορικών συγκυριών και των τοπικών κοινωνιών που τα έκοψαν και επέλεξαν τους εικονογραφικούς τύπους που τα κοσμούσαν. 10 Edwards K.M., Corinth. Results of the Excavations conducted by the American School of Classical Studies at Athens. Vol. VI : Coins , Knapp R.C.-Mac Isaac J.D., Excavations at Nemea III. The Coins Agallopoulou P., «Two unpublished Coins from Patras and the Name of the Roman Colony», Hesperia 58 (1989), Agallopoulou P., «Colonia Augusta Achaica Patrensis. Ψευδοαυτόνομα νομίσματα της Πάτρας από τις ανασκαφές», στο : Aρχαία Αχαΐα και Ηλεία. Ανακοινώσεις κατά το Πρώτο Διεθνές Συμπόσιο, Αθήνα Μαΐου 1989 (Αθήνα 1991), Μελετήματα 13, Hirsch J., Auctions Catalog 13, Numismatik Lanz München. Auction 105. Münzen von Korinth Sammlung BCD, 26 November Coins of Peloponnesos. The BCD Collection. Auction LHS 96, , 2006). 14 Burnett A., Amandry M., Ripollès P.P., Roman Provincial Coinage 1. From the death of Caesar to the death of Vitellius, 44 B.C.-A.D. 69, Burnett A., Amandry M., Carradice I., Roman Provincial Coinage 2. From Vespasian to Domitian, A.D , 1999.

10 6 Ι. ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΕΙΑ 1. ΚΟΡΙΝΘΟΣ Α. Ιστορικό πλαίσιο Η Κόρινθος υπήρξε κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Πελοποννήσου. Τον 3 ο αιώνα π.χ., η πόλη αναμιγνύεται στην αντιπαράθεση μεταξύ του Μακεδονικού βασιλείου και της νεοϊδρυθείσας Αχαϊκής Συμπολιτείας, στην οποία εντάσσεται το 243 π.χ., χάρη στις ενέργειες του Άρατου της Σικυώνας 15. Μετά την μάχη της Σελλασίας (222 π.χ.) 16, η Κόρινθος περνά στον έλεγχο των Μακεδόνων και θα παραμείνει στην σφαίρα επιρροής του Μακεδονικού βασιλείου ως τη μάχη στις Κυνός Κεφαλές (197 π.χ.) 17. Μετά την ήττα του Φιλίππου Ε στις Κυνός Κεφάλες, η Κόρινθος εντάσσεται εκ νέου στην Αχαϊκή Συμπολιτεία. Η ανάμιξη της Ρώμης στα ελληνικά πράγματα και η επιθυμία της να θέσει υπό τον έλεγχό της τον ελληνικό κόσμο θα οδηγήσει στην ένοπλη σύγκρουση. Ο ρωμαίος στρατηγός Μόμμιος αντιμετώπισε τον Δίκαιο τον Μεγαλοπολίτη, ο οποίος ηγούνταν των Αχαϊκών δυνάμεων 18. Στην αποφασιστική μάχη που δόθηκε στον Ισθμό, ο Δίκαιος νικήθηκε. Οι Κορίνθιοι διαβλέποντας της ολέθριες συνέπειες που θα επέφερε η ήττα για την πόλη τους σπεύδουν να την εγκαταλείψουν. Η πόλη λεηλατείται από τους Ρωμαίους και παραδίδεται στις φλόγες 19. Όλοι οι άνδρες φονεύονται, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά πωλούνται ως δούλοι. Ο Μόμμιος διακηρύσσει την ελευθερία των ελληνικών πόλεων, με εξαίρεση την Κόρινθο, η οποία μετατρέπεται σε Ager Romanus 20. Από τις συνθήκες ευνοείται η Σικυώνα, η οποία αναλαμβάνει την διοργάνωση των Ισθμίων 21. Πάντως παρά την καταστροφή της, η Κόρινθος δεν εγκαταλείφθηκε πλήρως από τους κατοίκους της 22. Λίγο πριν τον θάνατό του, το 44 π.χ., ο Ιούλιος Καίσαρ προχωρά στο αποικισμό της Κορίνθου και της Καρχηδόνας 23. Προς τιμή του ιδρυτή της, η πόλη 15 Πλούταρχος, Άρατος, Marchand (2002), Vol. Ι., Παυσανίας, ΙΙ Πλούταρχος, Φιλοποίμην, Πλούταρχος, Κλεομένης, και Engels (1982), Παυσανίας, VII Πολύβιος, Ιστορία, XVIII Τίτος Λίβιος, Histor., ΧΧΧΙΙΙ Engels (1982), Βλ. παρακάτω στο κεφάλαιο για την Μεγαλόπολη, Πολύβιος, Ιστορία, και Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορία, Παυσανίας, VII VII Λίβιος, Perioche, 52. Ζωναράς, Epitome Historiarum, Στράβων, Πολύστρατος, Ελληνική Ανθολογία, Αντίπατρος Θεσσαλονικεύς, Ελληνική Ανθολογία, Engels (1982), 15-16, 97 σημ. 18, Κικέρων, De Lege Agraria, 1.2.5, Παυσανίας, II Romano (2003), Παυσανίας, ΙΙ.2.2. Στράβων, Γεωγραφία, VIII.381. Griffin (1982), 88. Βλ. παρακάτω στο κεφάλαιο για την Σικυώνα, σελ Κικέρων, Tusculanae Disputationes, Βλ. Engels (1982), 16. Engels (1982), 16. Larsen J.A.O., Roman Greece στο : Franke T. (επιμ.), An economic Survey of ancient Rome IV., (1938), Gruen E.S., The Hellenistic World and the Coming of Rome, (1984), Αππιανός, Punica, 136. Στράβων, Πλούταρχος, Καίσαρ, Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία, Παυσανίας, ΙΙ Engels (1982),

11 7 παίρνει το όνομα Colonia Laus Julia Corinthiensis 24. Το 42 π.χ., ο Αντώνιος παίρνει στα χέρια του τον έλεγχο των ανατολικών επαρχιών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο σπουδαίος στρατηγός κατανοεί άμεσα την στρατηγική θέση της Κορίνθου, για τον ανεφοδιασμό του στρατού του 25. Η κατάληψη της πόλης από τον Αγρίππα είχε ολέθριες συνέπειες για τον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα, ο στρατός και ο στόλος των οποίων είχε απομονωθεί στην Αμβρακία χωρίς καμία δυνατότητα ανεφοδιασμού (31 π.χ). Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν στην ήττα του Αντωνίου στο Άκτιο 26. Ο νικητής του Ακτίου, Οκταβιανός, έδειξε την εύνοιά του προ της Κόρινθο δίδοντάς της εκ νέου την διοργάνωση των Ισθμίων (6-2 π.χ.) 27. Στα χρόνια των Φλαβίων η Κόρινθος υιοθετεί το όνομα Colonia Iulia Flavia Augusta Corinthiensis 28. To νέο όνομα της πόλης επιβεβαιώνουν τόσο οι νομισματικές σειρές της εποχής του Δομιτιανού 29, όσο και η επιγραφική μαρτυρία 30. Οι Kent 31 και Wiseman 32 υποστήριξαν ότι το όνομα άλλαξε την εποχή του Βεσπασιανού. Με τον τρόπο αυτό η πόλη εξέφρασε την ευγνωμοσύνη της στον Ρωμαίοι αυτοκράτορα, ο οποίος την βοήθησε να ορθοποδήσει ύστερα από τον καταστροφικό σεισμό του 77 μ.χ. Η πόλη ακμάζει ως τον 3 ο αιώνα μ.χ. Το μ.χ., η χερσόνησος του Αίμου δέχεται τις βαρβαρικές εισβολές των Ερούλων. Η Αθήνα καταστρέφεται, ενώ η Κόρινθος δεν φαίνεται να υπέστη σημαντικές φθορές 33. Την παρακμή της πόλης τον 4 ο αιώνα μ.χ., σηματοδοτούν δυο καταστροφικοί σεισμοί (365 μ.χ. και 375 μ.χ.) και οι ληστρικές επιδρομές των Γότθων (395 μ.χ.) Το όνομα της πόλης επιβεβαιώνεται και από την νομισματική μαρτυρία. Βλ. παρακάτω στις επιγραφές των νομισμάτων, σημ Για την ίδρυση της ρωμαϊκής αποικίας στην Κόρινθο βλ. και Walbank M.E.H., Roman Corinth. An alternative Model. of the Classical City, JRS 81 (1991), Walbank M.E.H., The Foundation and Planning of early Roman Corinth, JRA 10 (1997), Πλούταρχος, Αντώνιος, Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία, Engels (1982), Βλ. στο κεφάλαιο για την Σικυώνα, σελ Για Colonia Flavia Augusta Corinthiensis βλ. Walbank M.E.H., What `s in a Name? Corinth under the Flavians, ZPE 139 (1994), Romano D.G., City planning, Centuriation and Land Division in Roman Corinth. Colonia Laus Iulia Corinthiensis and Colonia Flavia Augusta Corinthiensis, στο : Williams II. C.K.-Bookidis N., The Centenary, , (2003), Corinth και κυρίως RPC II.1., 56. RPC II.2., 36, 61 αρ Kent J.H., The inscriptions, , (1966), αρ Kent J.H., The inscriptions, , (1966), αρ Wiseman J., Aufstieg und Niedergang der Römische Welt, (επιμ. Temporini H.-Haase W.). II. 7.1, (1979), Ζωναράς, Epitome Historiarum, Ηistor. August. Gallien., Γεώργιος Σύγκελλος, Συλλογη Χρονογραφίας, Ρ 382D. Ευνάπιος, Brevarium ab urbe condita (Paeanii translatio), Ζώσιμος, Νέα Ιστορία, Aurelius Victor, De Caesaribus, Hist. August. Gallien., Ευνάπιος, Vitae Sophistorum, Shear T.L., The Excavations of Roman Chamber Tombs in Corinth, AJA 35 (1931),

12 8 Β. Νομισματική μαρτυρία Η Κόρινθος υπήρξε μια από τις σπουδαιότερες πόλεις της Αρχαίας Ελλάδος. Η οικονομική της ανάπτυξη, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με το άνθιση του εμπορίου, οδήγησε στην κοπή νομισμάτων ήδη από τον 7 ο αιώνα π.χ. 35. Στα χρόνια του Μ.Αλεξάνδρου και των διαδόχων του η πόλη κόβει αργυρά τετράδραχμα Αλεξανδρείου τύπου 36. Τομή για την λειτουργία του νομισματοκοπείου της Κορίνθου υπήρξε η ένταξή της στην Αχαϊκή Συμπολιτεία (243 π.χ.) 37, οπότε υιοθετεί τους νομισματικούς τύπους του Κοινού 38. H λειτουργία του νομισματοκοπείου της αναστέλλεται λόγω της καταστροφής της από τους Ρωμαίους (146 π.χ.) 39. Δραστηριοποιείται εκ νέου το 44 π.χ., στο πλαίσιο της ίδρυσης της ρωμαϊκής αποικίας 40. Η κοπή νομισμάτων θα συνεχιστεί ως την εποχή του Γορδιανού του Γ 41. Στην περίοδο π.χ εμφανίζονται οι πρώτοι αγαλματικοί τύποι στα αργυρά νομίσματα της πόλης 42. Στον εμπροσθότυπο των στατήρων εικονίζεται ο Πήγασος, ο οποίος πετά σε κατατομή προς τα αριστερά, ενώ στον οπισθότυπο απαντάται η κεφαλή της Αθήνας Χαλινίτιδος σε κατατομή είτε προς τα αριστερά είτε προς τα δεξιά. Στο πεδίο, πίσω από την κεφαλή της Χαλινίτιδος, έχουν χαραχθεί ως παραπληρωματικά σύμβολα εικονιστικές παραστάσεις, οι οποίες ταυτίστηκαν με αγαλματικούς τύπους θεών 43. Ειδική μνεία πρέπει να γίνει στον κορινθιακό στατήρα της περιόδου π.χ, όπου εικονίζεται ως παραπληρωματικό σύμβολο ο τύπος του ένθρονου Δία, ο οποίος κρατά κεραυνό και αετό (πίν.1α) 44. O τύπος αυτός θα πρέπει να αποσυνδεθεί 35 Head ( ), 399. Edwards (1933), Ravel O., Les Poulains de Corinthe, 2 Bände, Basel , Σβορώνος Ι.Ν., Τα νομίσματα του κράτους των Πτολεμαίων, Ι., (1904), ΟΣ-Π, ΙΙ., 16 αρ.94-94, πίν. Ι Price M.J., The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus, (1991), Βλ. παραπάνω σελ Head ( ), 403. Thompson M.-Mørkholm O.-Kraay C.M.(επιμ.), An Inventory of Greek Coin Hoards, (1973), Βλ. παραπάνω σελ Βλ. παραπάνω σελ. 6. Head ( ), 404. RPC II.1., 56. Για την λειτουργία του αποικιακού νομισματοκοπείου στην περίοδο 44 π.χ μ.χ., βλ. Amandry M., Le monnayage des duovirs Corinthiens, BCH Suppl. 15 (1988), Head ( ), 404. Στα χρόνια του Βεσπασιανού απαγορεύεται σε κάποιες πόλεις της αυτοκρατορίας, μεταξύ των οποίων και η Κόρινθος, η κοπή χάλκινων νομισμάτων. Το νομισματοκοπείο της πόλης θα λειτουργήσει και πάλι την εποχή του Δομιτιανού. Βλ. RPC II.1., 56. Walbank (2003), Πρόκειται για τους κορινθιακούς στατήρες. Ειδικότερα για τους τύπους του Δία ως παραπληρωματικά σύμβολα στους κορινθιακούς στατήρες βλ. Βlanchet (1907), 319. Cammann J.B., The Symbols on the Staters of Corinthian Type, NNM 53, (1932), 126 αρ. 138, πίν. ΧΙ. Qa,Qb. Lacroix (1949), 60, 71-75, πίν. ΙΙ.3, ΙΙΙ.6-9, Ο Blanchet μάλιστα διακρίνει ομοιότητες ανάμεσα στους κορινθιακούς στατήρες και στα αττικά τετράδραχμά του 2 ου αιώνα μ.χ. (Νew Style). Κοινό στοιχείο αποτελεί η απεικόνιση αγαλμάτων ως παραπληρωματικών συμβόλων στον οπισθότυπο των νομισμάτων αυτών. Για την άποψη αυτή βλ. και Blanchet (1907), Ο Blanchet υποστηρίζει ότι πρόκειται για αγαλματικούς τύπους βασιζόμενος στα στυλιστικά χαρακτηριστικά των μορφών που παραπέμπουν στην αρχαϊκή περίοδο, αλλά και στην απεικόνιση κάποιων από αυτά πάνω σε βάσεις. Βλ. και Blanchet (1907), ΕΜ : Ο Πήγασος πετά σε κατατομή προς τα αριστερά. Κάτω από την εικονιστική παράσταση διακρίνεται το μονόγραμμα Ǫ. ΟΠ : Κεφαλή της Αθηνάς Χαλινίτιδος, η οποία φορά κορινθιακό κράνος, σε κατατομή προς τα αριστερά. Στο πεδίο, μπροστά από το κεφάλι της θεάς, ΔΙ, ενώ πίσω από το κράνος εικονίζεται σε μικρότερη κλίμακα ο Δίας, ο οποίος αποδίδεται ένθρονος. Ο θεός φέρει στο ανυψωμένο δεξί του χέρι κεραυνό, ενώ με το αριστερό, το οποίο εκτείνεται προς τα εμπρός, κρατά

13 9 από εκείνον των τετραδράχμων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθώς τα σύμβολα που φέρει ο θεός διαφέρουν 45. Ωστόσο δεν μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα, ότι στο συγκεκριμένο νόμισμα απεικονίζεται ένα άγαλμα του Δία από την Κόρινθο. Κι αυτό γιατί στον οπισθότυπο των κορινθιακών στατήρων απαντώνται, ως παραπληρωματικά σύμβολα και αγαλματικοί τύποι, οι οποίοι δεν συνδέονται απαραίτητα με την πόλη 46. Τύποι του ένθρονου Δία, αλλά και του Ασκληπιού εμφανίζονται και στα ρωμαϊκά νομίσματα της πόλης. Ειδικότερα ο ένθρονος Δίας απαντάται στις χάλκινες κοπές της αυτοκρατορικής περιόδου, οι οποίες ανάγονται στα χρόνια του Δομιτιανού (πίν. 1Β) 47, του Αδριανού (πίν. 1Γ-Δ) 48, του Μάρκου Αυρηλίου (πίν. 1Ε) 49 και του Καρακάλλα (πίν. 1ΣΤ) 50. Ο θεός κάθεται σε θρόνο χωρίς ερεισίνωτο και ερεισίχειρα σε κατατομή προς τα αριστερά. Προτάσσει το δεξί του χέρι, στο οποίο φέρει Νίκη (Αδριανός, Μάρκος Αυρήλιος, Καρακάλλας) ή σχηματοποιημένο κεραυνό (Δομιτιανός). Το αριστερό υψώνεται και αναπτύσσεται στο πλάι στηριζόμενο στο σκήπτρο. Ο Δίας προτάσσει το αριστερό του πόδι τραβώντας παράλληλα το δεξί πίσω. Φορά ιμάτιο, το οποίο τυλίγεται πίσω από τα σκέλη καλύπτοντάς τα πλήρως, αφήνοντας παράλληλα γυμνό τον κορμό. Το ένα άκρο του ιματίου πιθανότατα απολήγει ανάμεσα στα σκέλη, ενώ το άλλο σκεπάζει την πλάτη και καταλήγει πάνω στον αριστερό ώμο, όπου πιθανότατα δημιουργείται κόλπος (διακρίνεται καλύτερα στις κοπές του Μάρκου Αυρηλίου και του Καρακάλλα, ενώ στα άλλα νομίσματα, τα οποία δεν διατηρούνται σε τόσο καλή κατάσταση πιθανολογείται). Σε ένα από τα χάλκινα νομίσματα του Αδριανού εικονίζεται ένας αετός μπροστά στα πόδια του θεού (πίν. 1Γ). Ωστόσο η μορφή αυτή καθαυτή παρουσιάζει ομοιότητες κυρίως με εκείνη που απαντάται στην κοπή του Μάρκου Αυρηλίου (πίν. 1 Ε). Οι μελετητές 51 συνέδεσαν τον τύπο του ένθρονου Δία, ο οποίος απαντάται στις χάλκινες κοπές των αυτοκρατορικών χρόνων, με το άγαλμα του Διός του αετό. Για το νόμισμα αυτό βλ. Cabinet de France, αρ. ευρ., 442. Βabelon (1914), 435 αρ.590 πιν.ccxiv. Boutin S., Catalogue des monnaies grecques antiquies de l anciennne Collection Pozzi. Monnaies frappées en Europe, (1979), 206 αρ.3776 πιν.clxviii. Blanchet (1907), 321 και πιν. ΧΙ Στις κοπές του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο Δίας κρατά αετό στο δεξί του χέρι και σκήπτρο στο αριστερό. Επομένως οι κοπές του Μακεδόνα στρατηλάτη και των διαδόχων του, αν και σύγχρονες κάποιων από τους κορινθιακούς στατήρες, δεν αποτέλεσαν θεματολογικά και εικονογραφικά πηγή έμπνευσης για αυτούς. Βλ. και Βlanchet (1907), 321. Βλ. και παραπάνω σημ Π.χ. η Αθηνά Πρόμαχος του Φειδία (βλ. Βlanchet, πιν. XI.13), η Αθηνά Νικηφόρος που ως αγαλματικός τύπος προκύπτει από την Αθηνά Παρθένο του Φειδία (βλ. Blanchet (1907), 322 πιν. ΧΙ.14), Απόλλων Φιλέσιος του Διδυμίοντος από την Σικυώνα (βλ. Blanchet (1907), 320 πιν. ΧΙ.7). 47 ΕΜ : CAES DOMIT AVG GERM. Κεφαλή του Δομιτιανού με ακτινωτό στέμμα σε κατατομή προς τα δεξιά. ΟΠ : COL IVI AVG COR. Ο Δίας κάθεται σε κατατομή προς τα αριστερά. Φέρει κεραυνό και σκήπτρο. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, Βλ. RPC II. 1, 56, RPC II.2, πίν. 7 αρ ΕΜ :.... Προτομή του Αδριανού σε κατατομή προς τα δεξιά. Ο αυτοκράτορας φορά paludamentum. H κεφαλή του κοσμείται με δάφνινο στεφάνι. ΟΠ : Ο Δίας ένθρονος σε κατατομή προς τα αριστερά. Προτάσσει το δεξί χέρι, στο οποίο φέρει Νίκη, ενώ με το αριστερό στηρίζεται στο σκήπτρο του. Μπροστά στα πόδια του θεού εικονίζεται ένας αετός. Auction (2001), 80 αρ Imhoof-Blumer.-Gardner (1887), 51-52, πίν. FF. IX. (χωρίς τον αετό), 49 ΕΜ :... MAVRANTO NINVS AVG. Δαφνηφόρος κεφαλή του Μάρκου Αυρηλίου σε κατατομή προς τα δεξιά. ΟΠ : CLI COR. Ο Δίας, ο οποίος φορά ιμάτιο κάθεται σε θρόνο σε κατατομή προς τα αριστερά. Κρατά Νίκη και στηρίζεται στο σκήπτρο του. Βλ. ΒMC Corin., 77 αρ. 606, πίν. ΧΧ.8. Imhoof-Blumer.-Gardner (1887), Birge-Kraynak-Miller (1992), XVII.241, 242, εικ. 343, 344. Knapp-Isaac (2005), 121 Cat.1023, C ΕΜ :.... NINVS. Κεφαλή του Καρακάλλα σε κατατομή προς τα δεξιά. Η κεφαλή του κοσμείται με δάφνινο στεφάνι. ΟΠ : CLI COR. Ο Δίας ένθρονος σε κατατομή προς τα αριστερά. Φέρει Νίκη και σκήπτρο. Cohen, 3111 αρ Edwards (1933), 38 αρ. 207, πίν. V ΒMC Corin., 77 αρ. 606, πίν. ΧΧ.8. Imhoof-Blumer.-Gardner (1887),

14 10 Καπιτωλίου, το οποίο περιγράφεται από τον Παυσανία 52. Η ένθρονη ανδρική μορφή των κορινθιακών κοπών παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το δεύτερο άγαλμα του Διός του Καπιτωλίου, το οποίο κατασκευάστηκε από τον Απολλώνιο (69 π.χ) 53. Πληροφορίες για τον εικονιστικό τύπο του αγάλματος του Απολλωνίου, το οποίο ανάγεται στην ύστερη ρεπουμπλικανική περίοδο αντλούμε από τις πηγές 54 και την νομισματική μαρτυρία 55. Σύμφωνα με αυτές ο θεός εικονίζεται καθήμενος σε δίφρο (πίν. 3Β) ή θρόνο με χαμήλό ερεισίνωτο (πίν. 3Γ) σε κατατομή προς τα αριστερά. Προβάλλει το αριστερό σκέλος ενώ το δεξί τραβιέται ελαφρά πίσω. Το δεξί χέρι προτάσσεται κρατώντας σχηματοποιημένο κεραυνό (πίν. 3Β) ή αναπαύεται στον δεξιό μηρό (πίν. 3Γ). Φορά ιμάτιο, το οποίο καλύπτει πλήρως τα σκέλη, την πλάτη και απολήγει στον αριστερό ώμο δημιουργώντας κόλπο (πίν. 3Α). Συγκρίνοντας τα κορινθιακά νομίσματα με τις κοπές του νομισματοκοπείου της Ρώμης, στις οποίες απαντάται το άγαλμα του Απολλωνίου (πίν.3) παρατηρούμε ομοιότητες των δύο τύπων. Και στις δυο περιπτώσεις ο θεός εικονίζεται καθήμενος σε κατατομή προς τα αριστερά σε θρόνο χωρίς ερεισίχειρα. Το δεξί χέρι εκτείνεται προς τα εμπρός, ενώ παράλληλα το αριστερό υψώνεται και στηρίζεται στο σκήπτρο. Το αριστερό πόδι προβάλλεται, ενώ το δεξί τραβιέται προς τα πίσω. Και στις δυο περιπτώσεις ο Δίας φορά ιμάτιο, το οποίο τυλίγεται γύρω από τα σκέλη καλύπτοντάς τα πλήρως. Η απόληξη του ενδύματος πιθανότατα απολήγει ανάμεσα στα σκέλη της μορφής, ενώ το άλλο άκρο του ανεβαίνει στην πλάτη και σχηματίζει κόλπο πάνω στον αριστερό ώμο. Εκείνο που διαφοροποιεί τις ένθρονες μορφές των κορινθιακών νομισμάτων από τις ρωμαϊκές είναι τα σύμβολα που φέρει ο θεός στο δεξί χέρι, αλλά και το γεγονός ότι ο θρόνος στις κορινθιακές κοπές δεν φέρει ερεισίνωτο. Αξιοσημείωτο είναι ότι στα κορινθιακά νομίσματα του Αδριανού, του Μάρκου Αυρηλίου και του Καρακάλλα κρατά Νίκη, ενώ στις κοπές Δομιτιανού κεραυνό, 52 Παυσανίας, ΙΙ.4.5 : Øpr d tõ qšatròn stin ƒerõn DiÕj Kapetwl ou fwní tí `Rwma wn kat `Ell da d glîssan Korufa oj Ñnom zoito n. Βλ. και Παπαχατζής (Kορινθιακά-Λακωνικά), 79 σημ. 2. Ο ναός του Διός του Καπιτωλίου δεν έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα. Στο παρελθόν είχαν γίνει πολλές υποθέσεις. Κάποιοι μελετητές συσχέτισαν τον ναό Ε με τη λατρεία του Διός του Καπιτωλίου. Βλ. Stillwell R.-Scranton R.L.-Freeman S.E., Corinth I.2, Architecture (1941), 165 και Ward- Perkins J.B., Roman Imperial Architecture (1981), Walbank M., Pausanias, Octavia and Temple E at Corinth, BSA 84 (1989), Άλλοι πάλι τον συνδέουν με τον ναό της «Οκταβίας», ο οποίος επίσης αναφέρεται από τον Παυσανία (ΙΙ. 3.1). Βλ. και Dinsmoor W.B, The Largest Temple in the Peloponnesos, Hesperia Suppl.8, 115 σημ.22. Roux G., Pausanias en Corinthie (1958), 113. Wiseman J., Corinth and Rome I : 228 B.C.-A.D.267, ANRW 2,7,I (1979), Κικέρων, In Catilinam, 3.9. Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ρωμαϊκή Ιστορία, VI Σαλλούστιος, De Catililinae Coniuratione, Τάκιτος, Ιστορία, Αππιανός, Εμφυλίων Πολέμων, Iulius Obsequens, De prodigiis, 57 (118). Πλούταρχος, Σύλλας, Πλούταρχος, Περί Ίσιδος και Οσίριδος, 71 (379 D). Σουητώνιος, Ιούλιος Καίσαρ, 15. Μartin (1987), 28, σημ , 132, σημ. 649, 653. Maderna (1988), Σουητώνιος, Augustus, 94. Φλαβιος Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, ΧΙΧ Τίτος Λίβιος, Ab urbe condita, Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία, και Μartin (1987), Η προτομή του αγάλματος του Διός του Καπιτωλίου εικονίζεται στις νομισματικές κοπές του νομισματοκοπείου της πρωτεύουσας (πίν. 3Α). Πρόκειται για χρυσά aurei που κυκλοφόρησαν μετά τον θάνατο του Νέρωνα (68 μ.χ.). ΒΜCRE, I, 307 αρ. 72. Επανακυκλοφόρησαν το 107 μ.χ. Βλ. ΒΜCRE, III, 145 αρ.11. Βλ. και Krause (1989), Martin (1974), 81-82, αρ Krause (1984), 13-15, 17, 44, πίν Σε άλλες κοπές του νομισματοκοπείου της Ρώμης εικονίζεται το άγαλμα του Διός του Καπιτωλίου εντός ναού (πίν. 3 Β-Γ). Βλ. ΒΜCRE, I, 307, 392 αρ. 70, 118 πίν Martin (1974), 70-71, αρ Krause (1984), 14 σημ , 15 σημ.101, 17, πίν Maderna (1988), 27 σημ. 100, 28. Krause (1989),

15 11 όπως ακριβώς και στις κοπές της πρωτεύουσας. Επομένως ο τύπος του χάλκινου νομίσματος του Δομιτιανού είναι πιο κοντά σε εκείνους των νομισμάτων της Ρώμης. Ο ένθρονος Δίας των κορινθιακών νομισμάτων παρουσιάζει ομοιότητες και με το τον τύπο «Konya» (πίν.25), όπως αυτός καθορίστηκε από τον Βλίζο με βάση αγάλματα και αγαλματίδια, τα οποία εμφανίζουν κάποια κοινά εικονιστικά στοιχεία 56. Ο γενειοφόρος θεός αποδίδεται καθήμενος σε θρόνο. Προτάσσει το δεξί του χέρι, ενώ το αριστερό υψώνεται και αναπτύσσεται στο πλάι στηριζόμενο στο σκήπτρο του. Φορά ιμάτιο, το οποίο τυλίγεται γύρω από τα σκέλη και τα καλύπτει πλήρως, αφήνοντας παράλληλα γυμνό το μεγαλύτερο μέρος του κορμού. Το ένα άκρο του ενδύματος σκεπάζει την πλάτη και δημιουργεί κόλπο πάνω στον αριστερό ώμο, ενώ το άλλο απολήγει ανάμεσα στα σκέλη. Όλα αυτά τα εικονιστικά στοιχεία απαντώνται και στις κοπές της Κορίνθου. Το πρωτότυπο του τύπου Konya ανάγεται στις αρχές του 1 ου αιώνα π.χ. Ο Βλίζος μάλιστα υποστηρίζει ότι ο υστεροελληνικός τύπος «Konya» επέδρασε στην διαμόρφωση του αγαλματικού τύπου του Διός του Καπιτωλίου της ύστερης ρεπουμπλικανικής περιόδου (69 π.χ.) 57. Επίσης το άγαλμα του Διός του Καπιτωλίου, το οποίο κατασκευάστηκε από τον Απολλώνιο δέχτηκε τις έμμεσες επιδράσεις του Δία του Φειδία, ο οποίος φέρει Νίκη και όχι σχηματοποιημένο κεραυνό 58. Στην επιρροή του λατρευτικού αγάλματος της Ολυμπίας πιθανόν να ωφείλεται το γεγονός ότι στις κορινθιακές κοπές ο ένθρονος θεός φέρει Νίκη. Επιστρέφοντας στην μελέτη του χωρίου του Παυσανία 59 παρατηρούμε ότι ο περιηγητής περιγράφει το άγαλμα του Διός του Καπιτωλίου χωρίς να αναφέρεται στις συλλατρευόμενες θεότητες, δηλαδή της Ήρα και την Αθηνά. Φως στο θέμα αυτό έρχονται να ρίξουν οι χάλκινες κοπές του Δομιτιανού στην Κόρινθο (πίν. 2 Α) 60. Στα νομίσματα του Δομιτιανού εικονίζεται τετράστυλος ναός εντός του οποίο βρίσκεται μια ένθρονη ανδρική μορφή, η οποία αποδίδεται κατενώπιον και πλαισιώνεται από δυο ιστάμενες γυναικείες. Πρόκειται για τον Δία του Καπιτωλίου, ο οποίος πλαισιώνεται από τις Ήρα και Αθηνά. Φαίνεται μάλιστα ότι το κορινθιακό νόμισμα αντιγράφει τις κοπές του νομισματοκοπείου της πρωτεύουσας. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγουμε συγκρίνοντας το κορινθιακό νόμισμα του Δομιτιανού με τις αυτοκρατορικές κοπές του Βεσπασιανού από το νομισματοκοπείο της Ρώμης (πίν. 2Β) 61. Αυτό πιθανότατα δείχνει ότι στο κορινθιακό νόμισμα απεικονίζεται το Ρωμαϊκό Καπιτώλιο, εντός του οποίο βρίσκονταν οι τρεις συλλατρευόμενες θεότητες. Εξάλλου η υιοθέτηση εικονιστικών τύπων του νομισματοκοπείου της Ρώμης από το αποικιακό νομισματοκοπείο της Κορίνθου ήταν μια συνήθης πρακτική (πίν. 2Γ-Ε) Για τον τύπο «Konya», ο οποίος πήρε το όνομά του από τον τόπο εύρεσης του πιο αντιπροσωπευτικού έργου της ομάδας αυτής (Ικόνιο, Yalvac Museum, αρ. ευρ. 40). βλ. Vlizos (1999), , πίν Vlizos (1999), Richter G.M.A., Greek, Etruscan and Roman Bronzes, (1915), 100, αρ Bulle H., Der scöne Mensch im Altertum, ( ), 115. Cook I (1925), Zadoks-Jitta A.N., Juppiter Capitolinus, JRS 28 (1939), Jucker H., Vom Verhältnis der Römer zur bildenden Kunst der Griechen, (1950), 80. Maderna (1988), Βλ. παραπάνω σημ ΕΜ : IMP CAES DOMIT AVG GERM. Δαφνηφόρος κεφαλή του Δομιτιανού σε κατατομή προς τα δεξιά. ΟΠ : COL IVL FLAV AVG COR. Τετράστυλος ναός, ο οποίος αποδίδεται κατενώπιον. Εντός του ναού βρίσκεται καθιστό λατρευτικό άγαλμα, το οποίο πλαισιώνεται από δυο ιστάμενα. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, , Price-Trell (1977), 65, 82 εικ. 42. RPC, 61 αρ Walbank (2003), 339 αρ BMCRE ΙΙ, πίν. 29 αρ RPC II.1, 36. Ενδεικτικά αναφέρουμε την απεικόνιση κρηναίων οικοδομημάτων της Ρώμης (Meta Sudans) (πίν. 2Δ-Ε), στις χάλκινες κοπές της Κορίνθου (πίν. 2Γ) που ανάγονται στα χρόνια του

16 12 Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται και σε άλλα αποικιακά νομισματοκοπεία του ελληνικού κόσμου, όπως σε εκείνο των Πατρών 63 και της Νικόπολης 64. Το γεγονός ότι το Καπιτώλιο της Ρώμης απεικονίζεται στα χρόνια του Βεσπασιανού και του Δομιτιανού, τόσο στις κοπές του νομισματοκοπείου της πρωτεύουσας, όσο και σε εκείνες της Κορίνθου, δεν είναι τυχαίο. Οι δυο αυτοκράτορες της δυναστείας των Φλαβίων συνέδεσαν το όνομά τους με το ναό του Καπιτωλίου Διός στην Ρώμη. Ειδικότερα ο Βεσπασιανός προχώρησε στην επισκευή του ναού και έδωσε εντολή για την κατασκευή του λατρευτικού αγάλματος (του 3 ου κατά σειρά) 65. Ο τρίτος ναός του Διός του Καπιτωλίου μαζί με το λατρευτικό άγαλμα κάηκαν το 80 μ.χ. Στα χρόνια του Τίτου 66, διαδόχου του Βεσπασιανού, ξεκινούν εκ νέου οι εργασίες για την αποπεράτωση του ναού και του αγάλματος, οι οποίες ολοκληρώνονται στα χρόνια του Δομιτιανού 67. Επομένως στην συνείδηση των κατοίκων της αυτοκρατορίας, το ευρύ αυτό οικοδομικό πρόγραμμα ήταν συνδεδεμένο με την δυναστεία των Φλαβίων. Επιλέγοντας τον συγκεκριμένο εικονιστικό τύπο η τοπική αριστοκρατία τιμά τον ρωμαίο αυτοκράτορα Δομιτιανό, ο οποίος έδωσε εκ νέου στην Κόρινθο το προνόμιο της κοπής νομισμάτων 68. Στα χάλκινα νομίσματα της αυτοκρατορικής περιόδου απαντάται και ο τύπος του ένθρονου Ασκληπιού (πίν. 1Ζ-Η). Η λατρεία του θεού της ιατρικής ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στην Κόρινθο κι αυτό επιβεβαιώνεται και από την μαρτυρία του Παυσανία, ο οποίος αναφέρεται στον ναό του Ασκληπιού και της Υγείας στην Λέρνα 69. Πρόκειται για κοπή της αυτοκρατορικής περιόδου, η οποία ανάγεται στα χρόνια του Αντωνίνου Πίου (πίν.1ζ-η), στην οποία ο Ασκληπιός εικονίζεται Δομιτιανού (βλ. Imhoof-Blumer-Gardner (1885), 64, πίν. C. CLVI. Bellinger A.R., Catalogue of Coins found in Corinth in 1925, (1930), 45. Edwards (1933), 28 αρ. 106, πίν. ΙΙΙ.106. Price-Trell (1977), 62 εικ RPC, 60 αρ , πίν , όπου περιέχεται κατάλογος των 6 νομισμάτων του τύπου αυτού που σώζονται. Auction (2001), 76 αρ ) και του Αδριανού (βλ. Imhoof-Blumer-Gardner (1885), 64, πίν. C. CLVIΙ. Price-Trell (1977), 62. Auction (2001), 88 αρ. 632). Για την απεικόνιση της Meta Sudans στις κοπές του νομισματοκοπείου της πρωτεύουσας στα χρόνια των Φλαβίων (βλ. BMCRE ΙΙ, πίν. 29 αρ. 5-6, πίν. 49 εικ. 8, πίν. 50 εικ. 2, πίν. 69 εικ. 8, πίν. 70 εικ.1. Price-Trell (1977), 60 εικ. 110, εικ Molinari M.C., «Le monete della Meta Sudans (Roma)», Ann.Ist.It.Num 42 (1995), Panella C., Meta Sudans. Un area sacra in Palatio e la valle del Colosseo prima e dopo Nerone, στο : Istituto poligrafico e zecca dello stato, Price-Trell (1977), Price-Trell (1977), 44-45, εικ. 76. Για τους στενούς δεσμούς της Νικόπολης με την Ρώμη και το νομισματοκοπείο της πόλης βλ. Οικονομίδου Μ., «Κύρια χαρακτηριστικά της εικονογραφίας του νομισματοκοπείου της Νικόπολης», στο : Πρακτικά του Α Διεθνούς Συμποσίου για την Νικόπολη Σεπτεμβρίου 1984, (1984), Το πρώτο λατρευτικό άγαλμα του Διός του Καπιτωλίου καταστράφηκε από πυρκαγιά το 83 π.χ. (βλ. Λίβιος, Ab urbe condita, Martin (1987), Krause (1989), 3-14). Αντικαταστάθηκε από εκείνο του Απολλωνίου, το οποίο κάηκε το 69 μ.χ. (βλ. παραπάνω σημ ). Για το τρίτο κατά σειρά άγαλμα του Διός του Καπιτωλίου βλ. Τάκιτος, Ιστορία, Martin (1987), 132, σημ CIL VI Martin (1987), , σημ Πλούταρχος, Πουπλικόλας, Martin (1987), 133, σημ.658, Βλ. παραπάνω σημ Παυσανίας, II : toà qe trou dš sti toàde <où> pòrrw gumn sion tõ rca on kaˆ phg¾ kaloumšnh Lšrna k onej d st»kasi perˆ aùt¾n kaˆ kaqšdrai pepo hntai toýj selqòntaj nayúcein érv qšrouj. prõj toútj tù gumnas J naoˆ qeîn e sin Ð mn DiÒj, Ð d 'Asklhpioà t d g lmata 'AsklhpiÕj mn kaˆ `Uge a leukoà l qou, tõ d toà DiÕj calkoàn stin. Waele F.J., The Sanctuary of Asklepios and Hygieia at Corinth, AJA 37 (1933), Roebuck C., Corinth XIV : The Asclepieion and Lerna, Pfaff C.A., Archaic Corinthian Architecture, ca 600 to 480 B.C., στο : Williams C.K.-Bookidis N. (επιμ.), Results of Excavations conducted by the American School of Classical. Studies at Athens. Τhe Centenary ( ), Corinth 20., (2005),

17 13 ένθρονος μπροστα σε πεντάστυλο ιωνικό ναό 70. Τα σύμβολα που φέρει είναι δυσδιάκριτα. Τα νομίσματα αυτά είχαν αποδοθεί εσφαλμένα από τους Imhoof- Blumer και Gardner 71, αλλά και την Grigorova 72 στο νομισματοκοπείο του Άργους. Ειδικότερα η Grigorova σύγκρινε τον ιωνικό ναό του ρωμαϊκού νομίσματος με αντίστοιχου τύπου οικοδομήματα στην ευρύτερη περιοχή της Αργολίδας και συγκεκριμένα με τον ναό του Απόλλωνα Πυθέου. Διέκρινε ομοιότητες στον τρόπο που αποδίδεται η κλίμακα, την οποία θεωρεί χαρακτηριστική της αργολικής αρχιτεκτονικής 73. Ωστόσο άλλοι νομισματολόγοι απέδειξαν ότι η κοπή του Αντωνίνου του Ευσεβούς δεν είναι προϊόν του νομισματοκοπείου του Άργους, αλλά της Κορίνθου (πίν. 1Ζ-Η) 74. Η σύνδεση της συγκεκριμένης κοπής με το αποικιακό νομισματοκοπείο επιβεβαιώνεται από την επιγραφή, η οποία διακρίνεται με σαφήνεια στο νόμισμα στην Κοπεγχάγη λόγω της καλής διατήρησής του 75. Προφανώς εξαιτίας της κακής κατάστασης του νομίσματος στο Βερολίνο η Grigorova ερμήνευσε τα γράμματα CL της λατινικής επιγραφής ως ει, ενώ οι υπόλοιποι χαρακτήρες είναι δυσανάγνωστοι 76. Επομένως και ο όλος συλλογισμός της περί της αργολικής προέλευσης του ιωνικού οικοδομήματος παρουσιάζει αδυναμίες. Ωστόσο δεν είμαστε σε θέση να μιλήσουμε για αγαλματικό τύπο του Ασκληπιού γιατί δεν έχουμε κανένα στοιχείο για τον τύπο του λατρευτικού αγάλματος 77, ώστε να μπορέσουμε να το συνδέσουμε με βεβαιότητα με την μορφή του κορινθιακού νομίσματος. Ωστόσο το γεγονός ότι η μορφή απεικονίζεται μπροστά στην είσοδο του ναού αποτελεί ισχυρή ένδειξη. Το αποικιακό νομισματοκοπείο της Κορίνθου ήταν στενά συνδεδεμένο με εκείνο της Ρώμης. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγούν τόσο η επιλογή εικονιστικών τύπων και οικοδομημάτων της πρωτεύουσας, όσο και η υιοθέτηση λατινικών επιγραφών στα νομίσματα της πόλης 78. Στο πλαίσιο αυτό θεωρείται πιθανή η εισαγωγή του εικονιστικού τύπου του Δία του Καπιτωλίου (η λατρεία του οποίου επιβεβαιώνεται και στην Κόρινθο) στα νομίσματα της πόλης, παρά το γεγονός ότι σε κάποιες κοπές η μορφή φέρει Νίκη και όχι σχηματοποιημένο κεραυνό. 70 Βερολίνο (πρώην συλλογή von Rauch). EM :. [...] EINOC [... ]. Προτομή του Αντωνίνου Πίου σε κατατομή προς τα δεξιά. Η κεφαλή του αυτοκράτορα κοσμείται με δάφνινο στεφάνι. ΟΠ : [...] / ειων. Ιωνικός ναός, ο οποίος στηρίζεται σε ορθογώνια βάση με κλίμακα. Την αετωματική στέγη του ναού στηρίζουν 5 ιωνικοί κίονες που φέρουν διακόσμηση. Στην είσοδο του ναού εικονίζεται μια ένθρονη ανδρική σε κατατομή προς τα αριστερά, η οποία ταυτίζεται με τον Ασκληπιό (σε άλλα νομίσματα ο θεός εικονίζεται σε κατατομή προς τα δεξιά, δηλαδή έχουμε την χρήση άλλης σφραγίδας βλ. παρακάτω σημ. 74). Για το νόμισμα αυτό βλ. Grigorova (1999), πίν. 12 αρ Imhoof Blumer Gardner (1887), 56, πίν. GG. III. 72 Grigorova (1999), 81-93, πίν. 12 αρ Grigorova (1999), 86. Vollgraff W., Le sanctuaire d Apollon Pythéen à Argos avec la collaboration de S. von der Pluym et Roes A., (1956), εικ ΕΜ : ANTONEI... AVG PIVS. Προτομή του Αντωνίνου Πίου σε κατατομή προς τα δεξιά. Η κεφαλή του αυτοκράτορα κοσμείται με δάφνινο στεφάνι. ΟΠ : CLI COR. Ο Ασκληπιός καθισμένος σε κατατομή προς τα δεξιά στην είσοδο ενός πεντάστυλου ιωνικού ναού. SNG Copenh., Corinth, πίν. 6 αρ Knapp.-Mac Isaac (2005), 121 πίν.13 αρ C Βλ. παραπάνω σημ Βλ. παραπάνω σημ Βλ. παραπάνω σημ Ανάλογο φαινόμενο παρατηρείται και στο νομισματοκοπείο των Πατρών. Βλ. παρακάτω στο κεφάλαιο για την Πάτρα, σελ

18 14 2. ΣΙΚΥΩΝΑ Α. Ιστορικό πλαίσιο Στην ΒΑ. Πελοπόννησο, κοντά στην πόλη της Κορίνθου, βρίσκεται η Σικυώνα. Εικονιστικοί τύποι του ένθρονου Δία απαντώνται στις ελληνιστικές κοπές της πόλης, ενώ του ένθρονου Ασκληπιού στα νομίσματα της ρωμαϊκής περιόδου 79. Πριν εξεταστούν οι εικονιστικοί τύποι των νομισμάτων χρήσιμη θα ήταν η ανασκόπηση της ιστορίας της πόλης την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Την εποχή των διαδόχων, ο ελληνικός κόσμος γίνεται κέντρο πολεμικών συγκρούσεων. Σε αυτή τη δίνη των ένοπλων αντιπαραθέσεων ενεπλάκη και η πόλη της Σικυώνας, η οποία πέρασε διαδοχικά στα χέρια του Πολυπέρχοντα (319 π.χ) 80, της νύφης του Κρατησίπολης ( π.χ) 81, του Πτολεμαίου ( π.χ) 82 και του Δημητρίου Πολιορκητή 83. Ο Δημήτριος ξαναχτίζει την πόλη, περιορίζοντάς την στα όρια της παλιάς της Ακρόπολης, και της δίνει το όνομα Δημητριάδα 84. Από το 303 ως το 251 π.χ, η Σικυώνα κυβερνάται από σειρά τυράννων, ενώ από το 251 π.χ, χάρη στις ενέργειες του Άρατου, γίνεται μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας 85. Το 198 π.χ, το Αχαϊκό Κοινό με τη συμπαράσταση της Ρώμης 79 Πρόκειται για «Αλεξάνδειου» τύπου αργυρά τετράδραχμα, στον οπισθότυπο των οποίων εικονίζεται ο Δίας, κάθισμένος σε θρόνο χωρίς ερεισίνωτο, σε κατατομή προς τα αριστερά. Ο θεός φέρει στο δεξί του χέρι αετό ενώ με το αριστερό στηρίζεται στο σκήπτρο του. Πίσω από τον Δία, κάθετα, διακρίνεται η επιγραφή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ. Για τους «Αλέξανδρους», που κόπηκαν κατά την ελληνιστικά περίοδο στην Σικυώνα και για τα ποικίλα παραπληρωματικά σύμβολα που κοσμούν τις κοπές αυτές βλ. και Σβορώνος Ι.Ν., Τα νομίσματα του Κράτους των Πτολεμαίων, Μέρος Ι, (1904), Οζ-Πα, πιν. Ι Σβορώνος Ι.Ν., Τα νομίσματα του Κράτους των Πτολεμαίων, Μέρος ΙΙ, (1904), 16 αρ.95. Newell E.T. Noe S.P., The Alexander Coinage of Sikyon, ANS 6, (1950). Bellinger A.R., Essays on the Coinage of Alexander the Great, Numismatic Studies 11, (1963), 19-20, πιν. ΙΙ.12. Kalpaxis A.E., Das Βeizeichen sikyonischer Alexandertetradrachmen. Ehrung für Demetrius Poliorketes στο : Tainia. Roland Hampe zum 70. Geburtstag am 2. Dezember 1978 dargebracht von Mitarbeitern, Cahn H.A- Simon E. (εκδ.), 1980, Price M.J., The Coinage in the name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus. A British Museum Catalogue, Vol. I, (1991), Σύμφωνα με την άποψη του Cook, ο τύπος του ένθρονου Δία, ο οποίος κοσμεί τον οπισθότυπο των κοπών αυτών δεν αντιγράφει το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Φειδία, αλλά τις κοπές του Αρκαδικού Κοινού (για τα νομίσματα του Αρκαδικού Κοινού, π.χ, βλ. και Babelon (1914), αρ , πιν.ccxxiii ΒΜC Peloponnesus, αρ πιν.χχχι.11-24). Έτσι, ενώ στα ελληνιστικά νομίσματα και στις κοπές του Αρκαδικού Κοινού, ο Δίας κρατά στο δεξί του χέρι αετό, το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Φειδία έφερε στο αντίστοιχο άνω άκρο Νίκη. Επίσης και στις τρεις περιπτώσεις ο θεός φέρει στο δεξί του χέρι το σκήπτρο του, όμως στα νομίσματα της Αρκαδικής Συμπολιτείας και στους «Αλέξανδρους» το σηκώνει ψηλά, ενώ ο Δίας της Ολυμπίας το κρατούσε χαμηλά. Ακόμα στα νομίσματα του μακεδόνα στρατηλάτη και των διαδόχων του, καθώς επίσης και στα αρκαδικές κοπές της κλασικής περιόδου, ο θεός προτάσσει το δεξί του πόδι, ενώ ο Δίας της Ολυμπίας το αριστερό. Και στις τρεις περιπτώσεις ο γιος του Κρόνου φορά ιμάτιο, το οποίο τυλίγεται γύρω από τα σκέλη, όμως στο λατρευτικό άγαλμα το ένδυμα κάλυπτε και τον αριστερό βραχίονα. Τέλος στα νομίσματα του Αρκαδικού Κοινού, καθώς και στα πρώτα τετράδραχμα του «Αλεξάνδρειου» τύπου, ο θρόνος του θεού δεν έχει ερεισίνωτο, σε αντίθεση με το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Φειδία. Βλ. και Cook (II), Για τις κοπές, όπου απαντάται ο εικονιστικός τύπος του ένθρονου Ασκληπιού βλ. παρακάτω σελ Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορία, ΧVΙΙΙ ,69. Griffin (1982), Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορία, XIX Griffin (1982), Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορία, XX Πολύαινος, Ιστορία, VIII.58. Griffin (1982), Διόδωρος Σικελιώτης, ΧΧ Πλούταρχος, Δημοσθένης, Πολύαινος, Ιστορία, IV.7.3. Griffin (1982), Griffin (1982), 78. Βλ. και παραπάνω σημ Πλούταρχος, Άρατος, Πολύβιος, Ιστορία, ΙΙ.43.3 και Παυσανίας, ΙΙ.8.4.

19 15 στρέφεται εναντίον του Φιλίππου της Μακεδονίας και η Σικύωνα γίνεται έδρα των συμμάχων 86. Ο ακριβής ρόλος της πόλης στο πλαίσιο της Αχαϊκής Συμπολιτείας παραμένει σκοτεινός 87. Βέβαιη πάντως είναι η προσήλωσή της στην Ρώμη, η οποία ενισχύεται μετά την συντριβή των αχαϊκών δυνάμεων και την καταστροφή της Κορίνθου (146 π.χ). Ως συνέπεια των γεγονότων αυτών, ενισχύεται ο ρόλος της Σικυώνας στην περιοχή, καθώς η πόλη παίρνει υπό τον έλεγχό της πολλά εδάφη, που πριν ανήκαν στην Κόρινθο και την προεδρία των Ισθμίων 88. Η παρακμή της πόλης ξεκινά τον 1 ο αιώνα π.χ., ως συνέπεια της επανίδρυσης της Κορίνθου από τον Ιούλιο Καίσαρα 89. Η ενίσχυση της γείτονος και οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Σικυώνα, αναγκάζουν την δεύτερη να καταφύγει στον δανεισμό 90. Η οικονομική δυσχέρεια της πόλης φθάνει στο έσχατο σημείο το 56 μ.χ, και η ηγεσία της αναγκάζεται να πουλήσει έργα τέχνης προερχόμενα από την πινακοθήκη της 91. Η παρακμή της Σικυώνας συνεχίζεται και τον 2 ο μ.χ. Ειδικότερα ο σεισμός που χτύπησε την πόλη στα μέσα του αιώνα επέφερε το τελειωτικό χτύπημα, από το οποίο δεν κατάφερε να ανακάμψει 92. Β. Νομισματική μαρτυρία Η ευημερία της Σικυώνας φανερώνεται από τον πλούτο των νομισματικών κοπών της. Τα πρώτα νομίσματα της πόλης ανάγονται στον 5 ο αιώνα π.χ. 93. Τον 4 ο και 3 ο αιώνα π.χ., η πόλη κόβει μεγάλο αριθμό τριοβόλων και τετραδράχμων αλεξανδρείου τύπου 94. Με την είσοδο της Σικυώνας στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, η πόλη υιοθετεί τους νομισματικούς τύπους του Κοινού 95. Τον 1 ο αιώνα π.χ., αναστέλλεται η λειτουργία του επαρχιακού νομισματοκοπείου. Τον 1 ο αιώνα μ.χ. και ειδικότερα στα χρόνια του Νέρωνα, λειτουργεί εκ νέου κόβοντας αποκλειστικά χάλκινα νομίσματα 96. Μετά την βραχύβια λειτουργία του νομισματοκοπείου της Σικυώνας την εποχή του Νέρωνα, η κοπή και κυκλοφορία νομισματικών σειρών 86 Τίτος Λίβιος, Histor., ΧΧΧΙΙ Griffin (1982), Lolos G.J., Studies in the Topography of Sikyonia (Roads, Fortifications,Defense), (1998), Παυσανίας, ΙΙ.2.2. Στράβων, Γεωγραφία, VIII.381. Griffin (1982), Griffin (1982), Griffin (1982), Πλίνιος, Νat.Ηistor., XXXV Παυσανίας, ΙΙ.7.1. Griffin (1982), Head ( ), 409. Babelon (1914), πίν. CCIX.14, 749 πίν. CCXIX. 21, 764 πίν. CXX.1, 770 πίν. CCXX. 8, 776 πίν.ccxx. 14, 777 πίν. CCXX.19, 797, 1184 πίν. XXXVII.1-5. Weber Col., , Auction (2006), αρ Βλ. παραπάνω σημ Βλ. παραπάνω σελ. 14. Για τις κοπές της Σικυώνας, όπου ακολουθούνται οι τύποι της Αχαϊκής Συμπολιτείας βλ. Clerk (1895), 20, 23, 93, Για τις αυτόνομες κοπές της πόλης στο πλαίσιο του Αχαϊκού Κοινού βλ. Warren J.A.W., The Autonomous Bronze Coinage of Sicyon, Part 1, NC 1983, Warren J.A.W., The Autonomous Bronze Coinage of Sicyon, Part 2, NC 1984, Warren J.A.W., The Autonomous Bronze Coinage of Sicyon, Part 3, NC 1985, Warren J.A.W., Updating (and Downdating) the Autonomous Bronze Coinage of Sicyon, Studies Price (1998), Οι κοπές αυτές σχετίζονται με την περιοδεία του Νέρωνα στην Ελλάδα στο πλαίσιο της οποίας διακηρύσσει την ελευθερία των ελληνικών πόλεων. Βλ. σχετικά και στο κεφάλαιο για την Πάτρα, σελ. 65. Για τα νομίσματα αυτά βλ. RPC I, αρ Auction (2006), 100 αρ

20 16 συνεχίζεται εκ νέου την περίοδο των Σεβήρων (από τον Σεπτίμιο Σεβήρο ως τον Γέτα) 97. Ειδική μνεία θα γίνει σε τέσσερα νομίσματα της εποχής των Σεβήρων, καθώς στον οπισθότυπό τους απαντάται ο τύπος του ένθρονου Ασκληπιού. Τα δυο πρώτα χρονολογούνται στην περίοδο του Σεπτιμίου Σεβήρου (πιν. 4Α-Β) 98 και της συζύγου του Ιουλίας Δόμνας ( μ.χ.) (4 Γ-Δ) 99. Τα άλλα δυο αποτελούν κοπές του γηραιού αυτοκράτορα προς τιμήν του γιου του Γέτα (πιν.4ε ΣΤ) 100 και της νύφης του Πλαυτίλλας (4Ζ-Η) 101. Στον οπισθότυπο των νομισμάτων αυτών εικονίζεται ο Ασκληπιός ένθρονος σε κατατομή προς τα αριστερά σε θρόνο χωρίς ερεισίχειρα και ερεισίνωτο. Ο θεός αποδίδεται γενειοφόρος. Προβάλλει ελαφρά το αριστερό πόδι, τραβώντας παράλληλα το δεξί προς τα πίσω. Φορά ιμάτιο, το ένα άκρο του οποίου τυλίγει το κατώτερο μέρος της κοιλιακής χώρας, τα σκέλη και απολήγει πιθανότατα ανάμεσα σε αυτά. Το άλλο άκρο του ενδύματος καλύπτει την πλάτη και απολήγει πάνω από τον αριστερό ώμο, όπου σχηματίζει κόλπο. Ο θεός με το αριστερό του χέρι, το οποίο αναπτύσσεται λοξά και πλάγια στο χώρο και λυγίζει στο ύψος του αγκώνα, στηρίζεται στο επίμηκες σκήπτρο του. Το δεξί χέρι εκτείνεται προς τα εμπρός και ο δεξιός πήχης τίθεται πάνω από το κεφάλι ενός συσπειρωμένου φιδιού, το οποίο βρίσκεται μπροστά στα πόδια του και στρέφεται προς τα αριστερά. Ο τύπος του ένθρονου Ασκληπιού, ο οποίος κοσμεί τα νομίσματα της Σικυώνας, παρουσιάζει ομοιότητες με κοπές των Κλεωνών (πίν. 5 Α-Δ), οι οποίες ανάγονται στην αυτοκρατορική περίοδο και της Επιδαύρου (ελληνιστικές και ρωμαϊκές) (πίν. 11, πίν. 12), στις οποίες απαντάται το λατρευτικό άγαλμα του 97 Head ( ), Παρίσι, Cabinet des Médailles, Collection Delepierre. EM : AVT... CЄ CЄBHΡΟC. Προτομή του Σεπτιμίου Σεβήρου σε κατατομή προς τα δεξιά. Η κεφαλή του αυτοκράτορα κοσμείται με δάφνινο στεφάνι. OΠ : CIKV WNIWN. O Ασκληπιός κάθεται σε θρόνο σε κατατομή προς τα αριστερά. Με το αριστερό του χέρι στηρίζεται στο σκήπτρο του, ενώ το δεξί τίθεται πάνω από το κεφάλι ενός φιδιού, το οποίο βρίσκεται μπροστά του. Ευχαριστίες οφείλονται στην δόκτορα Gerin για την αποστολή φωτογραφιών του προς μελέτη νομίσματος. 99 ΕΜ : ΙΟΥ ΔΟΜ CEBACTH. Προτομή της Ιουλίας Δόμνας σε κατατομή προς τα δεξιά. ΟΠ : CIKYWNIWN. Ίδιος με εκείνον του προηγούμενου νομίσματος. Auction (2006), 102 αρ Παρίσι, Cabinet des Médailles, FG ЄΠΤ ЄYHΓ ЄΤΑCKAI. Προτομή του Γέτα σε κατατομή προς τα αριστερά ΟΠ :.... NΙWN. Ο οπισθότυπος είναι όμοιος με εκείνον των δυο προηγούμενων νομισμάτων. Η κοπή αυτή δεν θα πρέπει, κατά τη γνώμη μας, να χρονολογηθεί στην περίοδο μ.χ, εποχή κατά την οποία ο Λούκιος Πούπλιος Σεπτίμιος Γέτας και ο μεγαλύτερος αδελφός του Καρακάλλας αναλαμβάνουν από κοινού τα ινία της αυτοκρατορίας (ως τη δολοφονία του πρώτου από τον δεύτερο το 212 μ.χ), αλλά στα χρόνια του πατέρα τους Σεπτιμίου Σεβήρου. Στο συμπέρασμα αυτό μας οδηγεί η μελέτη του νεανικού πορτρέτου του Γέτα, το οποίο κοσμεί τον εμπροσθότυπο του νομίσματος. Ο νεώτερος γιος του Σεπτιμίου Σεβήρου και της Ιουλίας Δόμνας αποδίδεται αγένειος και φέρει τον τίτλο του Καίσαρα, αξίωμα με το οποίο τιμήθηκε το 198 μ.χ. Σύμφωνα με τους μελετητές, ο Γέτας εικονίζεται αγένειος στα νομισματικά του πορτρέτα ως το 208 μ.χ, ενώ έπειτα φέρει κοντό γένι. Επομένως η κοπή αυτή χρονολογείται, κατά τη γνώμη μας στην περίοδο μ.χ. Για την εξέλιξη και χρονολόγηση των πορτρέτων του Γέτα βλ. και Bernoulli J.J., Von Pertinax bis Theodosius, Römische Iconographie, ΙΙ.3, ( ), Von Heintze H., Studien zu den Porträts des 3. Jahrhunderts n.ch : Caracalla, Geta und Elagabal, RM. 73/74 ( ), Saletti C., Ritratti Severiani, (1967), Wegner M., Caracalla, Geta, Plautilla, Macrinus bis Balbinus. Das römische Herrscherbild III.1 (1971). Papaefthymiou E.G., Edessa de Macédoine, Bibliothèque de la Société Hellénique de Numismatique 7, (2002), 130, σημ ΕΜ : ΦΟVΛΒΙΑ ΠΛΑVΤΙΛΛΑ. Προτομή της Πλαυτίλλας σε κατατομή προς τα αριστερά. ΟΠ : CIKVΩΝΙΩΝ. Ο οπισθότυπος είναι ίδιος με εκείνον των τριών προηγούμενων νομισμάτων. Auction (2006),105 αρ