ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΗΜΟΥ Α. ΠΑΠΑΤΖΑΛΑΚΗ. Οἱ Μεταβυζαντινοί Μελουργοί τῆς. Ἀνατολικῆς Θράκης καί τό ἔργο τους

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ & ΤΕΧΝΗΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΨΑΛΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΗΜΟΥ Α. ΠΑΠΑΤΖΑΛΑΚΗ Οἱ Μεταβυζαντινοί Μελουργοί τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης καί τό ἔργο τους Ἐπιβλέπων: π. Σπυρίδων Ἀντωνίου, Ἐπίκ. Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΔΗΜΟΣ Α. ΠΑΠΑΤΖΑΛΑΚΗΣ Οἱ Μεταβυζαντινοί Μελουργοί τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης καί τό ἔργο τους Ἐπιβλέπων: π. Σπυρίδων Ἀντωνίου, Ἐπίκ. Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος.7 Συντομογραφίες. 9 Βιβλιογραφία 11 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 1.1. Ἡ μουσική κατά τούς ἀρχαίους Ἕλληνες Τό προκείμενο θέμα Μελοποιία, Μελουργία, Μελουργός Τά Γένη καί Εἴδη τῆς Μελοποιίας Δομή καί διάρθρωση ἐργασίας...29 Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ε Ρ Ο Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ 1.1. Ἡ μουσική στήν ἀρχέγονη ἐκκλησία (1 ος -3 ος αἰ.) Πρώιμη Βυζαντινή ἐποχή (4 ος -7 ος αἰ.) Ἡ μουσική γραφή τῆς πρώτης περιόδου ἕως καί τόν 8 ο αἰ Μέση Βυζαντινή Περίοδος (8 ος -12 ος αἰ.)- Περίοδοι ἐξέλιξης τῆς παρασημαντικῆς τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς Ὕστερη Βυζαντινή Περίοδος (13 ος -15 ος αἰ.)

4 1.5. Μεταβυζαντινή Περίοδος ( ) - Ὀθωμανοκρατία 42 Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΠΕΡΙ ΤΗΝ ΘΡΑΚΗΝ 2.1. Θράκη-Ἱστορικογεωγραφική θεώρηση Ἐκκλησιαστική Διοίκηση.60 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ-Η ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Π Ρ Ω Τ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΕΛΟΥΡΓΩΝ 1.1. Διονύσιος Μητροπολίτης Ἡρακλείας Μελχισεδέκ ἐπίσκοπος Ραιδεστοῦ καί Πανίου Γεώργιος Ραιδεστηνός (Α ) Γαβριήλ ὁ ἐκ Θράκης Ἰωακείμ Βιζύης ὁ Σαλαμπάσης Παγκράτιος ἱερομόναχος Ραιδεστηνός Ἰάκωβος ἐπίσκοπος Σίδης Ἀθανάσιος Ε, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νικόλαος Ἀδριανουπολίτης Γεράσιμος Ἡρακλείας Θωμάς Ραιδεστηνός Κύριλλος Μαρμαρηνός..96 4

5 1.13. Θεόδουλος Αἰνίτης Ἰωάννης Πρωτοψάλτης Ραιδεστοῦ Ἀντώνιος Λαμπαδάριος Ἄνθιμος Γανοχωρίτης Φωκᾶς Λαμπαδάριος Μετρῶν Δοσίθεος Ραιδεστηνός Θεόδωρος Ἀδριανουπολίτης Δημήτριος ἱερομόναχος Παλαμᾶς ἐκ Μεσημβρίας Ἀφεντούλης (Χατζηαφεντούλης) Σαρανταεκκλησιώτης Σαμουηλίδης Κωνσταντίνος Χρύσανθος Μητροπολίτης Προύσης 106 Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ 2.1. Κοινωνικά Τό Κοινωνικό «Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον» Γωργίου Ραιδεστηνοῦ Γενικά σχόλια ἐπί τοῦ κοινωνικοῦ ὕμνου Ἐπιλεγόμενα Εὐρετηριακός πίνακας χειρογράφων Εἰκόνες χειρογράφων 191 5

6 6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ἡ μουσική ἰστορία τῆς Θράκης μοιάζει ἀνεξάντλητη, καθῶς ἀναζητώντας κανεῖς νά προσεγγίσει τίς ρίζες τῆς χάνεται στά βάθη τῶν αἰώνων. Ἐρευνῶντας κανεῖς τό γεωγραφικό αὐτό τόπο, δεν μπορεῖ παρά νά ἐνθουσιαστεῖ με τή συμβολή του στή διαμόρφωση τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, αλλά καί τήν ἀδιάκοπη προσφορά του ἀκόμη καί σέ περιόδους κατά τίς ὁποῖες βρισκόταν ὑπό διαφόρων μορφῶν κατοχές. Ὁ πολιτισμικός αὐτός πλοῦτος τῆς συγκεκριμένης περιοχῆς τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπετέλεσε κίνητρο γιά μένα, ὤστε νά ἀναζητήσω τή συνέχειά του στή δύσκολη γιά τό γένος ἐποχή τῆς τουρκοκρατίας. Ὀλοκληρώνοντας αὐτή τήν ἐργασία καί καθώς ὑπολείπεται ἐλάχιστος χρόνος, ὥστε νά κριθεῖ ἀπό τούς εἰδήμονες στά ἀντικείμενα τά ὁποία πραγματεύεται, ἔρχονται στό μυαλό μου σκέψεις καί λόγοι ἀνθρώπων πού συνέβαλαν μέ τόν ἕνα ἤ τόν ἄλλο τρόπο κατά τή διάρκεια τῆς ἐπίπονης ἔρευνας πάνω στό ἀντικέιμενο μέ τό ὁποῖο ἀποφασίσαμε ἀπό κοινοῦ μέ τόν ἐπιβλέποντα καθηγητή μου π. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου νά ἀσχοληθοῦμε. Ὁ κόπος πολύς, οἱ καταστάσεις σέ προσωπικό, οἰκογενειακό καί ἐπαγγελματικό ἐπίπεδο πολύ διαφορετικές τώρα ἀπό τότε πού ξεκινοῦσα τίς μεταπτυχιακές σπουδές μου, οἱ διακυμάνσεις μέσα ἀπό τίς ὁποῖες πέρασε ὅλη αὐτή ἡ προσπάθεια τεράστιες. Φθάνοντας στό τέλος μένει ἡ ἱκανοποίηση ὅτι ἄξιζε ὁ κόπος πού κατεβλήθη. Ὁ ἀστείρευτος πλοῦτος τῆς μουσικῆς στόν ὁποῖο μετέχει κανείς κοπιάζοντας ἐπίμονα καί ὑπομονετικά, σβήνει κάθε ἀμφιβολία γιά τό ἀποτέλεσμα. 7

8 Ἡ ἀνά χείρας ἐργασία ἀποτελεῖ τόν καρπό τῆς μελέτης καί ἔρευνας καθ ὅλη τή διάρκεια τῆς φοίτησής μου στό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδῶν τῆς εἰδίκευσης Βυζαντινῆς Μουσικολογίας καί Ψαλτικῆς Τέχνης, τοῦ τομέα λατρείας, χριστιανικῆς ἀρχαιολογίας καί τέχνης τοῦ τμήματος Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ ΑΠΘ. Σίγουρα οἱ ἐλλείψεις εἶναι πολλές. Τό εὖρος τοῦ ἀντικειμένου τῆς ἔρευνας ὅμως ξεπερνᾶ τίς δυνάμεις ἑνός ἀκόμη ἄπειρου ἐρευνητή. Παρόλα αὐτά προσδίδει τεράστια κίνητρα γιά περαιτέρω ἐνασχόληση καί σπουδή. Εὐχαριστίες ὀφείλονται στόν ὑπεύθυνο καθηγητή μου π. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου, ὁποῖος στάθηκε δίπλα μου ὅλα αὐτά τά χρόνια, καθοδηγώντας καί ἐνισχύοντας ἀδιάκοπα στή σπουδή, ἀκόμη καί ὅταν οἱ προσωπικές μου ἀντοχές ἔνιωθα νά μή μοῦ ἐπιτρέπουν νά συνεχίσω. Ἡ δική του ἐπιμονή καί ἀγάπη γιά τήν ἔρευνα στάθηκαν παράδειγμα καί ὁδηγός γιά μένα. Σημαντική ἤταν καί ἡ συμβολή τοῦ ἐπίκουρου καθηγητῆ μουσικολογίας στό Τμῆμα Μουσικῆς Ἑπιστήμης καί Τέχνης τοῦ Πανεπιστημίου Μακεδονίας π. Νεκταρίου Πάρη, καθῶς οἱ παρατηρήσεις του σέ καίρια σημεῖα τῆς ἐργασίας βοήθησαν νά ἐμπλουτιστεῖ ἀκόμη περισσότερο καί τόν εὐχαριστῶ θερμῶς γι' αὑτό. Εὐχαριστίες ὀφείλω ἐπίσης καί στούς ὑπόλοιπους καθηγητές τοῦ τομέα λατρείας, ἀρχαιολογίας καί τέχνης π. Νικόδημο Σκρέττα, π. Κων/νο Καραϊσαρίδη, γιά τίς πολύτιμες συμβουλές, τήν ὑπομονή καί τήν ἄριστη συνεργασία, καθῶς καί στή σύζυγό μου Ὄλγα, ἀφοῦ χωρίς τή συμπαράσταση καί τήν ἐνίσχυσή της δέν θά μποροῦσα νά ὁλοκληρώσω τήν ἐργασία μου αὐτή. Δῆμος Ἀ. Παπατζαλάκης Θεσσαλονίκη, 1 Ὀκτωβρίου 2011, μνήμη τῶν ὁσίων πατέρων ἡμῶν ἡμῶν Ρωμανού τοῦ Μελωδοῦ καί Ίωάννου τοῦ Κουκουζέλους 8

9 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ α ἢ r β ἢ v Ἅγ. Ἁγ. αἰ. ἀνάτ. ἀρ. βλ. ΕΒΕ recto (πρώτη ὄψη ἑνὸς φύλλου) verso (δεύτερη ὄψη ἑνὸς φύλλου) Ἅγιος, Ἅγιοι, Ἅγιο, Ἅγια Ἁγίου, Ἁγίων, Ἁγίους, Ἁγίας αἰώνας, αἰῶνος ἀνάτυπο, ἀνατύπωση ἀριθμός, ἀριθμοὶ βλέπε Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη Ἑλλάδος ΕΕΒΣ Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν (Ἀθῆναι 1924) εἰκ. ἔκδ. ἐκδ. ΙΒΜ Ι.Μ. Ι.Ν. εἰκόνα ἔκδοση ἐκδόσεις Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας Ἱερὰ Μονὴ Ἱερὸς Ναὸς κ. κύριος κ.ἄ. κ.ἑ. κ.ο.κ. καὶ ἄλλοι, καὶ ἄλλες, καὶ ἄλλα καὶ ἑξῆς καὶ οὕτω καθ ἐξῆς 9

10 κ.λπ. κ.τ.ὅ. Λειμ. μ.χ. Μ.Χ.Ε. ΜΠΤ ὅ.π. π.χ. π.χ. περ. πλ. πρβλ. πρλγ. sic σ./ σσ. ὑποσημ. φ./φφ. χφ. χφφ. καὶ λοιπὰ καὶ τὰ ὅμοια κώδικας ἱερᾶς μονῆς Λειμῶνος Λέσβου μετὰ Χριστὸν Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία Μετόχι Παναγίου Τάφου ὅπου παραπάνω παραδείγματος χάρη πρὸ Χριστοῦ περίοδος πλάγιος (ἦχος) παράβαλε παραλλαγὴ αὐτούσια μεταφορά κειμένου σελίδα / σελίδες ἑνὸς βιβλίου ὑποσημείωση φύλλο / φύλλα ἑνὸς χειρογράφου χειρόγραφο, χειρόγραφα χειρόγραφα ( ) κοινὴ χρήση παρενθέσεως [ ] παραλείψεις [ ] κεφάλαιο 10

11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ Γιαννόπουλου Ἐμμανουήλ, Τά χειρόγραφα ψαλτικῆς τέχνης τῆς νήσου Ἀνδρου: ἀναλυτικός περιγραφικός κατάλογος, Καΐρειος βιβλιοθήκη, Ἄνδρος 2005 Μπαλαγεώργου Δημητρίου-Κρητικοῦ Φλώρας, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς : Σινᾶ : κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκείμενων στήν βιβλιοθήκη τῆς ἱερᾶς μονῆς τοῦ ὅρους Σινᾶ, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 2006 Σπυρίδωνος Λαυριώτου- Εὐστρατιάδου Σωφρονίου, Κατάλογος τῶν Κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας, συνταχθεῖς ὑπό Σπυρίδωνος μοναχοῦ του Λαυριώτου ἰατροῦ, ἐπεξεργασθεῖς δέ καί διασκευασθεῖς ὑπό Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, μητροπολίτου πρ. Λεοντοπόλεος, Paris, 1925 Στάθη Γρηγορίου, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς: Ἅγιον Ὄρος: κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων τῆς ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέχνης Βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, Τόμος Α, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 1975 Στάθη Γρηγορίου, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς: Ἅγιον Ὄρος: κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων τῆς ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέχνης Βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, Τόμος Β, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα

12 Στάθη Γρηγορίου, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς: Ἅγιον Ὄρος: κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων τῆς ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέχνης Βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, Τόμος Γ, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 1975 Στάθη Γρηγορίου, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσική: Μετέωρα: κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων τῆς ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέχνης Βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τῶν Μετεώρων, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 2006 Χαλδαιάκη Ἀχιλλέως, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς : Νησιωτική Ἑλλάς : κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων μουσικῶν κωδίκων τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν, τῶν ἱερῶν ναῶν, ὡς καί λοιπῶν συλλογῶν τῆς νησιωτικῆς Ἑλλάδος, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 2006 Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας, τόμος Α, Ἀθήνα

13 ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΙ ΚΩΔΙΚΕΣ Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης Ἑλλάδος (ΕΒΕ) ΕΒΕ 921 ΕΒΕ 703 ΕΒΕ 705 ΕΒΕ706 ΕΒΕ 886 ΕΒΕ 887 ΕΒΕ 888 ΕΒΕ 893 ΕΒΕ 894 ΕΒΕ 704 ΜΕΛΕΤΕΣ Ἀλυγιζάκη Ἀντωνίου, Ἡ Ὀκταηχία στήν Ἑλληνική Λειτουργική Ὑμνογραφία, ἔκδοση Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1985 Ἀντωνίου Σπυρίδωνος, Τό Εἱρμολόγιον καί ἡ Παράδοση τοῦ μέλους του, ἔκδοση Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα

14 Ἁντωνίου Σπυρίδωνος, Μορφολογία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἐκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2008 Ἀντωνίου Σπυρίδωνος, Θεωρία και Πράξη τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης, ἐκδόσεις Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2005 Βακαλόπουλου Κωνσταντίνου, Ἱστορία τοῦ Βόρειου Ἑλληνισμοῦ-Θράκη, ἐκδόσεις ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2000 (β') Βαμβουδάκη Ἔμμανουηλ, Συμβολή εἰς τήν σπουδήν τῆς παρασημαντικῆς τῶν βυζαντινῶν μουσικῶν, τόμος Α, Σάμος 1938 Βουδούρη Ἀγγέλου, Μουσικοκριτικά, Ἀθήνα Γεδεῶν Μανουήλ, Πατριαρχικοί Πίνακες, Otto Keil, Ἐν Κωνσταντινουπόλει Γενναδίου Μητροπολίτου Ἡλιουπόλεως καί Θείρων, Ἱστορία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Α', ἐκδόσεις ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1986 (ἐπανέκδοση) Γιαννόπουλου Ἐμμανουήλ, Ἡ ἄνθηση τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης στήν Κρήτη ( ), ἔκδοση Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 2004 Γιαννόπουλου Ἔμμανουήλ, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος Εἰσαγωγή εἰς τό Πρακτικόν καί Θεωρητικόν τῆς Μουσικῆς, Εἰσαγωγή, Κριτική ἔκδοση κειμένου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2007 (β ) Δετοράκη Θεοχάρη, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, Ἡράκλειο 1997 Διονυσίου Ψαριανοῦ, Η Θεία Λειτουργία, ἐκδόσεις Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα 1996 (δ' ἔκδοση) 14

15 Ἰωάννου Φουντούλη, Λειτουργική Α'-Εἰσαγωγή στή Θεία Λατρεία, ἐκδόσεις Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 1995 (β' ἔκδοση) Καραθανάση Ἀθανασίου, Περί τήν Θράκην, ἐκδόσεις ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996 Κορμαλῆ Ἀθανασίου, Ἀνατολική Θράκη, ἐκδόσεις Πελασγός, Ἀθήνα 1992 Κρουμπάχερ Κάρλ, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμος Β (μετάφρασις Γ. Σωτηριάδου), ἐκδόσεις ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων «Πάπυρος», Ἀθήνα 1967 Κωνσταντίνου Γεωργίου, Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικῆς, Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Τό ἀνέκδοτο αὐτόγραφό τοῦ 1836, Τό ἔντυπό τοῦ 1832, Κριτική ἔκδοση, ἔκδοση Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου 2007 Λέκκου Παντελῆ, Οἱ Μονές τῆς Βόρειας καί τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, ἐκδόσεις Δεδούση, Θεσσαλονίκη 1999 Martin Litchfield West, ἀρχαῖα ἑλληνική μουσική, μετάφραση Στάθης Κομνημός, ἐκδόσεις Παπαδήμα, Ἀθήνα 1999 Μητσάκη Κωνσταντίνου, Βυζαντινή Ἀθήνα 1986 Ὑμνογραφία, ἐκδόσεις Γρηγόρη, Οἰκονόμου Φιλίππου, Βυζαντινή Ἐκκλησιαστική Μουσική καί Ψαλμωδία, τόμος Α, ἔκδοση Β, Αἴγιο 2001 Παπαδόπουλου Γεωργίου, Ἱστορική Ἐπισκόπησις τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, τύποις Πραξιτέλους, Ἀθῆναι 1904 Παπαδόπουλου Γεωργίου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδοση Πανελληνίου Συνδέσμου Ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα

16 Παπαδόπουλου Γεωργίου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἐκδόσεις Κουλτούρα, Ἀθήνα 2002 (ἀνατύπωση ἀπό ἔκδοση Κουσουλίνου-Ἀθανασιαδου, Ἀθήνα 1890) Σάθα Κωνσταντίνου, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος Γ, τύποις τοῦ Χρόνου, Βενετία 1872 Σαμοθράκη Ἀχιλλέως, Λεξικόν Γεωγραφικόν καί Ἱστορικόν τῆς Θράκης ἀπό τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως 1453 Σπυράκου Εὐαγγελίας, Φάκελος μαθήματος «Ἱστορία Χριστιανικῆς Λατρείας ΙΙ»,Τμῆμα Μουσικῆς Ἐπιστήμης & Τέχνης Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2009 Στάθη Γρηγορίου, Ἡ δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία ἐν τῇ Βυζαντινή μελοποιία, ἔκδοση Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, σειρά Μελέται, Ἀθῆναι 1977 Στάθη Γρηγορίου, Ἡ έξήγησις τῆς Παλαιᾶς Βυζαντινῆς Σημειογραφίας, ἔκδοση Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας,Ἀθῆναι 2003 Τρεμπέλα Πάναγιωτη, Ἐκλογή Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, ἐκδόσεις ἀδεφότητος θεολόγων «ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι 1997 Φειδᾶ Βλασίου, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία Α', β' ἔκδοση, Ἀθῆναι 1994 Χαριζάνη Γεωργίου, Ὁ μοναχισμός στή Θράκη κατά τούς Βυζαντινούς αἰῶνες, Θεσσαλονίκη 2003 Χατζηγιακουμή Μανόλη, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Ἅλωση ( ), Κέντρον Ἐρευνῶν καί ἐκδόσεων, Ἀθήνα 1999 Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας, τόμος Α, Ἀθήνα

17 Χατζόπουλου Αντωνίου, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική παιδεία στήν ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατά τό 19ο καί 20ο αἰώνα, Ἀλεξανδρούπολη 2001 (ἀνέκδοτη διδακτορική διατριβή ὑποβληθεῖσα στό Τμῆμα Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ) Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Εἰσαγωγή εἰς τό Θεωρητικόν καί Πρακτικόν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς καί Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικῆς, Ἐν Παρισίοις, ἐκ τῆς τυπογραφίας Ριγνίου 1821 Ψάχου Κωνσταντίνου, Ἡ Παρασημαντική τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἐκδόσεις Διόνυσος, Ἀθήνα, 1978 (ἀνατύπωση ἀπό ἔκδοση Σακελλαρίου, Ἀθήνα 1917) Annemarie Jeanette Neubecker, Ἡ μουσική στήν ἀρχαῖα Ἑλλάδα, μετάφραση Μιρέλλα Σιμωτά-Φιδετζή, ἐκδόσεις Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1986 Annie Bélis, Ἡ καθημερινή ζωή τῶν μουσικῶν στήν ἀρχαιότητα, μετάφραση Σταύρου Βλοντάκη, ἐκδόσεις Παπαδήμα, Ἀθήνα 2004 Aristides Quintilianus, On music in three books, transalation, with Introduction, Commentary, and Annotations by Thomas J. Mathiesen, Yale University Press, New Haven and London Gaisford Tomas, Ἡροδότου Ἁλικαρνησῆος Ἱστοριῶν λόγοι Θ', Τόμος II, «Τερψιχόρη», Lipsiae MDCCCXXV Ostrogosky Georg, Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους I (μετάφραση Ἰωάννου Παναγάπουλου), ἐκδόσεις Σ. Βασιλόπουλου, Ἀθήνα 1978 Patrinelis Christos, Protopsaltae, Lampadarioi, and Domestikoi of the Great Church during the post-byzantine Period ( ),Studies in Eastern Chant, Egon Wellesz and Milos Velemirovic, volume III, Oxford University Press, New York-Toronto,

18 ΑΡΘΡΑ-ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ Γεδεῶν Μανουήλ, «Οἱ τελευταῖοι Μητροπολίται τῆς Ἡρακλείας», Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια, σύγγραμμα ἐκδιδόμενον καθ ἑβδομάδα, ἔτος Γ ( ), ἔκδοσις Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1985 Εὐστρατιάδου Σοφρωνίου Μητροπολίτου πρώην Λεοντοπόλεως, «Μητροπολίται τῆς Θράκης», πeριοδικό Θρακικά, Τόμος 8, Ἀθήνα 1937 Εὐστρατιάδου Σωφρονίου Μητροπολίτου πρώην Λεοντοπόλεως, «Θράκες μουσικοί», περιοδικό Θρακικά, Τόμος Γ, Ἀθῆναι 1931 Εὐστρατιάδου Σωφρονίου Μητροπολίτου πρώην Λεοντοπόλεως, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936 Κωνσταντινίδη Ἀντωνίου, «Κωνσταντῖνος ὁ Βυζάντιος ( ) Πρωτοψάλτης τῆς Μ.Χ.Ε.», περιοδικό Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, τεῦχος 799, Θεσσαλονίκη 2003 Μπάκα Ἰωάννη, «Ἐκπαίδευση καί κοινωνική δραστηριότητα, στή Νιγρίτα καί στή Σύρπα», Σερραϊκά Ἀνάλεκτα, Τόμος Γ (ἀνάτυπο), Σέρρες 2001 Πάρη Νεκταρίου, «Στυλιανός Χουρμούζιος ὁ Ἄρχων Πρωτοψάλτης τῆς Ἐκκλησίας Κύπρου», Γρηγόριος ὁ Παλαμάς 77, Θεσσαλονίκη 1994, Πατρινέλη Χρίστου, «Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Α, Πρωτοψάλται, Λαμπαδάριοι καί Δομέστικοι τῆς Μεγά- 18

19 λης Ἐκκλησίας ( )», περιοδικό Μνημοσύνη, τόμος Β, Ἀθήνα 1969 Στάθη Γρηγορίου, «Ἡ Βυζαντινή μουσική στή Λατρεία καί στήν Ἐπιστήμη (Εἰσαγωγική Τετραλογία)», Ἰωάννινα, Λόγος Γ', Ὀξφόρδη 1970 Στάθη Γρηγορίου, «Ἡ πρώτη μελοποίηση τῆς Μεγάλης Δοξολογίας ἀπ τόν Μελχισεδέκ ἐπίσκοπο Ραιδεστοῦ», Συμπόσιον πνευματικόν ἐπί χρυσῷ Ἰωβηλαίῳ ἱερωσύνης τοῦ μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου, Ἀθῆναι 1989 Τσουλκανάκη Ναυκρατίου, «Ὁ Ραιδεστοῦ καί Πανίου Μελχισεδέκ (Ἰζ αἰ.)», περιοδικό Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς,, 61, Θεσσαλονική 1968 Χαλδαιάκη Ἀχιλλέως, «Ψαλτικές Οἰκογένειες, Α : Οἱ Ραιδεστηνοί», Byzantine Musical Culture. First International Conference-Greece, With the organisational collaboration and support of the European Art Center (EUARCE), Paeanea 2009 Χατζόπουλου Κωνσταντίνου, «Ἡ Θράκη ἀπό τήν Ὀθωμανική κατάκτηση ὡς τή συνθήκη τῆς Λωζάνης», εἰσήγηση στό 6ο Παγκόσμιο συνέδριο Θρακῶν, Ἀλεξανδρούπολη Αὐγούστου 2003 ΜΟΥΣΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ Νέον Ἀναστασιματάριον Πέτρου Λαμπαδαρίου, συνταχθέν δέ κατά τό ὕφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας παρά τοῦ Μουσικολογιωτάτου Λαμπαδαρίου Ἀντωνίου τοῦ ἐξ Ἀδριανοῦ, κατά τήν τρίτην ἐξήγησην, νῦν δέ 19

20 ἀκριβῶς ἐξηγηθέν εἰς τήν Νέαν Μέθοδον παρά τοῦ Π. Γ. Κηλτζανίδου Προυσαέως, Ἐν Κωνσταντινουπόλει Εἱρμολόγιον Καλοφωνικόν, μελοποιηθέν παρά διαφόρων ποιητῶν, παλαιῶν τέ καί νέων διδασκάλων, μεταφρασθέν δέ εἰς τήν νέαν τῆς μουσικῆς μέθοδον καί μετά πάσης ἐπιμελείας διορθωθέν παρά τοῦ ἑνός τῶν τριῶν διδασκάλων τῆς ρηθείσης Μεθόδου, Γρηγορίου Πρωτοψάλτου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας νῦν πρώτον ἐκδοθέν εἰς τύπον παρά Θεοδώρου Π. Παράσχου Φωκαέως ἐπιστασίᾳ τοῦ αὐτοῦ, ἀναλώμασι δέ τοῦ ἰδίου καί τῶν φιλομούσων συνδρομητῶν, Ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐκ τῆς Τυπογραφίας Κάστρου εἰς Γαλατᾶν, αωλε Ἕν ἄνθος τῆς καθ ἡμᾶς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, περιέχον τήν ἀκολουθίαν τοῦ Ἑσπερινοῦ, τοῦ Ὄρθρου, τῆς Λειτουργίας μετά καλοφωνικῶν εἱρμῶν, μελοποιηθέν παρά διαφόρων ἀρχαίων καί νεωτέρων μουσικοδιδασκάλων, ἐκδίδοται νῦν τό πρώτον ὑπό Ἀγαθαγγέλου Κυριαζίδου, πρώην πρωτοψάλτου τῆς Σιωνίτιδος ἐκκλησίας,ἐν Κωνσταντινουπόλει, τύποις Ἀλεξάνδρου Νομισματίδου, 1896 Ταμεῖον Ἀνθολογίας, περιέχον ἅπασαν τήν ἐκκλησιαστικήν ἐνιαύσιον ἀκολουθίαν Ἑσπερινοῦ, Ὄρθρου, Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, καί τῆς Λαμπρόφορου Ἀναστάσεως, μετά τινῶν καλοφωνικῶν εἱρμῶν, Τόμος α, ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, Τεῦχος Β, συμπλήρωμα ἀνθολογηθέν ὑπό Βασιλείου Νόνη, καθηγητοῦ Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἐκδόσεις Βασιλείου Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1.Ἡ Μουσική κατά τούς Ἀρχαίους Ἕλληνες Ἡ λέξη Μουσική 1 κατά τά ἀπομνημονεύματα τῶν ἀρχαίων ποιητῶν καί φιλοσόφων ἐτυμολογικά παράγεται ἀπό τό ρῆμα μάω (ποθῶ, ἐπιθυμῶ θερμῶς-ὁμηρική ἐποχή) 2. Οἱ ἀρχαῖοι τοποθετοῦσαν τήν προέλευση τῆς μουσικῆς τους στίς Μοῦσες τῆς μυθολογίας. Τρεῖς ἦταν αὐτές, ἡ Μελέτη, ἡ Μνημοσύνη καί ἡ Ὠιδή καί μέσω τῆς Μελέτης κατά τήν Ἠθική ἀλληγορεῖται ὁ στοχασμός πού πρέπει νά ἔχει κανείς στήν ἐργασία του, διά τῆς Μνημοσύνης ἡ ἐνθύμηση τῶν λαμπρῶν πράξεων, διά τῆς Ὠιδῆς τό μέλος πού συντροφεύει τή διήγησή τους. Κατά τούς μουσικούς ἀποδίδεται στίς τρεῖς αὐτές Μοῦσες ἡ εὕρεση τῶν τριῶν μουσικῶν τόνων, δηλαδή τοῦ ἁδροῦ, τοῦ ἰσχνοῦ καί τοῦ μέσου τοῦ βαρέως, τοῦ ὀξέως καί τοῦ ἴσου τοῦ Δώριου, τοῦ Λύδιου καί τοῦ Φρύγιου τοῦ μείζονος, τοῦ ἐλάσσονος καί τοῦ ἐλάχιστου. Κατά τόν ἀριθμό τῶν τριῶν Μουσῶν λέγεται ὅτι ὁ Πυθαγόρας ἐφηῦρε τά τρία μέρη τῆς ποσότητος στή μουσική ὑπατοειδές, νητοειδές καί μεσοειδές 3. 1 A.J. Neubecker, Ἡ μουσική στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, (μτφ. Μιρέλλα Σιμωτά Φιδετζή), ἐκδ. Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1986, σ. 11: "Ἡ μουσική (mousiké) στά ἀρχαῖα ἑλληνικά εἶναι ἔννοια πολύ εὑρύτερη ἀπ ὄ.τι ὁ σύγχρονος ὅρος "μουσική". Ἡ μουσική, τέχνη πού τήν πρόσφεραν στούς ἀνθρώπους οἱ Μοῦσες, νοεῖται-τήν παλαιότερη ἐποχή τουλάχιστο-σάν ἐνότητα λόγου, ἤχου καί κίνησης ἡ ποίηση καί ὁ χορός εἶναι λοιπόν στενά συνδεδεμένα μαζί τῆς".-βλ. καί M.L. West, ἀρχαῖα ἑλληνική μουσική, μτφ. Στάθης Κομνηνός, ἐκδ. Παπαδήμα, Ἀθήνα 1999, σδ : "Ἡ Μουσική, τό ἄσμα καί ἡ ὄρχηση φαίνεταιπώς ἦταν, μαζί μέ τίς εὔτακτες θυσίες πρός τούς θεούς καί μέ τίς ἀθλητικές ἐπιδόσεις τῶν ἀνδρῶν, οἱ χαρακτηριστικότερες ἐκφάνσεις μιάς πολιτισμένης κοινάτητας σέ καιρό εἰρήνης". 2 ὅ.π., σ. 18:"Στην Ὀδύσσεια..., σέ ὄλες σχεδόν τίς ᾠδές γίνεται λόγος γιά τήν τέχνη τῶν Μουσῶν...Ὅπως ὁ τραγουδιστής ἔχει σχεδόν πάντα τήν ἐπωνυμία "θεϊκός", ἔτσι προβάλλεται συνέχεια καί στά δύο ἔπη ἡ θεῖα προέλευση τῆς μουσικῆς καί τῆς ποίησης". 3 Θ. Φωκαέως, Κρηπίς τοῦ Θεωρητικοῦ καί Πρακτικοῦ της ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς πρός χρῆσιν τῶν σπουδαζόντων αὐτήν, Ὅμιλος Ἑλληνικῶν Τεχνῶν, Ἀθήνα 2005 (φωτ. ἀνατ. ἀπό ἔκδ. 1912), σσ. 111 κ.ἐ. 21

22 Ὁ Ὅμηρος καί ὁ Ἡσίοδος ἀναφέρουν τίς Μοῦσες (ἐκ τοῦ ὁμοῦ οὖσες) ἐννιά, κόρες τοῦ Δία καί τῆς Μνημοσύνης 4. Κατοικοῦσαν στόν Ἑλικώνα δέν εἶχαν ἄλλη φροντίδα ἐκτός του νά τραγουδοῦν καί νά χορεύουν ὑμνῶντας τά κατορθώματα τῶν θεῶν καί τοῦ πατέρα τους Δία. Συγκεντρωμένες ὅλες μαζί γύρω ἀπό τό βωμό τοῦ Δία τραγουδοῦσαν καί χόρευαν ἔχοντας ἀρχηγό τῆς χορείας τόν Ἀπόλλωνα, ὁ ὁποῖος ἔστεκε στή μέση του χοροῦ καί παίζοντας τή λύρα τοῦ καθοδηγοῦσε τίς Μοῦσες, γι' αὐτό καί ἀναφέρεται ὡς Μουσηγέτης. Ὁ Ἀπόλλων κατέστησε τίς Μοῦσες τόσο ἔμπειρες στή μουσική, ὥστε ποτέ κανείς δέ βρέθηκε ἐμπειρότερος ἀπό αὐτές. Ξεχώριζαν ἡ Εὐτέρπη προστάτιδα τῆς αὐλήσεως, ἡ Πολυμνια προστάτιδα τῶν ὕμνων, ἡ Τερψιχόρη τῆς Ὄρχησης, ἡ Θάλεια τῆς βουκολικῆς ποίησης, ἡ Ἐρατώ τῆς ἐρωτικῆς ποίησης, ἡ Μελπομένη προστάτιδα τῆς κωμωδίας 5. Κατά τήν προ-ὁμηρική ἐποχή βέβαια ὑπάρχουν ἀναφορές στή μουσική καί σέ μουσικούς, ὅπως τούς Θράκες Ὀρφέα, Μουσαῖο, Θάμυρη, Εὔμολπο. Ὁ Ὀρφέας, ποιητής καί ἀοιδός κατά τήν μυθολογική ἐποχή, θεωροῦνταν ὡς ὁ καλύτερος μουσικός τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας. Συνόδευσε τούς Ἀργοναῦτες στήν ἐκστρατεία τους στήν Κολχίδα. Ἀπό τή μουσική τῆς λύρας τοῦ Ὀρφέα ναρκώθηκε ὁ δράκος τῆς Κολχίδας κι ἔτσι οἱ Ἀργοναῦτες κατάφεραν νά ἁρπάξουν τό Χρυσόμαλλο δέρας. Κατά τόν Πίνδαρο, ὁ Ὀρφέας ὑπῆρξε ἀοιδός, μάντης, ἱερέας, πατέρας ὅλων των ἀοιδῶν. 4 A.J. Neubecker, Ἡ μουσική στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, (μτφ. Μιρέλλα Σιμωτά Φιδετζή), ἐκδ. Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1986, σ. 18:"Ὁ Ἡσίοδος ὄμως στό Ποοίμιο τῆς "Θεογονίας" περιγράφει πώς ἐμφανίστηκαν μπροστά τοῦ οἱ ἴδιες οἱ Μοῦσες καί, προσφέροντάς του ἕνα κλαδί ἀπό ἐλιά, τοῦ ἐνέπνευσαν θεϊκό τραγούδι...οἱ Μοῦσες εἶναι ἐκεῖνες πού χαρίζουν στούς θνητούς τραγουδιστές τό χάρισμα τοῦ τραγουδιοῦ, ἀλλά καί στούς ἄρχοντες τήν τέχνη τῆς μελῳδικῆς ὁμιλίας". 5 Σ. Κοψαχείλη, «Ἡ μουσική ἰστορία τῆς Θράκης», ἔκδ. περιοδικοῦ Ἐνδοχώρα, Ἀλεξανδρούπολη 1996, σ

23 Δέν θά γίνει ἐκτενής ἀναφορά στή μουσική τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων 6, καθώς δέν εἶναι αὐτό τό θέμα τῆς παρούσης ἐργασίας. Θά ἀναφερθεῖ ὅμως ὁ Πυθαγόρας, ὁ ὁποῖος ἔθεσε τά θεμέλια της ἐπιστημονικῆς ἔρευνας πάνω στή μουσική 7 προσέθεσε τόν προσλαμβανόμενο τόνο, ἐξέφρασε μέσω ἀριθμῶν τά διαστήματα τῶν μουσικῶν τόνων, διέκρινε τά σύμφωνα ἀπό τά διαφωνα διαστήματα κ.λπ 8. Θεωρεῖται ἄλλωστε ὡς δημιουργός τῆς μουσικῆς σημειογραφίας 9. Σημαντικός ἐπίσης μουσικός ἦταν ὁ Ἀριστόξενος, πού θεωρεῖται ὡς ὁ ἀρχαιότερος σωζόμενος συγγραφέας τῆς θεωρίας τῆς μουσικῆς (ἔζησε περί τό 322 π. Χ.) 10. Ὁ Εὐκλείδης (περί τό 258 π. Χ.) συνέγραψε εἰσαγωγή στή μουσική στήν ὁποία διαχωρίζει τίς χορδές τῶν τριῶν Γενῶν διακρίνει ἕξι Χρόες καί διασαφηνίζει ἑπτά Τρόπους, συνθέτοντας εἴκοσι θεωρήματα στήν κατατομή τοῦ Κανόνα, δηλαδή 6 A.J. Neubecker, Ἡ μουσική στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, (μτφ. Μιρέλλα Σιμωτά Φιδετζή), ἐκδ. Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1986, σ. 15: "Ὄταν μιλάμε γιά 'ἀρχαῖα ἑλληνική μουσική' ἔχουμε στό νοῦ τή μουσική τῆς περιόδου πού ἐκτείνεται κυρίως ἀπό τίς ἀρχές τῆς ἐμφάνισης τῆς λογοτεχνίας μέχρι τά τέλη τοῦ 4ου π.χ. αἰ. Ὄλα τά εἴδη τῆς μεγάλης ποίήσης τῆς ἐποχῆς αὐτῆς ἦταν δεμένα μέ τή μουσική, ἔστω καί μέ διαφορετικούς κάθε φορά τρόπους". 7 ὅ.π., σ. 12: "...ἐμφανίζονται καί οἱ βάσεις τῆς θεωρητικῆς ἐνασχόλησης μέ τή μουσική, πού ἄρχισε προφανῶς ἤδη ἀπό τόν 6ο αἰ. μ.χ. Μεταγενέστερα γραπτά βλέπουμε νά συνδέουν αὐτές τίς πρῶτες βάσεις μέ τόν Πυθαγόρα".-σ. 27:"Πρέπει τώρα νά διευκρινήσουμε πώς ἀπό τόν 6ο αἰ. καί μετά ὑπάρχουν καί ἐναύσματα γιά τή θεωρητική ἐνασχόληση συγγραφέων μέ τή μουσική. Πρῶτος ἔρχεται ὁ Πυθαγόρας ὁ Σάμιος (β' μισό του 6ου αἰ.) πού ἵδρυσε σχολή στήν Κάτω Ἰταλία. Μιά ἀπό τίς βασικές διδασκαλίες του.ηταν ὄτι ὁ κόσμος εῑναι ἀρμονία και ἀριθμοί...ἦταν ὁ πρῶτος πού ἔκανε μαθηματικούς ὑπολογισμούς πάνω στο ς τόνους καί ἀπέκτησε θεμελιώδεις γνώσεις γύρω ἀπό τίς σχέσεις τῶν τονικῶν διαστημάτων". 8 Σ. Κοψαχείλη, «Ἡ μουσική ἰστορία τῆς Θράκης», ἔκδ. περιοδικοῦ Ἐνδοχώρα, Ἀλεξανδρούπολη 1996, σ A. Bélis, Ἡ καθημερινή ζωή τῶν μουσικῶν στήν ἀρχαιότητα, μτφ. Σταύρου Βλοντάκη, ἐκδ. Παπαδήμα, Ἀθήνα 2004, σ. 189: "Ἀν πιστέψουμε τούς ἀρχαίους συγγραφεῖς, ἡ μουσική σημειογραφία θά πρέπει νά εἶχε ἑφευρεθεῖ ἁπό τό τέλος τοῦ 6ου αἰῶνα ἀπό τόν Πυθαγόρα προσωπικά ἤ ἀπό ἕναν ἀπό τούς μαθητές του, σύμφωνα μέ ὁρισμένες πηγές, ἤ ἀπό θεωρητικούς τῆς σχολῆς τοῦ Ἄργους, σύμφωνα μέ ἄλλες". 10 A.J. Neubecker, Ἡ μουσική στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, (μτφ. Μιρέλλα Σιμωτά Φιδετζή), ἐκδ. Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1986, σ. 35: "Ὁ ξεχωριστός ὄμως ἀνάμεσα στούς μαθητές τοῦ Ἀριστοτέλη μουσικός καί μουσικοθεωρητικός εἶναι ὁ Ἀριστόξενος ὁ Ταραντίνος...πού ἦταν ἀρχικά μεταξύ ἄλλων μαθητῆς καί τοῦ Πυθαγόρειου Ξενόφιλου καί ἦρθε αργότερα στήν Ἀθήνα κοντά στόν Ἀριστοτέλη. Οἱ μουσικολογικές ἐργασίες ἀποτελοῦν μεγάλο μέρος ἀπό τό ἐξαιρετικᾶ περιεκτικό ἔργο του.μιά ἀπό αὐτές με τίτλο 'Ἀρμονικά στοιχεῖα' σώζεται στό μεγαλύτερο μέρος της, ἀλλά σέ μιά τέτοια σύνθεση πού δέν πρέπει νά ἦταν ἡ πρωταρχική...". 23

24 ἀσχολεῖται κατά κύριο λόγο μέ τό ποσό τῆς μελωδίας καί ὄχι μέ τήν ποιότητα αὐτής 11. Ὁ Ἀριστείδης Κοϊντιλιανός (περί τό 117μ.Χ.) μίλησε περί ρυθμῶν καί τῶν ἀποτελεσμάτων καί ἐπιδράσεων τῆς μουσικῆς 12, ἐνῶ ὁ Κλαύδιος ὁ Πτολεμαῖος (περί τό 160μ.Χ.) ἐξέθεσε τίς ἀρχές τῆς Ἁρμονίας Τό προκείμενο θέμα Τό θέμα τῆς παρούσης ἐργασίας «Οἱ Μεταβυζαντινοί Μελουργοί καί τό Ἔργο τούς» ἐπιλέχθηκε λόγω τῆς σπουδαιότητος τῆς περιοχῆς καί τῆς μεγάλης προσφορᾶς της σέ μελουργούς, κωδικογράφους, ἐξηγητές καί τῆς προσπάθειας μελέτης καί ἀναδειξης της γενικότερης προσφορᾶς αὐτῶν τῶν μουσικῶν στήν ἐκκλησιαστική μουσική κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας. Σημαντικός λόγος ἐπίσης γιά τήν ἐπιλογή τοῦ θέματος ἦταν καί οἱ ἄρρηκτες σχέσεις τῶν περισσοτέρων μελουργῶν μέ τό κλίμα τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας καί τήν πατριαρχική παράδοση, στήν ὁποία πρόσφεραν σημαντικά πολλοί ἐξ αὐτῶν ἤ ἀκόμη καί διαμόρφωσαν, καθώς ἡ παρουσία Θρακῶν στά ἀναλόγια τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ ἤ στίς τάξεις τοῦ ἱεροῦ κλήρου τῆς πατριαρχικῆς αὐλῆς θά μποροῦσε νά πεῖ κανείς πώς εἶναι ἀδιάκοπη. Ἀνάμεσα στούς μουσικούς πού ἐμφανίζονται στήν παροῦσα ἐργασία ὑπάρχει ἕνας Οἰκουμενικός Πατριάρχης (Ἀθανάσιος 11 Θ. Φωκαέως, Κρηπίς τοῦ Θεωρητικοῦ καί Πρακτικοῦ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς πρός χρῆσιν τῶν σπουδαζόντων αὐτήν, Ὅμιλος Ἑλληνικῶν Τεχνῶν, Ἀθήνα 2005 (φώτ. ἀνατ. ἀπό ἔκδ. 1912), σ Aristides Quintilianus, On music in three books, transalation, with Introduction, Commentary, and Annotations by Thomas J. Mathiesen, Yale University Press, New Haven and London, ἄξια προσοχῆς εἶναι τά σχόλια στήν εἰσαγωγή ἀπό τόν T. J. Mathiesen, σ. xi: "The treatise is a complex work that bridges and draws together many different subjects: ancient Greek music theory, rhytmics, metrics, ethics, education, linguistics, mathematics, astrology, cosmology, and philosophy"- ἀλλά καί σ. 56: "Music should be practiced and taught because it transmits the begginings of every aspect of learning (as well also observed in the proem, BookI, section I) and is, moreover, an agreeable preliminary to philosophy". 13 Θ. Φωκαέως, Κρηπίς τοῦ Θεωρητικοῦ καί Πρακτικοῦ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς πρός χρῆσιν τῶν σπουδαζόντων αὐτήν, Ὅμιλος Ἑλληνικῶν Τεχνῶν, Ἀθήνα 2005 (φώτ. ἀνατ. ἀπό ἔκδ. 1912), σσ. 126 κ.ἐ. 24

25 Ε ), πολλοί ἀρχιερεῖς τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου (Διονύσιος Ἡρακλείας, Γεράσιμος Ἡρακλείας,Ἰωακείμ Βιζύης, Ἰάκωβος Γάνου καί Χώρας κ.ἄ.), πρωτοψάλτες τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ (Γεώργιος Ραιδεστηνός, Ἀντώνιος Ραιδεστηνός κ.ἄ.) ἐνῶ, κάνοντας ἕνα γενικότερο σχόλιο θά μποροῦσε κανείς νά πεῖ πώς ὅλη ἡ μουσική κίνηση τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης εἶχε μιά στενή ἀλληλεξάρτηση μέ τήν Κωνσταντινούπολη, ἡ ὁποία βέβαια ἦταν τό πολιτικό καί πνευματικό της κέντρο. Ἡ ἐξεύρεση τοῦ ὑλικοῦ ἀποδείχθηκε ἀρκετά δύσκολη, ὄχι λόγω τῆς ἔλλειψης πηγῶν, βιβλιογραφίας ἤ μουσικῶν κωδίκων, ὥστε νά ὑπάρχουν ἀρκετές πληροφορίες πού θά συγκροτήσουν τό σῶμα τῆς ἐργασίας, ἀλλά ἐξαιτίας τῆς ὑπερπληθώρας ὑλικοῦ, τό ὁποῖο δέν ἦταν δυνατό νά παρουσιαστεῖ στά πλαίσια μιᾶς μεταπτυχιακῆς ἐργασίας. Οἱ μελουργοί τῆς περιοχῆς εἶναι πολλοί, τό ἔργο τούς ὀγκωδέστατο καί ἐνδιαφέρον ἀπό κάθε ἄποψη γιά ὁποιονδήποτε ἐρευνητή, ἡ ἐξεταζόμενη περίοδος μεγάλη. Ἐμεῖς περιοριστήκαμε στό νά συλλέξουμε τίς πληροφορίες πού βρέθηκαν στή διάθεσή μας, νά ἐρευνήσουμε τό βίο καί τό ἔργο τῶν μελουργῶν, νά ὁμαδοποιήσουμε τό ὑλικό καί νά τό παρουσιάσουμε συγκεντρωμένο ἐδῶ. Ἡ καθ αὐτό μουσική ἐξέταση τοῦ ζητήματος θά μποροῦσε νά γίνει ἀντικείμενο πολλῶν μελετῶν, ἐργασιῶν ἤ διατριβῶν. Παρακάτω ἐξηγοῦνται ὁρισμένοι βασικοί ὄροι πού χρησιμοποιοῦνται στήν ἐργασιά, πράγμα ἀναγκαῖο γιά τήν κατανόησή της Μελοποιία, Μελουργία, Μελουργός Μελοποιία εἶναι δύναμις κατασκευαστική μέλους. Ἔτσι ὁρίζει ὁ Χρύσανθος στό Μέγα Θεωρητικόν του τόν ὅρο. Μάλιστα διαχωρίζει τούς ὅρους μελοποιία-μελωδία λέγοντας πώς ἡ μελωδία εἶναι ἀπαγγελία μέλους ἡ δέ με- 25

26 λοποιία εἶναι ἕξις ποιητική 14. Μελοποιία ἤ μελουργία εἶναι ἡ τέχνη τοῦ συνθέτειν βάσει ὁρισμένων κανόνων. Μελουργοί ὀνομάζονται οἱ κατέχοντες τήν ἐπιστήμη τῆς μελοποιίας, ἡ γνώση τῆς ὁποίας ἀπαιτεῖ πολύχρονη καί πολύμοχθη σπουδή. Χαρακτηριστικά εἶναι τά λόγια τοῦ Μανουήλ Χρυσάφη περί μελοποιίας στήν πραγματεία τοῦ Περί τῶν ἐνθεωρουμένων τήν ψαλτική Τέχνη καί ὧν φρονούσι κακῶς τινές περί αὐτῶν: «Μή τοίνυν νόμιζε ἁπλήν εἶναι τήν τῆς ψαλτικῆς μεταχείρισιν, ἀλλά ποικίλην τέ καί πολυσχιδῆ καί πολύ τί διαφέρει ἀλλήλων γίνωσκε τά Στιχηρά καί τά Κρατήματα καί τά Μεγαλυνάρια καί οἱ Οἶκοι κατά τάς μεταχειρίσεις αὐτῶν καί τά λοιπά, περί ἅ ἡ τέχνη καταγίνεται. Ἄλλη γάρ ὁδός καί μεταχείρισις Στιχηροῦ καί ἄλλη Κατανυκτικοῦ καί ἑτέρα Κρατήματος, ἄλλη Μεγαλυναρίου καί τῶν Οἴκων ἑτέρα ἄλλη Χερουβικοῦ καί Ἀλληλουαρίου ἑτέρα» 15. Στήν ἐκκλησιαστική μουσική δηλαδή ὁ τρόπος μελοποιίας διαμορφώνεται ἀναλόγως τῶν γενῶν καί τῶν εἰδῶν μελοποιίας καί ἀκολουθεῖ συγκεκριμένους κανόνες σύμφωνα μέ τούς ὁποίους γίνεται ἡ μεταχείριση τοῦ μέλους Τά γένη καί εἴδη τῆς μελοποιίας Τά ὀνόματα τῶν γενῶν τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας προέρχονται κυρίως ἀπό τό περιεχόμενο τοῦ ποιητικοῦ τους κειμένου. Ὁ Χρύσανθος στό Μέγα Θεωρητικόν κάνει ἕνα βασικό διαχωρισμό τῶν γενῶν τῆς μελοποιίας: «Ταῦτα τά εἴδη τῆς ψαλμωδίας ἀνάγονται εἰς τέσσαρα γένη μελῶν Στιχηραρικόν Παλαιόν, Στιχηραρικόν Νέον, Παπαδικόν, Εἱρμολογικόν» Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Μέγα Θεωρητικόν, ἔκδ. ὑπό Π. Πελοπίδου, Τεργέστη 1832, σ Σπ. Ἀντωνίου, Μορφολογία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2008, σ Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Μέγα Θεωρητικόν, ἔκδ. ὑπό Π. Πελοπίδου, Τεργέστη 1832, σ

27 Στή συνέχεια ἀναφέρει τά βιβλία στά ὁποῖα ἐμπεριέχονται ὅλα τά εἴδη τῆς ψαλμωδίας καί τά διαχωρίζει σέ αὐτά τά τέσσερα γένη τῆς μελοποίας: Καί τό μέν παλαιόν στιχηραρικόν μέλος εἶναι τοιοῦτον, ὅν εὑρίσκεται εἰς τό παλαιόν Ἀναστασιματάριον, εἰς τά παλαιά Στιχηράρια καί εἰς τό Δοξαστικάριον Ἰακώβου. Μελίζονται λοιπόν μέ στιχηραρικόν μέλος δοξαστικά, στιχηρά ἀναστάσιμα, αἶνοι, προσόμοια, ἰδιόμελα, ἑωθινά. Τό δέ νέον στιχηραρικόν μέλος εἶναι τοιοῦτον, ὅν εὑρίσκεται εἰς τό Ἀναστασιματάριον Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου. Μελίζονται λοιπόν μέ τοιοῦτον μέλος δοξαστικά, στιχηρά, ἀναστάσιμα, ἐξαποστειλάρια, αἶνοι, προσόμοια, ἰδιόμελα, ἑωθινά, καθίσματα, ἀντίφωνα, εἰσοδικά. Τό δέ παπαδικόν μέλος εἶναι τοιοῦτον, οἶον εὑρίσκεται εἰς τά κοινωνικά καί χερουβικά. Μελίζονται λοιπόν μέ τοιοῦτον μέλος ἀνοιξαντάρια, κεκραγάρια, δοχαί 17, πολυέλεοι, πασαπνοάρια, οἶκοι 18, μεγαλυνάρια 19, ἀσματικά, μαθήματα, εἰσοδικά, τρισάγια, ἀλληλουιάρια, χερουβικά, κρατήματα. Αἵ δέ δοξολογίαι, οἱ στίχοι τῶν πολυελέων, τό Μακάριος ἀνήρ καί τά τοιαῦτα μετέχουσι τοῦ νέου στιχηραρικοῦ καί τοῦ παπαδικοῦ μέλους. Τό δέ εἱρμολογικόν μέλος εἶναι τοιοῦτον, οἶον εὑρίσκεται εἰς τό Εἱρμολόγιον τοῦ Βυζαντίου Πέτρου. Μελίζονται λοιπόν μέ τοιοῦτον μέλος τροπάρια, ἀπολυτίκια, ἀναστάσιμα καί μάλιστα τά τῶν ἀπό στίχου, καθίσματα, ὑπακοαί 20, ἀντίφωνα 21, κανόνες, ᾠδαί, εἱρμοί, κοντάκια, μεγαλυνάρια, 17 Γρ. Στάθη, Οἱ Ἀναγραμματισμοί καί τά Μαθήματα τῆς Βυζαντινῆς Μελοποιίας, Ι.Β.Μ., Ἀθήνα 2003 (ε ἔκδοση), σ. 39, ὑποσ. 2: «Δοχαί καλοῦνται τά προκείμενα τοῦ ἑσπερινοῦ καί τοῦ ὄρθρου. Ἔχομεν δέ μικρᾶς, μεγάλας καί ἐντέχνους δοχᾶς Τά προκείμενα περιέχονται εἰς τό κλασικόν ρεπερτόριον τοῦ Ψαλτικοῦ». 18 ὅ. π., σσ ὅ. π., σ. 147: «Γενικῶς πάντα τά τροπάρια, διά τῶν ὁποίων ὑμνεῖται, μεγαλύνεται, εγκωμιάζεται, δοξάζεται ἡ πανάμωμος Θεοτόκος, ὀνομάζονται θεοτοκία. Κατ έξοχήν θεοτοκία εἶναι πάντες οἱ εἱρμοί καί τά τροπάρια τῆς θ ᾠδῆς τῶν κανόνων Μεγαλυνάρια εἶναι οἱ θεοτόκιοι εἱρμοί καί τά τροπάρια τῆς θ ᾠδῆς τῶν κανόνων, ὅταν πρό αὐτῶν προτάσσεται ὁ στίχος Μεγάλυνον ψυχή μου τήν Τιμιωτέραν Μεγαλυνάρια εἶναι καί τά πολλά μαθήματα Ἀξιον ἐστίν ὡς ἀληθῶς, με ἀναγραμματισμούς συνήθως...». 20 βλ.. Σπ. Ἀντωνίου, Μορφολογία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2008, σσ

28 ἐξαποστειλάρια, αἶνοι, μακαρισμοί, στίχοι τῶν Θοῦ Κύριε καί λοιποί, δοξολογίαι, τυπικά, εἰσοδικά, καί ἔτι αἱ καταβασίαι 22 αἱ ἀργότερον ψαλλόμεναι. Τό δέ καλοφωνικόν εἱρμολόγιον μετέχει καί τοῦ εἱρμολογικοῦ καί τοῦ παπαδικοῦ μέλους 23. Κατά τό διαχωρισμό τοῦ Χρυσάνθου παρατηροῦμε ὅτι πολλά μέλη ἐντάσσονται σέ δύο κατηγορίες γενῶν τῆς μελοποιίας. Σέ αὐτό τό σημεῖο θά πρέπει νά ἀναφέρουμε πώς καί τά τρία γένη τῆς μελοποιίας ὡς πρός τήν ἀνάπτυξη καί τή μεταχείριση τοῦ μέλους ἀκολουθοῦν τρεῖς δρόμους: σύντομο, ἀργοσύντομο καί ἀργό, καλοφωνικό ἤ μελισματικό 24. Ὁ Γρηγόριος Στάθης ὁρίζει μέ ἀκρίβεια τῆς Βυζαντινῆς Μελοποιίας ὡς ἐξής 25 : Α. γένος Στιχηραρικόν παλαιόν, μέ τάς ἀπαραιτήτους ἑξῆς διακρίσεις α. Στιχηραρικόν παλαιόν. Τά παλαιά Στιχηράρια (ΙΒ -ΙΣΤ' αἰ.), τά Στιχηράρια «μετά τινός καλλωπισμοῦ» ὑπό Γεωργίου τοῦ ἐξ Ἀθηνῶν, Παναγιώτου Χρυσάφη τοῦ νέου, Γερμανοῦ Νέων Πατρών, Κοσμᾶ Μακεδῶνος, στιχηρά τινά Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου, τό Δοξαστάριον Ἰακώβου Πρωτοψάλτου, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (Δοξαστάριον τῶν ἀποστίχων). β. Στιχηραρικόν νέον ἀργόν. Βάσις λαμβάνεται τό Ἀναστασιματάριον καί Δοξαστάριον Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου. γ. Στιχηραρικόν νέον σύντομον. Βάσις θεωρεῖται τό σύντομον Ἀναστασιματάριον τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου. Τό μέλος τοῦ συντόμου 21 ὅ. π., σσ ὅ. π., σσ Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Μέγα Θεωρητικόν, ἔκδ. ὑπό Π. Πελοπίδου, Τεργέστη 1832, σ Σπ. Ἀντωνίου, Μορφολογία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2008, σ Γρ. Στάθη, Οἱ Ἀναγραμματισμοί καί τά Μαθήματα τῆς Βυζαντινῆς Μελοποιίας, Ι.Β.Μ., Ἀθήνα 2003 (ε ἔκδοση), σσ

29 εἱρμολογικοῦ εἴδους τοῦ Πέτρου Βυζαντίου καί τῶν μετ αὐτόν εἶναι ἐν πολλοῖς ὅμοιον πρός τό μέλος τοῦτο. Β. γένος Εἱρμολογικόν, μέ τάς ἀπαραιτήτους ἑξῆς διακρίσεις α. Εἱρμολογικόν ἀργόν Βάσις λαμβάνεται τό ἀργόν Εἱρμολόγιον τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου καί ἀναδρομικῶς τοῦ Μπαλασίου ἱερέως, Κοσμᾶ Μακεδῶνος, Γερμανοῦ Νέων Πατρών. β. Εἱρμολογικόν σύντομον. Βάσις θεωρεῖται τό σύντομον Εἱρμολόγιον τοῦ Πέτρου Βυζαντίου καί ἀργότερον τοῦ Ἰωάννου λαμπαδαρίουπρωτοψάλτου. γ. Καλοφωνικόν εἱρμολογικόν. Τό νέον αὐτό εἶδος, οἶον εὑρίσκεται εἰς τήν συλλογήν καλοφωνικῶν εἱρμῶν τοῦ Γρηγορίου Πρωτοψάλτου. Γ. γένος Παπαδικόν, μέ τάς ἀπαραιτήτους ἑξῆς διακρίσεις α. Τό καθ αὐτό παπαδικόν μέλος τῶν ἀσματικῶν, ἀλληλουιαρίων, χερουβικῶν καί κοινωνικῶν πρός δέ τῶν ἀνοιξανταρίων, κεκραγαρίων, τοῦ Μακάριος ἀνήρ, τῶν δοχῶν, τῶν πολυελέων καί ἀντιφώνων, τοῦ Ἀμώμου. β. Τό μέλος τοῦ Κοντακαρίου 26 ἤ Οἰκηματαρίου. γ. Τό μέλος τοῦ Μαθηματαρίου 27 μέ τά μαθήματα, ἤτοι ἀναγραμματισμούς καί ἀναποδισμούς στίχηρων, θεοτοκίων, κατανυκτικῶν. Οἱ καλοφωνικοί στίχοι τοῦ Μακάριος ἀνήρ, τῶν πολυελέων καί τοῦ Ἀμώμου, οἱ ἀσματικοί εἱρμοί κ. ἄ. ἀνήκουν εἰς αὐτό τό εἶδος. δ. Τό μέλος τοῦ Κρατηματαρίου Δομή καί διάρθρωση ἐργασίας Ἡ ἐργασία ἀποτελεῖται ἀπό τήν εἰσαγωγή, ἡ ὁποία ξεκινᾶ με μιά γενική ἀναφορά στήν προέλευση τῆς μουσικῆς κατά τούς ἀρχαίους Ἕλληνες καί στήν ἐξέχουσα θέση πού κατέχουν στίς ἀπαρχές τῆς οἱ Θράκες Ὀρφέας 26 Σπ. Ἀντωνίου, Μορφολογία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2008, σσ ὅ. π., ὅ. π., σ

30 καί Μουσαῖος. Στή συνέχεια ἐξηγοῦνται βασικοί ὅροι πάνω στούς ὁποίους δομεῖται ἡ σύνολη ἐργασία. Γίνεται σαφής διαχωρισμός τῶν γενῶν τῆς μελοποιίας, ὅπως καί στήν παρουσίαση τοῦ ἔργου κάθε μελουργοῦ γίνεται ἡ ἴδια ὁμαδοποίηση σέ κατηγορίες μελῶν. Κατόπιν διαχωρίζονται δύο βασικά Μέρη. Στό πρῶτο κεφάλαιο τοῦ Πρώτου Μέρους ὁ ἀναγνώστης εἰσάγεται στό στό χῶρο καί τό χρόνο τοῦ ἀντικειμένου. Γίνεται σύντομη ἐπισκόπηση τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀπό τήν ἀρχέγονη ἐκκλησία ἕως τήν πτώση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας κι ἔπειτα ἐξετάζεται λεπτομερέστερα ἡ ἐποχή τῆς Τουρκοκρατίας, στήν ὅποια ἐντάσσεται καί ἡ παροῦσα ἔρευνα. Στό δεύτερο κεφάλαιο τοῦ Πρώτου Μέρους παρουσιάζεται ἡ Θράκη μέσα στήν ἰστορία καί ἀποσαφηνίζεται ὁ καθ αὐτό χῶρος μέσα στά πλαίσια τοῦ ὁποίου γίνεται ἡ διαπραγμάτευση τοῦ θέματος. Στό πρῶτο κεφάλαιο τοῦ Δευτέρου Μέρους μελετάται ὁ βίος καί τό ἔργο τῶν μεταβυζαντινῶν μελουργῶν τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης. Παρουσιάζονται ἐνδιαφέροντα στοιχεῖα γιά τή ζωή τοῦ κάθε μελουργοῦ, ἀπαραίτητα γιά τήν καλύτερη κατανόηση τοῦ ἔργου, τῶν πάσης φύσεων ἐπιδράσεων τοῦ περιβάλλοντος μέσα στό ὁποῖο ἔζησε καί δημιούργησε καί τῆς μουσικῆς παραγωγῆς του. Παρατίθενται κατά ὁμάδες ὅλες οἱ κατηγορίες τῶν μουσικῶν ἔργων κάθε συνθέτη πού ἐντοπίσαμε σέ καταλόγους καί χειρόγραφα πού βρέθηκαν στά χέρια μας. Στό δεύτερο κεφάλαιο τοῦ Δευτέρου Μέρους γίνεται μορφολογική ἐξέταση ἐπιλεγμένων συνθέσεων σημαντικῶν μελουργῶν καί συγκριτική ἀντιπαραβολή μέ φόρμες προηγούμενων καί ἑπόμενων ἐποχῶν. Τό κεφάλαιο κλείνει μέ σχόλια καί γενικές παρατηρήσεις ἐπί τῶν παρατεθέντων μελῶν. 30

31 Ἡ ἐργασία κλείνει μέ ἀναλυτικό κατάλογο τοῦ ἔργου τῶν μελουργῶν ἀνά χειρόγραφο καί εὑρετήριο κύριων ὅρων καί ὀνομάτων, καθώς καί εἰκόνων ὁρισμένων χειρογράφων καί ἐντύπων ἐκδόσεων μουσικῶν ἔργων. 31

32 Μ Ε Ρ Ο Σ Π Ρ Ω Τ Ο - Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α Π Ρ Ω Τ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ 1.1. Ἡ μουσική στήν ἀρχέγονη ἐκκλησία (1 ος -3 ος αἰ.) Κατά τήν Ἀποστολική ἐποχή εἶναι ἱκανός ὁ ἀριθμός τῶν μαρτυριῶν πού παρουσιάζονται μέσα στήν ἴδια τήν Ἁγία Γραφή περί τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ἐπιτελοῦσαν τή λατρεία οἱ πρῶτοι Χριστιανοί. Ὁ ἴδιος ὁ Κύριος φανερώνει τόν τρόπο κατά τό Μυστικό δεῖπνο ὅταν, ἀφοῦ παραδίδει τό Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ἀναφέρει ὁ Εὐαγγελιστής Ματθαῖος πώς "Καί ὑμνήσαντες ἐξῆλθον εἰς τό ὅρος τῶν ἐλαιῶν" 29. Ὁ Λουκᾶς ἐπίσης μαρτυρεῖ πώς οἱ Ἀπόστολοι «ἤσαν διά παντός ἐν τῷ ἱερῷ αἰνοῦντες καί εὐλογοῦντες τόν Θεόν.» 30, ἐνῶ στίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων γίνεται λόγος περί τοῦ ὅτι «Κατά δέ τό μεσονύκτιον Παῦλος καί Σίλας προσευχόμενοι ὕμνουν τόν Θεόν» 31. Συνεπῶς γίνεται σαφές ὅτι ἡ χρήση τῆς μουσικῆς στή λατρεία καί τήν προσευχή τῶν Χριστιανῶν ἔχει τίς ρίζες της στήν Κεφαλή τοῦ σώματος τῆς ἐκκλησίας. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἐπίσης στίς ἐπιστολές τοῦ προτρέπει τούς Κολασσαεῖς «ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ ἐνοικείτω ἐν ὑμίν πλουσίως, ἐν πάση σοφία διδάσκοντες καί 29 Ματθ. 26,30 - Ἔμμ. Βαμβουδάκη, Συμβολή εἰς τήν σπουδήν τῆς παρασημαντικῆς τῶν βυζαντινῶν μουσικῶν, τόμος Α, Σάμος, 1938,σ. α : Ὡς ἀρχήν τοῦ βύζ. ἐκκλ. Καί στενώτερον χριστιανικοῦ μέλους δέχονται πολλοί τό ἀναφερόμενον εἰς τόν Μυστικόν Δεῖπνον «Καί ὑμνήσαντες». 30 Λουκ. 24,53 31 Πρξ. 16,25 32

33 νουθετοῦντες ἑαυτούς ψαλμοῖς καί ὕμνοις καί ὠδαῖς πνευματικαῖς, ἐν χάριτι ἄδοντες ἐν τῇ καρδία ὑμῶν τῷ Κυρίῳ.» 32. Ἡ ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας στήν πρώτη ἐποχή τῆς συγκρότησής της εἶναι πτωχή. Τό γεγονός αὐτό ὀφείλεται στό ὅτι ὁ χριστιανισμός βρίσκεται σέ διωγμό ἀπό τήν κρατοῦσα Ρωμαϊκή διοίκηση. Οἱ ὕμνοι τῆς ἐκκλησίας τήν ἐποχή αὐτή εἶναι δανεισμένοι κυρίως ἀπό τό Ψαλτήριο τοῦ Δαβίδ, καί τίς ἑννιά ᾠδές τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἀρχαιότατος ὕμνος εἶναι ἡ λεγόμενη ἑωθινή Δοξολογία «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καί ἐπί γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία», πού ἔψαλλαν οἱ ἄγγελοι κατά τή γέννηση τοῦ Κυρίου. Ἀρχαῖος ὕμνος τῆς ἐκκλησίας εἶναι καί ὁ μαρτυρούμενος στό Ζ' βιβλίο τῶν Ἀποστολικῶν Διαταγῶν «Νῦν ἀπολύεις τόν δοῦλον Σου Δέσποτα..»" 33. Ὁ ἐπινίκιος ὕμνος «Ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ...» ἀνήκει ἐπίσης στούς ἀρχαίους ὕμνους τῆς ἐκκλησίας. Ἄλλοι ὕμνοι τῆς πρώτης ἐκκλησίας ἦταν οἱ «Κύριε ἐλέησον», «Δόξα σοί Κύριε, Δόξα σοί» πού ψαλλόταν πρίν καί μετά ἀπό τήν ἀνάγνωση τοῦ Εὐαγγελίου, ὁ εἰσοδικός ὕμνος «Δεῦτε προσκυνήσωμεν...», ὁ ἐπιλύχνιος «Φῶς ἱλαρόν...». Μετά τόν τρίτο αἰώνα ἀρχίζουν νά ἐμφανίζονται ὁρισμένες συνθέσεις τῶν ἴδιων των Πατέρων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ἀποτελεῖ ὁ ὕμνος «Σέ ὑμνοῦμεν, Σέ εὐλογοῦμεν, Σοί εὐχαριστοῦμεν Κύριε...», ποίημα τοῦ ἁγίου Ἀμβροσίου ἐπισκόπου Μεδιολάνων μετά τό θρίαμβό του ἐναντίον τῶν Ἀρειανῶν πού ἔψαλαν γιά πρώτη φορά κατά τή βάπτιση τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου ἄπο τόν ἱεράρχη, ἤ ὁ Χερουβικός ὕμνος «Σιγησάτω πάσα σάρξ βροτεία» πού μαρτυρεῖται στή λειτουργία Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου ἕως τήν ἐποχή τοῦ 32 Κόλ. 3,16 - Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα, 1986, σ. 41: «Ψαλμός, σύμφωνα μέ τό Wellesz εἶναι ἡ ἀνάλογα μέ τήν περίσταση ἁπλή (recitation) ἡ περίτεχνη (cantilation) μουσική ἀπαγγελία τῶν Ψαλμῶν τοῦ Δαβίδ. Ὕμνος εἶναι ἕνα κείμενο ποιητικό μέ χαρακτήρα ἀρχικά δοξολογικό Οἱ Πνευματικές ᾠδές ἦταν ἄσματα τοῦ μελισματικοῦ τύπου, ὅπως τά «ἀλληλούια» καί οἱ ἄλλοι ὕμνοι μ ἕνα ἐνθουσιαστικό καί δοξολογικό χαρακτήρα, πού πέρασαν ἀπό τή Συναγωγή στή Χριστιανική Ἐκκλησία». 33 Λουκ. 2,

34 Ἰουστινιανοῦ, ὁπότε ἀντικαταστάθηκε ἀπό τόν «Οἱ τά Χερουβίμ μυστικῶς εἰκονίζοντες...» καί ὁρίστηκε νά ψάλλεται μόνο κατά τή Θεία Λειτουργία τοῦ Μ. Σαββάτου. Ἡ Κυριακή Προσευχή «Πάτερ ἡμῶν...» ἐπίσης ψαλλόταν στήν πρώτη ἐκκλησία, ὅπως ὁρίζεται ἀπό τούς Ἀποστολικούς Κανόνες. Ὁ τρόπος ἐκτέλεσης τῶν ψαλλομένων ἦταν εἴτε καθ ὑπακοήν ὅπου ὁ ψάλτης ἐκτελοῦσε τό μέλος καί ὁ λαός ἀπαντοῦσε στά ἁπλά ἐφύμνια μέ ἕνα «ἀλληλούια», «Κύριε ἐλέησον» κλπ, εἴτε ἀντιφωνικός 34, ὅπου το ἐκκλησίασμα χωριζόταν σέ δύο χορούς 35 οἱ ὁποῖοι ἔψαλλαν ἐναλλάξ ὑπό τήν καθοδήγηση τῶν Δομεστίκων Πρώιμη Βυζαντινή ἐποχή (4 ος -7 ος αἰ.) 37 Κατά τούς πρώτους αἰῶνες τοῦ Χριστιανισμοῦ ἡ μουσική τῆς ἐκκλησίας ἦταν ἁπλή, στηριζόμενη σέ πρωτόλειες μελωδίες, ὅπως προαναφέρθηκε. Οἱ ἀκολουθίες δέν εἶχαν ἀκόμη σταθερό χαρακτήρα καί δομή, ἐνῶ οἱ ὕμνοι ἦταν βασισμένοι σέ ἁπλές καί σύντομες μουσικές φράσεις. Μετά 34 Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα, 1986, σσ : «Ὅτι οἱ πρῶτοι κιόλας χριστιανοί χρησιμοποιοῦσαν τό ἀντιφωνικό μέλος τό μαθαίνουμε ἀπό τή γνωστή ἐπιστολή τοῦ Πλινίου τοῦ νεότερου πρός τόν αὐτοκράτορα Τραϊανό ( μ.χ.). Στήν ἐπιστολή αὐτή, πού χρονολογεῖται στό 112 μ. Χ., ἀναφέρει ὁ Πλίνιος ὡς ἀνθύπατος Βιθυνίας ὅτι οἱ χριστιανοί τῆς ἐπαρχίας τοῦ συγκεντρώνονταν μέ τό χάραμα τῆς νέας ἡμέρας κι ἔψαλλαν ἀντιφωνικᾶ ὕμνους στό Χριστό Σύμφωνα μέ μία ἄλλη μεταγενέστερη μαρτυρία, τοῦ ἱστορικοῦ Σωκράτη (380-μετά τό 439), ἡ εἰσαγωγή τοῦ ἀντιφώνου στή στή χριστιανική Ἐκκλησία ὑπῆρξε καινοτομία τοῦ ἁγίου Ἰγνατίου τοῦ Θεοφόρου». 35 Εὐ. Σπυράκου, Φάκελος μαθήματος «Ἱστορία Χριστιανικῆς Λατρείας ΙΙ»,Τμῆμα Μουσικῆς Ἐπιστήμης & Τέχνης Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 2009, σ. 4: «Ἡ ἐπικράτηση τοῦ ὄρου χορός γιά τούς ψάλλοντες προέρχεται ἀπό τήν ἀρχαία τραγωδία, στήν ὁποία τά ὑποκριτικά πρόσωπα ἀθροιζόμενα ἀναφέρονται ἤδη ὡς χορός Δομημένα πάνω στήν ἀρχή αὐτή εἶναι τά δύο μέρη δηλ. ἡμιχόρια τοῦ Κοσμικοῦ Τυπικοῦ πού δημιουργήθηκαν ὅταν ἄρχισαν νά ἐφαρμόζονται οἱ ἀντιφωνικές ψαλτικές πρακτικές». 36 Ὡς Δομέστικοι ὁρίζονται «οἱ δύο ἐβδομαδάριοι συντονιστές τῶν ἑκατέρωθεν τοῦ ἄμβωνα ἡμιχορίων Ἀναγνωστῶν», πρβλ. ὅ. π., σσ Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἐκδ. Κουλτούρα, Ἀθήνα 2002 (ἀνατ. ἀπό ἔκδ. Κουσουλίνου-Ἀθανασιαδου, Ἀθήνα, 1890) 34

35 ὅμως ἀπό τήν ἀναγνώριση τοῦ Χριστιανισμοῦ ὡς ἐπίσημης θρησκείας τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας ἀπό τό Μεγάλο Κωνσταντῖνο καί τό τέλος τῶν διωγμῶν τῶν πρώτων αἰώνων ἡ μουσική ἔλαβε πιό οὐσιώδη χαρακτήρα στήν τέλεση τῆς λατρείας. Σημαντικό ρόλο γιά τήν ἀνάπτυξη τῆς λατρευτικῆς μουσικῆς διαδραμάτισαν οἱ αἱρέσεις πού ἤδη ἀπό τά πρῶτα χρόνια τοῦ Χριστιανισμοῦ εἶχαν κάνει τήν ἐμφάνισή τους, μά τώρα ἐξαπλώθηκαν τόσο, ὥστε ἀπειλοῦσαν τή συνοχή τῆς ἐκκλησίας 38. Οἱ Πατέρες εἰσήγαγαν πιό ἐκτενῆ καί ἔντεχνα μέλη στίς ἀκολουθίες, πιό περίτεχνες μελωδίες, θέλοντας νά θέλξουν τό λαό καί νά τόν διαφυλάξουν ἀπό τίς κακοδοξίες τῶν αἱρετικῶν, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἤδη εἰσαγάγει θυμελικές μελωδίες καί ἐντυπωσιακά μέλη στή λατρεία τους. Στήν ἀνάπτυξη αὐτή πρωτοποροῦν οἱ ἐκκλησίες τῆς Ἀλεξάνδρειας καί τῆς Καππαδοκίας, στίς ὁποῖες παρατηρεῖται μεγάλη ἄνθηση καί μουσική παραγωγή, ἐνῶ ὁ πρότερος ἁπλός χαρακτήρας διασώζεται μέσω τῶν ἀναχωρητῶν μοναχῶν. Ἀξιόλογοι ὑμνογράφοι τῆς ἐποχῆς εἶναι οἱ : Ἐφραίμ ὁ Σύρος, Ἀθανάσιος ὁ Μέγας, Ἀμβρόσιος Μεδιολάνων, Μέγας Βασίλειος, Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος. Κατά τόν Συμεών Θεσσαλονίκης, ὁ Κύριλλος Ἀλεξανδρείας συνέθεσε τόν ὕμνο «Ὁ Μονογενής Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ...» ὅταν ἡ Ε' Οἰκουμενική Σύνοδος καταδίκασε τίς αἱρέσεις τῶν Νεστοριανῶν καί τῶν Εὐτυχιανῶν, ἐνῶ σύμφωνα μέ τόν Κεδρηνό καί τό Θεοφάνη ὁ ὕμνος αὐτός ἀποδίδεται στόν αὐτοκράτορα Ἰουστινιανό. Ἐπίσης ἐπί ἐποχῆς Πρόκλου Κωνσταντινουπόλεως (μαθητοῦ τοῦ ἱεροῦ 38 Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα, 1986, σ. 65: «Μεγάλη ὤθηση στήν ἀνάπτυξη τῆς ὑμνογραφίας ἔδωσε ἡ αἱρετική προπαγάνδα, πού μεταχειρίσθηκε ἀπό πολύ ἐνωρίς τήν ὑμνογραφία μέ πολλή ἐπιτυχία, ὥστε νά τήν παρακινήση νά πολεμήση τούς ἀντιπάλους της μέ τά ἴδια τούς τά ὅπλα, γιά νά προστατεύση τό ποίμνιό της ἀπό τίς δογματικές πλάνες». 35

36 Χρυσοστόμου) καθιερώθηκε ἡ ψαλμώδηση τοῦ Τρισαγίου Ὕμνου, ἐνῶ ἐπί Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου εἰσήχθη στή λατρεία ὁ Χερουβικός ὕμνος «Οἱ τά Χερουβίμ...» ἀντί τοῦ «Σιγησάτω...». Σημαντικός ὑμνογράφος τῆς ἐποχῆς αὐτῆς εἶναι ὁ Ἀμβρόσιος Μεδιολάνων πού ἔθεσε τίς βάσεις τῆς Δυτικῆς μουσικῆς (Ἀμβροσιανό Μέλος) ἐνῶ ἐφηῦρε καί τή μονοσύλλαβη Παρασημαντική τῆς μουσικῆς γιά τή διαπασῶν κατά τό Νέ-οὔ-τῶς-οὔν-ανά-βαί-νέ-οὔ-τῶς-καί-κά-τά-βαί-νέ. Ὡς ἀρχή ὅμως τῆς μεγάλης ἐξέλιξης τῆς ὑμνογραφίας πρέπει νά ὁριοθετηθεῖ ὁ πέμπτος αἰώνας, ἐνῶ ἡ μεγάλη ἀνάπτυξή της τελέστηκε στούς ἑπόμενους δύο, ὁπότε καί ἐμφανίζονται οἱ κυριώτεροι ὑμνογράφοι 39.Σημαντική μορφή γιά τήν ἐξέλιξη τῆς ὑμνογραφίας τῆς ἐποχῆς ἀποτέλεσε Ρωμανός ὁ μελωδός 40 χαρακτηρίζεται ὡς ὁ Πίνδαρος τῆς ρυθμικῆς ποιήσεως (E. Bouvy) 41, ἐνῶ ὁ Pitra τόν ὀνομάζει «Πρίγκηπα τῶν Μελωδῶν» (melodorum princeps) 42 θεωρεῖται ὁ μεγαλύτερος ποιητής τῆς ἐκκλησίας μας. Ὡστόσο δέ σώθηκε καμία βιογραφία του. Τά στοιχεῖα πού ὑπάρχουν προέρχονται ἀπό μεταγενέστερες πηγές καί ὄχι ἀπόλυτα ἀξιόπιστες. Σύμφωνα μέ αὐτές ὁ Ρωμανός γεννήθηκε στήν Ἔμεσα τῆς Συρίας ἀπό χριστιανούς γονεῖς στά τέλη τοῦ 5ου αἰώνα. Κατά τήν περίοδο τῆς βασιλείας Ἀναστασίου Α' ( ) βρίσκεται ἤδη στήν Κωνσταντινούπολη καί ἔχει χειροτονηθεῖ στόν πρῶτο βαθμό τῆς ἱερωσύνης. Ἐγκαταστάθηκε στή μονή τῆς Παναγίας «ἐν τοῖς Κύρου», ὅπου καί μέ θαυματουργικό τρόπο, κατά τό Συναξαριστή, ἔλαβε ἀπό τήν Παναγία κατά τόν ἑσπερινό τῶν Χριστουγέννων τό χάρισμα τῆς σύνθεσης τῶν Κοντακίων. Ὁ χρόνος ἀκμῆς τοῦ Ρωμανοῦ τοποθετεῖται μεταξύ μ.χ., 39 Κ. Κρουμπάχερ, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμος Β (μετάφρασις Γ. Σωτηριάδου), ἐκδ. ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων «Πάπυρος», σ Θεοχ. Δετοράκη, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, Ἡράκλειο 1997,σσ Πάν. Τρεμπέλα, Ἐκλογή Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, ἔκδ. ἀδεφότητος θεολόγων «ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι, 1997, σ Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα, 1986, σ

37 κατά τήν περίοδο τῆς βασιλείας τοῦ Ἰουστινιανοῦ. Ἀποδίδονται σέ αὐτόν περί τά 87 κοντάκια σέ ἑορτές Δεσποτικές, Θεομητορικές ἤ ἁγίων της Ἐκκλησίας μας μέ Θεματολογία ἐμπνευσμένη ἀπό τήν Παλαιά καί Καινή Διαθήκη, ἀλλά καί τή ζωή τῶν ἁγίων του χριστιανισμοῦ 43. Στόν ἕκτο αἰώνα ζεῖ ὁ Σεβῆρος Ἀντιοχείας 44 ὁ ὁποῖος εἰσάγει κατά μία ἔννοια τήν ὀκταηχία στήν ὑμνολογία τῆς ἐκκλησίας. Οἱ ὕμνοι τοῦ ἀποτέλεσαν τή λειτουργική συλλογή τοῦ πατριαρχείου Ἀντιοχείας, καθώς εἶχαν μεγάλη ἀπήχηση στήν τοπική ἐκκλησία. Πρόκειται οὐσιαστικά γιά μιά συλλογή ὕμνων τοῦ ἐτήσιου λειτουργικοῦ κύκλου στό πρῶτο μέρος τῆς ὁποίας προηγοῦνται οἱ Δεσποτικές ἑορτές ξεκινώντας ἀπό τά Χριστούγεννα καί καταλήγοντας στήν Πεντηκοστή, ἐνῶ τό δεύτερο μέρος καλύπτουν οἱ ἑορτές τῶν Ἁγίων μέ τή θέση πού κατέχουν στό λειτουργικό ἔτος. Προφανῶς ἡ διάταξη αὐτή τῶν ὕμνων εἶναι διαφορετική ἀπό τήν Ὀκτώηχο τοῦ Δαμασκηνοῦ, γι' αὐτό καί θεωρεῖται ἁπλῶς ὡς προπομπός της. Περίπου ἕναν αἰώνα ἀργότερα ἐμφανίζεται Ἀνδρέας ὁ Κρήτης 45 ὁ ὁποῖος εἶναι μιά ἀκόμη μορφή-ὁρόσημο τῆς ἐποχῆς. Γεννήθηκε στή Δαμασκό περί τό ἤ κατ ἄλλους τό 650μ.Χ 47. Οἱ γονεῖς τοῦ ἦταν Ἕλληνες τῆς Συρίας. Σέ νεαρή ἡλικία ἐκάρη μοναχός στή Μονή τοῦ Ἁγίου Σάββα στά Ἱεροσόλυμα. Τό 685 μετέβη στήν Κωνσταντινούπολη ὡς διάκονος καί ὑπογραμματέας τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου τῶν Ἱεροσολύμων, ὅπου συμπλήρωσε τίς σπουδές του καί ὑπηρέτησε τήν Μητέρα Ἐκκλησία λαμβάνοντας τό ἀξίωμα τοῦ Μεγάλου Ὀρφανοτρόφου. Γύρω στά 711/712 χειροτο- 43 ὅ. π., σ Ἀ. Ἀλυγιζάκη, Ἡ Ὀκταηχία στήν Ἑλληνική Λειτουργική Ὑμνογραφία, ἐκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1985, σσ Θεοχ. Δετοράκη, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, Ἡράκλειο 1997, σσ Κ. Κρουμπάχερ, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμος Β (μετάφρασις Γ. Σωτηριάδου), ἔκδ. ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων «Πάπυρος», σ Πάν. Τρεμπέλα, Ἐκλογή Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, ἔκδ. ἀδεφότητος θεολόγων «ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι, 1997, σ

38 νήθηκε ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης, ἐνῶ ὁ θάνατός του τοποθετεῖται στίς 4 Ἰουλίου τοῦ Τό ὑμνογραφικό ἔργο τοῦ ἁγίου περιλαμβάνει 690 εἱρμούς, περισσότερους ἀπό 100 κανόνες, τριώδια καί πολυάριθμα ἰδιόμελα. Τό πιό γνωστό ποίημά του ὅμως εἶναι ὁ Μέγας Κανών, πού ψάλλεται τήν Πέμπτη τῆς Ε' ἑβδομάδας τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Ἀποτελεῖται ἀπό 9 ᾠδές, 11 εἱρμούς καί 250 τροπάρια, τό περιεχόμενο τῶν ὁποίων χαρακτηρίζεται ὡς «ἔντονος διαμαρτυρία κατά τῆς ἁμαρτίας». Ὁ Ἀνδρέας εἶναι ὁ «ἀναμορφωτής» τῆς ἐκκλησιαστικῆς μελοποιίας, ἐνῶ ὁ Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ὑποστηρίζει ὅτι «στόν Ἀνδρέα Κρήτης ἀποδίδεται ἡ πρώτη χρῆσις ἐν τῇ Θεία λατρείᾳ τῶν ἐκκλησιαστικῶν κανόνων» Ἡ μουσική γραφή τῆς πρώτης περιόδου ἕως καί τοῦ 8 ου αἰ. 50 Ἀπό τήν ἐποχή κατά τήν ὁποία ἡ ἐκκλησιαστική ποίηση ἄρχισε νά λαμβάνει τά θέματά της ὄχι μόνο ἀπό τήν Ἁγία Γραφή, ἀλλά καί ἀπό τή ζωή τῶν ἁγίων της ἐπῆλθε μεγάλη ἀλλαγή στήν ἐκκλησιαστική ὑμνωδία. Τό Ἀσματολόγιο τῆς ἐκκλησίας ἄρχισε πλέον νά πλουτίζεται σύν τῷ χρόνῳ μέ πολλά καί ποικίλα ἀσματικά μέλη. Καί ἡ μουσική ἄρχισε νά λαμβάνει καθορισμένες «φόρμες» καί τύπους, ἀλλά καί συγκεκριμένο τρόπο γραφῆς, συγκεκριμένη σημειογραφία. Τά πρῶτα βέβαια μουσικά σημεῖα καθιερώθηκαν ἀπό τούς ὑμνογράφους τῶν πρώτων αἰώνων τῆς ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι κάποια παρέλαβαν ἀπό τή σημειογραφία τῆς μουσικῆς τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, ἄλλα ἀπό τά σημεῖα τῆς προσωδίας καί ὁρισμένα ἄπο γράμματα ἀλφαβήτων συγγενῶν πρός τό ἑλληνικό. Μέ τή χρησιμοποίηση λοιπόν αὐτῆς τῆς σημειογραφίας γράφονταν οἱ μελωδίες 48 ὅ. π., σ Σπ. Ἀντωνίου, Τό Εἱρμολόγιον καί ἡ Παράδοση τοῦ μέλους του, ἔκδ. Ι.Β.Μ., Ἀθήνα 2004, σσ Κ. Ψάχου, Ἡ Παρασημαντική τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἐκδ. Διόνυσος, Ἀθήνα 1978 (ἀνάτυπο ἀπό ἔκδ. Σακελλαρίου, Ἀθήνα 1917), σσ. 35 κ.ἐ. 38

39 τῶν ὕμνων τῆς ἐποχῆς. Τά σημεῖα αὐτά βρίσκονταν σέ χρήση μέχρι καί τόν 7 ο -8 ο αἰώνα, ὁπότε ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνός εἰσήγαγε τήν ἀγκιστροειδῆ γραφή τῆς μουσικῆς. Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς σημαντικότερους θεολόγους καί ὑμνογράφους τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, «ἀνήρ ἐλλογιμώτατος καί οὐδενός δεύτερός των κατ αὐτόν ἐπί παιδείᾳ λαμψάντων» 51. Γεννήθηκε περί τό 679/680 στή Δαμασκό τῆς Συρίας, ἀπό εὔπορους γονεῖς. Ὁ πατέρας τοῦ ἦταν ἀξιωματοῦχος στήν αὐλή τοῦ χαλίφη Ἀβδούλ Μελίκ Α'. Ὁ Ἰωάννης ἔλαβε ὑψηλή θεολογική ἀλλά καί θύραθεν μόρφωση, ἐνῶ σέ νεανική ἡλικία κατέφυγε στή Μονή τοῦ Ἁγίου Σάββα μαζί μέ τό θετό ἀδελφό του Κοσμᾶ, ὅπου ἔγινε μοναχός καί ἀργότερα χειροτονήθηκε πρεσβύτερος. Ὁ θάνατός του τοποθετεῖται στά 749/750. Τό ὑμνογραφικό ἔργο τοῦ Δαμασκηνοῦ περιλαμβάνει 531 εἱρμούς, 115 κανόνες, 453 ἰδιόμελα,139 στιχηρά προσόμοια. Στόν Ἰωάννη ἐπίσης ἀποδίδονται τά νεκρώσιμα ἰδιόμελα πού ψάλλονται ἕως σήμερα στήν ἐξόδιο ἀκολουθία 52. Ὁ Δαμασκηνός εἶναι ὁ κατεξοχήν δημιουργός της ἀναστάσιμης καί τῆς θεομητορικῆς ὑμνογραφίας, ἐνῶ θεωρεῖται ὡς ὁ θεμελιωτής τῆς Ὀκτωήχου Μέση Βυζαντινή Περίοδος (8 ος -12 ος αἰ.)-περίοδοι ἐξέλιξης τῆς παρασημαντικῆς τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς Στηριζόμενοι ἀποκλειστικά σέ μαρτυρίες χειρογράφων καί διαχωρίζοντας τήν παρασημαντική τῶν μουσικῶν κωδίκων ἀπό τή σημειογραφία τοῦ ἐκφωνητικοῦ μέλους τῶν ἀρχαίων Εὐαγγελισταρίων καί Πραξαποστόλων μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι τά πρῶτα σημαδόφωνα πού μᾶς παραδί- 51 Πάν. Τρεμπέλα, Ἐκλογή Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, ἐκδ. ἀδεφότητος θεολόγων «ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι, 1997, σ Θεοχ. Δετοράκη, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, Ἡράκλειο 1997, σσ

40 δονται εἶναι αὐτά τοῦ χειρόγραφου Στιχηραρίου τοῦ Leningrad 789, τό ὁποῖο γράφθηκε στή Μονή Βατοπεδίου στά 1106 καί θεωρεῖται ὁ ἄρχαιοτερος χρονολογημένος μουσικός κώδικας 53. Εἶναι βέβαιο ὅτι ἔχουν βρεθεῖ προγενέστεροι κώδικες, δέν εἶναι ὅμως χρονολογημένοι. Ἔπειτα ἀπό τό Leningrad 789 καί γιά τό διάστημα ἕως τό 1177 ὁπότε καί γράφθηκε ὁ Σιναϊτικός κώδικας ὑπάρχει μιά σειρά ἀρκετῶν χρονολογημένων κωδίκων πού παρουσιάζουν τήν ἐξέλιξη τῆς πρώιμης αὐτῆς σημειογραφίας, ἀλλά,κυρίως, δίνουν πληροφορίες γιά τά διάφορα, συχνά ἐντελῶς διαφορετικά, συστήματα μουσικῆς γραφῆς. Ὁμαδοποιημένα τά συστήματα αὐτά διαχωρίζονται σέ τρεῖς κατηγορίες: α) Theta Notation (σημειογραφία μέ τήν ὁποία χρησιμοποιώντας τό γράμμα Θ τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου ὁρίζονται τά μελίσματα τῶν καταλήξεων τῶν μελωδιῶν), β) Cartres Notation (10ος αἰ.) καί γ) Coislin Notation (11ος αἰ.). Οἱ τρεῖς αὐτές σημειογραφίες καλύπτουν τό φάσμα τῆς μέσης Βυζαντινῆς περιόδου ἕως καί τά μέσα τοῦ 12ου αἰώνα, ὁπότε καί ἡ ἐξέλιξη τῆς γραφῆς φθάνει στή λεγόμενη Round Notation, ἡ ὁποία εἶναι πλέον ἡ παρασημαντική τοῦ βυζαντινοῦ μέλους συστηματοποιημένη μέ πολλή τελειότητα 54. Οὐσιαστικά πρόκειται γιά τό σύστημα γραφῆς πού τελειοποίησε Ἰωάννης ὁ Κουκουζέλης καί ἀποτέλεσε τή βάση γιά ὅλες τίς μετέπειτα ἐξηγήσεις ἐπί τό ἀναλυτικότερον. 53 Γρ. Στάθη, Ἡ Βυζαντινή μουσική στή Λατρεία καί στήν Ἐπιστήμη (Εἰσαγωγική Τετραλογία), Ἰωάννινα, Λόγος Γ', Ὀξφόρδη, 1970, σ ὅ. π., σ

41 1.4. Ὕστερη Βυζαντινή Περίοδος (13 ος -15 ος αἰ.) Ὁ Κουκουζέλης 55 εἶναι ὁ θεμελιωτής τῶν μεγάλων ὑποστάσεων στή μουσική. Στό Μέγα Ἴσον του ἐξηγεῖ τήν ἐνέργεια τῶν σημαδιῶν ὀνομάστηκε Μαΐστωρ τῆς μουσικῆς. Τήν ὀνομασία αὐτήν ἐλάμβαναν ἐξαίρετοι μουσικοί οἱ ὁποῖοι ἀσχολοῦνταν μέ τή σύνθεση τῶν καλοφωνικῶν εἱρμῶν. Ἀλλιῶς ὀνομάζονταν καί πατέρες τῆς μουσικῆς ἀπό τό χαρακτηρισμό αὐτόν ὁρίστηκε τό εἶδος τῆς μελοποιίας πού ὀνομάζεται παπαδικόν. Ὁ Ἰωάννης μελοποίησε πασαπνοάρια, δοχές, καλοφωνικούς εἱρμούς, χερουβικά, κοινωνικά, Ἀνοιξαντάρια, «Μακάριος Ἀνήρ», ἀλληλουιάρια, «Τόν Δεσπότην καί Ἀρχιερέα», «Ἄνωθεν οἱ Προφῆται» κ.ἄ. Ἐφηῦρε ἐπίσης καί τούς Τροχούς τῶν ἤχων πού παριστοῦν τήν παραγωγή τῶν ἤχων καί τή σχέση τους μέ τούς Τρόπους τῆς ἀρχαιοελληνικῆς μουσικῆς. Σέ ἀντίθεση μέ τίς προηγούμενες σημειογραφίες, στή στρογγυλή σημειογραφία τά φωνητικά σημάδια (15) ἔχουν καθορισμένη ἀξία. Τά ἄφωνα σημάδια ἡ ἀλλιῶς μεγάλες ὑποστάσεις (περίπου 40) ἔχουν συγκεκριμένη ἐνέργεια, ἐνῶ οἱ μαρτυρίες καί τά ἠχήματα ἔχουν σαφῆ προορισμό 56. Ἡ Μέση Βυζαντινή ἐποχή εἶναι ὁ χρόνος ἀποκρυσταλλώσεως τῶν Κοντακαρίων, Στιχηραρίων καί Εἱρμολογίων, ἐνῶ ἀρχίζουν νά διαμορφώνονται καί οἱ λεγόμενες Παπαδικές τῶν ὁποίων ἡ παραγωγή εἶναι τεράστια στήν Ὕστερη Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή ἐποχή. Ὁ Κουκουζέλης εἶναι αὐτός πού πλουτίζει τίς ἀκολουθίες μέ πάμπολλα ἀριστοτεχνικά μελωδήματα καί εἰσάγει τήν παράδοση τοῦ Μαθηματαρίου, τοῦ βιβλίου ἐκείνου δηλαδή πού περιέχει ἐκτενέστατα καί πλούσια σέ ποικίλματα μέλη. 55 Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Ἀθῆναι 1890 ( ἀνάτυπο ἔκδ. Κουλτούρα, Ἀθήνα 2002), σσ Γρ. Στάθη, Ἡ Βυζαντινή μουσική στή Λατρεία καί στήν Ἐπιστήμη (Εἰσαγωγική Τετραλογία), Ἰωάννινα, Λόγος Γ', Ὀξφόρδη,1970, σ

42 1.5. Μεταβυζαντινή Περίοδος ( )- Ὀθωμανοκρατία Πρός τό τέλος τῆς Βυζαντινῆς περιόδου καί γύρω στά χρόνια της Ἅλωσης ἡ μουσική δραστηριότητα παρουσιάζεται ἀρκετά ἔντονη καί παραγωγική (δυναστεία τῶν Παλαιολόγων). Εἶναι ἄλλωστε ἡ ἐποχή κατά τήν ὁποία ζεῖ ἕνας ἀπό τούς κορυφαίους στήν ἰστορία τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ὁ Μανουήλ Δούκας ὁ Χρυσάφης (ἀκμή περί τά ). Μέ αὐτόν κλείνει ὁριστικά ἡ μεγάλη βυζαντινή παράδοση, ἐνῶ τό ἴδιο του τό ἔργο σφράγισε ἄποφασιστικα κάθε πορεία καί ἐξέλιξη τῆς μετέπειτα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. Ὑπῆρξε λαμπαδάριος τοῦ «εὐαγοῦς βασιλικοῦ κλήρου» καί οἰκεῖος των δύο τελευταίων Παλαιολόγων, τοῦ Ἰωάννη καί τοῦ Κωνσταντίνου 57. Ὁ Χρυσάφης μελοποίησε καί ὁλοκλήρωσε τό παλαιό Στιχηράριο. Συμπλήρωσε τό Στιχηράριο τοῦ Κουκουζέλη, ἐνῶ μελοποίησε καί ἀναγραμματισμούς, δηλαδή μαθήματα τοῦ Μαθηματαρίου. Προπάντων ὅμως ἀσχολήθηκε μέ τό παπαδικό γένος μελοποιίας. Μελοποίησε ἀλληλουιάρια, ἀνοιξαντάρια, κατανυκτικά νεκρώσιμα, θεοτοκία, μαθήματα καί κρατήματα, χερουβικά, κοινωνικά, καλοφωνικούς στίχους, Τιμιωτέρες, φῆμες, πολυχρονισμούς κ. ἄ. Μετά τό θάνατο τοῦ Χρυσάφη παρατηρεῖται στασιμότητα στήν ἐξέλιξη τῆς μουσικῆς. Εἰδικότερα στόν τουρκοκρατούμενο ἑλληνικό χῶρο ὑπάρχει κάμψη, καθώς οἱ πληροφορίες τῶν πηγῶν γιά τή συγκεκριμένη περίοδο εἶναι πενιχρές. Ἡ πορεία καί ἐξέλιξη τῆς μουσικῆς ἔμεινε ἀδιάκοπη μετά τήν Ἅλωση τῆς Πόλης. Ο Γ. Παπαδόπουλος στίς Συμβολές τοῦ γράφει σχετικά: «Ἡ δέ ὀρθόδοξος ἡμῶν Ἐκκλησία ὡς διέσωσε τήν τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀκολουθιῶν γλώσσαν, οὕτω διέσωσε μετά τήν ἁλώσιν καί τήν μουσική τοῦ ἔθνους...καί μέχρι σήμερον διασωζομένη [ἡ] ἱερά μουσική εἰ καί ταπεινωθεῖσα εἶναι συ- 57 Μ. Χατζηγιακουμή, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Ἅλωση ( ), Κέντρον Ἐρευνῶν καί ἐκδόσεων, Ἀθήνα 1999, σ

43 νέχεια τῆς βυζαντινῆς καί θυγάτηρ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς, μετά μόνης της διαφορᾶς ὅτι ἐκ πολυτελεστάστης καί τεχνικῆς κατέστη πενιχρά, ὡς ἀγνώριστος ἀποβαίνει ὁ πρότερον εὐδαίμων, κατόπιν δέ πτωχεύσας καί ἀπογυμνωθεῖς τῶν ἐαυτοῦ ἀγαθῶν» 58. Καθώς ἡ πολιτική κατάσταση στήν Κωνσταντινούπολη δέν ἐπιτρέπει τήν ἄνθιση τῶν τεχνῶν καί τήν ἀπρόσκοπτη ἐξέλιξη τῆς μουσικῆς, τά σημεῖα τοῦ ἐνδιαφέροντος μετατοπίζονται. Στόν 16ο αἰώνα παρατηρεῖται μιά διαφοροποίηση σέ σχέση μέ τά πρῶτα χρόνια της ἁλώσεως, ὅσον ἀφορᾶ στήν παραγωγή καί ἀντιγραφή τῶν χειρογράφων. Σπουδαῖο κέντρο βιβλιογραφικῆς δραστηριότητας ἀναδεικνύεται τό Ἅγιον Ὄρος. Σημαντική ἐπίσης ἀνάπτυξη ὑπάρχει καί στά περιφερειακά του τουρκοκρατούμενου χώρου κέντρα, ὅπως ἡ Σερβία, ἡ Μολδαβία, ἡ Κύπρος καί ἡ Κρήτη 59. Ἐξέχουσες μορφές τῆς ἐποχῆς εἶναι ὁ ἱερέας Ἰωάννης Πλουσιαδηνός (περ ) καί ὁ μοναχός Ἀκάκιος Χαλκεόπουλος ( ) πού δροῦν στό χῶρο τῆς Κρήτης, ἀνεπηρέαστοι ἀπό τήν Ὀθωμανική κατοχή τοῦ Βυζαντίου. Στό ὄνομα τοῦ Πλουσιαδηνοῦ σώζονται ὁρισμένα μέλη ἀπό τό Στιχηράριο καί Κοντακάριο, πολλά Θεοτοκία τῆς Ὀκτωήχου, ἕνα χερουβικό σέ ἦχο δ' κ.ἄ. Ὁ Ἀκάκιος εἶναι περισσότερο ἄγνωστος, ὅσον ἀφορᾶ στίς πηγές, ἀλλά τό ἔργο του ἔχει πολύ μεγαλύτερη σημασία γιά τή μουσική παράδοση τῆς Κρήτης. Πολύτιμο ὡστόσο παραμένει ἕνα σωζόμενο αὔτογραφό του στό ὁποῖο περιέχονται, ἐκτός τῶν ἄλλων, ἕνα Ἀναστασιματάριο καί ἕνα Θεωρητικό του Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Ἀθῆναι 1890 ( ἀνάτυπο ἔκδ. Κουλτούρα, Ἀθήνα 2002), σσ Μ. Χατζηγιακουμή, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Ἅλωση ( ), Κέντρον Ἐρευνῶν καί ἐκδόσεων, Ἀθήνα 1999, σ. 24-βλ. και π. Ν. Πάρη, «Στυλιανός Χουρμούζιος ὁ Ἄρχων Πρωτοψάλτης τῆς Ἐκκλησίας Κύπρου», Γρηγόριος ὁ Παλαμάς 77, Θεσσαλονίκη 1994, ὅ. π., σ

44 Κατά τό 17o αἰῶνα παρουσιάζεται ἰδιαίτερη μουσική δραστηριότητα πού φαίνεται κυρίως ἀπό τά σωζόμενα χειρόγραφα, ἀντίγραφα ἤ αὐτόγραφά τῆς ἐποχῆς. Πέρα ἀπό τήν ἀντιγραφή παλαιοτέρων χειρογράφων ὑπάρχει καί διδασκαλία τῆς μουσικῆς, ἀλλά καί νεότερες συνθέσεις, γεγονός πού φανερώνει ἔντονη μουσική δραστηριότητα 61. Σημαίνουσα προσωπικότητα τῆς ἐποχῆς εἶναι ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Θεοφάνης Καρύκης, ὁ ὁποῖος μάλιστα μελοποιεῖ, ἐκτός των ἐκκλησιαστικῶν μελῶν, τά πρῶτα «ἐξωτερικά» μέλη κυρίως κάποια «ἐθνικά» κρατήματα καί τό λεγόμενο «ἰσμαηλιτικόν» μέλος. Σύγχρονος τοῦ Καρύκη καί ἐξίσου σημαντικός μουσικός τῆς περιόδου εἶναι καί ὁ Γεώργιος Ραιδεστηνός, λαμπαδάριος ( ) καί στή συνέχεια πρωτοψάλτης ( ) τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, μέ τόν ὁποῖο θά ἀσχοληθοῦμε ἐκτενῶς σέ ἑπόμενο κεφάλαιο τῆς παρούσας ἐργασίας. Μαθητής τοῦ Γεωργίου Ραιδεστηνοῦ ὑπῆρξε ὁ Παναγιώτης Χρυσάφης(ἀκμή περ ), πού ἀποτελεῖ τό ὁρόσημο τῆς μετέπειτα ἐξέλιξης τῆς μουσικῆς. Εἶναι αὐτός πού διέσωσε τό παλαιό Στιχηράριο τοῦ Μανουήλ Χρυσάφη καί τό μελοποίησε κατά νέο τρόπο. Τό νέο Στιχηράριο κυριαρχεῖ μαζί μέ αὐτό τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρών κατά τό δεύτερο μισό τοῦ 17ου καί ὁλόκληρο τόν 18ο αἰῶνα 62. Ἡ δεύτερη μεγάλη καινοτομία του ὑπῆρξε ἡ νέα μελοποίηση τοῦ παλαιοῦ Ἀναστασιματαρίου, πού συνίσταται στόν «καλλωπισμό» τοῦ παλαιότερου μέ νέες μουσικές «θέσεις» πού εἶχαν ἤδη ἀρχίσει νά ἐπικρατοῦν στήν προφορική παράδοση τῆς Κωνσταντινούπολης. Τό Ἀναστασιματάριο αὐτό παρέμεινε σέ χρήση ἀκόμη καί μετά τή νέα μελοποίηση πού ἔγινε ἀπό τόν Πέτρο Πελοποννήσιο, ἕναν περίπου αἰώνα ἀργότερα. Ὁ Γερμανός Νέων Πατρών εἶναι ἄλλη μιά σημαντική προσωπικότητα πού συνέβαλε τά μέγιστα στή διάσωση τῆς μουσικῆς παράδοσης τῆς 61 ὅ. π., σ ὅ. π., σ

45 Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Μελοποίησε τό 1665 κατά νέο τρόπο τό παλαιό Στιχηράριο τοῦ Μανουήλ Χρυσάφου καί διέσωσε πολλές μουσικές φόρμες του. Ἀξιομνημόνευτο ὅμως εἶναι καί τό γεγονός ὅτι ὑπῆρξε ὁ εἰσηγητής τοῦ νέου μουσικοῦ εἴδους, τῶν καλοφωνικῶν εἱρμῶν, τό ὁποῖο στή συνέχεια καλλιέργησαν Μπαλάσιος ὁ ἱερέας καί κυρίως Πέτρος ὁ Μπερεκέτης. Μπαλάσιος ὁ ἱερέας (ἀκμή πέρ ) παρουσιάζεται ὡς ἕνας ἀπό τούς σπουδαιότερους μουσικούς τόσο γιά τό πλούσιο συνθετικό, ἀντιγραφικό του ἔργο, ὄσο καί γιά τίς προσπάθειές του γιά τήν ἀναλυτική ἐξήγηση τῆς παλαιᾶς σημειογραφίας 63. Ἀξιόλογη εἶναι ἡ νέα μελοποίηση τοῦ παλαιοῦ Εἱρμολογίου, στήν ὁποία ἐπίσης υἱοθετήθηκε ἡ προφορική παράδοση τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Πέτρος ὁ Μπερεκέτης (ἀκμή πέρ ) εἶναι ὁ τέταρτος «μεγάλος» της ἐποχῆς αὐτῆς. Δέν ἀσχολήθηκε μέ τά ὑπόλοιπα εἴδη τῆς μελοποιίας παρά μόνο μέ τό παπαδικό. Ἐκεῖ ὅμως ὅπου εὐδοκίμησε κατεξοχήν ἦταν τό εἶδος τῶν καλοφωνικῶν εἱρμῶν. Οἱ καλοφωνικοί εἱρμοί τοῦ ὑπῆρξαν ἡ βάση γιά νά καταρτιστεῖ στά τέλη τοῦ 18ου αἰώνα τό Καλοφωνικό Εἱρμολόγιο 64. Τήν προσπάθεια ἐξήγησης τῆς παλαιᾶς παρασημαντικῆς πού ξεκίνησε ὁ Μπαλάσιος συνέχισε ὁ πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας Ἰωάννης ὁ Τραπεζούντιος, ὁ ὁποῖος ἦταν μαθητής ἑνός ἄλλου σπουδαίου μουσικοῦ, τοῦ Παναγιώτη Χαλάτζογλου 65. Ὁ Ἰωάννης διακόνησε γιά μεγάλο χρονικό διάστημα στά πατριαρχικά ἀναλόγια, ἔχοντας μάλιστα καί τήν πρωτοψαλτεία ἐπί 24 χρόνια ( ). Ἀνάμεσα στά πλεῖστα ὅσα μαθήματα 63 Κ. Ψάχου, Ἡ Παρασημαντική τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἐκδ. Διόνυσος, Ἀθήνα 1978 (ἀνάτυπο ἀπό ἔκδ. Σακελλαρίου, Ἀθήνα 1917), σ Μ. Χατζηγιακουμή, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Ἅλωση ( ), Κέντρον Ἐρευνῶν καί ἐκδόσεων, Ἀθήνα 1999, σ Κ. Ψάχου, Ἡ Παρασημαντική τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἐκδ. Διόνυσος, Ἀθήνα 1978 (ἀνάτυπο ἀπό ἔκδ. Σακελλαρίου, Ἀθήνα 1917), σσ

46 μετέγραψε ἀπό τήν παλαιά σημειογραφία γνωστότερα εἶναι τό ἀργό ἀλληλουιάριο τοῦ Εὐαγγελίου, τά ἕνδεκα ἑωθινά κ. ἄ 66. Ἡ προσπάθεια τῶν ἐπιφανέστερων μουσικῶν τοῦ 18ου καί 19ου αἰώνα σχετικά μέ τή μεταλαμπάδευση τῆς τέχνης στούς νεότερους, καθώς ὕστερα ἀπό τή μακρά ὑποδούλωση στούς Ὀθωμανούς πολλά χαρακτηριστικά της ἀναπόφευκτα ἀλλοιώνονται, εἶναι πρωταρχικῆς σημασίας. Πέραν τῆς μεγάλης μουσικῆς παραγωγῆς πού ὑφίσταται ἀκόμη καί στίς ἀντίξοες γιά τό γένος συνθῆκες τῆς Ὀθωμανικῆς κατάκτησης, ἡ ἐκπαίδευση καί μουσική κατάρτιση τῶν νέων δέ σταματᾶ. Τήν περίοδο αὐτή ἐμφανίζεται καί ἡ καθοριστικῆς σημασίας γιά τήν ἐξέλιξη καί ἐπιβίωση τῆς ἀνατολικῆς μουσικῆς προσωπικότητα Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου. Μαθητής τοῦ Ἰωάννου Τραπεζουντίου ὁ Πέτρος ἐπετέλεσε τεράστιο ἔργο μελοποιητικό, ἐξηγητικό, διδακτικό. Μελοποίησε κατά νέο τρόπο ὅλα σχεδόν τά παλαιότερα μουσικά βιβλία Ἀναστασιματάριο (σύντομο καί ἀργό), Εἱρμολόγιο τῶν Καταβασιῶν, Δοξαστάριο. Τά βιβλία αὐτά ἀπέκτησαν μεγάλη διάδοση καί ἀντικατέστησαν τά παλαιότερα, ἐνῶ ψάλλονται μέ μεγάλη ἀπήχηση ἀκόμη καί στίς μέρες μας. Στό παπαδικό εἶδος μελοποίησε δοξολογίες, χερουβικά (σύντομα καί ἀργά), κοινωνικά, πολυελαίους κλπ. Μεγάλη ἦταν ἡ συμβολή του καί στήν ἁπλοποίηση τοῦ παραδοσιακοῦ γραφικοῦ συστήματος. Συνεχίζοντας τήν προσπάθεια τοῦ δασκάλου του ἐπινόησε ἕνα ἀκόμη πιό ἁπλό καί ἀναλυτικό σύστημα γραφῆς καί ἐπιδόθηκε στήν ἐξήγηση ὅλων σχεδόν τῶν παλαιῶν μελῶν πού ἡ παράδοση εἶχε διατηρήσει στήν πράξη μέχρι τήν ἐποχή του. Ὑπῆρξε ἐπίσης ἄριστος γνώστης καί τῆς «ἐξωτερικῆς» μουσικῆς συνθέτοντας πλῆθος ἔργων σωζομένων μέ τήν ἐπωνυμία τοῦ συνθέτη «Πετράκης» ὅ. π., σ Μ. Χατζηγιακουμή, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Ἅλωση ( ), Κέντρον Ἐρευνῶν καί ἐκδόσεων, Ἀθήνα 1999, σσ

47 Ἡ περίοδος τῆς Ὀθωμανοκρατίας ἀναφορικά μέ τή μουσική κλείνει μέ τό ἔργο τῶν ὀνομαζόμενων «ἐξηγητῶν». Ὁ Γρηγόριος Λευίτης ἡ Λευιτίδης 68, πρωτοψάλτης τοῦ πατριαρχείου καί ὁ Χουρμούζιος Γεωργίου, σημαντικός δάσκαλος ἀπό τή Χάλκη, ἀναλαμβάνουν τό ἔργο τῆς μεταγραφῆς τῶν ἐκκλησιαστικῶν μελῶν στή νέα, ἀναλυτική μέθοδο σημειογραφίας, σύμφωνα μέ τούς θεωρητικούς κανόνες πού θέσπισε στό Μέγα Θεωρητικόν του ὁ ἐπίσκοπος Προύσης Χρύσανθος, καταγόμενος ἄπο τή Μάδυτο τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης. Ἡ μεγάλη τους συμβολή ἕως σήμερα παραμένει ἡ ἐπινόηση καί καθιέρωση τῆς Νέας Μεθόδου, μέ τήν ὁποία πραγματοποιήθηκε ἡ ἁπλούστευση τοῦ πολύπλοκου παλαιοῦ συστήματος. Ἡ ἐπαναστατική, γιά τήν περίπτωση, σύλληψη ἦταν ἡ κατάργηση τῶν πολυσύλλαβων φθόγγων τῆς παλαιᾶς παρασημαντικῆς καί ἡ ἀντικατάστασή τους μέ τούς σημερινούς μονοσύλλαβους. Ἡ Νέα Μέθοδος διαδόθηκε γρήγορα. Γιά τή διδασκαλία της μάλιστα ἐπανιδρύθηκε ἡ γνωστή ὡς Τρίτη Πατριαρχική σχολή (1815), στήν ὁποία δίδαξαν γιά ἕξι περίπου χρόνια οἱ «τρεῖς ἐξηγητές». Οἱ μεταγραφές αὐτές τῶν τριῶν δασκάλων ἀποτέλεσαν καί ἀποτελοῦν μέχρι σήμερα τήν παράδοση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Μετά τό 1820 ἡ ἐπίσημη αὕτη παράδοση συνεχίστηκε σταθερά καί διαφυλάχθηκε ἕως τίς μέρες μᾶς μέσα στό κλίμα καί τό ὕφος τῆς Μεγάλης του Χριστοῦ Ἐκκλησίας 69 ὅπως χαρακτηριστικά ἀναφέρει ὁ Μανόλης Χατζηγιακουμής. 68 Κ. Ψάχου, Ἡ Παρασημαντική τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἐκδ. Διόνυσος, Ἀθήνα 1978 (ἀνάτυπο ἀπό ἔκδ. Σακελλαρίου, Ἀθήνα 1917), σ Μ. Χατζηγιακουμή, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Ἅλωση ( ), Κέντρον Ἐρευνῶν καί ἐκδόσεων, Ἀθήνα 1999, σσ

48 Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2.1. Θράκη-Ἱστορικογεωγραφική θεώρηση Ἡ ἰστορία τῆς Θράκης χάνεται στά βάθη τῶν αἰώνων. Βέβαιο εἶναι πώς ὅσο κι ἄν προσπαθήσει κανείς νά καλύψει τήν ἱστορική ἐξέλιξη αὐτοῦ τοῦ τόπου θά φανεῖ ἐλλιπής. Πόσο μᾶλλον ὅταν στόχος δέν εἶναι ἡ ἐξαντλητική ἐξέταση τοῦ ἀντικειμένου, ἀλλά μία συνοπτική ἐπισκόπηση, ἀναγκαία γιά τήν ὁλοκληρωμένη παρουσίαση τῆς παρούσας μελέτης. Ἀρκετές εἶναι οἱ μαρτυρίες πού προέρχονται ἀπό ἱστορικές πηγές καί εὐρήματα στήν περιοχή τῆς Θράκης. Σημαντική εἶναι ἡ ἄποψη ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Θράκες κατῆλθαν περί τό 2000 π.χ. καί κατοίκησαν στόν εὐρύ ἐκεῖνο χῶρο πού φέρει τό ὄνομά τους, ἐνῶ τελικά κατέκλυσαν τό χῶρο πού ἐκτείνεται ἀπό τά Πιέρια Ὅρη καί τό Βέρμιο καί φθάνει ὡς τήν Προποντίδα καί τόν Ἑλλήσποντο καί ἀπό τό Δούναβη ὡς τά παράλια του Αἰγαίου 70. Στά Ὁμηρικά ἔπη (8ος αἰ. π.χ.), τά ὁποῖα ἀποτελοῦν τά πρῶτα κείμενα τῆς ἱστορικῆς περιόδου τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας, εἶναι πολλές οἱ ἀναφορές στή Θράκη καί τούς Θράκες. Στήν Ἰλιάδα γίνεται χαρακτηριστική περιγραφή τῆς μονομαχίας ἀνάμεσα στόν Δίωρη, γυιό τοῦ Ἁμαρυγκέα καί τόν Πεῖρο, στρατηγό τῶν Θρακῶν, γυιό τοῦ Ἰμβράσου: Ἔνθ Ἀμαρυγκείδην Διώρεα μοῖρα πέδησε χερμαδίῳ γὰρ βλῆτο παρὰ σφυρὸν ὀκριόεντι κνήμην δεξιτερήν βάλε δὲ Θρῃκῶν ἀγὸς ἀνδρῶν Πείρως Ἰμβρασίδης ὃς ἄρ Αἰνόθεν εἰληλούθει. Ἀμφοτέρω δὲ τένοντε καὶ ὀστέα λᾶας ἀναιδὴς ἄχρις ἀπηλοίησεν ὃ δ ὕπτιος ἐν κονίῃσι κάππεσεν ἄμφω χεῖρε φίλοις ἑτάροισι πετάσσας 70 Ἀθ. Καραθανάση, Περί τήν Θράκην, ἐκδ. ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1996, σ. 9 48

49 θυμὸν ἀποπνείων ὃ δ ἐπέδραμεν ὅς ῥ ἔβαλέν περ Πείροος, οὖτα δὲ δουρὶ παρ ὀμφαλόν...περίστησαν γὰρ ἑταῖροι Θρήϊκες ἀκρόκομοι δολίχ ἔγχεα χερσὶν ἔχοντες, οἵ ἑ μὲγαν περ ἐόντα καὶ ἴφθιμον καὶ ἀγαυὸν ὦσαν ἀπὸ σφείων ὃ δὲ χασσάμενος πελεμίχθη. Ὣς τώ γ ἐν κονίῃσι παρ ἀλλήλοισι τετάσθην, ἤτοι ὃ μὲν Θρῃκῶν, ὃ δ Ἐπειῶν χαλκοχιτώνων ἡγεμόνες πολλοὶ δὲ περὶ κτείνοντο καὶ ἄλλοι. (Δ, ) Στὴ Ζ' ραψωδία ὁ Ὅμηρος ὑμνεῖ τὴ νίκη τοῦ Αἴαντα ἐναντίον τοῦ Θρᾶκα Ἀκάμαντα γυιοῦ τοῦ Εὐσώρου- τοῦ πιὸ ἀνδρειωμὲνου ἀνάμεσα σὲ ὅλους τοὺς Θρακιῶτες: Αἴας δὲ πρῶτος Τελαμώνιος ἕρκος Ἀχαιῶν Τρώων ῥῆξε φάλαγγα, φόως δ ἑτάροισιν ἔθηκεν, ἄνδρα βαλὼν ὃς ἄριστος ἐνὶ Θρῄκεσσι τέτυκτο υἱὸν Ἐϋσσώρου Ἀκάμαντ ἠΰν τε μὲγαν τε. Σὲ ἄλλο σημεῖο τῆς Ἰλιᾶδας γίνεται λόγος γιὰ τὸ φόνο τοῦ βασιλιᾶ τῶν Θρακῶν Ρῆσο καὶ τῶν συντρόφων του ἀπὸ τὸ Διομήδη (Κ, ), ἐνῶ στὶς Ν' καὶ Ξ' ραψωδίες δίδονται τὰ πρὸς Βορρὰ καὶ Νότο ὅρια τῆς Θράκης: τρέπεν ὄσσε φαεινὼ νόσφιν ἐφ ἱπποπόλων Θρῃκῶν καθορώμενος αἶαν Μυσῶν τ ἀγχεμάχων καὶ ἀγαυῶν ἱππημολγῶν γλακτοφάγων Ἀβίων τε δικαιοτάτων ἀνθρώπων(ν,3-6) Πιερίην δ ἐπιβᾶσα καὶ Ἠμαθίην ἐρατεινὴν σεύατ ἐφ ἱπποπόλων Θρῃκῶν ὄρεα νιφόεντα.(ξ,226) Στόν Ὅμηρο βρίσκουμε καί τήν πρώτη γραπτή ἀναφορά στό Θρακῶον πέλαγος: 49

50 Θρηΐκιον κατὰ πόντον ὃ δ ἔστενεν οἴδματι θύων. (Ψ, 230) Ὁ Ἡρόδοτος ( ; π.χ.) στίς Ἱστορίες του μιλᾶ γιά τά φύλα τῶν Θρακῶν ἀλλά καί τά γεωγραφικά ὅρια τῆς Θρακικῆς γῆς 71. Οἱ Πέρσες ὑπό τόν ἡγεμόνα Μεγάβαζο ἐξεστράτευσαν ἐναντίον τῶν Περινθίων καί τούς ὑπέταξαν. Κατόπιν κυρίευσαν ὅλη τή Θράκη καί ὑπέταξαν κάθε πόλη καί φυλή τῶν Θρακῶν στό βασιλιά Δαρεῖο 72. Ἡ γῆ τῆς Θράκης ἐκτεινόταν ἀπό τόν Ἑλλήσποντο ἕως καί πέραν τοῦ Ἴστρου ποταμού 73,ἐνῶ ἐντυπωσιακό εἶναι τό γεγονός ὅτι θεωρεῖ πώς τό ἔθνος τῶν Θρακῶν εἶναι μετά τούς Ἰνδούς τό μέγιστο ὅλων των ἐθνών 74. Οἱ Θεοί πού λατρεύονταν ἦταν ὁ Ἄρης, ὁ Διόνυσος καί ἡ Ἄρτεμις. Οἱ βασιλεῖς τῶν Θρακῶν ὅμως περισσότερο τιμοῦσαν τή λατρεία τοῦ Ἑρμῆ στόν ὁποῖο καί μόνο ὁρκίζονταν. Ἄλλωστε ἀπό αὐτόν θεωροῦσαν ὅτι καταγονταν 75. Κατόπιν τῆς Περσικῆς κατοχῆς ὁ Θουκυδίδης ( π.χ. ) στίς Ἱστορίες τοῦ μνημονεύει τήν κατάκτηση τοῦ Βυζαντίου ἀπό τούς Ἕλληνες μέ ἀρχηγό τόν σπαρτιάτη βασιλιά Παυσανία 76. Γίνεται ἀναφορά στόν Τήρη, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε ὁ ἱδρυτής τοῦ βασιλείου τῶν Ὀδρυσῶν, τῆς ἰσχυρότερης 71 T. Gaisford, Ἡροδότου Ἁλικαρνησῆος Ἱστοριῶν λόγοι Θ', Tομ. II, «Τερψιχόρη», Lipsiae, MDCCCXXV,, σ.473 [1] «Οἱ δέ ἐν τῇ Εὐρώπη τῶν Περσῶν καταλειφθέντες ὑπό Δαρείου...πρώτους μέν Περινθίους "Ἐλλησποντίων...κατεστρέψαντο...» 72 ὅ. π., σ. 474 [2] «ὡς δέ ἐχειρώθη ἡ Περινθος, ἤλαυνε τόν στρατόν ὁ Μεγάβαζος διά τῆς Θρηΐκης, πάσαν πόλιν καί πᾶν ἔθνος τῶν ταύτη οἰκημένων ἡμερουμένους βασιλέϊ ταῦτα γάρ οἱ ἐντέταλτο ἐκ Δαρείου, Θρηΐκην καταστρέφεσθαι». 73 ὅ.π., σ.476 [9], «Τό δέ πρός βορέω τῆς χώρης ἔτι ταύτης οὐδείς ἔχει φρᾶσαι τό ἀτρεκές...ἀλλά τά πέρην ἤδη τοῦ Ἴστρου ἐρῆμος χώρη...» 74 ὅ. π. σ.474 [3]«Θρηΐκων δέ ἔθνος μέγιστόν ἐστι, μετά γέ Ἰνδούς, πάντων ἀνθρώπων.» 75 ὅ.π., σ. 475 [7-8] «Θεούς δέ σέβονται μούνους τοῦσδε Ἄρεα, καί Διόνυσον, καί Ἄρτεμιν. Οἱ δέ βασιλέες αὐτῶν...σέβονται Ἑρμῆν μάλιστα θεῶν...» 76 Θουκυδίδου Ἱστοριῶν Ἅ' [94] «Παυσανίας δέ ὁ Κλεομβρότου ἐκ Λακεδαίμονος στρατηγός τῶν Ἑλλήνων ἐξεπέμφθη μετά εἴκοσι νεῶν ἀπό Πελοποννήσου ξυνέπλεον δέ καί Ἀθηναῖοι τριάκοντα ναυσί καί τῶν ἄλλων ξυμμάχων πλῆθος. καί ἐστράτευσαν ἔς Κύπρον καί αὐτῆς τά πολλά κατεστρέψαντο, καί ὕστερον ἔς Βυζάντιον Μηδων ἐχόντων, καί ἐξεπολιόρκησαν ἐν τῆδε τῂ ἡγεμονίᾳ.» 50

51 φυλῆς τῶν ἀρχαίων Θρακῶν 77, ἐνῶ ὁ γιός του Σιτάλκης ἀνέλαβε νά ἑνώσει ὅλους τούς Θράκες πού ἀνῆκαν στό βασίλειο τῶν Ὀδρυσῶν μαζί μέ ἄλλα ἀνεξάρτητα θρακικά φύλα καί νά ἐκστρατεύσει ἐναντίον τοῦ Περδίκα, βασιλιά τῆς Μακεδονίας, προκειμένου νά τερματίσει τόν Χαλκιδικόν πόλεμον, ὡς ἐκπλήρωση ὑπόσχεσης πρός τούς συμμάχους του Ἀθηναίους. Μέ αὐτή τήν εὐκαιρία ὁ Θουκυδίδης παραθέτει σημαντικές πληροφορίες γιά τά γεωγραφικά ὅρια τοῦ βασιλείου τῶν Ὀδρυσῶν, ἀλλά καί κατονομάζει ὁρισμένα ἀπό τά σημαντικότερα θρακικά φύλα. Ὁ Σίταλκης, λοιπόν, ἀρχίζων ἀπό τήν χῶραν τῶν Ὀδρυσῶν, ἐκάλεσε πρώτον ὑπό τάς σημαίας τοῦ τούς ἐντεῦθεν τοῦ ὅρους Αἵμου καί τῆς Ροδόπης, μέχρι τῶν ἀκτῶν τοῦ Εὐξείνου Πόντου καί τοῦ Ἑλλησπόντου Θράκας, ἐπί τῶν ὁποίων ἐβασίλευεν, ἔπειτα πέραν τοῦ Αἵμου τούς Γέτας καί ὅσα ἄλλα φύλα ἤσαν ἐγκατεστημένα ἐντεῦθεν τοῦ Ἴστρου πρός τά παράλια ἰδίως τοῦ Εὐξείνου Πόντου...Ἐκάλεσε πρός τούτοις νά τόν ἀκολουθήσουν πολλούς ἀπό τούς ὀρινούς μαχαιροφόρους Θράκας, οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀνεξάρτητοι, ἐπονομάζονται Δίοι, καί κατοικοῦν οἱ περισσότεροι τήν Ροδόπην...Ἐκάλεσεν ἀκόμη ὑπό τάς σημαίας τοῦ τούς Ἀγριάνας καί τούς Λαιαίους καί ὅλα τά Παιονικά φύλα, ἐπί τῶν ὁποίων ἐβασίλευε, καί τά ὁποῖα ἤσαν οἱ τελευταῖοι πρός τό μέρος τοῦτο (Στρυμώνας ποταμός) ὑπήκοοί του 78 (μετ. Ἐλ. Βενιζέλου). Ἐπί Σιτάλκου τό κράτος τῶν Ὀδρυσῶν ἐκτεινόταν ἀπό τήν πόλη τῶν Ἀβδήρων ἕως τόν Εὔξεινο Πόντο καί τίς ἐκβολές τοῦ ποταμοῦ Ἴστρου, ἐνῶ ἀξιόλογη εἶναι ἡ πληροφορία περί τοῦ πλούτου τοῦ θρακικοῦ αὐτοῦ βασι- 77 ὅ. π. Β'[29] «ὁ δέ Τηρῆς οὗτος ὅ τοῦ Σιτάλκου πατήρ πρῶτος Ὀδρύσαις τήν μεγάλην βασιλείαν ἐπί πλέον τῆς ἄλλης Θράκης ἐποίησεν» 78 ὅ. π. [96]«ἀνίστησιν οὔν ἐκ τῶν Ὀδρυσῶν ὁρμώμενος πρώτον μέν τούς ἐντός τοῦ Αἵμου τέ ὅρους καί τῆς Ροδόπης Θράκας, ὅσων ἦρχε μέχρι θαλάσσης [ἔς τόν Εὔξεινον τέ πόντον καί τόν Ἑλλήσποντον], ἔπειτα τούς ὑπερβάντι Αἷμον Γετας καί ὅσα ἄλλα μέρη ἐντός του Ἰστρου ποταμοῦ πρός θάλασσαν μᾶλλον τήν τοῦ Εὐξείνου πόντου κατώκητο... παρεκάλει δέ καί τῶν ὁρεινῶν Θρακῶν πολλούς τῶν αὐτονόμων καί μαχαιροφόρων, οἵ Δίοι καλοῦνται, τήν Ροδόπην οἱ πλεῖστοι οἰκοῦντες... ἀνίστη δέ καί Ἀγριάνας καί Λαιαίους καί ἄλλα ὅσα ἔθνη Παιονικά ὧν ἦρχε καί ἔσχατοι τῆς ἀρχῆς οὗτοι ἤσαν...» 51

52 λείου πού κατατάσσεται ἐπί βασιλείας Σεύθου ὡς τό πλουσιότερο ἀνάμεσα σέ ὅλα τά βασίλεια τῆς Εὐρώπης μεταξύ τοῦ Ἰονίου κόλπου καί τοῦ Εὐξείνου Πόντου 79. Ὅσον ἀφορᾶ λοιπόν στή γεωγραφική περιοχή τῆς Θράκης κατά τήν προομηρική καί ὁμηρική ἐποχή θά μποροῦσε νά εἰπωθεῖ γενικά ὅτι τά νότια ὅριά της ἦταν ὁ Πηνειός ποταμός, τό Αἰγαῖο πέλαγος καί ἡ Προποντίδα, τά δυτικά ὁ Ἀξιός ἤ ὁ Στρυμόνας ποταμός καί τό Βέρμιο, τά ἀνατολικά ὁ Εὔξεινος Πόντος καί τά βόρεια ὁ ποταμός Ἴστρος μέχρι τίς ἐκβολές του 80. Κατά τή Ρωμαϊκή ὅμως ἐποχή παρατηροῦνται ὁρισμένες ἀλλαγές στά ὅρια τῆς Θράκης, ἐνῶ ἐπί Διοκλητιανού ἡ «διοίκησις Θράκης» περιέλαβε στά ὅριά της ἔκταση τῆς ἀρχαίας Θράκης μέ ἕξι ἐπαρχίες: 1) τήν Κάτω ἡ Δευτέρα Μοισία μέ πρωτεύουσα τή Μαρκιανούπολη, 2) τή Μικρά Σκυθία μέ πρωτεύουσα τό Τομίν, 3) τή Θράκη μέ πρωτεύουσα τή Φιλιππούπολη, 4) τήν Αἰμίμοντον μέ πρωτεύουσα τήν Ἀδριανούπολη, 5) τήν Ροδόπη μέ πρωτεύουσα τήν Αἶνο καί 6) τήν Εὐρώπη μέ πρωτεύουσα τήν Ἡράκλεια 81. Σχετικά μέ τήν καταγωγή τῶν Θρακῶν συνοπτικά ἀναφέρουμε πώς ὑπάρχουν ἐρευνητές οἱ ὁποῖοι θεωροῦν ὅτι οἱ Θράκες δέν εἶχαν καμία σχέση μέ τούς Ἕλληνες ἀλλά ὁ ἐξελληνισμός τούς ἦταν ἀναπόφευκτος λόγω τῆς γεωγραφικῆς θέσης τῆς Θράκης σέ γειτονικό στήν Ἑλλάδα χῶρο, ἀλλά καί ἐξαιτίας τῆς ὑπεροχῆς τοῦ πολιτισμοῦ τῶν Ἑλλήνων 79 ὅ. π. [97] «Ἐγένετο δέ ἡ ἀρχή ἡ Ὀδρυσῶν μέγεθος ἐπί μέν θάλασσαν καθήκουσα ἀπό Ἀβδήρων πόλεως ἔς τόν Εὔξεινον πόντον μέχρι Ἰστρου ποταμοῦ... τῶν γάρ ἐν τῇ Εὐρώπη ὄσαι μεταξύ του Ἰονίου κόλπου καί τοῦ Εὐξείνου πόντου μεγίστη ἐγένετο χρημάτων προσόδῳ καί τῇ ἄλλῃ εὐδαιμονία.» 80 Κων. Βακαλόπουλου, Ἱστορία τοῦ Βόρειου Ἑλληνισμοῦ-Θράκη, ἐκδ. ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2000 (β'), σ. 17 βλ. καί Μπάκα Ἰωάννη, «Ἐκπαίδευση καί κοινωνική δραστηριότητα, στή Νιγρίτα καί στη Σύρπα», Σερραϊκά Ἀνάλεκτα, Τόμος Γ (ἀνάτυπο), Σέρρες ὅ. π., σ.17 52

53 ἔναντι αὐτοῦ τῶν Θρακῶν. Ὁ καθηγητής Ἀθανάσιος Καραθανάσης ἀναφέρει πώς «ὁ οὐσιαστικός ἐξελληνισμός τῶν Θρακῶν ἀρχίζει ἀπό τόν Η' αἰ. π.χ. μέ τόν λεγόμενο ἀποικισμό, ὁπότε Ἕλληνες ἵδρυσαν στά θρακικά παράλια διάφορες πόλεις, ἀφοῦ προηγήθηκαν σκληροί ἀγῶνες μέ τούς ἐντόπιους Θράκες, πού εἴτε ἀφομοιώθηκαν, εἴτε ἀναγκάστηκαν νά ἀποτραβηχθοῦν ἀπό τά παράλια πρός τήν ἐνδοχώρα. Παράλληλη ἐκτόπιση ὑπέστησαν οἱ Θράκες καί ἀπό δυσμῶν, ὅταν οἱ Μακεδόνες ἔφθασαν ὡς τήν κοιλάδα τοῦ Στρυμόνα ἐξαφανίζοντας ἤ τρέποντας σέ φυγή τά θρακικά φύλα πού ἀνέβηκαν βορειοτέρα» 82, ἤ «ἡ Θράκη, παράλια καί ἐνδοχώρα, βαθμιαίως ἐξελληνίσθη, καί ἔτσι περί τόν Δ' αἰώνα ἐμφανίζεται ἀμιγῶς ἑλληνική» 83, καί στήν ἴδια συνάφεια: «Κατά τήν περίοδο αὐτή τῆς μακεδονικῆς ἐξορμήσεως συνετελέσθη συνειδητά ἀπό τούς Μακεδόνες ὁ ἐξελληνισμός τῆς Θράκης, ὅπως, ἄλλωστε προκύπτει καί ἀπό τά ἀρχαιολογικά εὐρήματα, ἐνῶ παράλληλα, μέ τήν ἵδρυση ἑλληνικῶν πόλεων, ὁ ὅρος Θράκη κατέστη μόνον γεωγραφικός καί ὄχι ἐθνολογικός καί ὡς τέτοιος ἐπιβιώνει ὡς τίς ἡμέρες μας» 84. Τό ζήτημα βέβαια αὐτό τῆς καταγωγῆς τῶν ἀρχαίων Θρακῶν εἶναι σχετικά περίπλοκο, καθώς δέν εἶναι λίγες οἱ πηγές πού ἀναφέρουν πώς Ἕλληνες καί Θράκες κατάγονται ἀπό τήν ἴδια φυλή (Ἀρία φυλή-καυκάσιοι) ἀπό τήν ὁποία προῆλθαν οἱ πρόγονοί τους Πελασγοί. Ἄλλωστε ἀπό ἀνθρωπολογικῆς ἄποψης ὑπάρχουν τόσα κοινά στοιχεῖα μεταξύ Θρακῶν, Φρυγῶν καί Ἑλλήνων, ὥστε οἱ ἐπιστήμονες καταλήγουν στό συμπέρασμα πώς πρόκειται περί τῆς ἴδιας φυλῆς. Ἡ γλώσσα τῶν ἀρχαίων Θρακῶν δέν ἦταν κατανοητή ἀπό τούς Ἕλληνες. Ὑπῆρχε ἰδιαίτερο ἰδίωμα τό ὁποῖο ἐξέλιπε μετά τόν ἐποικισμό τῆς Θράκης καί τήν ἐπικράτηση τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ στό χῶρο της. Λίγες μόνο 82 Ἀθ. Καραθανάση, Περί τήν Θράκην, ἐκδ. ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1996, σ ὅ. π., σ ὅ. π., σσ

54 θρακικές λέξεις ἐπιβίωσαν στό χρόνο, κυρίως ὀνόματα καί τοπωνύμια (π.χ. Ὀσκουδάμα, δηλ. Ἀδριανούπολη). Σημαντικός παράγοντας γιά τήν ἐξαφάνισή της ἦταν ἡ μή χρήση τῆς γραφῆς ἀπό τούς Θράκες, τήν ὁποία ὑποτιμοῦσαν. Μετά τήν κατάκτηση τῆς Θράκης ἀπό τούς Μακεδόνες καί τή σταδιακή ἀπώθηση τῶν Θρακῶν στίς ὁρεινές περιοχές ἡ ἑλληνική ἦταν ἡ ἐπικρατοῦσσα γλώσσα. Κατά τή Ρωμαιοκρατία (ἔναρξη περί τό 129π.Χ.) ἡ κοινή ἑλληνική ἐπικράτησε στό θρακικό χῶρο κάτω τῆς ὁροσειρᾶς τοῦ Αἵμου, ἐνῶ ἡ περιοχή πάνω ἀπό αὐτόν εἶχε σταδιακά ἐκλατινισθεῖ πλήρως 85. Κατά τή Βυζαντινή ἐποχή ἡ διοίκηση Θράκης ὑπαγόταν στό Ἀνατολικό τμῆμα τῆς Αὐτοκρατορίας καί ἀκολούθησε σέ γενικές γραμμές τή διαίρεση τοῦ Διοκλητιανοῦ σέ ἕξι ἐπαρχίες. Βόρεια τοῦ Αἵμου βρισκόταν ἡ κατωτέρα Μοισία μέ ἕδρα τή Μαρκιανούπολη καί ἡ Σκυθία μέ ἕδρα τό Τομίν (Κωστάντζα). Νότια τοῦ Αἵμου σχηματίζονταν οἱ ὑπόλοιπες τέσσερις ἐπαρχίες: ἡ κυρίως Θράκη, ἀνάμεσα στόν Αἷμο καί τή Ροδόπη, μέ ἕδρα τή Φιλιππούπολη, ἡ Αἰμίμοντος μέ ἕδρα τήν Ἀδριανούπολη, τά ὅρια τῆς ὁποίας ἔφθαναν μέχρι τόν Εὔξεινο Πόντο, ἡ Εὔρωπη, δυτικά της Κωνσταντινούπολης μεταξύ Προποντίδας καί Εὐξείνου, μέ ἕδρα τήν Ἡράκλεια, καί ἡ Ροδόπη, νότια της ὁμώνυμης ὁροσειρᾶς, ἀνάμεσα στούς ποταμούς Ἔβρο καί Νέστο, μέ ἕδρα τήν Τραϊανούπολη 86. Τό διοικητικό αὐτό σύστημα διατηρήθηκε κατά τήν πρώτη περίοδο τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας Στήν περίοδο τῶν διοικητικῶν μεταρρυθμίσεων πού διενήργησε ὁ αὔτοκρατορας Ἰουστινιανός Α' ( Ε' αἰ. μ.χ. ) ἡ Θράκη διαιρέθηκε σέ τρεῖς ἐπαρχίες: α) Ἰδίας Θράκης, μέ ἕδρα τή Φιλιππούπολη, β) Ροδόπης, μέ ἕδρα τήν Αἶνο καί γ) Εὐρώπης, μέ ἕδρα τήν Ἡράκλεια, ἐνῶ τόν ἕβδομο αἰώνα ὁ αὐτοκράτορας Ἡράκλειος χώρισε τήν αὐτοκρατορία σέ Θέματα. Ὅσο 85 ὅ. π.,σ Γ. Χαριζάνη, Ὁ μοναχισμός στή Θράκη κατά τούς Βυζαντινούς αἰῶνες, Θεσσαλονίκη, 2003, σσ

55 ἀφορᾶ στήν περιοχή πού ἐξετάζουμε δημιουργήθηκε τό Θέμα Θράκης, τό ὁποῖο περιελάμβανε τή χερσόνησο τῆς Κωνσταντινούπολης καί Καλλίπολης καί εἶχε ἕδρα τήν Ἀρκαδιούπολη (σημερινό Λουλέ Μπουρκάζ), καί τό Θέμα Μακεδονίας, τό ὁποῖο ἐκτεινόταν μέχρι τόν ποταμό Ἴστρο, μέ ἕδρα τήν Ἀδριανούπολη. Κατά τόν ἑνδέκατο αἰώνα δημιουργήθηκε τό Θέμα Βολερού ἔπειτα ἀπό ἀπόσπαση τῶν περιοχῶν τοῦ Στρυμόνα καί τῆς Μαρώνειας 87. Ἡ Θράκη γνώρισε πολλές ἐπιδρομές καί κατακτήσεις καθ' ὅλη τή διάρκεια τῆς Βυζαντινῆς ἐποχῆς, μέ συνέπεια νά ὑπάρχουν συνεχεῖς μεταβολές τῶν γεωπολιτικῶν ὁρίων τῶν ἐπαρχιῶν ἀλλά καί τῶν ἐπισκοπῶνμητροπόλεών της. Ἤδη ἀπό τό 378 οἱ Βησιγότθοι μέ τή βοήθεια τῶν Ὀστρογότθων καταλαμβάνουν τήν Ἀδριανούπολη μετά ἀπό μάχη μέ τά στρατεύματα τοῦ αὐτοκράτορα Οὐάλη στίς 9 Αὐγούστου. Μέ τά γερμανικά αὖτα φύλα ἦλθε σέ συνεννόηση ὁ Μέγας Θεοδόσιος ὑπογράφοντας συνθήκη. Οἱ Ὀστρογότθοι ἐγκαταστάθηκαν στήν Παννονία καί οἱ Βησιγότθοι στό βόρειο τμῆμα τῆς θρακικῆς διοικήσεως. Ἀπέκτησαν πλήρη αὐτονομία, ἀπαλλαγῆ ἀπό τή φορολογία καί ἔλαβαν ὑψηλούς μισθούς γιά τίς ὑπηρεσίες πού προσέφεραν στό στρατό τῆς αὐτοκρατορίας μέ τήν ἰδιότητα τῶν φοιδεράτων (foederati), ἐνῶ πολλοί ἀπ' αὐτούς ἐντάχθηκαν στή φρουρά τοῦ αὐτοκράτορα 88. Τό 411 ἐπιτέθηκαν καί κατέλαβαν τήν ἐπαρχία οἱ Οὖνοι μέ ἀρχηγό τους τό βασιλιά Ἀττίλα, ἀπό τόν ὁποῖο ἀπαλλάχθηκε μέ συνθήκη τό 443 μέ πολύ ἐπαχθεῖς ὄρους 89. Ἀπό τά μέσα τοῦ 6ου αἰῶνα ἐμφανίζονται οἱ Σλάβοι πού ἔκτοτε ἀποτελοῦν τή μόνιμη ἀπειλή γιά τήν περιοχή. Ἡ ἐγκατάσταση τῶν Βουλγάρων τοῦ Ἀσπαρούχ στίς περιοχές μεταξύ τοῦ ποταμοῦ Δούναβη καί τῆς ὁροσειρᾶς τοῦ Αἵμου, 87 Ἀθ. Κορμαλῆ, Ἀνατολική Θράκη, ἐκδ. Πελασγός, Ἀθήνα, 1992, σ G. Ostrogosky, Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους I (μετάφραση Ἰωάννου Παναγόπουλου), ἐκδ. Σ. Βασιλόπουλου, Ἀθήνα, 1978, σ Ἀχ. Σαμοθράκη, Λεξικόν Γεωγραφικόν καί Ἱστορικόν της Θράκης ἀπό τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως

56 καθώς καί ἡ συγκρότηση τοῦ πρώτου Βουλγαρικοῦ κράτους ( ) ἐπέφεραν τόν ἀκρωτηριασμό τῆς Διοίκησης Θράκης 90. Ἀπό τό 583 ὅμως εἶχε ἐμφανιστεῖ καί ἡ φυλή τῶν Ἀβάρων, οἱ ὁποῖοι ἐπιβουλεύονταν τήν περιοχή καί ἔκαναν συνεχεῖς ἐπιδρομές σέ αὐτήν. Μάλιστα τό 626 κατάφεραν νά φθάσουν ἕως τήν Κωνσταντινούπολη, τήν ὁποία καί πολιόρκησαν χωρίς ἐπιτυχές γι' αὐτούς ἀποτέλεσμα 91. Τό 813 ἡ Ἀδριανούπολη καταλαμβάνεται ἀπό τούς Βούλγαρους τοῦ Κρούμου 92. Ἡ ἐναλλαγή αὐτή μεταξύ Σλάβων καί Βυζαντινῶν στήν κυριαρχία τῆς Θράκης εἶναι πλέον συνεχής. Τό 1064 καταλαμβάνεται ἀπό μιά φυλή τῶν Οὔγγρων, τούς Οὔζους, πού διαπράττουν φοβερές λεηλασίες καί καταστροφές 93. Τή φυλή αὐτή ἀφανίζει ἕνας φοβερός λοιμός. Ἔτσι ἀναγκάζονται νά καταφύγουν καί πάλι στίς περιοχές τους πάνω ἀπό τόν Ἴστρο ποταμό. Παρόμοια εἶναι ἡ κατάσταση καί στούς χρόνους τῆς ὕστερης βυζαντινῆς ἐποχῆς. Μετά τήν κατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπό τούς Φράγκους τό 1204 ἡ Θράκη διαμοιράσθηκε μεταξύ Σταυροφόρων καί Ἐνετῶν, στούς ὁποίους δόθηκε ἡ περιοχή τῆς Ἀδριανούπολης, καθώς καί τά σημαντικότερα λιμάνια τοῦ Ἑλλησπόντου καί τῆς θάλασσας τοῦ Μαρμαρά, ὅπως ἡ Καλλίπολη, ἡ Ραιδεστός καί ἡ Ἡράκλεια 94. Ἔπειτα ὅμως ἀπό συνεννόηση τῆς θρακικῆς ἀριστοκρατίας μέ τόν βούλγαρο στρατηγό Καλογιάννη καί τήν ὑποστήριξη τῆς δυναστείας τῶν Λασκάρεων οἱ Λατίνοι ἡττῶνται τό 1205 καί ἡ κυριαρχία τῆς περιοχῆς ἀνακτᾶται. Ἡ συνεργασία αὐτή ὅμως Ἑλλήνων καί Βουλγάρων δέ διαρκεῖ πολύ, ἔτσι τό 1206 ὁ Λατίνος 90 Γ. Χαριζάνη, Ὁ μοναχισμός στή Θράκη κατά τούς Βυζαντινούς αἰῶνες, ἐκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη, Ἀχ. Σαμοθράκη, Λεξικόν Γεωγραφικόν καί Ἱστορικόν της Θράκης ἀπό τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως Π. Λέκκου, Οἱ Μονές τῆς Βόρειας καί τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, ἐκδ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη, 1999, σ G. Ostrogosky, Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους II (μετάφραση Ἰωάννου Παναγόπουλου), ἔκδ. Σ. Βασιλόπουλου, Ἀθήνα, 1978, σ ὅ. π., σ

57 αὔτοκρατορας Ἐρρίκος ἀνακαταλαμβάνει τή Θράκη. Τό 1230 περιέρχεται στό Βούλγαρο ἡγεμόνα Ἰβᾶν Ἀσσᾶν Β' γιά σύντομο χρονικό διάστημα, ἀφοῦ τό 1246 ἡ δυναστεία τῶν Ἀσσᾶν νικᾶται ἀπό τόν Ἰωάννη Γ' Δούκα Βατάτζη, αὐτοκράτορα τοῦ Βυζαντινοῦ Βασιλείου τῆς Νικαίας. Τό 1261 ὅμως ἡ χερσόνησος τῆς Καλλίπολης καταλαμβάνεται ἀπό τούς Καταλανούς. Χρησιμοποιώντας τούς Σελτζούκους Τούρκους ὡς μισθοφόρους οἱ Βυζαντινοί κατάφεραν νά ἐλευθερώσουν καί πάλι τήν περιοχή, ἕως βέβαια τήν τελική ὑποδούλωσή της στούς Ὀθωμανούς ἀπό τά μέσα τοῦ 14ου αἰώνα (1354 κατάκτηση τῆς Καλλίπολης μέ ἀρχηγό τό Σουλτάνο Ὀρχᾶν). Ἡ περίοδος τῆς Ὀθωμανοκρατίας στή Θράκη καί τοῦ ἐποικισμοῦ Τούρκων, Ἀράβων καί λοιπῶν ξεκίνησε πολύ πρίν τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Τῆς κατάκτησης τῆς Καλλιπόλεως προηγήθηκε ἀπόβαση τῶν Ὀθωμανῶν στήν Τζύμπη μέ ἀρχηγό τό γυιό τοῦ Ὀρχᾶν Σουλεϊμᾶν. Ἡ προέλασή του πρός τή Ραιδεστό ἔστρεψε τούς κατοίκους τῆς περιοχῆς πρός τίς δύσβατες ὁρεινές περιοχές 95. Ὁ ἐποικισμός τῶν Τούρκων εἶχε ἤδη ἀρχίσει νά πραγματοποιεῖται μέ τή μεταφορά νομάδων Ἀράβων ἀπό τό Καρεσί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί τήν ἐγκατάστασή τους στήν Καλλίπολη. Ταυτόχρονα, «τάγματα» δερβίσηδων ἄρχισαν νά διατρέχουν ὁλόκληρη τή Θράκη προπαγανδίζοντας τό Ἰσλάμ. Ἀποτέλεσμα τῆς δράσης αὐτῆς εἶναι ὁ σταδιακός ἐξισλαμισμός τῶν Πομάκων τῆς Θράκης ἀπό τόν 14ο ἕως τόν 17ο αἰῶνα 96. Ἐξ αἰτίας τῶν ἐνεργειῶν αὐτῶν ἀλλοιώθηκε σοβαρά ἡ δημογραφική σύσταση τῆς Θράκης, ἡ ὀποία ἐνῶ ὡς τά μέσα του 14ου αἰῶνα κατοικοῦνταν σχεδόν ἐξ ὁλοκλήρου ἀπό Χριστιανούς, στά τέλη τοῦ 15ου καί κατά τόν 16ο αἰῶνα ὁ ἀριθμός τους εἶχε μειωθεῖ αἰσθητά, χωρίς βέ- 95 Κων. Βακαλόπουλου, Ἱστορία τοῦ Βόρειου Ἑλληνισμοῦ-Θράκη, ἐκδ. ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2000 (β'), σ Κων. Χατζόπουλου, «Ἡ Θράκη ἀπό τήν Ὀθωμανική κατάκτηση ὡς τή συνθήκη τῆς Λωζάνης», εἰσήγηση στό 6ο Παγκόσμιο συνέδριο Θρακῶν, Ἀλεξανδρούπολη Αὐγούστου 2003, σ. 1 57

58 βαια αὐτό νά σημαίνει ὅτι εἶχαν μετατραπεῖ σέ μειονότητα 97. Μάλιστα τούς ἑπόμενους αἰῶνες (17ο, 18ο) τό χριστιανικό στοιχεῖο ἐνισχύθηκε ἐξαιτίας τῆς μετακίνησης βουλγαρόφωνων ἀγροκτηνοτροφικῶν ὁμάδων, ἀλλά καί ἀλβανόφωνων, ἑλληνόφωνων χριστιανῶν ἀπό τήν Ἀρβανιτιά, τήν Ἤπειρο, τή Θεσσαλία καί τήν Πελοπόννησο. Τήν κίνηση αὐτή ἐνίσχυσαν οἱ Σουλτάνοι προκειμένου νά ἐπανακαλλιεργηθεῖ ἡ ἐρημωμένη ἀπό τίς παντός εἴδους καταστροφές θρακική ἐνδοχώρα. Τό γεγονός αὐτό τῆς μετακίνησης τῶν χριστιανικῶν πληθυσμῶν βέβαια δημιούργησε ἄλλου εἴδους φυλετικές διαμάχες οἱ ὁποῖες ξέσπασαν κατά τό διαχωρισμό τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας σέ ἐθνικά κράτη στά Βαλκάνια κατά τόν 19 ο καί 20 ο αἰώνα 98. Παρά τήν εὔθραυστη κατάσταση στήν περιοχή καί τήν προγενέστερή τῆς Κωνσταντινούπολης κατάληψή της, ἡ Θράκη δέν ἔχασε ποτέ τήν ἑλληνικότητά της. Ἤδη στό 13 ο αἰώνα ὁ Γοδεφρεῖδος Βιλλεαρδουίνος, ἱππότης τῆς Δ' Σταυροφορίας, μαρτυρεῖ τήν ἰσχυρότατη παρουσία τοῦ Ἑλληνισμοῦ στήν Ἀδριανούπολη, τήν Ἀρκαδιούπολη καί τή Ραιδεστό 99. Ἀκόμη καί σέ πολύ μεταγενέστερη μαρτυρία τοῦ αὐστριακοῦ γεωλόγου Ami Boue ( ) ἀναγνωρίζεται ἡ ἑλληνικότητα τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης καί ἡ ὑπεροχή τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου σέ ὅλο τό βιλαέτι τῆς Ἀδριανουπόλεως (ἔργο τοῦ ἰδίου La Tourquie d' Europe, Paris, 1881) 100. Ἡ διοικητική διαίρεση τῆς περιοχῆς τῆς Θράκης, ὅπως παρουσιάζει ὁ Κ. Βακαλόπουλος, κατά τήν Ὀθωμανοκρατία ἔχει ὡς ἐξής 101 : Τά κατακτημένα ἐδάφη τῆς Θράκης ἐντάχθηκαν διοικητικά στό ἐγιαλέτι (μπεηλερμπεηλίκι) τῆς Ρούμελης πού ἦταν οὐσιαστικά το πρῶτο μπεηλερμπεηλίκι τῆς 97 ὅ. π., σ ὅ. π., σ Κων. Βακαλόπουλου, Ἱστορία τοῦ Βόρειου Ἑλληνισμοῦ-Θράκη, ἐκδ. ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2000 (β'), σσ ὅ. π., σσ ὅ. π., σσ

59 ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας... Τό μπεηλερμπεηλίκι τῆς Ρούμελης συγκροτοῦσε ξεχωριστή διοικητική μονάδα μετά τήν κατάκτηση τῆς Ἀδριανουπόλεως, πού ἔγινε καί πρωτεύουσά του. Μετά τήν κατάκτηση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἡ ἕδρα τοῦ μπεηλέρμπεη βρισκόταν ἐπίσης στήν Καλλίπολη καί στήν Φιλιππούπολη. Τό πρῶτο σαντζάκι τῶν Βαλκανίων, ἡ Καλλίπολη, περιελάμβανε ἀρχικά μόνο τήν ὁμώνυμη χερσόνησο καί ἀργότερα τά νησιά Ἴμβρο, Λῆμνο, Σαμοθράκη, Θάσο καί Τένεδο. Τό σαντζάκι, ὡς χάσι ἑνός καπουδᾶν πασᾶ ἤ ναυάρχου, περιέκλειε ἐπίσης τίς περιοχές πού βρίσκονταν στά παράλια του Αἰγαίου ἀρχικά ὡς τήν Γκιουμουλτζίνα ( Κομοτηνή). Ἀργότερα, μεταξύ , τό νεοσχηματισμένο ἐγιαλέτι Τζεζαΐρ περιελάμβανε, ἐκτός ἀπό τή χερσόνησο τῆς Καλλίπολης, τήν θρακική ἀκτή, τμήματα τῶν ἀκτῶν τῆς Κεντρικῆς καί Δυτικῆς Ἑλλάδας, τά νησιά Εὔβοια, Λέσβο, Ρόδο, Χίο καί Ἄνδρο καί τήν περιοχή τῆς Σμύρνης. Στήν Ἀνατολική Θράκη ὑπῆρχαν διάφορα σαντζάκια. Τό σαντζάκι τῆς Βιζύης συγκροτοῦνταν ἀπό δέκα σημαντικά ἀστικά κέντρα (Μπαμπά Ἐσκή, Βιζύη, Δέρκος, Ἐρεγλή, Ἰντζές, Σαράντα Ἐκκλησιές, Λουλέ Μπουργκάζ- Ἀρκαδιούπολη, Συλήβρια, Χαριούπολη, Τσορλού-Τυρολόη). Τό σαντζάκι τοῦ Τσίρμεν περιεῖχε ἐδάφη τῆς σημερινῆς Βουλγαρίας ( Καζανλίκ, Τσιρπᾶν, Νόβα Ζαγόρα, Χάσκοβο καί Τσίρμεν). Τό σαντζάκι τῆς Ἀδριανουπόλεως, τό μεγαλύτερο σαντζάκι στό μπεηλερμπεηλίκι τῆς Ρούμελης καί γνωστότερο στή βιβλιογραφία ὡς "πασά σαντζάκ", ἐπεκτάθηκε στά ὑπόλοιπα τμήματα τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, σέ ὁλόκληρη τήν ὁροσειρά τῆς Ροδόπης, στά παράλια τοῦ Αἰγαίου καί στίς κοιλάδες τοῦ Ἔβρου καί τοῦ Ἀξιοῦ μέχρι τή δυτική ὁροσειρά τῆς Μακεδονίας. Στούς οἰκισμούς τοῦ σαντζακιοῦ Ἀδριανουπόλεως συγκαταλέγονταν 9 θρακικές πόλεις ( ἀπό τά Ὕψαλα ὡς τό Τατάρ Παζαρτζήκ), 11 στά παράλια του Αἰγαίου (ἀπό τήν Αἶνο ὡς τή Θεσσαλονίκη καί βόρεια μέχρι τό Νευροκόπι) καί 15 ἀστικά κέντρα στή Μακεδονία. 59

60 2.2. Ἐκκλησιαστική Διοίκηση Ἡ διάδοση τοῦ χριστιανισμοῦ στή Θράκη ἀνάγεται στούς χρόνους τοῦ ἀποστόλου Παύλου. Κατά τήν Ἀποστολική ἐποχή κηρύχθηκε ὁ Χριστιανισμός ἀπό τόν Παῦλο καί τούς συνεργάτες του σέ ὅλες τίς ἐπαρχίες τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου, ἀνάμεσα σέ αὐτές καί ἡ Θράκη 102. Βέβαια, ἱδρυτής τῆς πρώτης ἐκκλησίας τοῦ βυζαντίου γνωρίζεται ἕνας ἄλλος ἀπόστολος, ὁ Ἀνδρέας, ὁ ὁποῖος εἶχε ἤδη κηρύξει τή νέα θρησκεία στήν περιοχή τῆς ἀρχαίας Σκυθίας 103, σέ ὅλες σχεδόν τίς παραθαλάσσιες πόλεις τῆς Κριμαίας καί τοῦ Εὐξείνου Πόντου. Τό γεγονός αὐτό μαρτυρεῖται καί ἀπό τόν ἐκκλησιαστικό ἱστορικό Εὐσέβιο, ἐπίσκοπο Καισαρείας, στήν Ἐκκλησιαστική Ἱστορία του: «Τά μέν δή κατά Ἰουδαίους ἐν τούτοις ἥν τῶν δέ ἱερῶν του σωτῆρος ἠμῶν ἀποστόλων τέ καί μαθητῶν ἔφ ἅπασαν κατασπαρέντων τήν οἰκουμένην, Θωμάς μέν, ὡς ἡ παράδοσις περιέχει, τήν Παρθίαν εἴληχεν, Ἀνδρέας δέ τήν Σκυθίαν...»( βιβλίο Γ', κεφ. 1). Μάλιστα ὁ Μανουήλ Γεδεῶν στηριζόμενος σέ χειρόγραφες πηγές, ὁριοθετεῖ τό κήρυγμα τοῦ Πρωτοκλήτου στό Βυζάντιο κατά τό ἔτος 36 μ. Χ Κατόπιν ἀναφέρει τά ἑξῆς: «Ἐκήρυξεν ἀκολούθως τό Εὐαγγέλιον εἰς Ἀλανούς, Ἀβασγούς, Ζηκχούς καί τούς τοῦ Κιμμερίου Βοσπόρου κατοίκους, εἰς Χερσώνα, πάλιν εἰς Σινώπην, εἴτα εἰς Βυζάντιον, εἰς Ἡράκλειαν ἔπειτα τήν θρακικήν...» 105. Δέν θά ἀσχοληθοῦμε μέ τήν ἐκκλησιαστική ἰστορία τῆς Θράκης στήν παροῦσα ἐργασία, παρά μόνο μέ τήν ἐξέλιξη τῆς ἐκκλησιαστικῆς διοίκησης στούς Βυζαντινούς καί μεταβυζαντινούς χρόνους. Εἶναι κοινῶς ἀποδεκτό ὅτι τά ἐκκλησιαστικά πράγματα ἀκολουθοῦν τίς μεταβολές τῶν πολιτικῶν. Αὐτό συμβαίνει καί στήν περίπτωση τῆς Θράκης. Τόν 4 ο αἰώνα ὅλες οἱ μητροπόλεις καί ἐπισκοπές τῆς διοίκησης Θρά- 102 Βλ. Φειδᾶ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία Α', Ἀθῆναι, 1994 (β' ἔκδοση), σ Μητρ. Γενναδίου, Ἱστορία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Α', ἑκδ. ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1986 (ἐπανέκδοση) 104 Μ. Γεδεῶν, Πατριαρχικοί Πίνακες, Otto Keil, Ἐν Κωνσταντινουπόλει, , σ ὅ. π., σ

61 κης ὑπάγονταν στόν ἐπίσκοπο Ἡρακλείας, ἔξαρχο τῆς θρακικῆς διοίκησης 106. Μετά τή Β' Οἰκουμενική Σύνοδο (Κωνσταντινούπολη, 381) ἡ ἐπισκοπή τοῦ Βυζαντίου ἐξυψώνεται σέ ἀρχιεπισκοπή, κυρίως ὅμως μετά τήν Δ' Οἰκ. Σύνοδο (Χαλκηδόνα,451) ὅταν ὁ ἀρχιεπίσκοπος Βυζαντίου λαμβάνει τόν τίτλο τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριάρχη, ἡ δικαιοδοσία τοῦ Ἡρακλείας μειώνεται, καθώς ὁ Κωνσταντινουπόλεως καί Νέας Ρώμης εἶναι πλέον ὁ δεύτερος τῇ τάξει πατριάρχης τῆς πάλαι ποτέ Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας μετά τόν Πάπα Ρώμης καί ἡ ἐπιρροή τοῦ ἐπεκτείνεται πολύ περισσότερο ἀπό τά στενά ὅρια τῆς ἐπισκοπῆς τοῦ Βυζαντίου. Στούς μετέπειτα αἰῶνες ( 7 ο -11 ο ) ἡ ἐκκλησιαστική διοίκηση τῆς ἐπαρχίας τῆς Θράκης ἀσκεῖται κατά παρόμοιο τρόπο μέ αὐτήν τῆς πρωτοβυζαντινῆς περιόδου, μέ τή διαφορά πλέον ὅτι ὁρισμένα ἀπό τά ἐδάφη τῶν παλαιῶν ἐπισκοπῶν βόρεια τῆς ὁροσειρᾶς τοῦ Αἵμου ἔχουν προσαρτηθεῖ στή νεοιδρυθεῖσα ἀρχιεπισκοπή τῆς Βουλγαρίας (864), ἡ ὁποία ἀποτελοῦσε πατριαρχική ἑξαρχεία. Συναντῶνται τέσσερις Μητροπόλεις: Φιλιππουπόλεως, Τραϊανουπόλεως, Ἀδριανουπόλεως καί Ἡρακλείας μέ μεταβαλλόμενο ἀριθμό ἀρχιεπισκοπῶν καί ἐπισκοπῶν 107. Ἡ μητρόπολη Ἀδριανουπόλεως ἀποτέλεσε μιά ἀπό τίς μητροπόλεις τῆς θρακικῆς Ἑξαρχείας. Ἡ ἵδρυσή της ὁριοθετεῖται στά 451. Ὁ Μητροπολίτης φημιζόταν ὡς Ὑπέρτιμος καί ἔξαρχος παντός Αἰμιμόντου 108. Ἡ μητρόπολη Ἡρακλείας εἶναι ἡ παλαιότερη μητρόπολη τῆς διοίκησης Θράκης. Ἐδῶ ὁ ἀπόστολος Ἀνδρέας ὀργάνωσε τήν πρώτη ἐκκλησία τῆς Θράκης. Με τον τίτλο «μητρόπολις» ἀναφέρεται γιά πρώτη φορά τό 451, ὁπότε καί ὑπάγεται στό Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως ὡς μητρόπολη τῆς Ἐπαρχίας Εὐρώπης. Κατά τήν περίοδο τῆς Ὀθωμανοκρατίας, 106 Γ. Χαριζάνη, Ὁ μοναχισμός στή Θράκη κατά τούς Βυζαντινούς αἰῶνες, ἐκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη, 2003, σ ὅ.π., σ Π. Λέκκου, Οἱ Μονές τῆς Βόρειας καί τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, ἐκδ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη, 1999, σ

62 ἑνώνεται μέ τήν ἐπισκοπή Ραιδεστοῦ καί μεταφέρεται ἡ ἕδρα της. Κατά τόν 20 ο αἰῶνα ἀποτελεῖ μία ἀπό τίς μεγαλύτερες μητοπόλεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου μέ 92 κοινότητες, χωρισμένη σέ 7 τμήματα: Ἡρακλείας, Ραιδεστοῦ, Κεσσάνης, Μαλγάρων, Τυρολόης, Μακρᾶς Γέφυρας, Χαριουπόλεως 109. Κατά τήν ὑστεροβυζαντινή περίοδο (11 ος -15 ος αἰ.) ἐντοπίζεται μιά τάση ἀνύψωσης διαφόρων ἐπισκοπῶν καί ἀρχιεπισκοπῶν σέ μητροπόλεις 110. Στά τέλη τοῦ 14 ου καί στίς ἀρχές τοῦ 15 ου αἰώνα ὑπῆρχαν στή Θράκη δεκαπέντε μητροπόλεις καί ἐπισκοπές, ἐνῶ στά τέλη τοῦ 17 ου ὁ ἀριθμός τους φθάνει τίς τριάντα. Ξεχωρίζουν οἱ μητροπόλεις Ἀγχιάλου, Ἀδριανουπόλεως, Αἴνου, Ἀρκαδιουπόλεως, Βιζύης, Διδυμοτείχου, Ἡρακλείας, Μαρωνείας, Μεσημβρίας, Συλημβρίας, Σωζοπόλεως, Ὑψάλων, Μετρῶν καί Ἀθύρων, Μηδείας, Μυριοφύτου, Περιστάσεως καί Τυρολόης 111. Ἡ ἔρευνά μας θά περιοριστεῖ στίς παλαιές μητροπόλεις Ἡρακλείας καί Ἀδριανουπόλεως 112, καθώς τά ἐδάφη αὐτῶν ἀντιστοιχοῦν στό χῶρο πού σήμερα ἀτυχῶς ὀνομάζουμε «Ἀνατολική Θράκη». Ὁ διαχωρισμός αὐτός τῆς Θράκης σέ Δυτική-ἑλληνική, Βόρεια-βουλγαρική, Ἀνατολικήτουρκική, θεωροῦμε πώς εἶναι ἐντελῶς συμβατικός καί δέν ἀντιστοιχεῖ στό ἀδιάσπαστο τῆς ἰστορίας τῆς περιοχῆς, ψήγματα τῆς ὁποίας προσπαθήσαμε νά δώσουμε σέ αὐτή τή σύντομη ἐπισκόπηση τῆς ἰστορίας τοῦ τόπου. Στήν περίπτωση τῆς ἔρευνάς μας ὅμως ἐξυπηρετεῖ τό σκοπό μας, 109 ὅ. π., σ Γ. Χαριζάνη, Ὁ μοναχισμός στή Θράκη κατά τούς Βυζαντινούς αἰῶνες, ἐκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη, 2003, σ Κων. Χατζόπουλου, "Ἡ Θράκη ἀπό τήν Ὀθωμανική κατάκτηση ὡς τή συνθήκη τῆς Λωζάνης", εἰσήγηση στό 6ο Παγκόσμιο συνέδριο Θρακῶν, Ἀλεξανδρούπολη Αὐγούστου 2003, σ Ἀναφερόμαστε στίς δύο αὐτές Μητροπόλεις ὅπως ἦταν ὁριοθετημένες κατά τήν πρωτοβυζαντινή ἐποχή: Ἀδριανούπολη ὡς ἕδρα τῆς Ἑξαρχείας τῆς διοίκησης τῆς ἐπαρχίας Αἰμιμόντου καί Ἡρακλείας ὡς Ἑξαρχείας τῆς διοίκησης τῆς ἐπαρχίας Εὐρώπης. 62

63 καθώς θά ἦταν τρομερά δύσκολο νά ἐρευνήσει, καλύψει καί παρουσιάσει κανεῖς τό μελοποιητικό ἔργο ὅλων των μελωδῶν ὁλόκληρής της Θράκης στή μεταβυζαντινή περίοδο (15 ος -19 ος αἰ.). Ἤδη τό ἐγχείρημα εἶναι δύσκολο. Γι' αὐτό τό λόγο ζητοῦμε τήν ἐπιείκεια τοῦ ἀναγνώστη σέ τυχόντα λάθη, ἀβλεψίες ἤ παραλείψεις. 63

64 Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο - Η Ε Ξ Ε Τ Α Σ Η Τ Ο Υ Θ Ε Μ Α Τ Ο Σ Π Ρ Ω Τ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΕΛΟΥΡΓΩΝ Γιά τήν καταγραφή τῆς ἐργογραφίας τῶν μελογράφων χρησιμοποιήθηκαν οἱ παρακάτω κατάλογοι χειρογράφων. Σέ παρενθέσεις ἀναφέρονται οἱ μονές πού περιλαμβάνονται σέ κάθε κατάλογο: Γιαννόπουλου Ἐμμανουήλ, Τά χειρόγραφα ψαλτικῆς τέχνης τῆς νήσου Ἄνδρου: ἀναλυτικός περιγραφικός κατάλογος, Καΐρειος βιβλιοθήκη, Ἄνδρος 2005 Μπαλαγεώργου Δημητρίου-Κρητικοῦ Φλώρας, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς : Σινᾶ : κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων στήν βιβλιοθήκη τῆς ἱερᾶς μονῆς τοῦ ὅρους Σινᾶ, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 2006 Σπυρίδωνος Λαυριώτου- Εὐστρατιάδου Σωφρονίου, Κατάλογος τῶν Κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας, συνταχθεῖς ὑπό Σπυρίδωνος μοναχοῦ τοῦ Λαυριώτου ἰατροῦ, ἐπεξεργασθεῖς δέ καί διασκευασθεῖς ὑπό Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, μητροπολίτου πρ. Λεοντοπόλεος, Paris, 1925 Στάθη Γρηγορίου, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς: Ἅγιον Ὄρος: κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων τῆς ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέχνης Βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, Τόμος Α, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 1975 Στάθη Γρηγορίου, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς: Ἅγιον Ὄρος: κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων τῆς ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέ- 64

65 χνης Βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, Τόμος Β, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 1975 Στάθη Γρηγορίου, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς: Ἅγιον Ὄρος: κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων τῆς ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέχνης Βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, Τόμος Γ, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 1975 Στάθη Γρηγορίου, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσική: Μετέωρα: κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων τῆς ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέχνης Βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τῶν Μετεώρων, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 2006 Χαλδαιάκη Ἀχιλλέως, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς : Νησιώτικη Ἑλλάς : κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων μουσικῶν κωδίκων τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν, τῶν ἱερῶν ναῶν, ὡς καί λοιπῶν συλλογῶν τῆς νησιωτικῆς Ἑλλάδος, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθήνα 2006 Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας, τόμος Α, Ἀθήνα

66 1.1. Διονύσιος Μητροπολίτης Ἡρακλείας Εἶναι ὁ κατά τά ἔτη μητροπολίτης Ἡρακλείας 113. Ὁ βίος του τοποθετεῖται μεταξύ τοῦ β τετάρτου τοῦ 16ου αἰῶνα καί τῶν ἀρχῶν τοῦ 17ου 114. Δέν ὑπάρχουν ἄλλες πληροφορίες γιά τό βίο του, ἐνῶ σώζεται μόνο ἕνα χερουβικό σέ ἦχο Βαρύ τοῦ Μανουήλ Χρυσάφου, ἄλλοτε «καλλωπισθέν» ἤ «σμικρυνθέν» ἀπό τό Διονύσιο, πού ὅμως φαίνεται ὅτι εἶχε μεγάλη ἀπήχηση στήν ἐποχή του, καθώς ἀπαντᾶται σέ πολλά χειρόγραφα: Μεγίστης Λαύρας 1024 (256α,β), Ξηροποτάμου 307 (311v), Ξηροποτάμου 317 (179v), Ξηροποτάμου 380 (291v), Ξηροποτάμου 389 (137r), Δοχειαρίου 332 (108v), Δοχειαρίου 337 (181v), Ξενοφῶντος 158 (127r), Παντελεήμονος 901 (30v), Παντελεήμονος 965 (56r), Γρηγορίου 5 (144v κ.ε.), Κουτλουμουσίου 406 (285v), Κουτλουμουσίου 446 (198r), Ἰβήρων 951 (76v), Ἰβήρων 961 (116r),Ἰβήρων 987 (345v), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19 (320β), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52 (265α), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127 (228β), Σινᾶ 1283/1844 (μεταξύ 9r-58v), Σινᾶ 1295/1854 (167r), Σινᾶ 1297/1855 (61v), Σινᾶ 1299/1857 (253v), Κορθίου 10 (265β), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (302β), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89 (204α), Προφήτου Ἡλιοῦ 597-Ὕδρα (256v), Μονή Λειμῶνος 258 (58r-59r), Μονή Λειμῶνος 459 (249v-250r), Μονή Λειμῶνος 238 (272v-273v), Μονή Λειμῶνος 8 (166v). 113 Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σ βλ. καί Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ. 63, Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ. 83 Μ. Χατζηγιακουμή, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας ( , τόμος πρῶτος, Ἀθήνα, 1975, σ Κ. Καραγκούνη, Ἡ Παράδοση καί Ἐξήγηση τοῦ Μέλους τῶν Χερουβικῶν Τῆς Βυζαντινῆς καί Μεταβυζαντινῆς Μελοποιίας, Ι.Β.Μ., Ἀθῆναι, 2003, σ

67 1.2. Μελχισεδέκ ἐπίσκοπος Ραιδεστοῦ καί Πανίου Ὁ ἀκριβής χρόνος γέννησης καί θανάτου τοῦ Μελχισεδέκ εἶναι ἄγνωστος. Ἀπό μή μουσικές χειρόγραφες πηγές γνωρίζουμε ὅτι τό 1621 ἦταν συνυποψήφιος γιά τόν Οἰκουμενικό Πατριαρχικό Θρόνο μέ τόν Κύριλλο Λούκαρι καί τόν Νικηφόρο Χαρτοφύλακα 115. Ὁ Φίλιππος Οἰκονόμου ἀναφέρει πώς ὑπῆρξε ἐπίσκοπος Ραιδεστοῦ ἀπό τό 1615 ἕως τό Γεγονός εἶναι ὅτι κατ αὐτή τήν περίοδο ὁ Μελχισεδέκ βρίσκεται στόν ἐπισκοπικό θρόνο τῆς Ραιδεστοῦ, ὄχι ὅμως ἀδιάκοπα. Ὁ Σωφρόνιος Εὐστρατιάδης κάνει λόγο γιά παραμονή τοῦ ἐπισκόπου στή Ραιδεστό ἕως τό 1628 καί κατόπιν περιόδου κατά τήν ὁποία στό θρόνο ἀνῆλθε κάποιος ἐπίσκοπος Θεοφάνης (ἀλλά μαρτυρεῖται καθαίρεσή του κατά τό ἔτος 1637) ἐπέστρεψε ὁ Μελχισεδέκ, ἐνῶ σέ πατριαρχική ἐπιστολή πρός τόν Πρῶτο του Ἁγίου Ὅρους στά 1639 ὁ ὑπογράφεται καί πάλι ὡς ἐπίσκοπος Ραιδεστού 117. Ἡ μουσική δραστηριότητά του δέν εἶναι ἐπαρκῶς γνωστή. Μαρτυρεῖται ὡς κωδικογράφος ἑνός Στιχηραρίου τῆς μονῆς Ταξιαρχῶν Αἰγίου μέ ἔτος συγγραφῆς τό 1618 ( ἔχει γράψει τά φύλλα 62r-202v) 118. Ὡς μελοποιός εἶναι γνωστός σέ ἐμᾶς μέσω μιᾶς Μεγάλης Δοξολογίας σέ ἦχο πλ. Α (ἤ Α τετράφωνο κατ ἄλλους) πού μαρτυρεῖται σέ πολλά χειρόγραφα. Ἡ σπουδαιότητα τῆς δοξολογίας αὐτῆς ἔγκειται στό ὅτι εἶναι ἡ πρώτη πού ὑπάρχει σέ μουσικό χειρόγραφο στόν τύπο πού εἶναι σήμερα σέ ἐμᾶς 115 Ἀρχιμ. Ν. Τσουλκανάκη, «Ὁ Ραιδεστοῦ καί Πανίου Μελχισεδέκ (Ιζ αἰ.)», περ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς,, 61, Θεσσαλονική 1968, σσ Ἀχ. Χαλδαιάκη, «Ψαλτικές Οἰκογένειες, Ά: Οἱ Ραιδεστηνοί», Byzantine Musical Culture. First International Conference-Greece With the organisational collaboration and support of the European Art Center (EUARCE), Paeanea 2009, σ.169 Γρ. Στάθη, «Ἡ πρώτη μελοποίηση τῆς Μεγάλης Δοξολογίας ἀπ τόν Μελχισεδέκ ἐπίσκοπο Ραιδεστοῦ», Συμπόσιον πνευματικόν ἐπί χρυσῷ Ἰωβηλαίῳ ἱερωσύνης τοῦ μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου, Ἀθῆναι 1989, σσ Φ. Οἰκονόμου, Βυζαντινή Ἐκκλησιαστική Μουσική καί Ψαλμωδία, τόμος Α, ἔκδοση Β, Αἴγιο 2001, σ Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ Μ. Χατζηγιακουμή, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας, τόμος Α, Ἀθήνα 1975, σσ

68 γνωστός 119. Πέραν αὐτοῦ βέβαια, οἱ πολλές ἐμφανίσεις της σέ χειρόγραφά τοῦ 17ου καί 18ου αἰῶνα ἀποδεικνύουν πώς ἦταν ἀρκετά διαδεδομένη καί ἀγαπητή στούς μουσικούς τῆς ἐποχῆς. Ἡ Δοξολογία αὐτή τοῦ Μελχισεδέκ ἐπισκόπου Ραιδεστοῦ ἔχει ἐπισημανθεῖ στούς παρακάτω χειρόγραφους κώδικες: Ξηροποτάμου 266 (108r), Ξηροποτάμου 267 (214r), Ξηροποτάμου 307 (220r), Ξηροποτάμου 312 (159v), Ξηροποτάμου 313 (170v), Ξηροποτάμου 317 (121v), Ξηροποτάμου 320 (78v), Ξηροποτάμου 323 (89r κ.ἐ.), Ξηροποτάμου 328 (18r κ.ε.), Ξηροποτάμου 229 (64v), Ξηροποτάμου 368 (228r), Ξηροποτάμου 380 (185v), Ξηροποτάμου 100 (184r), Δοχειαρίου 321 (82v), Δοχειαρίου 324 (76r), Δοχειαρίου 332 (106r), Δοχειαρίου 338 (140r), Δοχειαρίου 372 (162r), Δοχειαρίου 376 (96r-v), Δοχειαρίου 377 (100v), Δοχειαρίου 380 (135rv), Δοχειαρίου 386 (261v), Δοχειαρίου 339 (51r), Δοχειαρίου 400 (1r-Στίχος Κύριε Βασιλεῦ-), Δοχειαρίου 407 (13v), Δοχειαρίου 410 (114r), Κωνσταμονίτου 95 (181r), Κωνσταμονίτου 96 (100v), Κωσταμονίτου 97 (Ὑποφάκελος 15), Ξενοφῶντος 114 (95r), Ξενοφῶντος 123 (315), Ξενοφῶντος 157 (101r), Παντελεήμονος 919 (83r), Παντελεήμονος 927 (78r Ἦχος Α'-Ἀσματικόν Τρισάγιον [Ἅγιος ὁ Θεός]), Παντελεήμονος 958 (191), Παντελεήμονος 965 (38v), Παντελεήμονος 967 (67v, 323v), Παντελεήμονος 972 (165v κ.ἐ.), Παντελεήμονος 974 (164v), Παντελεήμονος 994 (82r), Παντελεήμονος 995 (268), Παντελεήμονος 996 (216), Παντελεήμονος 1005 (63r), Παντελεήμονος 1007 (269r), Παντελεήμονος 1008 (109r), Παντελεήμονος 1010 (134r), Παντελεήμονος 1016 (132v), Γρηγορίου 6 (287r κ.ἐ.), Γρηγορίου 6 (83v), Γρηγορίου 24 (101r κ.ἐ.), Γρηγορίου 31 [31] (128r), Γρηγορίου 33 [34] (53v), 119 Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σ. 32 Ἐμ. Γιαννόπουλου, Ἡ ἄνθηση τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης στήν Κρήτη ( ), ἔκδ. Ι.Β.Μ., Ἀθήνα 2004 «Γνωρίζουμε σήμερα ὅτι ἡ καταγραφή ὅλων τῶν στίχων τῆς Μεγάλης Δοξολογίας μέ μουσικά σημάδια καί ἡ ψαλμώδησή της σέ ἀργοσύντομο μέλος εἶναι κάτι πού πρωτοπαρουσιάζεται μέ τόν ἐπίσκοπο Ραιδεστοῦ Μελχισεδέκ στίς ἀρχές τοῦ ΙΖ αἰώνα στήν Κωνσταντινούπολη». 68

69 Διονυσίου 575 (124r), Διονυσίου 579 (141r), Διονυσίου 746 (55v), Ἁγίου Παύλου 16 (379), Ἁγίου Παύλου 35 (477-Ἀσματικόν Δοξολογίας, ἦχος πλ. Α'), Ἁγίου Παύλου 132 (371), Κουτλουμουσίου 397 (115r), Κουτλουμουσίου 413 (43r), Κουτλουμουσίου 415 (133r), Κουτλουμουσίου 433 (69r), Κουτλουμουσίου 437 (152r), Κουτλουμουσίου 446 (97v), Κουτλουμουσίου 449 (62v), Κουτλουμουσίου 463 (81r-90r), Κουτλουμουσίου 630 (278r), Καρακάλλου 218 (14v), Καρακάλλου 219 (112v), Καρακάλλου 234 (141v), Φιλοθέου 133 (27r), Φιλοθέου 134 (148v), Σταυρονικήτα 164 (161r), Σταυρονικήτα 165 (223v), Ἰβήρων 949 (98r), Ἰβήρων 951 (46r), Ἰβήρων 968 (120r), Ἰβήρων 970 (98r), Ἰβήρων 982 (95r), Ἰβήρων 987 (243r), Ἰβήρων 993 (62r), Ἰβήρων 998 (78r), Ι.Μ. Μεταμορφώσεως 60 (135β), Ι.Μ. Μεταμορφώσεως 92 (65β), Ι.Μ. Μεταμορφώσεως 229 (39β), Ι.Μ. Μεταμορφώσεως 244 (171α), Ι.Μ. Μεταμορφώσεως 282 (54β-55α), Ι.Μ. Μεταμορφώσεως 340 (164α), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19 (218β-219α), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52 (190β), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 55 (158α), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 59 (128α), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 60 (103β), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 65 (116α), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127 (152α), Σινᾶ 1263 (192r), Σινᾶ 1265/1827 (99v), Σινᾶ 1266/1828 (262r), Σινᾶ 1270/1832 (36v), Σινᾶ 1288/1847 (181v), Σινᾶ 1295 (92r), Σινᾶ 1297/1855 (37r), Σινᾶ 1298/1856 (259v), Σινᾶ 1299/1857 (177r), Σινᾶ 1300/1858 (105v), Σινᾶ 1305/1863 (146r), Σινᾶ 1315/1873 (172r), Κορθίου 10 (192α-206β), Ἁγίου Νικολάου 38 (202α), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (228α), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 41 (131β), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89 (146β-156α), Προφήτου Ἡλιοῦ 597 (185v), Ι.Μ. Προφήτου Ἡλιοῦ 630 (108v). Στόν κώδικα Κουτλουμουσίου 460 (φ. 90r) βρίσκεται ἕνα νεκρώσιμο Τρισάγιο πού ἀποδίδεται στό Μελχισεδέκ. 69

70 1.3. Γεώργιος Ραιδεστηνός (Α ) Συγκεχυμένες καί λιγοστές εἶναι οἱ πληροφορίες μας ὅσον ἀφορᾶ στό βίο τοῦ μεγάλου αὐτοῦ μουσικοῦ. Οἱ πηγές παρουσιάζουν τό Γεώργιο Ραιδεστηνό ὡς γεννηθέντα κατά τό πρῶτο τέταρτο τοῦ 17ου αἰῶνος 120. Οἱ περισσότεροι δεικνύουν ἁπλῶς τή χρονική αὐτή περίοδο ὡς χρόνο ἀκμῆς τοῦ πρωτοψάλτη 121, ἐνῶ ἀλλοῦ, λανθασμένα προφανῶς, ἀναφέρεται ὡς ἀκμάσας περί τά Ἀξιομνημόνευτη εἶναι ἡ σύγχυση πού ὑπάρχει ἀκόμη καί σέ ἔργα τοῦ ἴδιου συγγραφέα (Γ. Παπαδόπουλου) γιά τή χρονική περίοδο δράσης τοῦ Γεωργίου Ραιδεστηνού 123. Μέσα ἀπό τίς μαρτυρίες 120 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ. 52 «ὁ Ραιδεστηνός Γεώργιος ἐγεννήθη περί τό πρώτον τέταρτον τοῦ Ιζ αἰῶνος ἤ καί ἐνωρίτερον».- Τοῦ ἰδίου, «Θράκες μουσικοί», περιοδικό Θρακικά, τόμος Γ, Ἀθῆναι 1931, σ. 224 «Γεώργιος Ραιδεστηνός (ὁ πρεσβύτερος) ἐγεννήθη ἐν τῇ πόλει ἧς φέρει τό ὄνομα, μεσοῦντος τοῦ Ιζ αἰῶνος». 121 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ. 52 «ὁ διά τήν μουσικήν αὐτοῦ δεινότητα Κουκουζέλης ἐπωνυμούμενος ἤκμασε κατά τόν 17ον αἰῶνα.».- Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συνδέσμου Ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ. 199 «Πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἀκμάσας περί τό πρώτον τέταρτον τοῦ ΙΖ αἰῶνος ἤ καί ἐνωρίτερον.». Γρ. Στάθη, Ἡ δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία ἐν τῇ Βυζαντινή μελοποιία, ἔκδ. Ι.Β.Μ., σειρά Μελέται, Ἀθῆναι 1977, σ.114 «Ὁ σπουδαῖος οὗτος μουσικός του α ἡμίσεός τοῦ ΙΖ αἰῶνος».- Ἀχ. Χαλδαιάκη, «Ψαλτικές Οἰκογένειες, Ά: Οἱ Ραιδεστηνοί», Byzantine Musical Culture. First International Conference- Greece With the organisational collaboration and support of the European Art Center (EUARCE), Paeanea 2009, σ. 166 «Λιγότερο γνωστός (ἄν ὄχι ἄγνωστος) στόν ψαλτικό κόσμο εἶναι ὁ ἀντίστοιχος Γεώργιος Ραιδεστηνός (ὁ λεγόμενος Α ἤ παλαιός, σέ ἀντιδιαστολή πρός τόν ὁμώνυμό του νεότερο, ποῦ φέρει-συνεκδοχικά-τόν προσδιορισμό Β ἤ νέος), ὁ ὁποῖος ἀκμάζει κατά τίς ἀρχές τοῦ 17ου αἰῶνα.». 122 Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τῆς πάρ ἡμίν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Κουσουλίνου & Ἀθανασιάδου, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ. 303 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», περιοδικό Θρακικά, τόμος Γ, Ἀθῆναι 1931, σ Ὁ Γ. Παπαδόπουλος στό Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συνδέσμου Ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, στή σελίδα 199 ἀναφέρει τό πρῶτο τέταρτο τοῦ ΙΖ αἰῶνος ὡς χρόνο ἀκμῆς τοῦ πρωτοψάλτη, ἐνῶ στίς Συμβολές εἰς τήν ἰστορίαν τῆς πάρ ἠμίν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Κουσουλίνου & Ἀθανασιάδου, Ἐν Ἀθῆναις 1890, σ. 303 καί στήν Ἱστορική Ἐπισκόπηση τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, τύποις Πραξιτέλους, Ἀθῆναι 1904, σ. 100 ὁρίζει τό 1680 ὡς ἀντίστοιχο χρόνο ἀκμῆς του! 70

71 τῶν χειρογράφων βέβαια διαπιστώνει κανείς ὅτι στό πρῶτο τέταρτο τοῦ 17ου αἰῶνος ὁ Γεώργιος (Α ) ἦταν ἤδη πολύ γνωστός μουσικός, καθώς αὐτό μαρτυρεῖται καί ἀπό τό γεγονός τῆς μακρᾶς του θητείας στά πατριαρχικά ἀναλόγια ἀπό τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1611 ἕως τίς 21 Φεβρουαρίου τοῦ Ὁ Γεώργιος Ραιδεστηνός ἔμαθε τή μουσική στήν ἰδιαίτερη πατρίδα του ἀπό τόν μουσικολογιώτατο ἐπίσκοπο Ραιδεστοῦ Μελχισεδέκ 125. Στή συνέχεια ὑπῆρξε δάσκαλος τοῦ Παναγιώτη Χρυσάφη, ὅπως ὁ ἴδιος ἀναφέρει σέ αὐτόγραφο κώδικά του: «Εἴληφε τέλος ἡ παροῦσα ἀσματομελιρρυτόφθογγος βίβλος [ ] συγγραφεῖσα καί ἐκπονηθεῖσα παρ ἐμοῦ τοῦ εὐτελοῦς καί ἐλαχίστου καί ἀμαθοῦς, ἁμαρτωλοῦ τέ ὑπέρ πάντας, 124 Χρ. Πατρινέλη, «Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Α, Πρωτοψάλται, Λαμπαδάριοι καί Δομέστικοι τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ( )», περιοδικό Μνημοσύνη, τόμος Β, Ἀθήνα 1969, σ. 72 [=Christos Patrinelis, «Protopsaltae, Lampadarioi, and Domestikoi of the Great Church during the post-byzantine Period ( )»,Studies in Eastern Chant, Egon Wellesz and Milos Velemirovic, volume III, Oxford University Press, New York-Toronto 1973, p. 150]. Στό ἄρθρο αὐτό τοῦ Πατρινέλη παρουσιάζεται ὁ Γεώργιος ὡς πρωτοψάλτης ἤδη ἀπό τό ἔτος 1611, ἐνῶ, σύμφωνα μέ τόν Μ. Χατζηγιακουμή στά Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς,ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σ. 32 ἀναφέρεται ἀρχικά ὡς λαμπαδάριος (περ ) καί στή συνέχεια ὡς πρωτοψάλτης (πέρ ). Ἡ διαφορά αὐτή ὑπάρχει διότι κατά τήν ἐξέταση τῶν χειρογράφων της μονῆς Μεγίστης Λαύρας (Ἁγιορειτική Βιβλιοθήκη, Κατάλογος τῶν Κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας, συνταχθεῖς ὑπό Σπυρίδωνος μοναχοῦ τοῦ Λαυριώτου ἰατροῦ, ἐπεξεργασθεῖς δέ καί διασκευασθεῖς ὑπό Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, μητροπολίτου πρ. Λεοντοπόλεος, Paris 1925) ἀπό ἀβλεψία τυπώθηκε λάθος ὁ ἀριθμός τοῦ χειρογράφου ὅπου ὑπάρχουν ἔργα του. Ἀντί τοῦ 1007-Θ145 τό ὁποῖο παρατηρήσαμε πώς δέν εἶναι μουσικό χειρόγραφο ἀλλά Μηναῖο μηνός Μαΐου καί ἐσφαλμένως ὑπάρχει στό ἄρθρο τοῦ Πατρινέλη πρέπει νά τοποθετηθεῖ ὁ κώδικας 1016-Θ154 ὁ ὁποῖος εἶναι Παπαδική γραμμένη κατά τό ἔτος 1786 καί περιέχει ἕνα κοινωνικό Αἰνεῖτε σέ ἦχο Πρῶτο. 125 Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τῆς πάρ ἡμίν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Κουσουλίνου & Ἀθανασιάδου, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ. 303 Φ. Οἰκονόμου, Ἡ Βυζαντινή Ἐκκλησιαστική Μουσική καί Ψαλμωδία, τόμος Α, Β ἔκδοση, Αἴγιο 2001, σ. 124 «Ἦταν σχεδόν σύγχρονός τοῦ Μελχισεδέκ, Ἐπισκόπου Ραιδεστοῦ, ἄριστου μουσικοῦ, ὁ ὁποῖος πιθανῶς ὑπῆρξε καί δάσκαλος τοῦ Γεωργίου»-Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σ. 32.-Ἡ βασικότερη περί τούτου μαρτυρία θεωροῦμε πῶς βρίσκεται στό χειρόγραφο ὑπ ἀριθμόν 38, στό φύλλο 202α τῆς μονῆς Ἁγίου Νικολάου τῆς νήσου Ἄνδρου. 71

72 Χρυσάφου, δῆθεν καί πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης του Χριστοῦ Ἐκκλησίας, προθύμῳ τῇ ἐπιμελείᾳ καί δαπάνῃ καί πόνῳ οὔ σμικρῷ συντεθεῖσα καί αὐτογραφεῖσα [ ] ἐν καινῷ τινι καλλωπισμῷ καί μελιρρυτοφθόγγοις νεοφανέσι θέσεσι, καθάπερ τανύν ἀσματολογεῖται τοῖς μελωδούσιν ἐν Κωνσταντινουπόλει. Τοῦτο τοίνυν ὅσο τό κατ ἐμέ ἐφικτόν παρ ἐμαυτοῦ γέγονε, κατά τήν ἥν παρέλαβον εἰσήγησιν παρά τοῦ ἐμοῦ διδασκάλου κύρ Γεωργίου τοῦ Ραιδεστηνοῦ καί πρωτοψάλτου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας» 126. Ὁ Μανόλης Χατζηγιακουμής στά Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς ὁρίζει τόν Γεώργιο ὡς τόν πιό σημαντικό μελογράφο τῆς περιόδου μαζί μέ τόν Θεοφάνη Καρύκη 127, καθώς, ὅπως λέει «ἐδημιούργησε μίαν ἰσχυρή προσωπική παράδοση, καί εἰδικότερα στό Στιχηράριο, τήν ὁποία ἀκολούθησε ὁ Χρυσάφης ὁ νέος. Στήν πραγματικότητα οἱ οὐσιαστικές προϋποθέσεις γιά τή νέα μελοποίηση τοῦ Στιχηραρίου στήν ἑπόμενη περίοδο δημιουργοῦνται ἀπό τόν Γεώργιο τόν Ραιδεστηνό, ὁ ὁποῖος, χωρίς ἄλλο, παραμένει μιά ἐξέχουσα φυσιογνωμία τοῦ καιροῦ του» 128. Μέσα ἀπό τόν τεράστιο ὄγκο τῶν μελοποιήσεων τοῦ Γεωργίου ἀναφέρουμε ὅσες ἔχουμε ἐντοπίσει μέσα ἀπό τούς γνωστότερους καταλόγους πού ἔχουμε προαναφέρει: 126 Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς,ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σσ. 130,131 σήμ. 32, Στιχηράριο Χρυσάφη τοῦ Νέου,ἔτους 1655 (Ἱεροσόλυμα-Πατριαρχική Βιβλιοθήκη, Νέα Συλλογή, ἀρ. χφ. 4)- Ἀx. Χαλδαιάκη, «Ψαλτικές Οἰκογένειες, Ά: Οἱ Ραιδεστηνοί», Byzantine Musical Culture. First International Conference- Greece With the organisational collaboration and support of the European Art Center (EUARCE), Paeanea 2009, σσ. 167, Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς,ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σ ὅ.π., σ

73 Χερουβικά Ξηροποτάμου 307 (274r ἦχος Α', 281r ἦχος Β', 286v ἦχος Γ', 292v ἦχος Δ', 299v ἦχος πλ. Α', 311v ἦχος Βαρύς, 316v ἦχος πλ. Δ ), Ξηροποτάμου r ἦχος Β', 184v ἦχος πλ. Δ ), Ξηροποτάμου 380 (227v ἦχος Β', 304v ἦχος πλ. Δ'), Δοχειαρίου 324 (88v-116r), Δοχειαρίου 332 (161r κ.ἐ. ἦχος Α', 170v κ.ε. ἦχος Β', 178r ἦχος Γ', 185r ἦχος Δ', 193r ἦχος πλ. Α', 208v ἦχος Βαρύς, 217v ἦχος πλ. Δ'), Δοχειαρίου 338, (189r ἦχος Α', 198r ἦχος Β', 203v ἦχος Γ', 207r ἦχος Δ', 212v ἦχος πλ. Α', 223r ἦχος Βαρύς, 228v δύοή σε ἦχο πλ. Δ'), Ξενοφῶντος 114 (119v κ.ἐ.), Παντελεήμονος 901 (6r κ.ἐ.), Παντελεήμονος 919 (94r ἦχος Βαρύς, 17v ἦχος πλ. Δ'),Παντελεήμονος 954 (17v ἦχος πλ. Δ'), Ἁγίου Παύλου 132 (483 ἦχος ἦχος Α', 502 ἦχος Β', 514 ἦχος Γ', 522 ἦχος Δ', 533 ἦχος πλ. Ά', 556 ἦχος Βαρύς, 566 δύο σέ ἦχο πλ.δ'), Κουτλουμουσίου 446 (152r κ.ἐ.), Φιλοθέου 133 (62r ἦχος Β'), Σταυρονικήτα 165 (247v ἦχος Α', 282r κ.ἐ. ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 949 (112r κ.ἐ. ἦχος Α', 116v κ.ἐ. ἦχος Β', 119v κ.ἐ. ἦχος Γ', 122v κ.ἐ. ἦχος Δ', 127r κ.ἐ. ἦχος πλ. Α', 134r κ.ἐ. ἦχος Βαρύς, 136r κ.ἐ. δύο σέ ἦχο πλ. Δ'), Ἰβήρων 951 (63r ἦχος Β', 79v ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 961 (105r ἦχος πλ. Α', 118r ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 970 (128v ἦχος Α', 134r ἦχος B', 137v ἦχος Γ', 141r ἦχος Δ', 144v ἦχος πλ. Α', 153v ἦχος Βαρύς, 157v ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 982 (298v-360r), Ἰβήρων 987 (142v ἦχος πλ. Δ'), Σταυρονικήτα 165 (247v ἦχος Α', 282r κ.ἐ. ἦχος πλ. Δ'), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19 (282β ἦχος Α', 290β ἦχος Β', 297α ἦχος Γ', 303β ἦχος Δ', 309β ἦχος πλ. Α', 321α ἦχος Βαρύς, 330α ἦχος πλ. Δ'), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52 (234β ἦχος Α', 239β ἦχος Β', 245α ἦχος Γ', 250β ἦχος Δ', 256α ἦχος πλ. Ά', 265α ἦχος Βαρύς, 274α ἦχος πλ. Δ'),Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127 (191α ἦχος Α', 198α ἦχος Β', 203β ἦχος Γ', 209β ἦχος Δ', 217α ἦχος πλ. Α', 229α ἦχος Βαρύς, 237α ἦχος πλ. Δ'), Σινᾶ 1283/1844 (9r-58v), Σινᾶ 1295/1854 (132v-138v ἦχος Β', 152v- 160r ἦχος πλ. Α', 172r-180r ἦχος πλ. Δ'), Σινᾶ 1299/1857 (217v ἦχος Α', 223r ἦχος Β', 229v ἦχος Γ', 234v ἦχος Δ', 242v ἦχος πλ. Α', 254r ἦχος Βαρύς, 263r ἦχος πλ.δ'), Σινᾶ 1331/1858 (123r ἦχος Β'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 73

74 (260β-318α ἦχοι Α', Β', Γ', Δ', πλ.ά', Βαρύς, δύο σέ πλ. Δ'), Κορθίου 10 (229β- 275β ἦχοι Α', Β', Γ', Δ', πλ. Α', Βαρύς, δύο σέ πλ. Δ', Προφήτου Ἡλιοῦ (Ὕδρα) 597 (227r-228r ἦχος Β', 234r ἦχος Γ', 240r ἦχος Δ', 246v ἦχος πλ. Α', 257v ἦχος Βαρύς, 268r δύο σέ ἦχο πλ. Δ'). Χερουβικά (Νῦν αἱ δυνάμεις) Ξηροποτάμου 307 (396 r-v ἦχος πλ. Α'), Δοχειαρίου 338 (306r ἦχος Α'), Παντελεήμονος 901 (88r κ.ἐ. ἦχος Α' τετράφωνος), Ἁγίου Παύλου 132 (765 ἦχος Α'), Σταυρονικήτα 165 (341v ἦχος Α'), Ἰβήρων 970 (205r ἦχος Α'), Ἰβήρων 987 (465v ἦχος Α'), Ἰβήρων 998 (164r ἦχος Α' τετράφωνος), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19 (420β ἦχος Α' τετράφωνος), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52 (343α ἦχος Α' τετράφωνος), Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127 (318β ἦχος Α' τετράφωνος), Σινᾶ 1283/1844 (116v ἦχος Α'), Σινᾶ 1299/1857 (336r ἦχος Α' τετράφωνος), Κορθίου 10 (338α-340α ἦχος πλ. Α'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (417α κ.ἐ. ἦχος πλ. Α'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89 (334r ἦχος Α'), Προφήτου Ἡλιοῦ 597-Ὕδρα (262β κ.ἐ. ἦχος πλ. Α'). Κοινωνικά (Κυριακῶν καί ἑορτῶν) Ξηροποτάμου 307 (329r δύο σέ ἦχο Α, 335r ἦχος Β', 338r ἦχος Γ', 362v ἦχος πλ. Δ', 377 r ἀρχή σύν Θεῷ Ἁγίῳ τῶν Κοινωνικῶν ὅλου τοῦ χρόνου), Ξηροποτάμου 317 (191r δύο σέ ἦχο Α, 200v ἦχος Γ', 203v ἦχος Δ', 221v ἦχος πλ. Δ'), Ξηροποτάμου 328 (92r), Ξηροποτάμου 380 (346v ἦχος Α', 363v ἦχος Β', 422r ἦχος πλ. Δ'), Δοχειαρίου 324 (118v-148r), Δοχειαρίου 332 (226v δύο σέ ἦχο Α',233v ἦχος Β', 237r ἦχος Γ', 241v ἦχος Δ', 267v ἦχος πλ. Δ'), Δοχειαρίου 338 (246r δύο σέ ἦχο Α', 253r ἦχος B', 255r ἦχος Γ', 257r ἦχος Δ', 272v ἦχος πλ. Δ'), Ξενοφῶντος 114 (163v κ.ἐ.), Ξενοφῶντος 158 (202r 202r Αἰνεῖτε καί Εἰς μνημόσυνον σέ ἦχο Α τετράφωονο), Παντελεήμονος 959 (48r κ.ἐ.), Ἁγίου Παύλου 132 (613 δύο σέ ἦχο Α',628 ἦχος Β', 633 ἦχος Γ,

75 ἦχος Δ', 677 ἦχος πλ.δ'), Κουτλουμουσίου 446 (232v-καλλωπισθέν παρά Γερμανοῦ Ν.Π.-), Σταυρονικήτα 165 (287r ἦχος Α'), Ἰβήρων 949 (145r κ.ἐ. δύο σέ ἦχο Α', 148v κ.ἐ. ἦχος Β', 150r ἦχος Γ'), Ἰβήρων 951 (83r δύο σέ ἦχο Α', 85r ἦχος Β', 86v ἦχος Γ', 88v ἦχος Δ', 99r ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 961 (124r ἦχος Α', 127v ἦχος Β', 131r ἦχος Γ'),Ἰβήρων 970 (163r ἦχος Α', 168r ἦχος Β', 170v ἦχος Γ', 184r ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 982 (147r κ.ἐ.), Ἰβήρων 987 (370r-420r & 433v κ.ἐ. κοινωνικά τοῦ ἐνιαυτοῦ), Ἰβήρων 998 (145r κοινωνικά Δεσποτικῶν ἑορτῶν), Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 298 (18β ἦχος Α'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19 (339α κ.ἐ., 388α Εἰς πάσαν τήν γῆν ἦχος Α', 408α Σῶμα Χριστοῦ), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52 (281α ἦχος Α', 283β, 287β ἦχος Β', 291β ἦχος Γ', 314β ἦχος πλ. Δ', 336α Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ, ἦχος πρωτόβαρυς, 343α), Σινᾶ 1283/1844 (64v ἦχος Α', 67 δύο σέ ἦχο Α', 71v ἦχος Β', 76r ἦχος Γ', 95v ἦχος πλ. Δ'), Σινᾶ 1295/1854 (186v-189v ἦχος Β', 190r-193r ἦχος Γ'),Σινᾶ 1299/1857 (274r ἦχος Α', 279r ἦχος Β', 283r ἦχος Γ', 306v ἦχος πλ. Δ', 329r Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον, ἦχος Α'), Κορθίου 10 (332β Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ, ἦχος πρωτόβαρυς), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (324α-337β ἦχοι Α' (2), Β', Γ', πλ.δ' (357β κ.ἐ.), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89 (221α-227β ἦχοι Α', Β', πλ. Δ' (246α-249β), Προφήτου Ἡλιοῦ 597-Ὕδρα (281r ἦχος Α', 286r ἦχος B', 290r ἦχος Γ', 305v ἦχος Βαρύς [ὑπάρχει μεταγενέστερη διόρθωση σέ "Δημήτριος" ἀντί τοῦ "Γεώργιος" Ραιδεστηνός], 311v ἦχος πλ.δ'). Τιμιωτέρες (Καθεῖλε δυνάστας, Ἀντελάβετω) Ξηροποτάμου 267 (204r ἦχος πλ. Δ'), Ξηροποτάμου 307 (207r-212r), Ξηροποτάμου 317 (111v ἦχος πλ. Δ'), Ξηροποτάμου 320 (71v ἦχος πλ. Δ'), Ξηροποτάμου 323 (81r ἦχος πλ. Δ'), Ξηροποτάμου 328 (58v ἦχος πλ. Δ'), Δοχειαρίου 332 (102v Καθεῖλε δυνάστας ἦχος πλ. Δ'), Δοχειαρίου 338 (106v ἦχος πλ. Δ'), Δοχειαρίου 372 (157r ἦχος πλ. Α'), Ξενοφῶντος 128 (99r ἦχος πλ. Δ'), Παντελεήμονος 919 (79v Καθεῖλε δυνάστας ἦχος πλ. Δ'), Παντελεήμονος 967 (298r ἦχος πλ. Δ'), Παντελεήμονος 1008 (91r ἦχος πλ. Δ') Γρηγορίου 75

76 6 (258v κ.ἐ. ἦχος πλ. Δ'), Γρηγορίου 20 (83r ἦχος πλ. Α'), Γρηγορίου 42 [45] Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, Ἁγίου Παύλου 16 (319 Καθεῖλε δυνάστας ἦχος πλ. Δ'), Κουτλουμουσίου 433 (46v Καθεῖλε δυνάστας ἦχος πλ. Δ'), Κουτλουμουσίου 446 (93v Καθεῖλε δυνάστας ἦχος πλ. Δ'), Κουτλουμουσίου 449 (55v ἦχος πλ. Δ'-Χρυσάφη-μεταγενέστερος γραφέας σημείωσε τό ὄνομα Γεωργίου τοῦ Ραιδεστηνοῦ), Φιλοθέου 133 (14r Καθεῖλε δυνάστας ἦχος πλ. Δ'), Σταυρονικήτα 165 (192v ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 949 (92r κ.ἐ. ἦχος πλ. Δ'),Ἰβήρων 951 (44r Καθεῖλε δυνάστας ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 961 (64r ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 968 (106 ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 970 (81r ἦχος πλ. Δ'), Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 282 (45β ἦχος πλ. Δ'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19 (207β ἦχος πλ. Δ'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52 (182β ἦχος πλ. Δ'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 60 (95β ἦχος πλ. Δ'), Σινᾶ 1298/1856 (249v ἦχος πλ. Δ'), Σινᾶ 1299/1857 (169v Τιμιωτέρα ἦχος πλ. Δ'), Κορθίου 10 (180β κ.ἐ. ἦχος πλ. Δ'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (211α κ.ἐ. ἦχος πλ. Δ'), Προφήτου Ἡλιοῦ 597- Ὕδρα (177v ἦχος πλ. Δ'). Κρατήματα Δοχειαρίου 335 (204r ἦχος πλ. Β'), Δοχειαρίου 338 (310v-329r Ἀρχή καί μερικῶν ἐθνικῶν κρατημάτων), Ἁγίου Παύλου 132 (795 ἦχος πλ. Α'), Κουτλουμουσίου 446 (513r ἦχος πλ. Α'), Φιλοθέου 134 (278r ἦχος πλ. Α'), Ἰβήρων 951 (185r ἦχος πλ. Α'), Ἰβήρων 967 (298v ἦχος πλ. Α'), Ἰβήρων 970 (214v ἦχος πλ. Α'), Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 416 (57α ἦχος πλ. Α'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 23 (262α ἦχος πλ. Α'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52 (481α ἦχος πλ. Α'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127 (545α ἦχος πλ. Α'), Σινᾶ 1297/1855 (139r ἦχος πλ. Δ'), Σινᾶ 1299/1857 (417v ἦχος πλ. Α'), Κορθίου 10 (466α κ.ἐ. ἦχος πλ. Α'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (601β κ.ἐ.). 76

77 Μαθήματα Ξηροποτάμου 291 (1r-74r Ἀρχή σύν Θεῷ Ἁγίῳ καί τῶν κατ' ἦχον Θεοτοκίων μαθημάτων ), Ξηροποτάμου 317 (268r-374r Θεοτοκία), Ξηροποτάμου 323 (106r Εἰς φήμην τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου. Ἦχος Δ' Σέ Μεγαλύνομεν... Ἄσπιλε, παναμώμητε-15σύλλαβο-), Ξηροποτάμου 328 (385r κ.ἐ. Κατανυκτικά, σταυροθεοτοκία, Θεοτοκία κατ' ἦχον), Δοχειαρίου r Ἀρχή σύν Θεῷ καί τῶν κατ' ἦχον Θεοτοκίων μαθημάτων), Δοχειαρίου 338 (165v Εἰς φήμην τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου. Ἦχος Δ' Σέ Μεγαλύνομεν... Ἄσπιλε, παναμώμητε-δεκαπεντασύλλαβο-), Δοχειαρίου 339 (12v Ἀρχή τοῦ Β' ἤχου. Ποίημα Γεωργίου τοῦ Ραιδεστηνοῦ, Ὑπερτέρα πέφηνας, ἁγνή, 23r Ἀρχή τοῦ Δ' ἤχου. Σέ Μεγαλύνομεν... Ἄσπιλε, παναμώμητεδεκαπεντασύλλαβο-,57v Ἀρχή τοῦ πλ. Δ' ἤχου. Δεδοξασμένα περί σου..., 203r Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ ἦχος πλ. Α'), Ξενοφῶντος 114 (87r Θεοτοκίον Σέ μεγαλύνομεν, Ἄσπιλε Παναμώμητε-δεκαπεντασύλλαβο- ἦχος Δ ), Παντελεήμονος 901 (94v κ.ἐ. Θεοτοκίον), Παντελεήμονος 965 (115r Θεοτοκίον), Παντελεήμονος 1008 (136r Θεοτοκίον Σέ μεγαλύνομεν, Ἄσπιλε Παναμώμητε-δεκαπεντασύλλαβο-, ἦχος Δ ), Ἁγίου Παύλου 98 ( ), Κουτλουμουσίου 446 (315v κ.ἐ. Θεοτοκία), Ἰβήρων 951 (139v Θεοτοκίον Ὑπερτέρα πέφηνας Ἁγνή, ἦχος Β', 162v Χαῖρε κεχαριτωμένη, ἦχος Βαρύς - καλλωπισθέν παρά Γερμανοῦ Ν.Π.-, 163v Παρισταμένη τῷ σταυρῶ, ἦχος Βαρύς, 164r Ἥμαρτον, ὁμολογῶ σοί, ἦχος Βαρύς, 168r Δεδοξασμένα περί σου, ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 960 (12r Ὑπερτέρα πέφηνας, 22v Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ', 56r Δεδοξασμένα περί σου, ἦχος πλ. Δ'), Ἰβήρων 967 (19r Θεοτοκίον Ὑπερτέρα πέφηνας Ἁγνή, ἦχος Β', 41v Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ', 82v Χαῖρε κεχαριτωμένη, ἦχος Βαρύς, 231v Τῇ ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α'), Ἰβήρων 970 (257v Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ'), Ἰβήρων 982 (211r κ.ἐ. Μάθημα...), Ἰβήρων 987 (271v Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ'), Ἁγίου Παύλου 14 (505 Δεῦτε φιλοθεάμονες, ἦχος Α'), Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως

78 (18α Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 23 (15β Ὑπερτέρα πέφηνας, ἁγνή, ἦχος Β', 32β Σέ μεγαλύνομεν, Ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ', 202α Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52 (373α Σέ μεγαλύνομεν, Ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ', 451β Τῇ ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127 (377α Σέ πάντες μεγαλύνομεν, ἦχος πλ. Β', 382α Χαῖρε Κεχαριτωμένη, ἦχος πρωτόβαρυςκαλλωπισθέν ὑπό Γερμανοῦ Ν. Π.-, 383α Παρισταμένη τῷ σταυρῶ ἡ ἄνυμφος μήτηρ Σου, ἦχος Βαρύς, 384α Ἥμαρτον, ὁμολογῶ Σοί, ἦχος Βαρύς, 494α Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α'),Σινᾶ 1283/1844 (148r Σέ μεγαλύνομεν, ἦχος Δ', 248v Τῇ ὑπερμάχῳ, ἦχος Α'), Σινᾶ 1299/1857 (367r Σέ μεγαλύνομεν, τήν ὄντως Θεοτόκον, ἦχος Δ', 466v Θεοτοκίον τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Δάμαλις τόν μόσχον ἡ τεκοῦσα, ἦχος πλ. Δ'), Κορθίου 10 (212α Σέ μεγαλύνομεν, ἦχος Δ', 345α κ.ἐ. Θεοτοκίον Σέ μεγαλύνομεν τήν ὄντως Θεοτόκον, ἦχος Δ', 438α κ.ἐ. Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89, 271β Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α' ), Προφήτου Ἡλιοῦ 597-Ὕδρα (378v-379r Σέ μεγαλύνομεν-τήν ὄντως Θεοτόκον, ἦχος Δ', 486r Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος Α'). Πάσα Πνοή Ξηροποτάμου 328 (48v κ.ἐ. ἦχοι Γ' & πλ. Β'), Δοχειαρίου 335 (111r ἦχος πλ. Β'), Δοχειαρίου 338 (87v ἦχος πλ. Β', 91r ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 407 (5v ἦχος Γ'), Ξενοφῶντος 106 (23r ἦχος πλ. Β'), Ξενοφῶντος 123 (261 κ.ἐ. ἦχος Γ'), Γρηγορίου 6 (208v κ.ἐ.), Διονυσίου 632 (22v ἦχος πλ. Β'), Ἁγίου Παύλου 132 (218 ἦχος Γ', 248 ἦχος πλ. Β', 254 ἦχος Βαρύς), Κουτλουμουσίου 446 (75v ἦχος Γ', 77r ἦχος πλ. Β', 78r ἦχος Βαρύς, 80r ἦχος πλ. Δ'-καλλωπισθέν παρά Γερμανοῦ Ν.Π.-), Καρακάλλου 230 (15r ἦχος πλ. Β'), Ἰβήρων 951 (37v ἦχος Γ', 38r ἦχος πλ. Β', 38v ἦχος Βαρύς, 39v ἦχος πλ. Β'-καλλωπισθέν παρά Γερμανοῦ Ν.Π.-), Ἰβήρων 970 (62r Πάσα ἦχος πλ. Β'), Ἰβήρων 998 (37r ἦχος Γ', 44v ἦχος πλ. Β', 46r ἦχος Βαρύς). 78

79 Πασαπνοάρια Δοχειαρίου 332 (77r κ.ἐ. ἦχοι Γ',πλ. Β', Βαρύ, πλ. Δ'), Δοχειαρίου 338 (74v ἦχος Γ'), Φιλοθέου 133 (189r ἦχος πλ. Β'),Ἰβήρων 949 (79r κ.ἐ. ἦχος Γ'), Ἰβήρων 987 (191v, 202r), Κορθίου 10 (156α κ.ἐ. ἦχοι Γ., πλ. Β', Βαρύς), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (179β κ.ἐ. πασαπνοάρια μεγάλα, ἦχοι Γ', πλ. Β'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89 (117α κ.ἐ. ἦχος πλ. Β'). Στό χειρόγραφο κώδικα Ξηροποτάμου 259 ὑπάρχει ὁλόκληρο Ἀναστασιματάριο ἀπό τό φύλλο 41r καί ἑξῆς πού πιθανολογεῖται ὡς Γεωργίου τοῦ Ραιδεστηνοῦ 129. Ἐπίσης, τοῦ ἀποδίδεται ἕνα χειρόγραφο Τριώδιο-Πεντηκοστάριο (Ξηροποτάμου 284) πού ἔχει γραφθεῖ περί τά μέσα τοῦ 17ου αἰῶνα. Δικό του ἔργο εἶναι καί τό χειρόγραφο στιχηράριο ὑπ ἀριθμόν 220 πού βρίσκεται στή μονή Καρακάλλου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Γαβριήλ ὁ ἐκ Θράκης Στό ὄνομα «Γαβριήλ ἐπισκόπου Ραιδεστοῦ» ἐπιγράφεται ἕνα τρισάγιο λειτουργίας, στόν κώδικα Κ 144 τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας 131 καί στόν 919 Παντελεήμονος ἕνα ἀσματικό Δοξολογίας (φ. 80r) 132. Ὁ Γαβριήλ ἔζησε τό 17ο αἰῶνα. Δέν ἔχουμε ὑπόψιν ἄλλες πληροφορίες γιά αὐτό τό μελουργό. 129 Γρ. Στάθη, Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἅγιον Ὄρος,,τόμος..., ἔκδ. ΙΒ.Μ., Ἀθῆναι 1976, σ... :Ξηροποτάμου 259, Αἱ τρεῖς Μεγάλαι Ὧραι-Ἀναστασιματάριον (ΙΖ' αἰ.) 41r Ἀρχή σύν Θεῷ ἁγίῳ τῶν Ἀναστασίμων πάντων. 130 Γρ. Στάθη, Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἅγιον Ὄρος, τόμος., ἔκδ. ΙΒ.Μ., Ἀθῆναι 1976, σ. 131 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ. 51, βλ. ἐπίσης καί Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ Γρ. Στάθη, Τά Χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἅγιον Ὄρος, τόμος Β, Ι.Β.Μ., Ἀθῆναι, 1976, σσ

80 1.5. Ἰωακείμ Βιζύης ὁ Σαλαμπάσης Ὁ κατά κόσμον Ἰωάννης Ἀλαμπάσης γεννήθηκε στά μέσα τοῦ 17ου αἰῶνα 133. Πιθανός τόπος καταγωγῆς του εἶναι ἡ Πάρος 134 ἤ ἴσως ἡ Ρόδος, καθώς ὑπάρχουν χειρόγραφα μέ μουσικά μέλη ἀποδιδόμενα σέ αὐτόν ὑπό τόν τίτλο Ἰωακείμ ἱερομονάχου Ροδίτου τοῦ Σαλαμπάση ἤ Ἰωακείμ τοῦ Λινδίου 135. Στά 1670 βρίσκεται στήν Κωνσταντινούπολη ὡς σπουδαστής τῆς πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας ἐκεῖ ἔζησε ἀρκετά χρόνια, ἕως τήν ἐκλογή του στόν ἐπισκοπικό θρόνο τῆς Βιζύης στά τέλη τοῦ Ἡ παραμονή του ὅμως στή μητρόπολη Βιζύης δέν ἦταν μακρά, καθώς στά 1720 βρίσκεται στήν Ἀδριανούπολη καθηρημένος ἀπό τό οἰκουμενικό πατριαρχεῖο. Ἡ ἡμερομηνία θανάτου του εἶναι ἡ 15η Αὐγούστου τοῦ Ὁ Ἰωακείμ Ἀλαμπάσης (ἤ Σαλαμπάσης) ἦταν λογιότατος καθώς φαίνεται ἀπό τίς προσωπικές ἐπιστολές του σέ φίλους του Μητροπολίτες ἤ ἄλλους, ἀλλά καί ἐγκρατέστατος στά μουσικά. Στήν πατριαρχική Ἀκαδημία ὑπῆρξε μαθητής τοῦ ἱερέως καί Νομοφύλακος Μπαλασίου 138. Ἡ μουσική παραγωγή τοῦ εἶναι ἀξιοζήλευτη, καθώς τά πολλαπλῶς μαρτυρούμενα 133 Σ. Εὐστρατιάδου, «Μητροπολίται Θράκης», περιοδικό Θρακικά, τόμος 8, Ἀθήνα 1937, σ ὅ. π., σ Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σ. 93 (σημείωση 193) : Νά σημειωθῆ ὅτι στό χφ 313 τῆς Μονῆς Ξηροποτάμου, Ἀνθολογία τοῦ ἔτους 1794, μνημονεύεται ἕνα χερουβικό ὑπό τήν ἔνδειξη Ἰωακείμ λανδίου (γρ. Λινδίου). Ἄλλωστε τά εὐλογητάρια αὐτά καί στό χφ. 325 τῆς Μονῆς Ξηροποτάμου, φ. 125v, ὑπό τή ρητή ἔνδειξη Ἰωακείμ Βιζύης». 136 Σ. Εὐστρατιάδου, «Μητροπολίται Θράκης», περιοδικό Θρακικά, τόμος 8, Ἀθήνα 1937, σ Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ βλ. καί Σ. Εὐστρατιάδου, «Μητροπολίται Θράκης», περιοδικό Θρακικά, τόμος 8, Ἀθήνα 1937, σ Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ

81 σέ μουσικά χειρόγραφα Χερουβικά καί Κοινωνικά του δείχνουν ὅτι εἶχαν μεγάλη διάδοση καί εὐρεία ἀποδοχή. Παραθέτουμε τά χειρόγραφα στά ὁποῖα μαρτυροῦνται συνθέσεις του: Χερουβικά Ξηροποτάμου 278 (38v, ἦχος Βαρύς), Ξηροποτάμου 380 (260v, ἦχος πλ. Α', 280v, ἦχος πλ. Β', 291v, ἦχος Βαρύς), Ξηροποτάμου 373 (150r, ἦχος Βαρύς), Ξηροποτάμου 366 (122r, ἦχος πρωτόβαρυς, 158v, ἦχος πλ. Α'), Ξηροποτάμου 328 (103v, ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 363 (192v κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 359, (175r ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 356 (221v κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 338 (236r κ.ἐ. ἦχοι Α', πλ. Α', πλ. Β', Βαρύς), Δοχειαρίου 332 (208v ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 321( 126r ἦχος πλ. Α', 133r ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 376 (212v ἦχος πλ. Α', 221v ἦχος πλ. Β'), Δοχειαρίου 380 (121r ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 407 (30v-51r ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 410 (145v ἦχος Βαρύς), Ξενοφῶντος 114 (145r κ.ἐ.), Ξενοφῶντος 123 (404 κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Ξενοφῶντος 153 (84r ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 927 (123r ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 954 (89v κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 958 (249 ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 969 (149v-151v), Παντελεήμονος 972 (261v-267r ἦχος πλ. Α', 267v ἦχος πλ. Β', 271v ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 984 (168r ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 994 (120r ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 1005 (87v ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 1007 (301r ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 1012 (166r ἦχοι πλ. Α', πλ. Β',Βαρύς), Παντελεήμονος 1016 (178v ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 1047 (17r κ.ἐ. ἦχοι Α', πλ. Α', πλ. Β', Βαρύς), Γρηγορίου 31 [31] (161v, ἤχος Βαρύς), Γρηγορίου 35 [38] (152r ἦχος Βαρύς), Διονυσίου 571 (246v ἦχος πλ. Α' Ἰωακείμ ἱερομονάχου Ροδίτου, 247r ἦχος Βαρύς), Διονυσίου 575 (173v κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Διονυσίου 578 (196r κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Ἁγίου Παύλου 36 (341 κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Ἁγίου Παύλου 42 (346 κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Ἁγίου Παύλου 132 ( ἦχοι Α', πλ. Α', πλ. Β', Βαρύς), Κουτλουμουσίου 397 (176r ἦχος Βαρύς), Κουτλουμουσίου 405 (89v ἦχος Βαρύς), 81

82 Κουτλουμουσίου 413 (66v ἦχος Βαρύς), Κουτλουμουσίου 415 (200v ήχος Βαρύς), Κουτλουμουσίου 446 (205v ἦχος Βαρύς), Καρακάλλου 217 (67r ἦχος Βαρύς), Καρακάλλου 232 (101r-122r ἦχος Βαρύς), Σταυρονικήτα 168 (182r ἦχος πρωτόβαρυς), Ἰβήρων 997 (26r ἦχος Βαρύς), Ἰβήρων 998 (133v ήχος Βαρύς), Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 92 (105α ἦχος Βαρύς), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19 (325α ἦχος Βαρύς), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 55 (220β ἦχος Βαρύς), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127 (227α ἦχος πλ. Β', 233α ἦχος Βαρύς), Σινᾶ 1307/1865 (45v ἦχος Βαρύς), Σινᾶ 1318 (44v ἦχος Βαρύς), Σινᾶ 1319/1877 (127r ἦχος Βαρύς), Κορθίου 10 (276α-276β ἦχοι πλ. Α', πλ. Β', πρωτόβαρυς), Ἁγίου Νικολάου 22 (180β ἦχος πλ. Β', 184α ἦχος Βαρύς), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 33 (294α ἦχος Α', 294β-304α ἦχος πλ. Α', πλ. Β', Βαρύς, 314α κ.ἐ. ἦχος πλ. Α'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (302β κ.ἐ. ἦχος Βαρύς), Ἱ.Μ. Προφήτου Ἡλιοῦ 630/Πολίτη 15/Ἀνανιάδη 57 [32] (190r ἦχος Βαρύς, 191r-192v ἦχος πλ. Β'). Κοινωνικά Ξηροποτάμου 277 (73r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Ξηροποτάμου 278 (67v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς),Ξηροποτάμου 309 ( Χερουβικά-Κοινωνικά), Ξηροποτάμου 317 (226r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Ξηροποτάμου 370 (91v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς) Ξηροποτάμου 380 (434r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 324 (118v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 332 (258v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 338 (269r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, 272v Κοινωνικά της ἑβδομάδος), Δοχειαρίου 359 (220v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 363 (404r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 374 (168r Εἰς μνημόσυνον, ἦχος Βαρύς), Δοχειαρίου 376 (254r-319r Αἰνεῖτε), Δοχειαρίου 407 (67r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 969 (165r-182v Αἰνεῖτε), Παντελεήμονος 972 (304v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 984 (186r κ.ἐ. Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 994 (256v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 1007 (345r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Παντελεήμονος 1012 (187v 82

83 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, 216r Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ' μαχούρ), Παντελεήμονος 1016 (199r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Γρηγορίου 31 [31] (194v Αἰνεῖτε), Διονυσίου 575 (196r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Ἁγίου Παύλου 36 (416 κ.ἐ. Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Ἁγίου Παύλου 132 (669 Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, 685 κ.ἐ. Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ'), Κουτλουμουσίου 415 (231r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Κουτλουμουσίου 446 (256v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Σταυρονικήτα 168 (187r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Σταυρονικήτα 234 (296v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, 300r κ.ἐ. κοινωνικά της ἑβδομάδος), Ἰβήρων 997 (80v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Ἰβήρων 998 (135r Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, 135v κ.ἐ. κοινωνικά ἑβδομάδος), Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 92 (124β Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, 137α Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ'), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19 (372α Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, 391α Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ'),Ι.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127 (293β Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ'),Σινᾶ 1307/1865 (55v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 33 (294β-304α Αἰνεῖτε, ἦχοι Γ', Βαρύς, 305β Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Α',), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (352β κ.ἐ. Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς), Ἱ.Μ. Προφήτου Ἡλιοῦ 630/Πολίτη 15/Ἀνανιάδη 57 [32] (191r-192v Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ'). Ἄλλες Συνθέσεις Ξηροποτάμου 325 (125v Τά Τυπικά, ἦχος πλ. Δ' Εὐλόγει ἡ ψυχή μου ), Δοχειαρίου 348 (97v Εὐλογητάρια), Ἁγίου Παύλου 37 ( Πασαπνοάριον, ἦχος Δ'), Ἰβήρων 997 (133v Κατευθυνθήτω τῆς Προηγιασμένης, ἦχος Α') 1.6. Παγκράτιος ἱερομόναχος Ραιδεστηνός Διάφοροι εἶναι οἱ χαρακτηρισμοί πού συναντοῦμε στά χειρόγραφα γι αὐτόν τό μελοποιό. Ἀλλοῦ «Ραιδεστηνός», ἤ «μοναχός ἰβηρίτης» ἤ καί 83

84 «ἱερομόναχος», «μοναχός, δομέστικος τῆς Μονῆς τῶν Ἰβήρων» 139. Ὅλοι αὐτοί οἱ προσδιορισμοί ἀναφέρονται στό ἴδιο πρόσωπο, τό ὁποῖο ἔζησε κατά τίς ἀρχές-μέσα μέσα του 17ου αἰῶνα 140 στό Ἅγιον Ὄρος, στή μονή τῶν Ἰβήρων, καί συνετέλεσε στή γενικότερη ἄνθιση τῆς ἀντιγραφῆς καί διάσωσης τῶν παλαιοτέρων μουσικῶν χειρογράφων 141 ἀλλά καί στή μελοποιία 142. Ὁ Γεώργιος Παπαδόπουλος στό Λεξικόν τοῦ ἀναφέρει πώς ὁ μοναχός Παγκράτιος ἦταν μαθητής τοῦ πρωτοψάλτου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου 143. Πρόκειται ὅμως γιά εἰκασία μᾶλλον ἀνυπόστατη, καθώς ὁ Ἰωάννης Τραπεζούντιος ὁ πρωτοψάλτης εἶναι μεταγενέστερός του, ἑπομένως εἶναι ἀδύνατο νά ὑπῆρξε δάσκαλός του Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ Κων. Καραγκούνη, Ἡ Παράδοση καί Ἐξήγηση τοῦ Μέλους τῶν Χερουβικῶν της Βυζαντινῆς καί Μεταβυζαντινῆς Μελοποιίας, ἔκδ. Ἱ. Β. Μ., σειρά Μελέται, τόμος 7, Ἀθῆναι 2003, σ. 337: Ἡ χρονική τοποθέτηση τοῦ μελουργοῦ γίνεται ἀσφαλῶς βάσει τῶν μαρτυριῶν τῶν χειρογράφων κωδίκων, ὅπως αὐτές στά αὐτόγραφα Κοσμᾶ Μακεδόνος (Ἰβήρων 991, τοῦ ἔτους 1670-Σταυρονικήτα 165, μεταξύ των ἐτῶν Ἰβήρων 978, περί τοῦ Δοχειαρίου 324, τοῦ ἔτους 1686) καί κυρίως ἐκείνη τοῦ ἰδιοχείρου του Γαρμανοῦ Νέων Πατρών Ἰβήρων 951, τοῦ β ἠμισεως τοῦ ΙΖ αἰῶνος (μεταξύ φ. 71α-74β). Φαίνεται, ὅτι ὁ Παγκράτιος εἶναι σύγχρονος ἤ κατά τί νεότερος τοῦ Γερμανοῦ, ὥστε δέ θά ἀπεῖχε πολύ ἀπό τήν πραγματικότητα ὁ προσδιορισμός τοῦ χρόνου ἀκμῆς τοῦ μελουργοῦ στό διάστημα μεταξύ του α καί γ τετάρτου τοῦ ΙΖ αἰῶνος. 141 Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σ Στο ἄρθρο τοῦ μητροπολίτου πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ. 71 παρουσιάζεται πλῆθος μελοποιήσεων τοῦ μοναχοῦ Παγκρατίου πού βρίσκονται σέ χειρόγραφά των Μονῆς Μεγίστης Λαύρας καί Βατοπεδίου. Ἀναλυτικά ἀναφέρονται σέ παρόντας καταλόγους πού συντάχθηκαν γιά τίς ἀνάγκες αὐτῆς τῆς ἐργασίας. 143 Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συνδέσμου Ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ. 173: Παγκράτιος ἱερομόναχος Ραιδεστηνός, δομέστικος τῆς μονῆς τῶν Ἰβήρων. Ἔχει μαθήματα εἰς τήν Παπαδικήν, λειτουργικά καί μαθήματα καλοφωνικά. Μαθητής Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου. 144 Χρ. Πατρινέλη, «Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Α, Πρωτοψάλται, Λαμπαδάριοι καί Δομέστικοι τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ( )», περιοδικό 84

85 Ὁρισμένα μαθήματα τοῦ Παγκρατίου σώζονται σέ χειρόγραφους κώδικες, ἐνῶ μερικά ἀπό αὐτά ἔχουν ἐξηγηθεῖ καί στή Νέα Μέθοδο ἀπό τό Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα 145 : Ἀλληλουάριο (σέ ἦχο ἅ ) Ἀρ. χφ. 33 [Βιβλιοθήκη Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, τμῆμα Κωνσταντίνου Ἀνανιάδου, ἀρ. χφ. 6], φ. 39r, Ἀρ. χφ. 40 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 459], φ. 207r, Ἀρ. χφ. 70 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 8], φ. 144v. [Μεταγραφή Χουρμουζίου, ΕΒΕ-ΜΠΤ 704, φ.293v-294r] Μάθημα Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ ἐν Βηθλεέμ ἀκούων, ἦχος Α, ἀρ. χφ. 461 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 231], φφ. 79v-81r. Χερουβικά Ἀρ. χφ. 5 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 258], φφ. 60v-61r, ἦχος πλ. Α, Μνημοσύνη, τόμος Β, Ἀθήνα 1969, σσ [=Christos Patrinelis, Protopsaltae, «Lampadarioi, and Domestikoi of the Great Church during the post-byzantine Period ( )»,Studies in Eastern Chant, Egon Wellesz and Milos Velemirovic, volume III, Oxford University Press, New York-Toronto 1973, pp ] : πρώτη μνεία τοῦ Τραπεζουντίου ὡς δομεστίκου γίνεται κατά τό ἔτος Ὡς Λαμπαδάριος διακόνησε στά πατριαρχικά ἀναλόγια κατά τά ἔτη /36 καί στή διάρκεια ὑπῆρξε πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης ἐκκλησίας, διαδεχόμενος τό δάσκαλό του πρωτοψάλτη Παναγιώτη Χαλάτζογλου (βλ. Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Εἰσαγωγή εἰς τό Θεωρητικόν καί Πρακτικόν της Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς καί Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικῆς, Ἐν Παρισίοις, ἐκ τῆς τυπογραφίας Ριγνίου, 1821, σ. XXXVII, σημείωση γ : Τραπεζούντιος ἥν οὗτος ὁ Ἰωάννης, χρυσοχόος τό κατ ἀρχάς γενόμενος εἴτα τῷ Παναγιώτη μαθητεύσας, καί ἅπαντά τα τότε σωζόμενα μουσικά ποιήματα ἐκδιδαχθεῖς ὑπ αὐτοῦ, καί ἱκανῶς ἐπιδούς εἰς τήν μουσικήν, ἐψηφίσθη Λαμπαδάριος, τῷ διδασκάλῳ συμψάλλων ὅν καί μετά τόν θάνατον αὐτοῦ διεδέξατο, Πρωτοψάλτης γενόμενος ). 145 Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας ( ), τόμος Α, Ἀθήνα 1975, σ

86 ἀρ. χφ. 20 [Μονή Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 285], φφ. 121r-122r, ἦχος πλ. Α, ἀρ. χφ. 33 [Βιβλιοθήκη Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, τμῆμα Κωνσταντίνου Ἀνανιάδου, ἀρ. χφ. 6], φ. 46v, ἦχος Β, φ. 57r-57v, ἦχος πλ. Α, ἀρ. χφ. 39 [Μονή Λειμῶνος 230], φφ. 238r-239r, ἦχος Α, ἀρ. χφ. 40 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος 459], φφ. 214r-215r, ἦχος Α (δύο), ἀρ. χφ. 44 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος 238], φφ. 236v-238r (δύο), 254v-255v, ἦχος Δ, ἀρ. χφ. 52 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος 281], φφ. 253r-254r, ἦχος Δ, ἀρ. χφ. 55 [Ἀθήνα, Συλλογή Octave de Melpo Merlier 12], φ. 220r-220v, ἦχος Δ, ἀρ. χφ. 70 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος 8], φ. 148r, ἦχος Α (δύο). Χερουβικά (Νῦν αἵ Δυνάμεις-σέ ἦχο πλ. Α ) Ἀρ. χφ. 40 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος 459], φ. 232v, ἀρ. χφ. 44 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος 238], φ. 346r-346v, ἀρ. χφ. 55 [Ἀθήνα, Συλλογή Octave de Melpo Merlier 12], φ.304v-305r, ἀρ. χφ. 70 [Λέσβος, Μονή Λειμῶνος 8], φ.210r (Μεταγραφές Χουρμουζίου, ΕΒΕ-ΜΠΤ 704, φφ. 311r-313r, χερουβικό σέ ἦχο Α, 313r-314r, χερουβικό σύντομο σέ ἦχο Α, ΕΒΕ-ΜΠΤ 705, φφ. 214v-215r, Νῦν αἱ Δυνάμεις σέ ἦχο πλ. Α ) Ἰάκωβος ἐπίσκοπος Σίδης (πρώην Γάνου καί Χώρας) Ὁ ἐπίσκοπος Σίδης Ἰάκωβος ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς σημαντικότερους βιβλιογράφους τοῦ 17ου αἰώνα. Ἀκολούθησε τήν βιβλιογραφική παράδοση τῆς σχολῆς τῆς Οὐγγροβλαχίας 146. Στό ὄνομά του σώζονται χειρόγραφα μουσικά, ἀλλά καί λειτουργικά. Χρημάτισε γιά σύντομο χρονικό διάστημα μητροπολίτης Γάνου καί Χώρας ( ). 146 Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής, ἔκδ. Εθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἐλλάδος, Αθήνα 1980, σ

87 Στόν Ἰάκωβο ἀνήκει ἡ μελοποίηση τῆς δεύτερης Μεγάλης Δοξολογίας σέ ἦχο Β στή γνωστή σημερινή της μορφή. Ὁρισμένα ἀπό τά χειρόγραφα πού περιέχουν ἔργα του εἶναι τά παρακάτω: Δοξολογία, ἦχος Β Ἁγίου Παύλου 132 (332), Κουτλουμουσίου 447 (644), Φιλοθέου 133 (19r), Ἰβήρων 949, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.), Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 295 (50), Μονή Λειμῶνος 245-αὐτόγραφος κώδικας Ἰακώβου-(264r-266v), Βιβλιοθήκη Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου -Τμῆμα Κων. Ἀνανιάδου- ἀρ. χφ. 6 (30r-31r) 147. Στό χειρόγραφο Ἰβήρων 949 περιέχεται ἕνα χερουβικό σέ ἦχο πλ. Δ (φφ. 136v κ.ἐ.) ἐπιγραφόμενο ὡς Ἰακώβου Γάνου καί Χώρας, τοῦ πρώην Μυτιλήνης, καί ἕνα κοινωνικό Αἰνεῖτε, σέ ἦχο Α (φ. 145r), ἐνῶ οἱ Σινᾶ 1321 (Ἀνθολόγιο Στιχηραρίου, Μαθηματαρίου Νοεμβρίου-Ἰανουαρίου, Α' μισό ΙΖ' αἰ.),σινᾶ 1480 (Ἀνθολογία, ἔτος 1625), Μονή Λειμῶνος 245 (Ἀνθολογία τῆς Παπαδικῆς, ἔτος 1649), Μονή Λειμῶνος 242 (Ἀναστασιματάριο, Δοξαστάριο τοῦ Στιχηραρίου) εἶναι αὐτόγραφοι κώδικες Ἰακώβου ἐπισκόπου Γάνου καί Χώρας Μ. Χατζηγιακουμή, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας, τόμος Α, Ἀθήνα 1975, σσ Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής, ἔκδ. Εθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἐλλάδος, Αθήνα 1980, σ

88 1.8. Ἀθανάσιος Ε, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ἀθανάσιος ὁ μητροπολίτης Τουρνόβου (ἕως τό ), Ἀδριανουπόλεως (ἕως τό ) καί μετέπειτα Οἰκουμενικός Πατριάρχης (Μάιος Δεκεμβρίου ) ἦταν ἐγκρατέστατος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καί ἄνδρας πολυμαθής 152. Γεννήθηκε στήν Κρήτη, γι αὐτό ἀπεκαλεῖτο καί Ἀμηράς 153. Ὁ Ἀθανάσιος, καθώς ἀναφέρει ὁ Μανουήλ Γεδεῶν στούς Πατριαρχικούς Πίνακές του, ἥν παιπεδευμένος, εἰδήμων τῆς ἑλληνικῆς, τῆς ἀραβικῆς, καί τῆς λατινικῆς, μουσικώτατος, ἐν δέ τῇ διοικήσει αὐστηρότατος 154. Ἡ θητεία του στόν πατριαρχικό θρόνο δέν διήρκησε πολύ, διότι κατηγορήθηκε ὡς νεωτεριστής στίς ἐπαφές του μέ τή Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία. Μετά τήν ἀπομάκρυνσή του ἀπό τό θρόνο κατέφυγε σέ μοναστήρι-μετόχι τῆς Ἁγιορειτικῆς Μονῆς τοῦ Ξηροποτάμου μέ τήν ὀνομασία Παγώνι, στό Ἰάσιο, ὅπου καί πέρασε τήν ὑπόλοιπη ζωή του. Σέ αὐτή τή μονή ἄφιερωσε καί τή βιβλιοθήκη του 155. Ὁ Ἀθανάσιος ἦταν μαθητής Βαλασίου ἱερέως τοῦ Νομοφύλακος. Μέ τό ὄνομά του σώζονται: Χερουβικά Ξηροποτάμου 278 (38v κ.ἐ.), Ξηροποτάμου 380 (211r κ.ἐ.), Δοχειαρίου 338 (189r κ.ἐ.), Ξενοφῶντος 153 (84r), Ξενοφῶντος 190, Σινᾶ 1299/1857 (260r, 149 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ Τοῦ ἰδίου, «Μητροπολίται τῆς Θράκης», πέριοδικό Θρακικά, τόμ. 8, Ἀθήνα 1937, σ Μ. Γεδεῶν, Πατριαρχικοί Πίνακες, OTTO KEIL, Κωνσταντινούπολη, σ Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ Μ. Γεδεῶν, Πατριαρχικοί Πίνακες, OTTO KEIL, Κωνσταντινούπολη, σ Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος Γ, τύποις τοῦ Χρόνου, Βενετία 1872, σ

89 ἦχος πλ. Δ'), Κορθίου 10 (268β, ἦχος πλ. Δ'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 33 (314α κ.ε.), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (308β κ.ἐ. ἦχος πλ. Δ') Κοινωνικά Κυριακῶν Ξηροποτάμου 307 (348v, ἦχος πλ. Α'), Ξηροποτάμου 313 (284v κ.ἐ.), Ξηροποτάμου 370 (31v), Ξηροποτάμου 373 (154r), Ξηροποτάμου 380 (346v κ.ἐ.), Δοχειαρίου 321 (151v, ἦχος πλ. Α'), Δοχειαρίου 338 (246r κ.ἐ., δύο σέ ἦχο Α'), Δοχειαρίου 363 (215v κ.ἐ., ἦχος πλ. Α'), Δοχειαρίου 376 (254r κ.ἐ.), Δοχειαρίου 402 (160r, ἦχος Α ), Δοχειαρίου 407 (51v, ἦχος Α'), Κωνσταμονίτου 96 (169v, πάνυ ὡραῖον καί εὔνοστον, ἦχος Α'), Ξηροποτάμου 229 (92r κ.ἐ.), Ξενοφῶντος 114 (163v κ.ἐ.), Ξενοφῶντος 123 (498), Ξενοφῶντος 153 (97v), Ξενοφῶντος 190, Παντελεήμονος 967 (412r, ἦχος Α ), (464r ἦχος πλ. Α'), Παντελεήμονος 969 (165r κ.ἐ.), Παντελεήμονος 1007 (345r κ.ἐ., ἦχος Α'), Γρηγορίου 25 (170r, ἦχος Α' τετράφωνος), Γρηγορίου 31 (194v κ.ἐ.), Διονυσίου 571 (260r κ.ἐ., ἦχος Α'), Διονυσίου 575 (196r κ.ἐ.), Ἁγίου Παύλου 36 (416, ἦχοι Α' & πλ. Α'), Ἁγίου Παύλου 37 (409, ἦχος πλ. Α'), Ἁγίου Παύλου 98 (501, ἦχος Α'), Κουτλουμουσίου 397 (192v-193v, ἦχος Α'), Κουτλουμουσίου 434 (113v, ἦχος πλ. Α'), Κουτλουμουσίου 437 (230r, ἦχος Α'), Κουτλουμουσίου 630 (325r-341v), Καρακάλλου 217 (73r, ἦχος Α' ἔσω), Καρακάλλου 232 (101r κ.ἐ.), Ἰβήρων 968 (200, ἦχος Α' τετράφωνος), Ἰβήρων 982 (147r κ.ἐ.), Ἰβήρων 987 (370r-420r), Ἰβήρων 998 (134r, ἦχος Α'), Μεταμορφώσεως 92 (114β), Μεταμορφώσεως 444 (53β, ἦχος Α ), Ἁγίου Στεφάνου 19 (339β- 345α, ἦχος Α'), (364α, ἦχος πλ. Α'), Ἁγίου Στεφάνου 52 (303β, ἦχος Α'), Ἁγίου Στεφάνου 55 (257α, ἦχος Α'), Ἁγίου Στεφάνου 59 (155α, ἦχος Α'), Ἁγίου Στεφάνου 60 (45α-47β, ἦχος Α'), Σινᾶ 1278/1839 (154v, ἦχος πλ. Α'), Σινᾶ 1284/991 (21v, ἦχος πλ. Α'), Σινᾶ 1303/1861 (235v, ἦχος Α'), Σινᾶ 1299/1857 (277r, ἦχος Α', 294v, ἦχος πλ. Α'), Σινᾶ 1319/1877 (131r, ἦχος Α'), Σινᾶ 1310/1868 (108v, ἦχος Α'), Κορθίου 10 (298β κ.ἐ., δύο κοινωνικά σέ ἦχο πλ. Α'), Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34 (377β-383α) 89

90 Καλοφωνικοί Εἱρμοί καί Στίχοι Ξηροποτάμου 303 (179r, Ἐν κλίνῃ νῦν ἀσθενῶν κατακεῖμαι, ἦχος πλ. Δ'),(192r, Περιστάσεις καί θλίψεις, Ἦχος πλ. Δ ), Ξηροποτάμου 313 (498r κ.ἑ.), Ξηροποτάμου 321 (214r κ.ἐ.), Ξηροποτάμου 326 (115r κ.ἐ.), Δοχειαρίου 310 (246v), Δοχειαρίου 390 (26r κ.ἐ. Περιστάσεις καί θλίψεις, Ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι, ἦχος πλ. Δ ), Δοχειαρίου 1248 (1r-112v, Καλοφωνικόν Εἱρμολόγιον), Ξηροποτάμου 323 ( 290r, Περιστάσεις καί θλίψεις, ἦχος πλ. Δ'), Δοχειαρίου 338 (63v, στίχος Ὑπομένων ὑπέμεινα, ἦχος Α'), (329v κ.ἐ.), Παντελεήμονος 928 (251r κ.ἐ.), Παντελεήμονος 1000 (51r-v κ.ἐ.), Παντελεήμονος 1016 (274r κ.ἐ.), Διονυσίου 787 (271r, Περιστάσεις καί θλίψεις, ἦχος πλ. Δ'), Ἁγίου Παύλου 132 (900, Περιστάσεις καί θλίψεις, Ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι, ἦχος πλ. Δ ), Ἰβήρων 958 (151r κ.ἐ. Περιστάσεις καί θλίψεις, Ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι, ἦχος πλ. Δ ), Ἰβήρων 967 (312r κ.ἐ. Περιστάσεις καί θλίψεις,ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι, ἦχος πλ. Δ ), Ἰβήρων 988 (407r Περιστάσεις καί θλίψεις, Ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι, ἦχος πλ. Δ ), Ἰβήρων 997 (169r-189v), Ἁγίου Στεφάνου 127 (568β, Περιστάσεις καί θλίψεις, Ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι, ἦχος πλ. Δ ) Ἐκλογές Ξηροποτάμου 291 (156r Αἱ ἐκλογαί ἀρμόδιαι εἰς τήν Ἁγίαν Αἰκατερίναν, ἐκλεχθέντες καί τονισθέντες παρά κυρίου Ἀθανασίου (πρώην) πατριάρχου (ἐκ) Τορνόβου, διά μεσιτείας τοῦ ἀρχιεπισκόπου κυρίου Νικηφόρου, Ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, ἦχος Α ), Ξηροποτάμου 309 (263v-284v, Ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, πολυέλεος εἰς ἁγίαν Αἰκατερίναν, ἦχος Α ), Ξηροποτάμου 291 (156r ἐκλογή εἰς τήν ἁγίαν Αἰκατερίναν), Γρηγορίου 6 (379v, Ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, πολυέλεος εἰς ἁγίαν Αἰκατερίναν, ἦχος πλ. Ά ), Ἁγίου Παύλου 132(194 Ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, πολυέλεος εἰς ἁγίαν Αἰκατερίναν, ὀκτώηχος), Ἰβήρων 987 (182r, Ὑπομένων 90

91 ὑπέμεινα τόν Κύριον, πολυέλεος εἰς ἁγίαν Αἰκατερίναν, πεντάηχος : Α', Γ',Δ', Βαρύς, πλ. Δ') Πολυχρονισμοί Δοχειαρίου 338 (179r Πολυχρόνιον εἰς αὐθέντας, ἦχος Δ'), Παντελεήμονος 994 (272v Πολυχρόνιον, ἦχος Δ'), Παντελεήμονος 1007 (286v, ἦχος Δ'), Κουτλουμουσίου 415 (159r, ἦχος Δ'), Ἰβήρων 970 (225r, πολυχρόνιον εἰς τόν αὐθέντην τῆς Οὐγγροβλαχίας, ἦχος Δ ), Μεταμορφώσεως 92 (83α, ἦχος Δ'), Μεταμορφώσεως 444 (112β πολυχρόνιον μητροπολίτου Λαρίσης, ἦχος Δ'), Ἁγίου Στεφάνου 19 (261β, ἦχος Δ'), Ἁγίου Στεφάνου 52 (220β πολυχρόνιον ἀρχιεπισκόπου Σινᾶ, ἦχος Δ'), (221β πολυχρόνιον εἰς ἀρχιερεῖς, ἦχος Δ'), (222β πολυχρόνιον στόν αὐθέντη τῆς Οὐγγροβλαχίας), Ἁγίου Στεφάνου 127 (174β-176β πολυχρόνια εἰς ἀρχιερεῖς, ἀφθέντας, ἦχος Δ'), Σινᾶ 1299/1857 (201v πολυχρόνιον εἰς Μητροπολίτην, ἦχος Δ'), Κορθίου 10 (222α, πολυχρόνιον εἰς τόν Σινᾶ, ἦχος Δ') Μαθήματα Δοχειαρίου 339 (143r, Μυστήριον ξένον, ἦχος Α') Ἐξηγήσεις Σινᾶ 1278/1839 (130r, Ἀλληλούια Θεοδούλου μοναχοῦ[;], ἦχος πρωτόβαρυς), Ἰβήρων 987 (268v, Ἅγιος ὁ Θεός..., ἦχος πλ. Β'). Πέρα ἀπό μελογράφος καί ἐξηγητής ὁ Ἀθανάσιος καταδεικνύεται καί ὡς καλλιγράφος, καθώς δικό του ἔργο εἶναι ὁ χειρόγραφος κώδικας Σινᾶ 1282/1843, ὁ ὁποῖος περιέχει τόν Ἀκάθιστο Ὕμνο τοῦ Ἰωάννου Κλαδά, μέ ἔτος συγγραφῆς τό

92 1.9. Νικόλαος Ἀδριανουπολίτης Ἔζησε κατά τόν 18ο αἰῶνα. Ὁ χαρακτηρισμός «Ἀδριανουπολίτης» μαρτυρεῖ τήν καταγωγή του. Ὁ Χρύσανθος στό Μέγα Θεωρητικόν του δίνει τήν πληροφορία πώς ὁ Νικόλαος ἦταν μαθητής τοῦ Ἰωάννου πρωτοψάλτου 156. Ἄν ὑποθέσουμε ὅτι ὡς Ἰωάννη πρωτοψάλτη ὀνομάζει τόν Ἰωάννη Τραπεζούντιο, ὁ ὁποῖος εἶναι σύγχρονος ἤ λίγο προγενέστερος τοῦ Νικολάου (πρώτη μνεία τό 1727) 157, τότε μποροῦμε νά θεωρήσουμε ὅτι αὐτοῦ μαθητής ἦταν. Ἡ μουσική παραγωγή του δέ φαίνεται νά εἶναι μεγάλη, καθώς σέ λίγα μόνο χειρόγραφα ὑπάρχουν συνθέσεις του, κυρίως κοινωνικά τῆς ἑβδομάδος καί ὁρισμένα μαθήματα. Ὑπῆρξε δάσκαλος τοῦ Ἐσφιγμενίτου μοναχοῦ Μελχισεδέκ 158. Οἱ κώδικες στούς ὁποίους ἔχουμε ἐντοπίσει μαθήματα τοῦ Νικολάου Ἀδριανουπολίτου (πέραν τοῦ Λαυριωτικοῦ Κ188 πού ἔχουμε ἐπισημάνει στή σημείωση ὑπ' ἀριθ. 150) εἶναι οἱ Βατοπεδίου 1427 καί Δοχειαρίου 321. Ἐπίσης, στόν κώδικα Ε128 τῆς μονῆς Μεγίστης Λαύρας ὑπάρχουν Κοινωνικά τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καί τῆς Μεσοπεντηκοστῆς. 156 Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Εἰσαγωγή εἰς τό Θεωρητικόν καί Πρακτικόν της Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς καί Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικῆς, Ἐν Παρισίοις, ἐκ τῆς τυπογραφίας Ριγνίου, 1821, σ. XXXIX- Ἐπίσης, Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συνδέσμου Ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Ἐθνικῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1980, σ Σέ χειρόγραφο κώδικα τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας ὑπ ἀριθμόν Κ188 γραμμένο τό 1739 ἀπό τόν Ἐσφιγμενίτη Μελχισεδέκ κατονομάζεται ὡς δάσκαλός του ὁ Νικόλαος ὁ ἀπό Ἀδριανουπόλεως (βλ. Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ. 70). Ἡ μαρτυρία αὐτή μας βοηθᾶ σαφῶς νά ὁρίσουμε ὡς χρόνο ἀκμῆς τοῦ Νικολάου τήν πρώτη τριακονταετία τοῦ 18ου αἰώνα. Ἑπομένως διατηρώντας ἐπιφυλάξεις μποροῦμε νά τοποθετήσουμε τήν περίοδο γέννησής του μεταξύ τελευταίου τετάρτου τοῦ 17ου καί ἀρχῆς τοῦ 18ου αἰώνα. 92

93 1.10. Γεράσιμος Ἡρακλείας Ὁ Ἡρακλείας Γεράσιμος καταγόταν ἀπό τή Λέρο. Στά τέλη τοῦ ἀρχές τοῦ 1714 ἐξελέγη μητροπολίτης Χίου ἔπειτα ἀπό τήν παραίτηση τοῦ μητροπολίτη θείου τοῦ Γενναδίου ὑπέρ του 159, ἀλλά ἀπομακρύνθηκε βιαίως ἀπό τό νησί ἐξαιτίας τῆς ἐπιθυμίας τῶν κατοίκων γιά τήν τοποθέτηση τοῦ συμπατριώτη τους ἐπισκόπου Κυδωνίας Δανιήλ στόν ἐπισκοπικό θρόνο 160. Ὁ Γεράσιμος κατέφυγε στήν Κωνσταντινούπολη καί τό 1717 τοποθετήθηκε στή Μητρόπολη Νικαίας στήν ὁποία παρέμεινε ἕως τό 1726, ὁπότε καί μετατέθηκε στή μητρόπολη Ἠρακλείας 161. Ἡ θητεία του ὡς μητροπολίτου Ἡρακλείας ἦταν μακρά καί διήρκησε περί τά 32 ἔτη, ὁπότε καί παραιτήθηκε λόγω τῆς προχωρημένης ἡλικίας του. Ο Κ. Σάθας ἀναφέρει πώς ὁ Γεράσιμος ἦταν ἰσχυρός κατά τά πολιτικά ἀνάμεσα εἰς τούς ἀρχιερεῖς καί δραστήριος 162. Στό ἄρθρο του περί τῶν τελευταίων μητροπολιτῶν τῆς Μητροπόλεως Ἡρακλείας ὁ Μανουήλ Γεδεῶν παρουσιάζει χαρακτηριστικά πτυχές τῆς δράσης καί τῆς ἐπιρροῆς τοῦ Γερασίμου στήν πατριαρχική αὐλή καί κατ ἐπέκταση στίς ἀποφάσεις τοῦ πατριάρχη Σεραφείμ τοῦ Β : Καισάριος ὁ Δαπόντες ἐν τῷ ἱστορικῷ αὐτοῦ καταλόγῳ γράφει: «Γεράσιμος Λέριος ὁ Ἡρακλείας, ἰσχυρός κατά τά πολι- 159 Μ. Γεδεῶν, «Οἱ τελευταῖοι Μητροπολίται τῆς Ἡρακλείας», Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια, σύγγραμμα ἐκδιδόμενον καθ ἑβδομάδα, ἔτος Γ ( ), ἔκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 545 β 160 Σ. Εὐστρατιάδου, «Μητροπολίται τῆς Θράκης», πέριοδικό Θρακικά, τόμ. 8, Ἀθήνα 1937, σ Μ. Γεδεῶν, «Οἱ τελευταῖοι Μητροπολίται τῆς Ἡρακλείας», Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια, σύγγραμμα ἐκδιδόμενον καθ ἑβδομάδα, ἔτος Γ ( ), ἔκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 546 β.- Ο Κ. Σάθας ἀναφέρει ὡς ἡμερομηνία ἐκλογῆς τοῦ Γερασίμου στή Μητρόπολη Ἡρακλείας τήν 18η Ὀκτωβρίου τοῦ Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος Γ, τύποις τοῦ Χρόνου, Βενετία 1872, σ. 522-, ἐνῶ ὁ Γ. Παπαδόπουλος στό Λεξικόν τοῦ συμφωνεῖ μέ τόν Μ. Γεδεῶν-Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ. 56), καθώς καί ὁ μητροπολίτης πρ. Λεοντοπόλεως Σ. Εὐστρατιάδης- Σ. Εὐστρατιάδου, «Μητροπολίται τῆς Θράκης», περιοδικό Θρακικά, τόμ. 8, Ἀθήνα 1937, σ Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος Γ, τύποις τοῦ Χρόνου, Βενετία 1872, σ

94 τικά ἀνάμεσα εἰς τούς ἀρχιερεῖς καί δραστήριος? ἀπέθανε ὑπέρ τά ὀγδοήκοντα» 163. Ἡ δράση τοῦ Γερασίμου ἐπεκτείνεται καί στήν προστασία καί διάδοση τῶν γραμμάτων, καθώς μέ δικές του δαπάνες ἐκδίδεται στή Βενετία τό 1744 ἡ Ἑξάβιβλος τοῦ Κων/νου Ἀρμενόπουλου, στήν ὁποία προτάσσεται πρόλογος τοῦ μητροπολίτου. Ὑπάρχουν ἐπίσης καί ἀναφορές γιά τό πλῆθος τῶν βυζαντινῶν χειρογράφων πού φυλάσσονταν στή βιβλιοθήκη τῆς Μητροπόλεως Ἠρακλείας 164. Ἡ ἐπιρροή τοῦ Γερασίμου ὅμως ἦταν ἰσχυρή καί στά πολιτικά πράγματα τῆς ἐποχῆς. Τό 1741 κατόρθωσε νά διορισθεῖ ὡς ἡγεμόνας Βλαχίας ἄνθρωπος τῆς δικῆς του ἐπιλογῆς (Μιχαήλ Ρακοβίτσας) καί τό 1749 συνέβη κάτι ἀνάλογο καί στήν ἐπαρχία τῆς Μολδαβίας μέ τήν ἐκλογή Κων/νου Τζιχάνη, γιοῦ τοῦ Ρακοβίτσα. Οἱ δύο ἡγεμόνες βέβαια ἐνήργησαν ὑπέρ τοῦ πατριαρχείου εἰσπράττοντας συνδρομές ὑπέρ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας 165. Οἱ ἐνέργειες τοῦ Γερασίμου περί τῶν πολιτικῶν καί ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων εἶναι πάμπολλες καί μόνο κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα παρατέθηκαν ἐδῶ. Ἡ μουσική δραστηριότητά του πού εἶναι γνωστή σέ ἐμᾶς περιορίζεται σέ ἕνα Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε καί Ἀλληλούια σέ ἦχο πλάγιό του Τετάρτου τά ὁποῖα εὑρίσκονται στά κάτωθι χειρόγραφα: Ξηροποτάμου 318 (140r), Δοχειαρίου 376 (62r),Ξενοφῶντος 153 (51r-v), Γρηγορίου 37 [41] (14r), Ἁγίου Παύλου 62 (260),Σταυρονικήτα 234, (313v). Πέθανε στίς 10 Σεπτεμβρίου τοῦ Μ. Γεδεῶν, «Οἱ τελευταῖοι Μητροπολίται τῆς Ἡρακλείας», Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια, σύγγραμμα ἐκδιδόμενον καθ ἑβδομάδα, ἔτος Γ ( ), ἔκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 546β 164 ὅ. π., σσ. 548β, 549α 165 ὅ. π., σ. 549β 166 Σ. Εὐστρατιάδου, «Μητροπολίται τῆς Θράκης», περιοδικό Θρακικά, τόμ. 8, Ἀθήνα 1937, σ

95 1.11. Θωμάς Ραιδεστηνός Πενιχρές εἶναι οἱ πληροφορίες πού ἔχουμε γιά τό βίο τοῦ ἱερέα Θωμά Ραιδεστηνού 167. Δέν ὑπάρχει κάποια μαρτυρία γιά τόν ἀκριβῆ χρόνο γέννησής του. Γνωρίζουμε μόνο ὅτι ἡ περίοδος ἀκμῆς του ἦταν ὁ 18ος αἰῶνας, καθώς ἕνα Κοινωνικό του (Κυριακῆς τοῦ Θωμά, Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον) σέ ἦχο Α βρίσκεται σέ χειρόγραφη Παπαδική τῶν ἐτῶν τῆς Μονῆς Ξηροποτάμου τοῦ Ἁγίου Ὅρους μέ ἀριθμό κατάχωρησης 307. Στό παράρτημα τοῦ τρίτου τόμου τῶν Θρακικῶν ἐσφαλμένα ὁρίζεται ὡς χρόνος θανάτου τοῦ Θωμά τό ἔτος , καθώς οἱ χειρόγραφες μαρτυρίες τῶν ἔργων του τοποθετοῦνται ἕναν αἰῶνα νωρίτερα. Στήν ἴδια πηγή ὑπάρχει ὁ χαρακτηρισμός τοῦ Θωμά ὡς μοναχοῦ, ἐνῶ ὁ Γ. Παπαδόπουλος στό Λεξικό του καί στίς Συμβολές τόν ἀναφέρει ὡς ἱερέα Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συνδέσμου Ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός & Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ. 99 : Θωμάς ἱερεύς ὁ ἐκ Ραιδεστοῦ ἔχει μαθήματα εἰς τήν Παπαδικήν καί ἀνά ἕν μάθημα εἰς τό Στιχηράριον καί Κρατηματάριον. Ἤκμασε κατά τόν ΙΗ αἰώνα. Ἔχει καί Κοινωνικόν Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον εἰς ἦχον Α, εὐρισκόμενον εἰς ἰδιόχειρον Παπαδικήν Ἰωάννου Τραπεζουντίου γεγραμμένην δέ τῷ 1766 καί εὐρισκομένην εἰς τήν βιβλιοθήκην τοῦ μουσικολόγου Κ. Α. Ψάχου. 168 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες Μουσικοί», περιοδικό Θρακικά, τόμος 3, Ἀθήνα 1931, σ. 224: Θωμάς Ραιδεστηνός μοναχός καί ἔξοχος μουσικός ἀπέθανε τῷ 1868, ἐνῶ τοῦ ἰδίου, «Θράκες Μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ. 66: Ἐν τῷ Α καταλόγῳ τῶν μουσικῶν τῆς Θράκης (Παράρτημα Γ τόμου Θρακικῶν σ. 224) ὁ Θωμάς φέρεται ἀποθανῶν τῷ Τοῦτο δέν εἶναι ἀληθές - σχολιασμό περί τοῦ Θωμά Ραιδεστηνοῦ κάνει καί ὁ Ἀχ. Χαλδαιάκης στό ἄρθρο τοῦ «Ψαλτικές Οἰκογένειες, Ά: Οἱ Ραιδεστηνοί», Byzantine Musical Culture. First International Conference-Greece With the organisational collaboration and support of the European Art Center (EUARCE), Paeanea 2009, σ. 174 (ὑποσημείωση 238). 169 Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τῆς πάρ ἡμίν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Κουσουλίνου & Ἀθανασιάδου, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ. 303 Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», περιοδικό Θρακικά, τόμος Γ, Ἀθῆναι 1931, σ. ιθ (εἰσαγωγή). 95

96 1.12. Κύριλλος Μαρμαρηνός (ἐπίσκοπος πρώην Γάνου καί Χώρας) Ὁ ἐπίσκοπος Γάνου καί Χώρας (1742 κ.ἐ.), Μητροπολίτης πρώην Τήνου, Κύριλλος ἔζησε μεταξύ α καί δ τετάρτου τοῦ 18ου αἰῶνος 170. Τόπος καταγωγῆς του εἶναι τό νησί τοῦ Μαρμαρά στή θάλασσα τῆς Προποντίδας 171. Πρόκειται γιά μιά ἰδιαίτερα πολύπλευρη προσωπικότητα καί ἐξέχουσα μουσική διάνοια. Μαθητής τοῦ Παναγιώτη Χαλάτζογλου καί τοῦ Μανουήλ πρωτοψάλτου 172, συνέψαλλε στόν πατριαρχικό ναό μέ τόν πρωτοψάλτη Δανιήλ. Ἀπό τόν Χαλάτζογλου διδάχθηκε καί τήν ἐξωτερική μουσική, γιά τίς θεωρητικές ἀρχές τῆς ὁποίας μᾶς παρέδωσε μία ἐμπεριστατωμένη πραγματεία στήν Εἰσαγωγήν τῆς Μουσικῆς τοῦ κατ ἐρωταπόκρισιν, πού εἶναι ὁ γενικός τίτλος τοῦ Θεωρητικοῦ του, τό ὁποῖο περιλαμβάνει τήν ἐξήγηση τοῦ μουσικοῦ συστήματος τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί ἐξωτερικῆς μουσικῆς τῆς ἐποχῆς του. Πέραν τῆς θεωρητικῆς του κατάρτισης ὁ Κύριλλος διακρίθηκε καί στή μελοποιία, καθώς εὐρέως διαδεδομένος ἦταν ἕνας Πολυέλεός του Δοῦλοι Κύριον σέ ἦχο Βαρύ ἀλλά καί δύο σειρές Χερουβικῶν καί Κοινωνικῶν τῶν Κυριακῶν καί καθημερινῶν. Ἦταν ὅμως καί ἄριστος ἐξηγητής ἀλλά καί γραφέας κωδίκων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ὁ χειρόγραφος κώδικας ὑπ ἀριθ. 250 τῆς Μονῆς Λειμῶνος στή Λέσβο 173. Πρόκειται γιά ἕνα Ἀναστασιματάριο τοῦ Παναγιώτη Χρυσάφη στό ὁποῖο προτάσσεται τό θεωρητικό του Κυρίλλου. Γραφέας εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Κύριλλος, ὅπως ρητά ἀναφέρεται στόν κώδικα. 170 Κ. Καραγκούνη, Ἡ Παράδοση καί Ἐξήγηση τοῦ Μέλους τῶν Χερουβικῶν τῆς Βυζαντινῆς καί Μεταβυζαντινῆς Μελοποιίας, ἔκδ. Ι.Β.Μ., Ἀθῆναι 2003, σ Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συνδέσμου Ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ Κ. Ψάχου, Ἡ Παρασημαντική τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Διόνυσος, Ἀθῆναι 1978 (β ), σσ Μ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας ( ), τόμος Α, Ἀθήνα 1975, σσ

97 Ἔργα τοῦ Κυρίλλου μαρτυροῦνται σέ πολλούς χειρόγραφους κώδικες, ὁρισμένους ἀπό τούς ὁποίους παραθέτουμε παρακάτω: Χερουβικά Ξηροποτάμου 305 (179r κ.ἐ. Χερουβικά κατ' ἦχον), Ξηροποτάμου 330 (225v-243v), Ξηροποτάμου 365 (151r, Νῦν αἱ δυνάμεις, Ἦχος πλ. Β'), Δοχειαρίου 350 (149r κ.ἐ. πλήρης σειρά στούς ὀκτώ ἤχους), Δοχειαρίου 359 (223r κ.ἐ., Ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων. Ἦχος πλ. Β', Νῦν αἱ Δυνάμεις), Ξενοφῶντος 137 (276v κ.ἐ.), Ἰβήρων 997 (9v κ.ἐ.), Ξενοφῶντος 137 (276v κ.ἐ.) Κοινωνικά Ξηροποτάμου 305 (213r Κοινωνικά κατ' ἦχον, 250v Εὐλόγησον τόν στέφανον, ἦχος Α', 252r), Ξηροποτάμου 321 (194v, Γεύσασθε, Ἦχος Α τετράφωνος), Ξηροποτάμου 330 (271v, Αἰνεῖτε, ἦχος Β, 276r, ἦχος Γ, 281r ἦχος Δ, 285v ἦχος πλ. Α', 289r, ἦχος πλ. Β', 293r, ἦχος Βαρύς, 297v, ἦχος πλ. Δ', 303v, Εὐλόγησον τόν στέφανον, ἦχος Α', 307r, Ποτήριον Σωτηρίου, ἦχος Βαρύς, 315r, Λύτρωσιν ἀπέστειλε, ἦχος πλ. Α'), Ξηροποτάμου 365 (151r κ.ἐ., Γεύσασθε, ἦχος Α ), Δοχειαρίου 353 (315v, Γεύσασθε, ἦχος Α ), Δοχειαρίου 359 (224v, Γεύσασθε, ἦχος Α ), Δοχειαρίου 410 (179v, Γεύσασθε, ἦχος Α ), Ξενοφῶντος 137 (276v κ.ἐ.), Παντελεήμονος 961 (237 κ.ἐ., ἦχοι Α, Β, Γ ), Παντελεήμονος 1012 (187v κ.ἐ., ἦχος πλ. Β'), Ἁγίου Παύλου 37 (403 ἦχος Ἅ'), Ἁγίου Παύλου 132 ( ), Ἰβήρων 997 (56r κ.ἐ.). Θεία Λειτουργία Μεγάλου Βασιλείου (Ἅγιος, Ἅγιος, Ἀμήν, Σέ ὑμνοῦμεν, ἦχος Β, Τήν γάρ Σήν μήτραν, ἦχος πλ. Δ ) Ξηροποτάμου 365 (150r κ.ἐ.), Ξηροποτάμου 382 (113v), Δοχειαρίου 359 (169v κ. ἐ.), Δοχειαρίου 363 (173r κ. ἐ.) Δοχειαρίου 410 (178v) 97

98 Πολυέλεοι Ξηροποτάμου 299 (180 Δογματικόν Δόξα ἐκ τοῦ Πολυελέου, ἦχος Βαρύς, Τριάς Ὁμοούσιε), Ξηροποτάμου 305 (89v, Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς), Ξηροποτάμου 330 (128v, Δοῦλοι Κύριον, Ἦχος Βαρύς), Ξηροποτάμου 365 (77r, Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς), Σίμωνος Πέτρας 5 (54r, Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς), Κουτλουμουσίου 421 (107r, Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς), Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 66 (63α, Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς). Τιμιωτέρες Ξηροποτάμου 305 (116r, Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου, ἦχος Α, 119r Ἔτεραι εἰς ἦχον λέγετον τετράφωνον καί Τρίτον), Ξηροποτάμου 330 (161v κ.ἐ., Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον, Ἦχος Α'-πλήρης ἡ σειρά), Παντελεήμονος 998 (201r κ.ἐ.) Ἑωθινά Ξηροποτάμου 372 (294r, τά Ἕνδεκα Ἑωθινά), Δοχειαρίου 350 (214v-219r, Τά Ἕνδεκα Ἑωθινά) Καλοφωνικοί Εἱρμοί-Στίχοι Ξηροποτάμου 330 (398r κ.ἐ.), Παντελεήμονος 1000 (51r-v), Παντελεήμονος 1012 (250v Ποίαν Σοί ἐπάξιον ᾠδήν, ἦχος Α', 261r Λύει τά δεσμά καί δροσίζει, ἦχος Δ'), Ἁγίου Παύλου 132 ( , 872, Λύει τά δεσμά, ἦχος Δ'), Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 295 (374 Ποιάν Σοί ἐπάξιον ᾠδήν, ἦχος Α') Κρατήματα (σέ «Δύναμις») Παντελεήμονος 1012 (154v), Ἁγίου Παύλου 62 (501) 98

99 Ἐξωτερικά Μέλη Παντελεήμονος 994 (323v Σεμάι, μακάμ χουσεϊνί) Ἐπίσης, στόν κώδικα Ξηροποτάμου 330 ὑπάρχει μία πραγματεία τοῦ Κυρίλλου περί τῆς μουσικῆς, στά φύλλα 2r-7v. Ἔχει ἐκδοθεῖ ἀπό τόν Χαράλαμπο Καρακατσάνη ἕνα αὐτόγραφό του Κυρίλλου πού περιέχει τό Θεωρητικό του καί εἶναι βασισμένο στόν κώδικα ὑπ ἀριθ. 305 τῆς Ἱστορικῆς καί Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας Ἀθηνών Θεόδουλος Αἰνίτης Ὁ μοναχός Θεὀδουλος ἔζησε κατά τόν 18ο αἰῶνα καί εἶναι διάφορος τοῦ παλαιότερου Θεοδούλου, τοῦ δομεστίκου τῆς Μονῆς τῶν Μαγγάνων τοῦ ὁποίου ὁ βίος καί τό ἔργο τοποθετοῦνται στόν 15ο αἰῶνα 175. Ὁ Θεόδουλος στά χειρόγραφα ἐπιγράφεται εἴτε ὡς «Θεόδουλος μοναχός», εἴτε ὡς «Θεόδουλος Αἰνίτης», «Ἁγιορείτης», εἴτε ἁπλά ὡς «Θεόδουλος». Πολλές φορές δημιουργεῖται σύγχυση μεταξύ τῶν δύο μελογράφων. Ὁ προσδιορισμός τοῦ Θεοδούλου ὡς «Αἰνίτου» μαρτυρεῖ τόν τόπο καταγωγῆς του. Ἐγκαταβίωσε στήν Ἁγιορειτική Μονή τῆς Μεγίστης Λαύρας καί διδάχθηκε τή μουσική κοντά στόν περίφημο μουσικό καί κωδικογράφο Σεραφείμ τόν Μυτιληναῖο, προηγούμενο τῆς μονής 176. Ὁ ἴδιος δίδα- 174 Χ. Καρακατσάνη, Θεωρητικόν Κυρίλλου τοῦ Μαρμαρηνοῦ, Κώδ. 305 Ι.Ε.Ε.Α., Ἀθῆναι ΒΔ (2004) 175 Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ. 63: Προσωπική μαρτυρία σέ αὐτόγραφο Κώδικα τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας μέ ἀριθμό καταλόγου Θ200 ὅπου ὁ Θεοδοῦλος μαρτυρεῖ: «Ἐγράφη τό παρόν βιβλίον οἱ Οἶκοι διά χειρός Θεοδούλου μοναχοῦ 1750» καί κατόπιν (φ. 164): «Ἐδιδάχθην παρά τοῦ μουσικωτάτου καί μελλυρρητοποιού ἀρίστου πάντων καί διδασκάλου μου κυρίου Σεραφείμ Λαυριώτου τοῦ καί προηγουμένου». 99

100 ξε τή μουσική σέ ἄλλους μοναχούς, ὅπως μαρτυρεῖ σημείωμα στόν κώδικα Κ188 (φ. 254) πού γράφθηκε ἀπό τόν Ἐσφιγμενίτη ἱεροδιάκονο Μελχισεδέκ, στό ὁποῖο λέει πώς ἦταν μαθητής τοῦ Θεοδούλου καί Νικολάου τοῦ ἀπό Ἀδριανουπόλεως. Ἱκανός ἀριθμός τῶν ἔργων τοῦ Θεοδούλου μαρτυρεῖται σέ χειρόγραφα, μερικά ἐκ τῶν ὁποίων εἶναι τά ἑξῆς: Χερουβικά Κουτλουμουσίου 437 (171v-σύντμηση ἀπό Χερουβικό Μπερεκέτη), Σταυρονικήτα 234 (262r, ἦχος Β'), Προφήτου Ἡλιοῦ 597-Ὕδρα (Πολίτη 9/Ἀνανιάδη 25[1]) (239r, ἦχος Δ') Κοινωνικά Ἁγίου Παύλου 132 (639 κ.ἐ., Αἰνεῖτε, ἦχος Δ'), Σταυρονικήτα 234 (290v, Αἰνεῖτε, ἦχος Γ') Πολυέλεοι Σταυρονικήτα 234 (189v Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Γ'), (174r Δοῦλοι Κύριον, ἦχος πλ. Δ'), (181r Δοῦλοι Κύριον ὀργανικός, ἦχος Βαρύς ἑπτάφωνος) Ἀλληλουάρια Κουτλουμουσίου 437 (167v), Προφήτου Ἡλιοῦ 597-Ὕδρα (Πολίτη 9/Ἀνανιάδη 25[1]) (218v, ἦχος Βαρύς) Δοξολογία Σταυρονικήτα 234 (365v, ἦχος πλ. Β') 100

101 Μαθήματα Δοχειαρίου 339 (153v Εἰς τήν Ὑπαπαντήν. Ἦχος Α', Χαῖρε Κεχαριτωμένη Θεοτόκε Παρθένε), Κουτλουμουσίου 397 (333r Μαθήματα συντετμηνένα...), (341v Χαῖρε Κεχαριτωμένη), Κουτλουμουσίου 437 ( r, Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν, ἦχος Δ'), (338v-358v Μαθήματα), Σταυρονικήτα 234 (143r Προκείμενα τῆς ἑβδομάδος, Κυριακή ἑσπέρας, ἦχος πλ. Δ', Ἰδού δή εὐλογεῖτε-πλήρης ἡ σειρά ὡς μαθήματα), Ἰβήρων 960 (149r Φεβρ. β,χαῖρε Κεχαριτωμένη, ἦχος Α') Μαθήματα τοῦ ἰδίου βρίσκονται ἐπίσης καί στούς κάτωθι κώδικες τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας 177 : Θ 167, Κ 176 (Δοχές), Ἐ 1, Ἐ 4, Ἐ 6, Ἐ 8, Ἐ 130, Θ 152, Θ 153, Θ 162, Ἰ 184, Κ 172, Κ 188 (Ἀλληλουάρια), Θ 167 (ἑπτά Δοξολογίες), Ἐ 128, Ἐ 132, Ἰ 148, Θ 154, Κ 168, Κ188 (χερουβικά), Θ 154 (Κοινωνικά), Κ 137 (Μαθήματα Καλοφωνικά Πέτρου Μπερεκέτου, συντμηθέντα ὑπό Θεοδούλου), Ἐ 108 (Μάθημα, Καί σῶσον τάς ψυχᾶς ἡμῶν), Μ 22 (Προσόμοια ἀργά μετά κρατημάτων ψαλλόμενα ἐν ταῖς ἀγρυπνίαις) Λ 166 (Στιχηρά καλοφωνικά). Ἐπίσης, ἔχουν ἐπισημανθεῖ τέσσερα αὐτόγραφα ἔργα του στούς παρακάτω κώδικες 178 : ΕΒΕ-ΜΠΤ 723, Ἀνθολογία τῆς Παπαδικῆς, τόμος Β, ἔτος συγγραφῆς 1745, Μεγίστης Λαύρας Θ 200, Οἰκηματάριο, ἔτος συγγραφῆς 1750, Μονή Ζωγράφου 89, Κρατηματάριο, ἔστος συγγραφῆς 1750, Πρώην Αὐτοκρατορική Βιβλιοθήκη Λένινγκραντ 139, Στιχηράριο, ἔτος συγγραφῆς Ἁγιορειτική Βιβλιοθήκη, Κατάλογος τῶν Κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας, συνταχθεῖς ὑπό Σπυρίδωνος μοναχοῦ τοῦ Λαυριώτου ἰατροῦ, ἐπεξεργασθεῖς δέ καί διασκευασθεῖς ὑπό Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, μητροπολίτου πρ. Λεοντοπόλεως, Paris Μ. Χατζηγιακουμή, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας ( ), τόμος πρῶτος, Ἀθήνα, 1975, σ βλ. καί Αχ. Χαλδαιάκη, Ὁ Πολυέλεος στήν Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Μελοποιία, Ι.Β.Μ., Ἀθῆναι 2003, σσ

102 1.14. Ἰωάννης Πρωτοψάλτης Ραιδεστοῦ Οἱ μοναδικές πληροφορίες πού ἔχουμε γιά τόν πρωτοψάλτη Ραιδεστοῦ Ἰωάννη παρέχονται ἀπό τόν Σ. Εὐστρατιάδη 179. Ὁ Ἰωάννης ἦταν ἀνεψιός τοῦ Ἡρακλείας Γερασίμου, μαθητής δέ στήν ψαλτική τοῦ πρωτοψάλτη Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου. Ὁ χρόνος ἀκμῆς του τοποθετεῖται στό δεύτερο μισό τοῦ 18ου αἰῶνα. Τοῦ Ἰωάννου σώζονται ἀργά Πασαπνοάρια, στό Βατοπεδινό κώδικα Ἀντώνιος Λαμπαδάριος Ἀδριανουπολίτης στήν καταγωγή, ἀνεψιός τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη Κυρίλλου τοῦ Στ, ὁ Ἀντώνιος ἔζησε κατά τό β μισό τοῦ 18ου ἕως τό 1828/1831, ὁπότε καί ἀπεβίωσε στό Ρύσιο τῆς Βιθυνίας 180. Ὑπῆρξε μαθητής τοῦ Πρωτοψάλτου Μ.τ.Χ.Ε. Μανουήλ ( Ἰουνίου ) 182, Γεωργίου 179 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σσ Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ. 27- Ὑπάρχουν διαφορές στίς πηγές σχετικά μέ τό χρόνο καί τόπο θανάτου τοῦ Ἀντωνίου. Ο Γ. Παπαδόπουλος στίς Συμβολές τοῦ ἀναφέρει ὡς τόπο θανάτου τή Ρωσσία καί χρόνο τό 1828 (Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τῆς πάρ ἡμίν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Κουσουλίνου & Ἀθανασιάδου, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ. 338), τό ἴδιο καί ὁ Εὐστρατιάδης (Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», περιοδικό Θρακικά, τόμος Γ, Ἀθῆναι 1931, σ. 224). Ἐμεῖς θεωροῦμε πιθανότερο τόπο θανάτου τοῦ Ἀντωνίου τό Ρύσιο τῆς Βιθυνίας, καθώς, ὅπως παραθέτουν οἱ πηγές, ὁ Ἀντώνιος πήγαινε ἐκεῖ κατ ἔτος, δί ἀλλαγήν ἀέρος, ἐνῶ μετά τό θάνατό του ἔμεινε στά χέρια τοῦ ἱερέως Γεωργίου τοῦ Ρυσίου κιβώτιο μέ συνθέσεις τοῦ Ἀντωνίου ἀρκετές ἀπό τίς ὁποῖες μάλιστα οἰκειοποιήθηκε καί ἐξέδωσε ὡς δικές του (Ἄγ. Βουδούρη, Μουσικοκριτικά, Ἀθῆναι 1998, σσ : «ἡ βιβλιοθήκη αὐτοῦ περιελάμβανε καί τά μουσικά χειρόγραφα κείμενα τοῦ τέ Μανουήλ πρωτοψάλτου καί τοῦ Ἀντωνίου τοῦ Λαμπαδαρίου. Πολλά ποιήματα τῶν δύο ἐκείνων διδασκάλων ὁ Γεώργιος Ρύσιος ἰδιοποιήθη τυπωθέντα ἐπ ὀνόματι αὐτοῦ». 181 Χρ. Πατρινέλη, «Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Ά, Πρωτοψάλται, Λαμπαδάριοι καί Δομέστικοι τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ( )», περιοδικό Μνημοσύνη, τόμος Β, Ἀθήνα 1969, σ Φ. Οἰκονόμου, Βυζαντινή Ἐκκλησιαστική Μουσική καί Ψαλμωδία, τόμος Α, Αἴγιο 2001 (β ἔκδοση), σ

103 τοῦ Κρητός 183 καί Κωνσταντίνου τοῦ Πρωτοψάλτου, μέ τόν ὁποῖο συνέψαλλε στόν πατριαρχικό ναό ὡς Λαμπαδάριος κατά τά ἔτη Ὁ Ἀντώνιος ἦταν ἕνας ἀπό τούς σημαντικότερους πολεμίους τῆς Νέας Μεθόδου τῶν τριῶν διδασκάλων (Χρυσάνθου Προύσης, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, Γρηγορίου Πρωτοψάλτου) 185. Εἰσήγαγε ὅμως ἕνα ἀναλυτικότερο σύστημα παρασημαντικῆς ἀπό αὐτό τῆς γραφῆς τοῦ Πέτρου Λαμπαδαρίου μέ πολλές ὁμοιότητες πρός τή Νέα Μέθοδο, ἀπό τό ὁποῖο καί θεωρεῖται πώς οἱ εἰσηγητές της ἔλαβαν πάρα πολλά στοιχεία 186. Μέ τό ἀναλυτικό σύστημα γραφῆς τῆς Νέας Μεθόδου ἐκδόθηκε ἀπό τόν Π. Κηλτζανίδη τό τό Ἀναστασιματάριον Ἀντωνίου τοῦ Λαμπαδαρίου «μετενεχθέν ἐκ τῆς ἀρχαίας στενογραφίας εἰς τήν καθ ἡμᾶς ἐν χρήσει μέθοδον» 188. Ὁ Ἀντώνιος ἦταν βαθύς γνώστης καί τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς, ἐνῶ πέραν τοῦ ἐξηγητικοῦ του ἔργου μελοποίησε Χερουβικά καί Κοινωνικά σέ ὅλους τούς ἤχους, Κοινωνικά τῆς ἑβδομάδος, τά στιχηρά ἰδιόμελα τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, τό ὀκτάηχο, δίχορο δοξαστικό «Θεαρχίω νεύματι» κ.ἄ Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τῆς πάρ ἡμίν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Κουσουλίνου & Ἀθανασιάδου, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ Α. Κωνσταντινίδη, «Κωνσταντῖνος ὁ Βυζάντιος ( ) Πρωτοψάλτης τῆς Μ.Χ.Ε.», περιοδικό Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, τεῦχος 799, Θεσσαλονίκη 2003, σ Ἔμ. Βαμβουδάκη, Συμβολή εἰς τήν Σπουδήν τῆς Παρασημαντικῆς τῶν Βυζαντινῶν Μουσικῶν, τόμος Α, Μέρος Γενικόν, Σάμος 1938, σ. μγ. 186 Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ Π. Λαμπαδαρίου, Νέον Ἀναστασιματάριον, συνταχθέν δέ κατά τό ὕφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας παρά τοῦ Μουσικολογιωτάτου Λαμπαδαρίου Ἀντωνίου τοῦ ἐξ Ἀδριανοῦ, κατά τήν τρίτην ἐξήγησην, νῦν δέ ἀκριβῶς ἐξηγηθέν εἰς τήν Νέαν Μέθοδον παρά τοῦ Π. Γ. Κηλτζανίδου Προυσαέως, Ἐν Κωνσταντινουπόλει Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τῆς πάρ ἡμίν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Κουσουλίνου & Ἀθανασιάδου, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ ὅ.π., σ

104 1.16. Ἄνθιμος Γανοχωρίτης Οἱ πληροφορίες πού βρίσκουμε γιά τό μελουργό αὐτόν μας παρέχονται ἀπό τό Σ. Εὐστρατιάδη 190 καί τόν Γ. Παπαδόπουλο 191. Εἶναι σχεδόν ταυτόσημες καί ἀναφέρουν ὅτι ὁ Ἄνθιμος ἔζησε κατά τόν 18ο ἤ 19ο αἰῶνα, ἀνῆκε στίς τάξεις τοῦ ἱεροῦ κλήρου, ἐνῶ σώζεται μιά μεταγραφή του σέ δοξολογία τοῦ Δρύστρας Κυρίλλου «ἐκ τῆς παλαιᾶς εἷς τήν νεωτέραν γραφήν» στόν κώδικα Θ 157 τῆς Μεγίστης Λαύρας. Στόν Ξενοφῶντος 115 ἐπίσης ὑπάρχει (φ. 64) ἡ ἴδια δοξολογία ἐπιγραφόμενη «ποίημα τοῦ πανιερωτάτου ἁγίου Δρύστρας Κυρίλλου μετεφράσθη δέ κατά τόν νέον τρόπον παρά τοῦ κυρίου Ἀνθίμου Γανοχωρίτου ἦχος πλ. β Δόξα σοί τῷ δείξαντι» 192. Ἐπίσης, ἡ Δοξολογία αὐτή βρίσκεται στόν κώδικα Διονυσίου 695 (φ. 91) 193. Ἀρκετοί εἶναι οἱ μελογράφοι γιά τούς ὁποίους δέν ὑπάρχουν βιογραφικά στοιχεῖα στίς πηγές, ἀλλά μόνο κάποια ἔργα πού συναντοῦμε στή μελέτη τῶν καταλόγων τῶν χειρογράφων. Θεωροῦμε πώς θά ἦταν δόκιμο νά τούς ἀναφέρουμε ὀνομαστικά, μιᾶς καί ἀποτελοῦν μέρος τῆς ἰστορίας τῶν μελοποιῶν της περιοχῆς τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης κατά τή Μεταβυζαντινή ἐποχή. 190 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σσ Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ Γρ. Στάθη, Τά Χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἅγιον Ὄρος, τόμος Β, Ι.Β.Μ., Ἀθῆναι, 1976, σσ ὁ. π. σσ

105 1.17. Φωκᾶς Λαμπαδάριος Μετρῶν 194. Στό ὄνομά του φέρεται ἕνα ἰδιόμελο τῆς 23ης Σεπτεμβρίου «ἐκ βρέφους ἐγένου» στόν κώδικα Λ 142 τῆς μονῆς Μεγίστης Λαύρας τοῦ 17ου αἰῶνος. Εἰκάζουμε ὅτι ἔζησε αὐτή τήν ἐποχή Δοσίθεος Ραιδεστηνός 195. Στούς κώδικες Ἐ 132 καί Κ 157 τῆς μονῆς Μεγίστης Λαύρας ὑπάρχει ἕνα Κοινωνικό του Θεόδωρος Ἀδριανουπολίτης 196. Στόν κώδικα Ἰ 79 τῆς μονῆς Μεγίστης Λαύρας ὑπάρχουν ἔργα του, ἄγνωστα σέ ἐμᾶς Δημήτριος ἱερομόναχος Παλαμᾶς ἐκ Μεσημβρίας 197. Ἀναγραμματισμοῦ τοῦ ὑπάρχουν στό χειρόγραφο ὑπ ἀριθμόν Θ 207 τῆς μονῆς Μεγίστης Λαύρας Ἀφεντούλης (Χατζηαφεντούλης) Σαρανταεκκλησιώτης 198. Ἔζησε κατά τόν 19ο αἰώνα καί διακόνησε ὡς ἱεροψάλτης στίς σημαντικότερες ἐνορίες τῆς Κωνσταντινούπολης. Συνέθεσε χερουβικά, κοινωνικά 194 Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΒ, Ἀθῆναι 1936, σ ὅ. π., σ ὅ. π., σ ὅ. π., σ Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ

106 Κυριακῶν καί Δοξολογίες σέ ὅλους τούς ἤχους. Πέθανε στούς Ἐπιβάτες τῆς Θράκης τό Σαμουηλίδης Κωνσταντῖνος 200. Πρωτοψάλτης Αἴνου, διδάχθηκε τή μουσική ἀπό τόν πατέρα του Σαμουήλ. Ἦταν σύγχρονος Κωνσταντίνου τοῦ πρωτοψάλτου, ἑπομένως εἰκάζουμε πώς ἔζησε μεταξύ τοῦ δευτέρου μισοῦ τοῦ 18ου καί πρώτου μισοῦ του 19ου αἰῶνα Χρύσανθος Μητροπολίτης Προύσης Ὁ Μητροπολίτης Προύσης Χρύσανθος Καράμαλλης 201 γεννήθηκε περί τά 1770 στή Μάδυτο 202. Ἡ μόρφωσή του ἦταν ἰδιαίτερα ὑψηλή γιά τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς, καθώς σπούδασε στή μετέπειτα πατριαρχική Ἀκαδημία, ἐνῶ γνώριζε λατινικά καί γαλλικά 203. Ἡ μουσική τοῦ παιδεία ἐπίσης ἦταν εὐρύτατη. Τήν ἐκκλησιαστική μουσική διδάχθηκε ἀπό τόν πρωτοψάλτη Πέτρο Βυζάντιο 204, ἐνῶ σπούδασε καί τήν εὐρωπαϊκή μουσική. Χειριζόταν ἐπιδέξια τόν πλαγίαυλο (νέι) ἀλλά καί τό φλάουτο ὅ. π., σ βλ. καί Σ. Εὐστρατιάδου, «Μητροπολίται Θράκης», περιοδικό Θρακικά, τόμος 8, Ἀθήνα 1937, σ. 32 βλ. καί Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες Μουσικοί», περιοδικό Θρακικά, τόμος 3, Ἀθήνα 1931, σ Γ. Παπαδόπουλου, Λεξικόν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Πανελληνίου Συλλόγου ἱεροψαλτῶν «Ρωμανός ὁ Μελωδός καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός», Ἀθήνα 1995, σ Γ. Κωνσταντίνου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς, Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Τό ἀνέκδοτο αὐτόγραφο τοῦ 1836, Τό ἔντυπο τοῦ 1832, Κριτική ἔκδοση, ἔκδοση Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, 2007, σ Μ. Χατζηγιακουμή, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Ἅλωση ( ), ἔκδ. Κέντρου Ἐρευνῶν καί Ἐκδόσεων, Ἀθήνα 1999, σ Σ. Εὐστρατιάδου, «Θράκες μουσικοί», περιοδικό Θρακικά, Ἀθῆναι 1931, σ Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς, ἔκδ. ὑπό Παναγιώτου Πελοπίδου, Τεργέστη 1832, σσ. XL-XLI - βλ. καί Κ. Ψάχου, Ἡ Παρασημαντική τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἔκδ. Διόνυσος, Ἀθῆναι 1978 (β ), σ Γ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν ἰστορίαν τῆς πάρ ἡμίν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Κουσουλίνου & Ἀθανασιάδου, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ

107 Ἀπό τόν πρωτοψάλτη Πέτρο ὁ Χρύσανθος διδάχθηκε ὄχι μόνο τήν ἐκτέλεση τῶν ψαλτικῶν μαθημάτων, ἀλλά καί μυήθηκε στή διαδικασία τῆς «ἐξήγησης» τῆς παλαιότερης παρασημαντικῆς. Ἀποτέλεσμα τῆς συστηματικῆς αὐτῆς σπουδῆς ὑπῆρξε τό «Μέγα Θεωρητικόν» πάνω στό ὁποῖο βασίστηκε ἡ λεγόμενη «Νέα Μέθοδος» τῶν τριῶν διδασκάλων, Χρυσάνθου ἐπισκόπου Προύσης, Χουρμουζίου Γεωργίου τοῦ Χαρτοφύλακα τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας καί Γρηγορίου Λευιτίδη τοῦ Πρωτοψάλτου. Ἡ ἀναλυτική μουσική σημειογραφία τοῦ Χρυσάνθου δέν ἔγινε δεκτή στήν ἐκκλησία χωρίς ἀντιδράσεις. Τό νέο σύστημά του ὑποδέχθηκαν μέ ἔντονο σκεπτικισμό οἱ ἐκκλησιαστικοί παράγοντες τῆς ἐποχῆς μέ ἀποτέλεσμα τήν «ἐξορία» του, ἤ καλύτερα τόν περιορισμό του, στή γενέτειρά του Μάδυτο 206. Ἐκεῖ βέβαια ὁ νέος ἀρχιμανδρίτης τότε Χρύσανθος ἐπιδόθηκε μέ ἔντονο ζῆλο στή διδασκαλία τοῦ μουσικοῦ συστήματος τῆς ἀναλυτικῆς σημειογραφίας μέ μεγάλη ἐπιτυχία. Ἡ διάδοση τοῦ συστήματος πέραν τῶν στενῶν ὁρίων τῆς Μαδύτου ἦταν αὐτή πού ἔπεισε τόν μητροπολίτη Ἡρακλείας Μελέτιο νά προβεῖ στίς ἀπαραίτητες ἐνέργειες στήν Ἱερά Σύνοδο τοῦ πατριαρχείου γιά νά ἀρθεῖ ὁ ἀποκλεισμός του. Μάλιστα, γιά τή διδασκαλία τῆς «Νέας Μεθόδου» ἱδρύθηκε ἡ Γ πατριαρχική Μουσική Σχολή, στήν ὁποία δίδασκαν οἱ τρεῖς δάσκαλοι 207. Γιά τήν προσφορά του στή μουσική τιμήθηκε μέ τήν ἐκλογή του στόν ἐπισκοπικό θρόνο τοῦ Δυρραχίου στά Ἐξάλλου τό 1821 ἐκδόθηκε στό Παρίσι ἀπό τόν Α. Θάμυρη ἡ Εἰσαγωγή τοῦ Χρυσάνθου, ἐνῶ τό Μέγα Θε- 206 ὅ. π., σ Α. Χατζόπουλου, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική παιδεία στήν ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατά τό 19ο καί 20ο αἰῶνα, Ἀλεξανδρούπολη 2001 (ἀνέκδοτη διδακτορική διατριβή ὑποβληθεῖσα στό Τμῆμα Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ), σ. 131 βλ. καί Ἐμ. Γιαννόπουλου, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος Εἰσαγωγή εἰς τό Πρακτικόν καί Θεωρητικόν της Μουσικῆς, Εἰσαγωγή, Κριτική ἔκδοση κειμένου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2007 (β ), σσ

108 ωρητικόν της Μουσικῆς ἐκδόθηκε τό 1832 στήν Τεργέστη ἀπό τόν Π. Πελοπίδη. Στό Δυρράχιο ὁ Χρύσανθος παρέμεινε ἕως τό 1833, ὁπότε καί ἐξελέγη μητροπολίτης Σμύρνης ( ). Κατόπιν βρίσκεται στήν Προῦσα ( ) ἕως τό θάνατο του 208. Πέραν τοῦ θεωρητικοῦ ἔργου καί τῆς ἀναμορφωτικῆς του προσπάθειας, ὁ Χρύσανθος μετέγραψε στή Νέα Μέθοδο τό Σύντομο Εἱρμολόγιο Πέτρου τοῦ Βυζαντίου στά Στά 1811 μεταγράφει τό Εἱρμολόγιο Πέτρου τοῦ Λαμπαδαρίου, ἐνῶ τό 1812 μεταγράφει καί τό Σύντομο Δοξαστάριο τοῦ ἰδίου διαχωρίζοντας «ρυθμικούς πόδας» κατά τό σύστημά του. Ἡ Εἰσαγωγή τοῦ Χρυσάνθου μαρτυρεῖται σέ ἀρκετά χειρόγραφα, μερικά ἐκ τῶν ὁποίων εἶναι τά ἑξῆς: Ξηροποτάμου 337, Ξηροποτάμου 357, Παντελεήμονος 257, Διονυσίου 685, Ἁγίου Παύλου 251, Καρακάλλου 223, Σταυρονικήτα 2ρ. Τό Μέγα Θεωρητικόν ἐντοπίσαμε στόν κάτωθι κώδικα: Παντελεήμονος 256 Στόν κώδικα ὑπ ἀριθ. 182 τῆς μονῆς Ξενοφῶντος ὑπάρχουν σχεδιαγράμματα κλιμάκων τοῦ Χρυσάνθου, ἐνῶ ἰδιαίτερη ἐντύπωση προκαλεῖ τό χειρόγραφο ὑπ ἀριθ. 623 τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Προφήτου Ἡλιοῦ, ὅπου στό φύλλο 44r ὑπάρχει ἕνα Κύριε ἐλέησον σέ ἦχο Γ πού ἀποδίδεται σέ αὐτόν. 208 Γ. Κωνσταντίνου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς, Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Τό ἀνέκδοτο αὐτόγραφο τοῦ 1836, Τό ἔντυπο τοῦ 1832, Κριτική ἔκδοση, ἔκδοση Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, 2007, σσ

109 Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ Στό κεφάλαιο αὐτό θά ἀσχοληθοῦμε μέ τήν ἐξέταση καί μορφολογική ἀνάλυση τοῦ κοινωνικοῦ ὕμνου τῆς Κυριακῆς τοῦ Θωμά, μελοποιημένο ἀπό τό Γεώργιο Ραιδεστηνό (Α ) σέ ἦχο πρωτόβαρυ. Προηγουμένως ὅμως ἐπιβάλλεται νά γίνουν κάποια σχόλια γιά τήν κατηγορία τῶν μελῶν τῶν Κοινωνικῶν ὕμνων Κοινωνικά Κοινωνικά καλοῦνται οἱ ψαλμικοί στίχοι πού ψάλλονται στή Θεία Λειτουργία κατά τή Θεία Μετάληψη τῶν ἀχράντων μυστηρίων 209. Ὁ Κοινωνικός ὕμνος ψαλλόταν εἴτε ἀντιφωνικῶς εἴτε καθ ὑπακοήν 210, στούς τελευταίους ὅμως αἰῶνες τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς τό μέλος του γίνεται πιό περίτεχνο, εἰσάγονται μεγάλες μελισματικές φράσεις, ἐνῶ τό κείμενο καταλήγει στήν ψαλμώδηση ἑνός στίχου συχνά μέ τήν προσθήκη 209 Ἰω. Φουντούλη, Λειτουργική Α'-Εἰσαγωγή στή Θεία Λατρεία, ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 1995 (β' ἔκδοση), σ. 242 : " Τό κοινωνικό εἶναι στίχος ψαλμοῦ, ψαλλόμενος ἀρχικά κατά τόν τύπο τῶν προκειμένων, ἐνῶ ἐστιχολογεῖτο ὁ ψαλμός...μέχρις ὅτου γίνουν οἱ προκαταρκτικές πράξεις τῆς κοινωνίας (μελισμός, πλήρωμα ποτηρίου, ζέον) καί ἡ κοινωνία τῶν λειτουργῶν καί στή συνέχεια τῶν πιστῶν."- βλ. καί Δ. Ψαριανοῦ, Η Θεία Λειτουργία, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα 1996 (δ' ἔκδοση), σ. 398: "Τῆν ὥρα αὐτή, πού γίνονται αὐτά στό ἱερό Βῆμα καί στή συνέχεια, ὤσπου νά κοινωνήσουν οἱ λειτουργοί, ἔξω ὁ χορός ψάλλει τό Κοινωνικό...Τό Κοινωνικό σήμερα εἶν' ἔνας στίχος ἀπό τόν ἑκατοσαρανταοκτῶ ψαλμό, καί τίς ἄλλες μέρες καί ἑορτές ἄλλοι στίχοι ἀπό ἄλλους ψαλμούς. Δέν ἦταν ὅμως ἔτσι στήν ἀρχαία ἐποχή τότε ὁ ἀναγνώστης διάβαζε τόν ψαλμό κι ὁ χορός σέ κάθε στίχο ἐπανελάμβανε ψάλλοντας, σάν ἐπωσό ἤ ἐφύμνιο, τόν ἕνα στίχο πού ἀκοῦμε σήμερα.κι ἡ ψαλμωδία αὐτή κρατοῦσε ὄχι μόνο ὥσπου νά κοινωνήσουν οἱ ἱερεῖς, ἀλλά καί ὅλοι οἱ πιστοί.". 210 ὅ.π., σσ : "Ἄλλος τρόπος ψαλμωδίας τοῦ κοινωνικοῦ ἦταν ἡ ψαλμωδία τοῦ κοινωνικοῦ ψαλμοῦ κατ' ἀντιφωνίαν, κατά στίχο δηλαδή ἀπαντητικά μεταξύ δύο χορῶν...". 109

110 ἀργοῦ ἤ συντομότερου κρατήματος 211. Μέ τήν πάροδο τῶν χρόνων ἡ μουσική εἶναι αὐτή πού λαμβάνει κυρίαρχη θέση στόν ὕμνο ἔναντι τοῦ κειμένου. Οἱ κοινωνικοί ὕμνοι διακρίνονται σέ κοινωνικά Κυριακῶν, καθημερινῶν, ἑορτῶν ἁγίων, Δεσποτικῶν, Θεομητορικῶν ἑορτῶν κ.ἄ. Ἀπό τίς παλαιότερες μουσικές συνθέσεις κοινωνικῶν θεωροῦνται τό «Γεύσασθε καί Ἴδετε» (ψαλμός 33) τῆς Προηγιασμένης θείας Λειτουργίας καί τό κοινωνικό τῆς Κυριακῆς «Αἰνεῖτε τόν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν» (ψαλμός 148). Οἱ μεγάλες μελισματικές θέσεις τῶν κοινωνικῶν ἐπιτρέπουν στόν πιστό νά «ἔλθει εἰς ἐαυτόν» καί νά προετοιμαστεῖ γιά τό Μέγα μυστήριο τῆς Θείας Μετάληψης Τό Κοινωνικό «Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον» Γωργίου Ραιδεστηνοῦ Χειρόγραφος κώδικας ΕΒΕ 894, φ. 449 (r-v) 211 Σ. Ἀντωνίου, Μορφολογία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2008, σσ

111 Κατ ἀρχήν θά πρέπει νά δοῦμε ὁρισμένα δομικά στοιχεῖα τοῦ ὕμνου. Ὁ ἦχος εἶναι πρωτόβαρυς, καθώς δηλώνεται ἀπό τήν ἀρκτική μαρτυρία. Τό μάθημα ξεκινᾶ «ξαφνιάζοντας» κατά κάποιον τρόπο τόν ἀκροατή, καθώς δέν χρησιμοποιεῖ τήν κλασική ἔναρξη τῶν ἀργῶν μελισματικῶν μαθημάτων μέ τήν εἰσαγωγή τῆς παρακλητικῆς, ἀλλά ἀντί αὐτῆς συναντοῦμε ἕνα λύγισμα καί ἀποδέρμα, δηλώνοντας ὁλοκλήρωση θέσης χωρίς νά ὑπάρχει κάποια ἀργή εἰσαγωγή, πράγμα πού συνήθως συμβαίνει σέ τέτοιου εἴδους μαθήματα: 111

112 Ἡ ἀνάπτυξη τοῦ ὕμνου δέν εἶναι ἐκτενῆς. Δέν ὑπάρχουν ἀργές μελισματικές θέσεις μά σχετικά σύντομη διαπραγμάτευση τοῦ μέλους, ἡ ὁποία, θά μποροῦσε νά πεῖ κανείς, θυμίζει κοινωνικούς ὕμνους τῶν καθημερινῶν. Ἡ θέση καταλήγει ἐντελῶς στό φθόγγο ανανες. Κατόπιν τίθενται οἱ τρεῖς πρῶτες συλλαβές τῆς λέξης «Ἱερουσαλήμ», δαπανοῦν ἕνα χρόνο ἕκαστη στό ἴδιο ὕψος ἡ καθεμιά. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ τοποθέτηση τριῶν ἴσων συλλαβῶν σέ ἀργά μαθήματα κυρίως σέ ἐνάρξεις φράσεων, προκειμένου νά δοθεῖ ἡ ἀπαραίτητη ρυθμική ἔμφαση. Ἐντελής κατάληξη γίνεται στή συνέχεια, ἀφοῦ δοθεῖ ἡ «ἰδέα» τοῦ ἤχου μέ μιά σταδιακή ἀνάβαση ἕως τό φθόγγο αγια καί κατόπιν στάση στόν ανανες. Κατ αὐτόν τόν τρόπο ἔχει δοθεῖ πλήρως καί ὁμαλῶς τό πρῶτο τετράχορδό τοῦ πρώτου ἤχου, καθώς καί ἡ κίνησή του, ἡ ὁποία εἶναι ἀνοδική. Ἡ ἴδια κίνηση πού γίνεται στό «Κύριον», ἐπαναλαμβάνεται κατά τόν ἴδιο τρόπο στό στό «αἴνει». Ἔπειτα συναντᾶται ἡ παρακλητική, τό λύγισμα καί τό ἀντικενωκύλισμα, 112

113 γιά νά καταλήξει ἡ μελωδία στό φθόγγο αανες. Εἶναι τό μοναδικό σήμειο τοῦ κοινωνικοῦ στό ὁποῖο γίνεται κατάληξη στό φθόγγο αανες καί ὁ συνθέτης ἐπιλέγει νά τοποθετήσει ἐδῶ τήν καθαρή κατάληκτικη μουσική φράση τοῦ βαρέως ἤχου, καθώς τό κείμενο σέ αὐτό τό σημεῖο ἀναφέρεται στό Θεό-Πατέρα, ὁ ὁποῖος παραμένει γιά τόν ἄνθρωπο κάτι τό «ἀπόμακρο», ἄγνωστο σέ σχέση μέ τό σαρκωθέντα Υἱό, γιά τόν ὁποῖο προηγουμένως χρησιμοποιήθηκαν οἱ εὐληπτότερες καί πιό οἰκεῖες μουσικές γραμμές τοῦ πρώτου ἤχου. Ἡ κατάληξη αὐτή στό φθόγγο αανες προσδίδει ἠρεμία καί ἐσωτερικότητα στό μέλος πού μόλις στήν προηγούμενη φράση εἶχε ἀναπτύξει τό πρῶτο τετράχορδό του ἤχου μέ κάθε λαμπρότητα. Στή συνέχεια ἀναπτύσεται μέχρι τήν κορυφή τοῦ πενταχόρδου καί δίδεται ἡ «ἰδέα»τοῦ τετραφώνου βαρέως ἤχου, γιά νά γίνει ἀκόμη μία ἐντελής καταληξη με χρήση ἐπεγέρματος στόν ανανες πρίν τήν ἔναρξη τοῦ κρατήματος. Τό κράτημα εἶναι σχετικῶς σύντομο. Σέ αὐτό τό σημεῖο θά πρέπει νά παρατηρήσουμε πώς πρόκειται γιά μιά καινοτομία τοῦ συνθέτη, καθώς στήν ἐποχή τοῦ Γεωργίου Ραιδεστηνοῦ ἦταν σύνηθες τό φαινόμενο στούς κοινωικούς ὕμνους νά γίνεται μιά σύντομη ἀνάπτυξη τοῦ ἤχου στόν ψαλμικό στίχο, κατόπιν νά ἕπεται ἕνα «πλούσιο» κράτημα πού ἐξαντλεῖ τίς θέσεις τοῦ ἤχου σέ ὅλη του τήν ἔκταση καί νά ἀκολουθεῖ τό «ἀλληλούια» γιά νά κλείσει ὁ ὕμνος. Ὁ συνθέτης ὅμως ἐδῶ παρουσιάζει ἕνα τριμερές μάθημα, τό ὁποῖο δέν ἔχει μεγάλες μελισματικές γράμμες. Ἀκόμη καί τό κράτημα ἐκτείνεται κυρίως μεταξύ των φρόγγων τῆς μέσης περιοχῆς τῆς φωνῆς. Ὁ ὑψηλότερος φθόγγος εἶναι ὁ νεάγιε τῆς νήτης, ἐνῶ ὁ χαμηλότερος εἶναι ὁ 113

114 αανες τῆς μέσης, ἐάν ἐξαιρέσουμε τόν άγια τῆς ὑπάτης μέ τόν ὁποίο ξεκινᾶ τό μάθημα. Στό κράτημα διακρίνεται ἡ θέση τοῦ πελαστοῦ πρίν τήν ἀτελῆ στάση στό φθόγγο νεαγιε, ἡ ὁποία εἶναι χαρακτηριστική. Στήν κατάληξη τοῦ ἀλληλούια ὑπάρχουν δύο συνεχόμενες θέσεις τοῦ συνάγματος, μιά στόν αγια καί μία στό φθόγγο ανανες. Κατ αὐτόν τόν τρόπο κλείνει ὁ ὕμνος. Τό Κοινωννικό τῆς Κυριακῆς τοῦ Θωμᾶ, Γεωργίου Ραιδεστηνοῦ, κατά την ἐξήγηση Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ΕΒΕ 704. Ἐκδεδομένο ἀπό τόν Ἀγαθάγγελο Κυριαζίδη Άγ. Κυριαζίδου, Ἕν ἄνθος τῆς καθ ἡμᾶς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, περιέχον την ἀκολουθίαν τοῦ Ἑσπερινοῦ, τοῦ Ὄρθρου, τῆς Λειτουργίας μετά καλοφωνικῶν εἱρμῶν, μελοποιηθέν παρά διαφόρων ἀρχαίων καί νεωτέρων μουσικοδιδασκάλων, ἐκδίδοται νῦν τό πρώτον ὑπό Ἀγαθαγγέλου Κυριαζίδου, πρώην πρωτοψάλτου τῆς Σιωνίτιδος ἐκκλησίας,ἐν Κωνσταντινουπόλει, τύποις Ἀλεξάνδρου Νομισματίδου,

115 115

116 116

117 117

118 Γενικά σχόλια ἐπί τοῦ κοινωνικοῦ ὕμνου. Ὁ κοινωνικός αὐτός ὕμνος δέν διακρίνεται γιά τήν πλούσια μελισματική διαπραγμάτευση τοῦ ψαλμικοῦ στίχου. Κίνειται σέ «καθαρές» γραμμές, μέ σαφεῖς διαχωρισμούς στίς ἐνδιάμεσες μουσικές φράσεις. Χρησιμοποιεῖ μέ μεγάλη σαφήνεια τό πρῶτο πεντάχορδό του πρώτου καί τοῦ βαρέως ἤχου χωρίς νά μεταφέρεται ἡ ἴδια πλοκή στίς ὑψηλές θέσεις τοῦ μαθήματος. Ἡ ἔκτασή του εἶναι περιορισμένη, ἡ ἀνάπτυξή του τριμερής. Τό κράτημα εἰσάγεται ὁμαλῶς στό φθόγγο ανανες καί καταλήγει στόν ἴδιο φθόγγο ἐντελῶς γιά νά εἰσαχθεῖ τό «ἀλληλούια» καί νά γίνει ἡ τελική κατάληξη στόν ἴδιο φθόγγο, χρησιμοποιώντας δύο παρόμοιες μουσικές γραμμές κατάληξης σέ διαφορά τετραχόρδου (αγια-ανανες). Ἡ παροῦσα σύνθεση διακρίνεται γιά τήν ἁπλότητα τῶν μουσικῶν φράσεων ἡ ὁποία προσδίδει ἐκφραστικό πλοῦτο. Ταυτόσημα «σχήματα» ἐπαναλαμβάνονται σέ βασικούς φθόγγους τῶν συστημάτων, γίνονται ἀριστοτεχνικές «συμπτύξεις» καί ἀναπτύξεις παρόμοιων μουσικῶν γραμμών μεταδιδονταςστον ἀκροατή-προσευχόμενο τήν αἴσθηση τῆς ἠρεμίας καί τῆς ἐσωτερικότητας. 118

119 Ε Π Ι Λ Ε Γ Ο Μ Ε Ν Α Ἡ Ἀνατολική Θράκη ἀπετέλεσε γιά σειρά αἱώνων ἕνα πλούσιο κέντρο πολιτιστικῆς παραγωγῆς. Εἰδικότερα στόν τομέα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς προσέφερε ὁρισμένους από τούς ἀξιολογώτερους πρωτοψάλτες, μελουργούς, μουσικούς. Εἶναι λοιπόν μιά περιοχή πού ἀξίζει τῆς προσοχῆς τῶν ἐρευνητῶν μουσικολόγων. Στην ἐργασία παρουσιάστηκαν οἱ περισσότερες πηγές μέσῳ τῶν ὀποίων μπορεῖ κανείς νά ἀναζητήσει τούς χειρόγραφους κώδικες, προκειμένου νά ἀσχοληθεῖ μέ τήν ἐπιμέρους ἐμβάθυνση στόν κάθε μελοποιό. Μέσα ἀπό τό πλῆθος τῶν πληροφοριῶν πού παρατίθενται γίνεται εὔκολα σαφές πῶς παρόλη τή δύσκολη πολιτική κατάσταση τῆς περιοχῆς ἡ πρόοδος και πνευματική ἀνέλιξη τοῦ γένους τῶν Ρωμιῶν δέν διακόπηκε διόλου. Εἶθε στό μέλλον να παρουσιαστούν οἱ εὐκαιρίες να ἀναδειχθεῖ στό βαθμό πού τοῦ ἀναλογεῖ τό ἔργο αὐτῶν τῶν κηρύκων τοῦ Ἀναλογίου. 119

120 Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΕΛΩΝ ΑΝΑ ΜΕΛΟΥΡΓΟ Ξηροποτάμου 278, Ἀνθολογία 38v Χερουβικά καί Κοινωνικά Ἀθανάσιος πατριάρχης Ξηροποτάμου 291, Μαθηματάριον 156r Αἱ ἐκλογαί ἀρμόδιαι εἰς τήν Ἁγίαν Αἰκατερίναν, ἐκλεχθέντες καί τονισθέντες παρά κυρίου Ἀθανασίου (πρώην) πατριάρχου (ἐκ) Τορνόβου, διά μεσιτείας τοῦ ἀρχιεπισκόπου κυρίου Νικηφόρου. Ἦχος Α', ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον. Ξηροποτάμου 303, Ἅπαντα (Πέτρου Μπερεκέτη) 179r ἦχος πλ. Δ', Ἐν κλίνῃ νῦν ἀσθενῶν κατάκειμαι (καλοφωνικός εἱρμός) 192r ἦχος πλ. Δ', Περιστάσεις καί θλίψεις Ξηροποτάμου 307, Παπαδική ( ) 348v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' 722r Εἱρμοί ποιηθέντες παρά διαφόρων ποιητῶν Ξηροποτάμου 309, Παπαδική (1789) 263v-284v Ἦχος Α', ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, πολυέλεος εἰς ἁγίαν Αἰκατερίναν. Ξηροποτάμου 313, Ἀνθολογία (1794) 284v κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε. 120

121 498r κ.ἐ. Εἱρμοί καλοφωνικοί Ξηροποτάμου 318, Συλλογή ἐξηγήσεων (ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 140r Κατάλογος τῶν ὅσων κατά διαφόρους καιρούς ἤκμασαν ἐν τῇ μουσικῇ τῇ ἐκκλησιαστικῇ, καί μερικῶς περί διαθέσεων τούτων. Ξηροποτάμου 321, Ἀνθολογία(τέλη ΙΗ' αἰ.) 214r κ.ἐ. Καλοφωνικός Εἱρμός Ξηροποτάμου 326, Ἅπαντα Πέτρου Μπερεκέτη (1785) 115r κ.ἐ. Καλοφωνικός Εἱρμός Ξηροποτάμου 370, Ἀνθολογία (1758) 31v Ἀρχή (...) καί μερικῶν Κοινωνικῶν, ποίημα Ἀθανασίου πατριάρχου, ἦχος Α' Αἰνεῖτε. Ξηροποτάμου 373, Ἀνθολογία (β' ἥμισυ ΙΗ' αἰ.) 154r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ξηροποτάμου 380, Παπαδική (1789) 211r κ.ἐ. Οἱ τά Χερουβίμ, ἦχος Α' 346v κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Δοχειαρίου 310, Μαθηματάριον-Καλοφωνικόν Εἰρμολόγιον (β' ἥμισυ ΙΗ' αί.) 246v Καλοφωνικός Εἱρμός 121

122 Δοχειαρίου 321, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 151v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 338, Ἀνθολογία (1767) 189r κ.ἐ. Οἱ τά Χερουβίμ, ἦχος Α' 246r κ.ἐ. Κοινωνικά (2) Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Δοχειαρίου 339, Μαθηματάριον (1768) 143r Μυστήριον ξένον, ἦχος Α' Δοχειαρίου 363,Ἀνθολογία (β' ἥμισυ ΙΗ' αἰ.) 215v κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 376, Ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 254r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Δοχειαρίου 390, Καλοφωνικόν Εἱρμολόγιον (τέλη ΙΗ'-ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 26r κ.ἐ. Περιστάσεις καί θλίψεις, Ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι. Δοχειαρίου 402, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 160r Κοινωνικόν, Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Δοχειαρίου 407, Ἀνθολογία-Προλογάριον (Μπαλασίου Ἱερέως)- Εἰρμολόγιον Γερμανοῦ Νέων Πατρών 51v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Δοχειαρίου 1248, Καλοφωνικόν Εἱρμολόγιον (1823) 1r-112v Καλοφωνικόν Εἱρμολόγιον 122

123 Κωνσταμονίτου 96, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (1713) 169v Κοινωνικόν πάνυ ὡραῖον καί εὔνοστον, Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ἀθανάσιος Ἀδριανουπόλεως (τό ἴδιο πρόσωπο) Ξηροποτάμου 323, Ἀνθολογία (1708) 290r Καλοφωνικός εἱρμός, Περιστάσεις καί θλίψεις, ἦχος πλ. Δ' Ξηροποτάμου 229, Ἀνθολογία-Μαθηματάριον (α' ἥμισυ ΙΗ' αἰ.) 92r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Ἀθανάσιος ἐκ Τορνόβου (τό ἴδιο πρόσωπο) Ξηροποτάμου 291,Μαθηματάριον (ΙΗ' αί.) 156r Ἐκλογή εἰς τήν ἁγίαν Αἰκατερίναν Δοχειαρίου 338, Ἀνθολογία (1767) 63v Στίχος καλοφωνικός, Ὑπομένων ὑπέμεινα, ἦχος Α' 179r Πολυχρόνιον εἰς αὐθέντας, ἦχος Δ' 329v κ.ἐ. Καλοφωνικός εἱρμός Ξενοφῶντος 114, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 163v κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Ξενοφῶντος 123, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 498 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε 123

124 Ξενοφῶντος 153, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 84r Χερουβικόν, ἦχος Α' 97v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Παντελεήμονος 928, Ἀνθολογία (1827) 251r κ.ἐ. Καλοφωνικός Εἱρμός Παντελεήμονος 967, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 412r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 464r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 969, Ἀνθολογία (Παπαδική) ( ) 165r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Παντελεήμονος 994, Ἀνθολογία (Παπαδική (μέσα ΙΗ' αἰ.) 272v Πολυχρόνιον, ἦχος Δ' Παντελεήμονος 1000, Καλοφωνικόν Εἱρμολόγιον (ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 51r-v κ.ἐ. Καλοφωνικός Εἱρμός Παντελεήμονος 1007, Ἀνθολογία (Παπαδική (μέσα ΙΗ' αἰ.) 286v Πολυχρόνιον, ἦχος Δ' 345r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Παντελεήμονος 1016, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1728) 274r κ.ἐ. Καλοφωνικός Εἱρμός 124

125 Γρηγορίου 6, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 379v Ἦχος πλ. Α', ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, πολυέλεος εἰς ἁγίαν Αἰκατερίναν. Γρηγορίου 25, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφου τοῦ νέου)-ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 170r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' τετράφωνος Γρηγορίου 31, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφου τοῦ νέου)-ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 194v κ.ἐ. Κοινωνικά Διονυσίου 571, Ἀνθολογία (1807) 260r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Διονυσίου 575, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφου τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1764) 196r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Διονυσίου 787, Εἱρμολόγιον Καλοφωνικόν-Ἀνθολογία-Εἱρμολόγιον Πέτρου Πελοποννησίου (α' μισό ΙΘ' αἰ.) 271r Καλοφωνικός Εἱρμός Περιστάσεις καί θλίψεις, ἦχος πλ. Δ' Ἁγίου Παύλου 36,Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 416 Κοινωνικά Αἰνεῖτε, ἦχοι Α' & πλ. Α' Ἁγίου Παύλου 37, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 409 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' 125

126 Ἁγίου Παύλου 98, Ἀνθολογία-Παπαδική (μέσα ΙΗ αἰ.) 501 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ἁγίου Παύλου 132, Παπαδική τόμος Β' (1774) 194 Ἦχος πλ. Α', ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, πολυέλεος εἰς ἁγίαν Αἰκατερίναν. (ὀκτώηχος) 900 Καλοφωνικοί εἱρμοί, ἦχος πλ. Δ', Περιστάσεις καί θλίψεις-ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι. Κουτλουμουσίου 397, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 192v-193v Κοινωνικόν, Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Κουτλουμουσίου 415, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 159r Πολυχρόνιον, ἦχος Δ' Κουτλουμουσίου 434, Ἀνθολογία (ἐξηγήσεις, Καλλωπισμοί) (γ' τέταρτο ΙΗ' αἰ.) 113v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 437, Πανδέκτη Ἐγκόλπιος [Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου (φφ. 6r-82v), Εἱρμολόγιον Γερμανοῦ Νέων Πατρών (φφ. 3+9v- 435r), Ἀνθολόγιον Στιχηραρίου Γερμανοῦ Νέων Πατρών (φ. 457r-516v)], καλλωπισμοί-ἐξηγήσεις-προθεωρία (φ. 451v), (1757) 230r Κονωνικόν, Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 126

127 Κουτλουμουσίου 630, Ἀνθολόγιον Στιχηραρίου Γερμανοῦ Νέων Πατρών- Ἀνθολογία Ὄρθρου, Λειτουργίας-Ἐκλογή Εἱρμολογίου Μπαλασίου ἱερέως (μέσα ΙΗ' αἰ.) 325r-341v Κοινωνικόν Καρακάλλου 217, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 73r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' ἔσω Καρακάλλου 232, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (1748) 101r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Ἰβήρων 958, Ἅπαντα Πέτρου Μπερεκέτη (1808) 151r κ.ἐ. Περιστάσεις καί θλίψεις-ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι Ἰβήρων 967, Μαθηματάριον (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 312r κ.ἐ. Περιστάσεις καί θλίψεις-ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι Ἰβήρων 968, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία- Εἱρμολόγιον Μπαλασίου Ἱερέως (1724) 200 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' τετράφωνος Ἰβήρων 970, Παπαδική (1686) 225r ἦχος Δ', Πολυχρόνιον εἰς τόν αὐθέντην τῆς Οὐγγροβλαχίας Ἰβήρων 982, Παπαδική (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 147r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε 127

128 Ἰβήρων 987, Παπαδική [προθεωρία-καλλωπισμοί-συντμήσεις-ἐξήγηση] Ἀθανασίου ἀρχιερέως (ΙΗ' αἰ, μετά τό 1731) 182r Ἦχος Α', ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, πολυέλεος εἰς ἁγίαν Αἰκατερίναν. (πεντάηχος: Α', Γ',Δ', Βαρύς, πλ. Δ') 268v Ἐξήγηση, Ἅγιος ὁ Θεός, ἦχος πλ. Β' 370r-420r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Ἰβήρων 988, Μαθηματάριον (1734) 407r Περιστάσεις καί θλίψεις-ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι Ἰβήρων 997, Ἀνθολογία-Εἱρμολόγιον Καλοφωνικόν (τέλη ΙΗ' αἰ.) 169r-189v Καλοφωνικός Εἱρμός Ἰβήρων 998, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 134r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 92, Ἀνθολογία Παπαδικῆς (1772) 83α Πολυχρόνιον, ἦχος Δ' 114β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 444, Ἀνθολογία (α' τέταρτο ΙΗ' αἰ.) 53β ἦχος Α', Κοινωνικόν Αἰνεῖτε 112β Πολυχρόνιον μητροπολίτου Λαρίσης, ἦχος Δ' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19, Παπαδική (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 261β Πολυχρόνιον, ἦχος Δ' (Φήμη) 339β-345α Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 364α Κοινωνικόν, ἦχος πλ. Α' 128

129 Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52, Παπαδική (1743) 220β Πολυχρόνιον ἀρχιεπισκόπου Σινᾶ, ἦχος Δ' 221β Πολυχρόνιον εἰς ἀρχιερεῖς, ἦχος Δ' 222β Πολυχρόνιον στόν αὐθέντη τῆς Οὐγγροβλαχίας 303β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 55, Παπαδική (1733) 257α Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 59, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου- Ἀνθολογία-Εἱρμολόγιον Χρυσάφου τοῦ νέου (περί τό 1730) 155α Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 60, Ἀνθολογία-Καλοφωνικόν Εἱρμολόγιον- Εἰρμολόγιον Χρυσάφου τοῦ νέου (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 45α-47β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127,Πανδέκτη (γ' τέταρτο ΙΗ' αἰ.) 174β-176β Πολυχρόνια εἰς ἀρχιερεῖς-ἀφέντες, ἦχος Δ' 568β Περιστάσεις καί θλίψεις-ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου μέ ζάλαι Σινᾶ 1278/1839 (Kamil), Ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 130r Ἐξήγησις Ἀλληλούια (Θεοδούλου μοναχοῦ ;), ἦχος πρωτόβαρυς 154v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1284/991, Ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 4r Ἐξήγησις Ἀλληλούια(Θεοδούλου μοναχοῦ ;), ἦχος Βαρύς 129

130 21v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1299/1857, Παπαδική (1715) 201v Πολυχρόνιον εἰς Μητροπολίτην, ἦχος Δ' 260r Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' (Ἄθ. ἱερομονάχου) Σινᾶ 1282/1843, Ἀκάθιστος Ὕμνος Ἰωάννου Κλαδά (1687) Γραφεῦς Ἀθανάσιος Μητροπολίτης Τουρνόβου Σινᾶ 1303/1861, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 235v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Σινᾶ 1299/1857, Παπαδική (1715) 277r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 294v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1319/1877, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου- Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 131r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Σινᾶ 1310/1868, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (1757) 108v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Κορθίου 10, Παπαδική (περί τό ) 143β Πολυέλεος εἰς τήν ἁγίαν Αἰκατερίνα Ὑπομένων ὑπέμεινα τόν Κύριον, ἦχος πλ. Α' 130

131 222α Πολυχρόνιον εἰς τόν Σινᾶ, ἦχος Δ' 268β Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 298β κ.ἐ. Κοινωνικά (2) Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Α' Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 33, Ἀνθολογία-Στιχηράριο-Εἱρμολόγιο Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν-Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ νέου( ) 314α κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Α' Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34, Παπαδική-Ἅπαντα Πέτρου Μπερεκέτη (1756) 308β κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 377β-383α Κοινωνικά Αἰνεῖτε Ἄνθιμος Γανοχωρίτης (ΙΗ'-ΙΘ αἰ.) Ξενοφῶντος 115, Ἀνθολογία (μέσα ΙΘ' αἰ.) 64 Δοξολογία, Ἦχος πλ. Β' (ἐξήγηση τῆς Δοξολογίας τοῦ ἐπισκόπου Δρύστρας Κυρίλλου) Διονυσίου 695,Ἀνθολογία-Δοξαστάριον Ἀποστίχων Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (1834) 91 Δοξολογία, Ἦχος πλ. Β' (ἐξήγηση) Διονυσίου 723, Ἀνθολογία (β' τέταρτο ΙΘ' αἰ.) 240r Δοξολογία, Ἦχος πλ. Β' (ἐξήγηση) Διονυσίου 825 (Συλλογή ἐντύπων 3), Πανδέκτη (1851) -Προσθῆκαι Ἰωάσαφ Διονυσιάτου 131

132 127 Δοξολογία, Ἦχος πλ. Β' (ἐξήγηση) Διονυσίου 830, Πανδέκτη (1851)-Προσθῆκαι Ἰωάσαφ Διονυσιάτου 171r Δοξολογία, Ἦχος πλ. Β' (ἐξήγηση) Γεράσιμος Ἡρακλείας Δοχειαρίου 376, Ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 62r Χαῖρε Νύμφη-Ἀλληλούια, ἦχος πλ. Δ' Ξενοφῶντος 153, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 51r-v Χαῖρε Νύμφη-Ἀλληλούια, ἦχος πλ. Δ' Γρηγορίου 37 [41], Εἱρμολόγιον Μπαλασίου ἱερέως (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 14r Χαῖρε Νύμφη-Ἀλληλούια, ἦχος πλ. Δ' Ἁγίου Παύλου 62, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 260 Χαῖρε Νύμφη-Ἀλληλούια, ἦχος πλ. Δ' Σταυρονικήτα 234, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 313v Χαῖρε Νύμφη-Ἀλληλούια, ἦχος πλ. Δ' Γαβριήλ ἐπίσκοπος Ραιδεστοῦ Παντελεήμονος 919, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφου τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1687) 80r ἀσματικόν Δοξολογίας, ἦχος Δ' 132

133 Γεώργιος Ραιδεστηνός (ΙΖ' αι.) Ξηροποτάμου 259, Αἱ τρεῖς Μεγάλαι Ὧραι-Ἀναστασιματάριον (ΙΖ' αἰ.) 41r Ἀρχή σύν Θεῷ ἁγίῳ τῶν Ἀναστασίμων πάντων. (Πλῆρες Ἀναστασιματάριον, πιθανῶς Γεωργίου τοῦ Ραιδεστηνοῦ). Ξηροποτάμου 267, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ Νέου)-Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 204r Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο Ἰσραήλ, Γεωργίου Ραιδεστηνοῦ εἰς ἦχον πλ. Δ' Ξηροποτάμου 284, Τριώδιον-Πεντηκοστάριον (μέσα ΙΖ' αἰ.) Ὁ κώδικας αὐτός εἶναι πιθανό νά ἔχει γραφεῖ ἀπό τόν Γεώργιο Ραιδεστηνό ἤ τόν Γεώργιο οἰκονόμο ἐξ Ἀθηνῶν. Ξηροποτάμου 291, Μαθηματάριον (ΙΗ' αἰ.) 1r-74r Ἀρχή σύν Θεῷ Ἁγίῳ καί τῶν κατ' ἦχον Θεοτοκίων μαθημάτων. Ξηροποτάμου 307, Παπαδική ( ) 183r-206r Πασαπνοάρια, σύν Θεῶ Ἁγίω διαφόρων ποιητῶν. 207r-212r Τιμιωτέρα- Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο Ἰσραήλ 274r Χερουβικόν εἰς ἦχον Α' 281r Χερουβικόν εἰς ἦχον Β' 286v Χερουβικόν εἰς ἦχον Γ' 292v Χερουβικόν εἰς ἦχον Δ' 299v Χερουβικόν εἰς ἦχον πλ. Α' 311v Χερουβικόν εἰς ἦχον Βαρύν 316v Χερουβικόν εἰς ἦχον πλ. Δ 133

134 329r Κοινωνικά εἰς ἦχον Α (2) 335r Κοινωνικόν εἰς ἦχον Β' 338r Κοινωνικόν εἰς ἦχον Γ' 362v Κοινωνικόν εἰς ἦχον πλ. Δ' 377 r Ἀρχή σύν Θεῷ Ἁγίῳ τῶν Κοινωνικῶν ὅλου του χρόνου 396 r-v Ἡ Θεία Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων, μέλος παλαιόν. Νῦν αἱ δυνάμεις εἰς ἦχον πλ. Α'. Ξηροποτάμου 317, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 90r Πασαπνοάρια 111v Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' 155r Χερουβικόν εἰς ἦχον Β' 184v Χερουβικόν εἰς ἦχον πλ. Δ' 191r Κοινωνικά εἰς ἦχον Α (2) 200v Κοινωνικόν εἰς ἦχον Γ' 203v Κοινωνικόν εἰς ἦχον Δ' 221v Κοινωνικόν εἰς ἦχον πλ. Δ' 268r-374r Ἀρχή σύν Θεῷ καί τῶν μαθημάτων καί Θεοτοκίων διαφόρων ποιητῶν. Ξηροποτάμου 320, Ἀνθολογία (1741) 71v Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' Ξηροποτάμου 322, Στιχηράριον (1685) 249r Ἀνθολόγιον ἐκ τοῦ Στιχηραρίου τῶν δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν ἑορτῶν καί τῶν ἑορταζομένων ἁγίων σύν τῷ Τριωδίῳ καί τῷ Πεντηκοσταρίῳ. 134

135 Ξηροποτάμου 323, Ἀνθολογία (1708) 81r Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' 106r Εἰς φήμην τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου. Ἦχος Δ' Σέ Μεγαλύνομεν..., Ἄσπιλε, παναμώμητε (15σύλλαβο). Ξηροποτάμου 328, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ'-ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 48v κ.ἰ. Πάσα πνοή, ἤχοι Γ' & πλ. Β' 58v Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' 92r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε. 385r κ.ἐ. Κατανυκτικά, σταυροθεοτοκία, Θεοτοκία κατ' ἦχον. Ξηροποτάμου 380, Παπαδική (1759) 227v Χερουβικόν εἰς ἦχον Β' 304v Χερουβικόν εἰς ἦχον πλ. Δ' 346v Κοινωνικόν εἰς ἦχον Α' 363v Κοινωνικόν εἰς ἦχον Β' 422r Κοινωνικόν εἰς ἦχον πλ. Δ' Δοχειαρίου 310, Μαθηματάριον-Καλοφωνικόν Εἰρμολόγιον (β μισό ΙΗ' αἰ.) 35r Ἀρχή σύν Θεῷ καί τῶν μαθημάτων καί Θεοτοκίων διαφόρων ποιητῶν. 222v Κρατήματα νέα, πάνυ χαρμόσυνα, ποιηθέντα παρά διαφόρων ποιητῶν. Δοχειαρίου 324, Ἀνθολογία (1686) 88v-116r Χερουβικά 118v-148r Κοινωνικά Δοχειαρίου 332, Ἀνθολογία (1760) 77r κ.ε. Πασαπνοάρια στούς ἤχους: Γ',πλ. Β', Βαρύ, πλ. Δ' 102v Καθεῖλε δυνάστας, ἦχος πλ. Δ' 135

136 161r κ.ἐ. Χερουβικόν ἦχος Α' 170v κ.ἐ. Χερουβικόν ἦχος Β' 178r Χερουβικόν ἦχος Γ' 185r Χερουβικόν ἦχος Δ' 193r Χερουβικόν ἦχος πλ. Α' 208v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς 217v Χερουβικόν ἦχος πλ. Δ' 226v Κοινωνικά (2) εἰς ἦχος Α' 233v Κοινωνικόν ἦχος Β' 237r Κοινωνικόν ἦχος Γ' 241v Κοινωνικόν ἦχος Δ' 267v Κοινωνικόν ἦχος πλ. Δ' 327r Ἀρχή σύν Θεῷ καί τῶν κατ' ἦχον Θεοτοκίων μαθημάτων. Δοχειαρίου 335, Αἵ Τρεῖς Μεγάλαι Ὧραι-Ἀνθολογία (ἅ' μισό ΙΘ' αἰ.) 111r Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 204r Κράτημα, ἦχος πλ. Β' Δοχειαρίου 338, Ἀνθολογία (1767) 74v Πασαπνοάριο, ἦχος Γ' 87v Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 91r Πάσα Πνοή, ἦχος Βαρύς 106v Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' 165v Εἰς φήμην τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου. Ἦχος Δ' Σέ Μεγαλύνομεν... Ἄσπιλε, παναμώμητε (15σύλλαβο). 189r Χερουβικόν ἦχος Α' 198r Χερουβικόν ἦχος Β' 203v Χερουβικόν ἦχος Γ' 207r Χερουβικόν ἦχος Δ' 136

137 212v Χερουβικόν ἦχος πλ. Α' 223r Χερουβικόν ἦχος Βαρύς 228v Χερουβικά ἦχος πλ. Δ' (2) 246r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε ἦχος Α' (2) 253r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε ἦχος B' 255r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε ἦχος Γ' 257r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε ἦχος Δ' 272v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε ἦχος πλ. Δ' 306r Νῦν αἱ Δυνάμεις, ἦχος Α' 310v-329r Ἀρχή καί μερικῶν ἐθνικῶν κρατημάτων Δοχειαρίου 339, Μαθηματάριον (1768) 12v Ἀρχή τοῦ Β' ἤχου. Ποίημα Ρωργίου τοῦ Ραιδεστηνοῦ, Ὑπερτέρα πέφηνας, ἁγνή. 23r Ἀρχή τοῦ Δ' ἤχου. Σέ Μεγαλύνομεν... Ἄσπιλε, παναμώμητε (15σύλλαβο). 57v Ἀρχή τοῦ πλ. Δ' ἤχου. Δεδοξασμένα περί σου r Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ, ἦχος πλ. Α. Δοχειαρίου 372, Ἀναστασιματάριον-Ἀνθολογία (α μισό ΙΗ' αἰ.) 157r Καθεῖλε Δυνάστας-Ἀντελάβετο Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 407, Ἀνθολογία-Προλογάριον (Μπαλασίου ἱερέως)- Εἱρμολόγιον (Γερμανοῦ Νέων Πατρών ἐξήγησις) 5v Πάσα Πνοή, ἦχος Γ' 137

138 Ξενοφῶντος 106, Ἀνθολογία (1840) 23r Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' Ξενοφῶντος 114, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 87r Θεοτοκίον Σέ μεγαλύνομεν, Ἄσπιλε Παναμώμητε (15σύλλαβο), ἦχος Δ 119v κ.ἐ. Χερουβικόν 163v κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Ξενοφῶντος 123, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 261 κ.ἐ. Πάσα Πνοή, ἦχος Γ' Ξενοφῶντος 128, Ἀνθολογία (1671) 99r Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο Ἰσραήλ ἦχος πλ. Δ' Ξενοφῶντος 158, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 202r 202r Κοινωνικόν Τετράφωνον. Ἦχος Α', Αἰνεῖτε καί Εἰς μνημόσυνον Παντελεήμονος 901, Ἀνθολογία (Λειτουργίας)-Μαθηματάριον( 1734) 6r κ.ἐ. Χερουβικόν 88r κ.ἐ. Νῦν αἱ δυνάμεις, ἦχος Α' τετράφωνος 94v κ.ἐ. Θεοτοκίον 138

139 Παντελεήμονος 919,, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ Νέου)-Ἀνθολογία (1687) 79v Καθεῖλε δυνάστας, ἦχος πλ. Δ' 94r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 954, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 17v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' Παντελεήμονος 959, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.) 48r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Παντελεήμονος 965, Ἀνθολογία (μέσα ΙΖ' αἰ.) 115r Θεοτοκίον Παντελεήμονος 967, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 298r Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' Παντελεήμονος 1008, Ἀνθολογία (Παπαδική) (δ' τέταρτον ΙΖ' αἰ.) 91r Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 136r Θεοτοκίον Σέ μεγαλύνομεν, Ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ Γρηγορίου 6, Ἀνθολογία (ἀρχή β' μισοῦ ΙΗ' αἰ.) 208v κ.ἐ. Πάσα Πνοή 258v κ.ἐ. Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 139

140 Γρηγορίου 20, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ Νέου)-Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 83r Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Α' Διονυσίου 632, Ἐκλογή Παπαδικού Μέλους (α' μισό ΙΘ' αἰ.) 22v Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' Ἁγίου Παύλου 14, Εἱρμολόγιον Μπαλασίου καί Γερμανοῦ (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 505 Δεῦτε φιλοθεάμονες, ἦχος Α' Ἁγίου Παύλου 16, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 319 Καθεῖλε δυνάστας, ἦχος πλ. Δ' Ἁγίου Παύλου 132, Παπαδική τόμος Β' Δημητρίου Λώτου (1774) 218 Πάσα Πνοή, ἦχος Γ' 248 Πάσα Πνοή, Ἦχος πλ. Β' 254 Πάσα Πνοή, Ἦχος Βαρύς 426 Εἰς Πατριάρχην, Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ' 483 Χερουβικόν, ἦχος Α' 502 Χερουβικόν, ἦχος Β' 514 Χερουβικόν, ἦχος Γ' 522 Χερουβικόν, ἦχος Δ' 533 Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 556 Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 566 Χερουβικά (2), ἦχος πλ. Δ' 613 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' (2) 628 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Β' 633 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ 140

141 639 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Δ' 677 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ.δ' 765 Νῦν αἱ Δυνάμεις, ἦχος Α' 795 Κράτημα, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 433, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 46v Καθεῖλε Δυνάστας, ἦχος πλ. Δ' Κουτλουμουσίου 446, Παπαδική Νέα (1757) 75v Πάσα Πνοή, ἦχος Γ' 77r Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 78r Πάσα Πνοή, ἦχος Βαρύς 80r Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Δ' (καλλωπισθέν παρά Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν) 93v Καθεῖλε Δυνάστας, ἦχος πλ. Δ' 152r κ.ἐ. Χερουβικά 232v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε (καλλωπισθέν παρά Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν). 315v κ.ἐ. Θεοτοκία 513r Κράτημα, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 449, Ἀνθολογία (περί τό 1700) 55v Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' (Χρυσάφη-μεταγενέστερος γραφέας σημείωσε τό ὄνομα Γεωργίου τοῦ Ραιδεστηνοῦ) Καρακάλλου 220, Στιχηράριον Γεωργίου τοῦ Ραιδεστηνοῦ (μέσα ΙΖ' αἰ.) Καρακάλλου 230, Ἐκλογή Παπαδικού μέλους (1821) 15r Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 141

142 Φιλοθέου 133, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.) 14r Καθεῖλε Δυνάστας, ἦχος πλ. Δ' 62r Χερουβικόν, ἦχος Β' 189r Πασαπνοάριον, ἦχος πλ. Β' Φιλοθέου 134, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου (τέλη ΙΖ' αἰ.) 278r Κράτημα, ἦχος πλ. Α' Σταυρονικήτα 165, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου ( ) 192v Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 247v Χερουβικόν, ἦχος Α' 282r κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 287r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 341v Νῦν αἱ Δυνάμεις, ἦχος Α' Ἰβήρων 949, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ'-ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 79r κ.ἐ. Πασαπνοάριον, ἦχος Γ' 92r κ.ἐ. Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 112r κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Α' 116v κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Β' 119v κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Γ' 122v κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Δ' 127r κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 134r κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 136r κ.ἐ. Χερουβικά (2), ἦχος πλ. Δ' 145r κ.ἐ. Κοινωνικά (2) Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 142

143 148v κ.ἐ. Κοινωνικόν, ἦχος Β' 150r Κοινωνικόν, ἦχος Γ' Ἰβήρων 951, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΖ' αἰ.) 37v Πάσα Πνοή, ἦχος Γ' 38r Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 38v Πάσα Πνοή, ἦχος Βαρύς 39v Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' (καλλωπισθέν παρά Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν) 44r Καθεῖλε Δυνάστας, ἦχος πλ. Δ' 63r Χερουβικόν, ἦχος Β' 79v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 83r Κοινωνικά (2) Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 85r Κοινωνικόν, ἦχος Β' 86v Κοινωνικόν, ἦχος Γ' 88v Κοινωνικόν, ἦχος Δ' 99r Κοινωνικόν, ἦχος πλ. Δ' 139v Θεοτοκίον Ὑπερτέρα πέφηνας Ἁγνή, ἦχος Β' 162v Χαῖρε κεχαριτωμένη, ἦχος Βαρύς (καλλωπισθέν παρά Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν) 163v Παρισταμένη τῷ σταυρῷ, ἦχος Βαρύς 164r Ἥμαρτον, ὁμολογῶ σοί, ἦχος Βαρύς 168r Δεδοξασμένα περί σου, ἦχος πλ. Δ' 185r Κράτημα, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 960, Μαθηματάριον, (1768) 12r Θεοτοκίον Ὑπερτέρα πέφηνας Ἁγνή, ἦχος Β' 22v Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ' 56r Δεδοξασμένα περί σου, ἦχος πλ. Δ' 143

144 Ἰβήρων 961, Ἀνθολογία-Παπαδική (τέλη ΙΖ' αἰ.) 64r Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 105r Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 118r Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 124r Κοινωνικόν, ἦχος Α' 127v Κοινωνικόν, ἦχος Β' 131r Κοινωνικόν, ἦχος Γ' Ἰβήρων 967, Μαθηματάριον (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 19r Θεοτοκίον Ὑπερτέρα πέφηνας Ἁγνή, ἦχος Β' 41v Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ' 82v Χαῖρε κεχαριτωμένη, ἦχος Βαρύς 231v Τῇ ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α' 298v Κράτημα, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 968, Ἀνθολογία, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου, Εἱρμολόγιον Μπαλασίου ἱερέως (1724) 106 Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' Ἰβήρων 970, Παπαδική (1686) 62r Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 81r Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 128v Χερουβικόν, ἦχος Α' 134r Χερουβικόν, ἦχος B' 137v Χερουβικόν, ἦχος Γ' 141r Χερουβικόν, ἦχος Δ' 144v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 153v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 157v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 144

145 163r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 168r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Β' 170v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ' 184r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Δ' 205r Νῦν αἱ Δυνάμεις, ἦχος Α' 214v Κράτημα, ἦχος πλ. Α' 257v Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ' Ἰβήρων 982, Παπαδική (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 142v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 147r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Ἰβήρων 987, Παπαδική (ΙΗ' αἰ. μετά τό 1731) 191v Πασαπνοάριον 202r Πασαπνοάριον 271v Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ' 298v-360r Χερουβικά 370r-420r Κοινωνικά 433v κ.ἐ. Κοινωνικά του ἐνιαυτοῦ 465v Νῦν αἱ Δυνάμεις, ἦχος Α' Ἰβήρων 998, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 37r Πάσα Πνοή, ἦχος Γ' 44v Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 46r Πάσα Πνοή, ἦχος Βαρύς 145r Κοινωνικά Δεσποτικῶν ἑορτῶν 164r Νῦν αἱ Δυνάμεις, ἦχος Α' τετράφωνος 145

146 Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 282, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 45β Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 298, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (ἀρχές ΙΖ' αἰ.) 18β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 416, Μαθηματάριον Θεοτοκίων (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 18α Σέ μεγαλύνομεν-ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ' 57α Κράτημα, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19, Παπαδική (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 186α Πάσα Πνοή 195β Πάσα Πνοή 198α Πάσα Πνοή, ἦχος Βαρύς 207β Καθεῖλε Δυνάστας, Ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 282β Χερουβικόν, ἦχος Α' 290β Χερουβικόν, ἦχος Β' 297α Χερουβικόν, ἦχος Γ' 303β Χερουβικόν, ἦχος Δ' 309β Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 321α Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 330α Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 339α κ.ἐ. Κοινωνικά των Κυριακῶν 388α Κοινωνικόν Εἰς πάσαν τήν γῆν, ἦχος Α' 408α Κοινωνικόν Σῶμα Χριστοῦ 420βΝῦν αἱ δυνάνεις, ἦχος Α' τετράφωνος Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 23, Μαθηματάριον (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 146

147 15β Ὑπερτέρα πέφηνας, ἁγνή, ἦχος Β' 32β Σέ μεγαλύνομεν, Ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ' 202α Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α' 262α Κράτημα, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52, Παπαδική (1743) 168α Πάσα πνοή, ἦχος πλ. Β' 170α Πάσα πνοή, ἦχος Βαρύς 182β Καθεῖλε Δυνάστας, Ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 234β Χερουβικόν, ἦχος Α' 239β Χερουβικόν, ἦχος Β' 245α Χερουβικόν, ἦχος Γ' 250β Χερουβικόν, ἦχος Δ' 256α Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 265α Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 274α Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 281α Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 283β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε 287β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Β' 291β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ' 314β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Δ' 336α Κοινωνικόν Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ, ἦχος πρωτόβαρυς 343α Νῦν αἱ δυνάμεις, ἦχος Α' τετράφωνος 373α Σέ μεγαλύνομεν, Ἄσπιλε Παναμώμητε, ἦχος Δ' 451β Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α' 481α Κράτημα, ἦχος πλ. Α' 147

148 Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 60, Ἀνθολογία-Καλοφωνικόν Εἱρμολόγιον- ΕἹρμολόγιον Χρυσάφου τοῦ Νέου (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 95β Καθεῖλε Δυνάστας, Ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127, Πανδέκτη (γ' τέταρτο ΙΗ' αἰ.) 112β Πάσα πνοή, ἦχος Β' 119β Πάσα πνοή, ἦχος πλ. Β' 121β Πάσα πνοή, ἦχος Βαρύς 132β Καθεῖλε Δυνάστας, Ἀντελάβετο, ἦχος πλ. Δ' 191α Χερουβικόν, ἦχος Α' 198α Χερουβικόν, ἦχος Β' 203β Χερουβικόν, ἦχος Γ' 209β Χερουβικόν, ἦχος Δ' 217α Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 229α Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 237α Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 248β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 253β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Β' 257α Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ' 279α Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Δ' 310α Κοινωνικόν Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ, ἦχος πρωτόβαρυς 318β Νῦν αἱ δυνάμεις, ἦχος Α' τετράφωνος 377α Σέ πάντες μεγαλύνομεν, ἦχος πλ. Β' 382α Χαῖρε Κεχαριτωμένη, ἦχος πρωτόβαρυς (καλλωπισθέν ὑπό Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν) 383α Παρισταμένη τῷ σταυρῶ ἡ ἀνυμφος μήτηρ Σου, ἦχος Βαρύς 384α Ἥμαρτον, ὁμολογῶ Σοί, ἦχος Βαρύς 494α Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α' 148

149 545α κράτημα, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1283/1844, Ἀνθολογία (γ' τέταρτο ΙΖ' αἰ.) 9r-58v Χερουβικά 64v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 67 Κοινωνικά (2), ἦχος Α' 71v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Β' 76r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ' 95v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Δ' 116v Νῦν αἱ Δυνάμεις, ἦχος Α' 148r Σέ μεγαλύνομεν, ἦχος Δ' 248v Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος Α' Σινᾶ 1295/1854, Ἀνθολογία-Μαθηματάριον (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 132v-138v Χερουβικόν, ἦχος Β' 152v-160r Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 172r-180r Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 186v-189v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Β' 190r-193r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ' Σινᾶ 1297/1855, Ἀνθολογία (1655) 139r Κράτημα, ἦχος πλ. Δ' Σινᾶ 1298/1856, Παπαδική (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 228r Πάσα Πνοή, ἦχος Γ' 233v Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Δ' 234v Πάσα Πνοή, ἦχος Βαρύς 249v Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετω Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' 149

150 Σινᾶ 1299/1857, Παπαδική (1715) 154r Πάσα Πνοή, ἦχος Β' 158v Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 160r Πάσα Πνοή, ἦχος Βαρύς 169v Τιμιωτέρα, ἦχος πλ. Δ' 217v Χερουβικόν, ἦχος Α' 223r Χερουβικόν, ἦχος Β' 229v Χερουβικόν, ἦχος Γ' 234v Χερουβικόν, ἦχος Δ' 242v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 254r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 263r Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' 274r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 279r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Β' 283r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ' 306v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Δ' 329r Κοινωνικόν Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον, ἦχος Α' 336r Νῦν αἱ Δυνάμεις, ἦχος Α' τετράφωνος 367r Σέ μεγαλύνομεν, τήν ὄντως Θεοτόκον, ἦχος Δ' 417v Κράτημα, ἦχος πλ. Α' 462v Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α' 466v Θεοτοκίον τοῦ Ἀκαθίστου ὕμνου, Δάμαλις τόν μόσχον ἡ τεκοῦσα, ἦχος πλ. Δ' Σινᾶ 1331/1858, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου (1670) 123r Χερουβικόν, ἦχος Β' Κορθίου 10, Παπαδική (περί τό ) 156α κ.ἐ. Πασαπνοάρια, ἦχος Γ., πλ. Β', Βαρύς, 150

151 180β κ.ἐ., Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετω Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' 212α Σέ μεγαλύνομεν, ἦχος Δ' 229β-275β Χερουβικά, ἦχοι Α', Β', Γ', Δ', πλ. Α', Βαρύς, πλ. Δ' (2) 332β Κοινωνικόν Κυριακῆς Θωμά, Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ, ἦχος πρωτόβαρυς 338α-340α Νῦν αἱ δυνάμεις, ἦχος πλ. Α' 345α κ.ἐ. Θεοτοκίον Σέ μεγαλύνομεν τήν ὄντως Θεοτόκον, ἦχος Δ' 438α κ.ἐ. Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α' 466α κ.ἐ. Κράτημα, ἦχος πλ. Α' Ἁγ. Νικολάου 38, Προθεωρία-Ἀνθολογία (β' μισό ΙΖ' αἰ.) 202α (Ὑπάρχει μαρτυρία στό χφ. ὅτι ὁ Μελχισεδέκ ἦταν ὁ δάσκαλος τοῦ Γεωργίου Ραιδεστηνοῦ) Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34, Παπαδική-Ἅπαντα Πέτρου Μπερεκέτου (1756) 179β κ.ἐ. Πασαπνοάρια μεγάλα, ἦχος Γ', πλ. Β' 211α κ.ἐ. Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετω Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' 260β-318α Χερουβικά, ἦχοι Α', Β', Γ', Δ', πλ. Α', Βαρύς, πλ. Δ' (2) 324α-337β Κοινωνικά Αἰνεῖτε, ἦχοι Ἅ' (2), Β', Γ', πλ.δ' (357β κ.ε.) 417α κ.ἐ. Νῦν αἱ δυνάμεις, ἦχος πλ. Α' 601β κ.ἐ. Κράτημα Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89, Ἀνθολογία-Παπαδική (περί τό 1700) 117α κ.ἐ. Πασαπνοάριο, ἦχος πλ. Β' 174β-216β Χερουβικά, ἦχοι Α', Β', Γ', Δ', πλ. Α', Βαρύς, πλ. Δ' 221α-227β Κοινωνικά Αἰνεῖτε, ἦχοι Α', Β', πλ. Δ' (246α-249β) 262β κ.ἐ. Νῦν αἱ δυνάμεις, ἦχος πλ. Α' 271β Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος πλ. Α' 151

152 Προφήτου Ἡλιοῦ 597-Ὕδρα (Πολίτη 9/Ἀνανιάδη 25[1]), Παπαδική (τέλη ΙΖ' αἰ.) 160r Πάσα Πνοή, ἦχος Γ' 164v Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 165v Πάσα Πνοή, ἦχος Βαρύς 177v Καθεῖλε δυνάστας-ἀντελάβετω Ἰσραήλ, ἦχος πλ. Δ' 221v Χερουβικόν, ἦχος Α' 227r-228r Χερουβικόν, ἦχος Β' 234r Χερουβικόν, ἦχος Γ' 240r Χερουβικόν, ἦχος Δ' 246v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 257v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 268r Χερουβικά (2), ἦχος πλ. Δ' 281r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' 286r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος B' 290r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ' 305v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς (Ὑπάρχει μεταγενέστερη διόρθωση σέ "Δημήτριος" ἀντί τοῦ "Γεώργιος" Ραιδεστηνός) 311v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Δ' 334r Νῦν αἱ δυνάμεις, ἦχος Α' 378v-379r Σέ μεγαλύνομεν-τήν ὄντως Θεοτόκον, ἦχος Δ' 486r Τῇ Ὑπερμάχῳ, ἦχος Α' Προφήτου Ἡλιοῦ 612 (13)/Ἀνανιάδη 41 (17), Ἀνθολογία (Ἀρχές ΙΘ'αἰ.) 24r Πάσα Πνοή, ἦχος πλ. Β' 152

153 Διονύσιος Ἡρακλείας Ξηροποτάμου 307, Παπαδική ( ) 311v Χερουβικό ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ξηροποτάμου 317, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 179v Χερουβικό ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ξηροποτάμου 380, Παπαδική (1759) 291v Χερουβικό ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ξηροποτάμου 389, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ Νέου)-Ἀνθολογία 137r Χερουβικό ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Δοχειαρίου 332, Ἀνθολογία (1760) 108v Χερουβικό ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Δοχειαρίου 337,Ἀνθολογία (1764) 181v Χερουβικό ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ξενοφῶντος 158, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 153

154 127r Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Παντελεήμονος 901, Ἀνθολογία (Λειτουργίας)-Μαθηματάριον (1734) 30v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Παντελεήμονος 965, Ἀνθολογία (μέσα ΙΖ' αἰ.) 56r Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Γρηγορίου 5, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.) 144v κ.ε. ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Κουτλουμουσίου 406, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (α μισό ΙΗ' αἰ.) 285v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Κουτλουμουσίου 446, Παπαδική Νέα (1757) 198r Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ἰβήρων 951, Ἀνθολογία (β μισό ΙΖ' αἰ.) 76v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ἰβήρων 961, Ἀνθολογία (Παπαδική)(τέλη ΙΖ' αἰ.) 116r Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) 154

155 Ἰβήρων 987, Παπαδική (ΙΗ' αἰ. μετά τό 1731) 345v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19, Παπαδική (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 320β Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52, Παπαδική (1743) 265α Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127, Πανδέκτη (γ' τέταρτο ΙΗ' αἰ.) 228β Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Σινᾶ 1283/1844, Ἀνθολογία (γ' τέταρτο ΙΖ' αἰ.) 9r-58v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Σινᾶ 1295/1854, Ἀνθολογία-Μαθηματάριον (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 167r Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Σινᾶ 1297/1855, Ἀνθολογία (1655) 61v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) 155

156 Σινᾶ 1299/1857, Παπαδική (1715) 253v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Κορθίου 10, Παπαδική (περί τό ) 265β Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34, Παπαδική-Ἅπαντα Πέτρου Μπερεκέτου (1756) 302β Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89, Ἀνθολογία-Παπαδική (περί τό 1700) 204α Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) Προφήτου Ἡλιοῦ 597- Ὕδρα (Πολίτη 9/Ἀνανιάδη 25[1]), Παπαδική (τέλη ΙΖ'αἰ.) 256v Χερουβικόν ἦχος Βαρύς (Μανουήλ Χρυσάφου, καλλωπισθέν ὑπό Διονυσίου) 156

157 Θεοδοῦλος μοναχός Αἰνίτης [Ἁγιορείτης] (ΙΗ'- ἀρχές ΙΘ' αἰ.) Δοχειαρίου 339, Μαθηματάριον (1768) 153v Εἰς τήν Ὑπαπαντήν. Ἦχος Ἅ', Χαῖρε Κεχαριτωμένη Θεοτόκε Παρθένε. Ἁγίου Παύλου 132, Παπαδική τόμος Β' (1774) 639 κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Δ' Κουτλουμουσίου 397, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 333r Μαθήματα συντετμηνένα v Μάθημα Χαῖρε Κεχαριτωμένη, Κουτλουμουσίου 437, Πανδέκτη ἐγκόλπιος (1757) 167v Ἀλληλουάριον 171v Χερουβικόν (σύντμηση ἀπό Χερουβικό Μπερεκέτη) r Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν, ἦχος Δ' 338v-358v Μαθήματα... Σταυρονικήτα 234, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 143r Προκείμενα τῆς ἑβδομάδος, Κυριακή ἑσπέρας, ἦχος πλ. Δ', Ἰδού δή εὐλογεῖτε...(πλήρης ἡ σειρά ὡς μαθήματα) 174r Πολυέλεος Δοῦλοι Κύριον, ἦχος πλ. Δ' 181r Ἕτερος ὀργανικός, ἦχος βαρύς ἑπτάφωνος, Δοῦλοι Κύριον 189v Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Γ' 262r Χερουβικόν, ἦχος Β' 290v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Γ' 365v Δόξα σοί τῷ δείξαντι τό φῶς, ἦχος πλ. Β' 157

158 Ἰβήρων 960, Μαθηματάριον (1768) 149r Φεβρ. β ἦχος Α', Χαῖρε Κεχαριτωμένη Προφήτου Ἡλιοῦ 597- Ὕδρα (Πολίτη 9/Ἀνανιάδη 25[1]), Παπαδική (τέλη ΙΖ'αἰ.) 218v Ἀλληλούια, ἦχος Βαρύς 239r Χερουβικόν, ἦχος Δ' Ἰάκωβος ἐπίσκοπος Σίδης (κατόπιν Γάνου καί Χώρας) Ἁγίου Παύλου 132, Παπαδική τόμος Β' (1774) 332 Δοξολογία, ἦχος Β' Κουτλουμουσίου 447, Παπαδική (μέσα ΙΗ' αἰ.) 644 Δοξολογία, ἦχος Β' Φιλοθέου 133, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.) 19r Δοξολογία, ἦχος Β' Ἰβήρων 949, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ) 136v κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος πλ. Δ' (Ἰακώβου Γάνου καί Χώρας, τοῦ πρώην Μυτιλήνης) 145r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Α' (Ἰακώβου ἀρχιερέως) Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 295, Ἀνθολογία [Ἅπαντα Ἀναστασίου Ραψανιώτου] (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 158

159 50 Δοξολογία, ἦχος Β' Σινᾶ 1321/1879, Ἀνθολόγιο Στιχηραρίου,Μαθηματαρίου Νοεμβρίου- Ἰανουαρίου (Α' μισό ΙΖ' αἰ.) Χειρόγραφο Ἰακώβου ἐπισκόπου Γάνου καί Χώρας Θωμάς ἐκ Ραιδεστοῦ (+ 1868) Ξηροποτάμου 307, Παπαδική ( ) 377r Ἀρχή σύν Θεῷ ἁγίῳ τῶν Κοινωνικῶν ὅλου του χρόνου (ἴσως καί Γεωργίου Ραιδεστηνοῦ) Ἰωακείμ Βιζύης ὁ Σαλαμπάσης ( ) Ξηροποτάμου 277, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ αἰ.) 73r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Ξηροποτάμου 278, Ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 38v-67v Χερουβικό-Κοινωνικό Ξηροποτάμου 309, Παπαδική (1789) Χερουβικά-Κοινωνικά (ὅμοιος κώδικας μέ τόν Ξηροποτάμου 307) 159

160 Ξηροποτάμου 313,Ἀνθολογία (1794) 245v-270r Χερουβικό Ξηροποτάμου 317,Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 226r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Ξηροποτάμου 325, Εἱρμολόγιον Μπαλασίου ἱερέως (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 125v Τά Τυπικά, ἦχος πλ. Δ' Εὐλόγει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον... Ξηροποτάμου 328, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ'-ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 103v Χερουβικόν, Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Ξηροποτάμου 229, Ἀνθολογία-Μαθηματάριον (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 84r-91v Χερουβικόν Ξηροποτάμου 336, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (ΙΗ' αἰ.) 1r-19r Χερουβικόν Ξηροποτάμου 366, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 122r Χερουβικόν, ἦχος πρωτόβαρυς 158v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 370, Ἀνθολογία (1758) 91v Κοινωνικόν, Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Ξηροποτάμου 373, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 150r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 160

161 Ξηροποτάμου 380, Παπαδική (1759) 260v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 280v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Β' 291v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 434r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Δοχειαρίου 321, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 126r Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 133r Χρουβικόν, ἦχος Βαρύς Δοχειαρίου 324, Ἀνθολογία (1686) 118v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Δοχειαρίου 332, Ἀνθολογία (1760) 208v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 258v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Δοχειαρίου 338, Ἀνθολογία (1767) 236r Χερουβικά, ἦχοι Α', πλ. Ά',πλ. Β', Βαρύς 269r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 272v Κοινωνικά της ἑβδομάδος Δοχειαρίου 348, Παπαδική (β' μισό ΙΗ' αἰ., πιρί τό 1780) 97v Εὐλογητάρια Δοχειαρίου 356, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 221v κ.ἐ. Χερουβικόν Δοχειαρίου 359, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 161

162 175r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 220v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Δοχειαρίου 363, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 192v κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 404r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Δοχειαρίου 374, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 168r Κοινωνικόν Εἰς μνημόσυνον, ἦχος Βαρύς Δοχειαρίου 376, Ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 212v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 221v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Β' 254r-319r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Δοχειαρίου 380,Ἀναστασιματάριον Χρυσάφη τοῦ νέου-ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 121r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Δοχειαρίου 407, Ἀνθολογία-Προλογάριον (Μπαλασίου ἱερέως)- ΕἹρμολόγιον (Γερμανοῦ Νέων Πατρών) (μέσα ΙΗ' αἰ.) 30v-51r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 67r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Δοχειαρίου 410, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1729 καί περ. 1780) 145v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Κωνσταμονίτου 97, Φάκελος Ὑποφάκελος 11 Χερουβικά 162

163 Ξενοφῶντος 114,Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 145r κ.ἐ. Χερουβικόν Ξενοφῶντος 123, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 404 κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Ξενοφῶντος 137, Ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 1-54 Ξενοφῶντος 153, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 84r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 927, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 123r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 954,Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 89v κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 958, Ἀνθολογία (1767) 249 Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 969, Ἀνθολογία (Παπαδική) (περί τά ) 149v-151v Χερουβικόν 165r-182v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Παντελεήμονος 972, Ἀβθολογία (Παπαδική) (μέσα ΙΗ' αἰ.) 261v-267r Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' 163

164 267v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Β' 271v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 304v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 984, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 168r Χεουβικόν, ἦχος Βαρύς 186r κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 994, Ἀνθολογία (Παπαδική) (μέσα ΙΗ' αἰ.) 120r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 256v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 1005, Ἀνθολογία (Παπαδική) (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 87v κ.ε. Χερουβικόν Παντελεήμονος 1007, Ἀνθολογία (Παπαδική) (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 301r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 345r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 1012, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1768) 166r Χερουβικά, ἦχοι πλ. Α', πλ. Β',Βαρύς 187v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 216r Κοινωνικόν Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ' μαχούρ (ἐπτάφωνος) Παντελεήμονος 1016, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1728) 178v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 164

165 199r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Παντελεήμονος 1047, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 17r Χερουβικά, ἦχοι Α', πλ. Ά', πλ. Β', Βαρύς Γρηγορίου 31 [31], Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 161v Χερουβικόν 194v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε Γρηγορίου 35 [38], Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (μέσα ΙΗ αἰ.) 152r κ.ἐ. Χερουβικόν Διονυσίου 571, Ἀνθολογία (1807) 246v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Ἅ' (Ἰωακείμ ἱερομονάχου Ροδίτου) 247r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Διονυσίου 575, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1764) 173v κ.ε. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 196r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Διονυσίου 578, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 196r κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Ἁγίου Παύλου 36, Ἀναστασιματάριον Χρ. ν., Ἀνθολογία (ἅ μισό ΙΗ αἰ.) 341 κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς (μέσα στή σειρά τῶν χερουβικῶν του Χρυσάφη) 165

166 416 κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Ἁγίου Παύλου 37, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) Πασαπνοάριον, ἦχος Δ' 409 κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Ἁγίου Παύλου 42, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 346 κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Χερουβικά, ἦχοι πλ Α' & πλ. Β' Ἁγίου Παύλου 132, Παπαδική τόμος Β' (1774) Χερουβικά, ἦχοι Α', πλ. Ά', πλ. Β', Βαρύς 669 Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 685 κ. ἐ. Κοινωνικόν Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ' Κουτλουμουσίου 397, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 176r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Κουτλουμουσίου 405, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (β μισό ΙΖ' αἰ.) 89v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Κουτλουμουσίου 413, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΖ αἰ.) 66v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Κουτλουμουσίου 415, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 200 Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 166

167 231r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Κουτλουμουσίου 437, Πανδέκτη Ἐγκόλπιος (1757) 167r-204v διάφορες συνθέσεις Κουτλουμουσίου 446, Παπαδική Νέα (1757) 205v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 256v Κοινωνικόν, ἦχος Βαρύς Καρακάλλου 217, Ἀνθολογία (β μισό-τέλη ΙΗ' αἰ.) 67r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Καρακάλλου 232, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (1748) 101r-122r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Σταυρονικήτα 168, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία ( ) 182r Χερουβικόν, ἦχος πρωτόβαρυς 187r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς Σταυρονικήτα 234, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 259r-261r Χερουβικά πλ. Α', πλ. Β', Βαρύς 296v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 300r κ.ἐ. Κοινωνικά της ἑβδομάδος Ἰβήρων 997, Ἀνθολογία-Εἰρμολόγιον Καλοφωνικόν (τέλη ΙΗ' αἰ.) 26r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 80v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 167

168 133v Κατευθυνθήτω (τῆς Προηγιασμένης), ἦχος Α' Ἰβήρων 998, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 133v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 135r Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 135v κ.ἐ. Κοινωνικά ἑβδομάδος Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 92, Ἀνθολογία Παπαδικῆς (1772) 105α Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 124β Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 137α Κοινωνικόν Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19, Παπαδική (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 325α Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 372α Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 391α Κοινωνικόν Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 55, Παπαδική (1733) 220β Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127, Πανδέκτη (γ' τέταρτο ΙΗ' αἰ.) 227α Χερουβικόν, ἦχος πλ. Β' 233α Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 293β Κοινωνικόν Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ' Σινᾶ 1307/1865, Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ Νέου, Ἀνθολογία (1768) 45v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 55v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 168

169 Σινᾶ 1318, Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ Νέου, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.) 44v Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Σινᾶ 1319/1877, Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ Νέου, Ἀνθολογία β' μισό ΙΗ' αἰ.) 127r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Κορθίου 10, Παπαδική (περί τό ) 276α-276β Χερουβικά, ἦχοι πλ. Α', πλ. Β', πρωτόβαρυς Ἁγίου Νικολάου 22, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 180β Χερουβικόν, ἦχος πλ. Β' 184α Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 33, Ἀνθολογία-Στιχηράριο-Εἱρμολόγιο Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν-Ἀναστασιματάριο Παναγιώτου Χρυσἀφου τοῦ νέου (περί τά ) 294α Χερουβικόν, ἦχος Α' 294β-304α Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α', πλ. Β', Βαρύς, Κοινωνικά Αἰνεῖτε, ἦχοι Γ', Βαρύς 305β Κοινωνικόν Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Α' 314α κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος πλ. Α' Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34, Παπαδική-Ἅπαντα Πέτρου Μπερεκέτου (1756) 302β κ.ἐ. Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 352β κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς 169

170 Ἱ.Μ. Προφήτου Ἡλιοῦ 630/Πολίτη 15/Ἀνανιάδη 57 [32]), Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία 190r Χερουβικόν, ἦχος Βαρύς 191r-192v Χερουβικόν, ἦχος πλ. Β', Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος Βαρύς, Κοινωνικόν Μακάριοι οὖς ἐξελέξω, ἦχος πλ. Δ' Ἰωάννης Πρωτοψάλτης Ραιδεστοῦ Ξηροποτάμου 318,Συλλογή ἐξηγήσεων (ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 140r κ.ἐ. Κατάλογος Κύριλλος Τήνου ὁ Μαρμαρινός (πρ. Γάνου καί Χώρας) Ξηροποτάμου 299,Ἀνθολογία (περί τό 1810) 180 Δογματικόν Δόξα ἐκ τοῦ Πολυελέου, ἦχος Βαρύς, Τριάς Ὁμοούσιε... Ξηροποτάμου 305, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ'-ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 89v Πολυέλεος Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς 116r Τιμιωτέραι κατ' ἦχον, Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου 119r Ἔτεραι εἰς ἦχον λέγετον τετράφωνον καί Τρίτον 179r Χερουβικά κατ' ἦχον 213r Κοινωνικά κατ' ἦχον 250v Κοινωνικόν Εὐλόγησον τόν στέφανον, ἦχος Α' 170

171 252r Κοινωνικόν Ξηροποτάμου 321,Ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 194v Γεύσασθε..., Ἦχος Α τετράφωνος Ξηροποτάμου 330, Παπαδική Νέα ( ) 2r-7v πραγματεία 128v Πολυέλεος Δοῦλοι Κύριον, Ἦχος Βαρύς 161v Τιμιωτέραι κατ' ἦχον. Ἦχος Α', Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον...(πλήρης ἡ σειρά) 225v-243v Χερουβικά 271v Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, Β' ἤχου 276r Κοινωνικόν Γ' ἤχου 281r Κοινωνικόν Δ' ἤχου 285v Κοινωνικόν πλ. Α' ἤχου 289r Κοινωνικόν πλ. Β' ἤχου 293r Κοινωνικόν, ἦχος Βαρύς 297v Κοινωνικόν, ἦχος πλ. Δ' 303v Κοινωνικόν Εὐλόγησον τόν στέφανον, ἦχος Α' 307r Κοινωνικόν Ποτήριον Σωτηρίου, ἦχος Βαρύς 315r Κοινωνικόν Λύτρωσιν ἀπέστειλε, ἦχος πλ. Α' 398r κ.ἐ. Καλοφωνικός εἱρμός Ξηροποτάμου 365, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 77r Πολυέλεος Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς 150r Ἡ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, ἦχος Β', Ἅγιος-Ἀμήν-Σέ ὑμνοῦμεν-πλ. Δ' Τήν γάρ Σήν μήτραν 151r Νῦν αἱ δυνάμεις,ἦχος πλ. Β', Γεύσασθε, ἦχος Α' 171

172 Ξηροποτάμου 372, Εἱρμολόγιον-Δοξαστάριον (Πέτρου Πελοποννησίου) (τέλη ΙΗ' αἰ.) 294r Τά 11 Ἑωθινά Ξηροποτάμου 382, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 113v Ἡ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, ἦχος Β', Ἅγιος-Ἀμήν-Σέ ὑμνοῦμενπλ. Δ' Τήν γάρ Σήν μήτραν Δοχειαρίου 350, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 149r Χερουβικά (8) 214v-219r Τά 11 Ἑωθινά Δοχειαρίου 353, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 315v Γεύσασθε, ἦχος Ἅ' Δοχειαρίου 359, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 169v Ἡ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, ἦχος Β', Ἅγιος-Ἀμήν-Σέ ὑμνοῦμεν-πλ. Δ' Τήν γάρ Σήν μήτραν 223r Ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων. Νῦν αἵ Δυνάμεις, Ἦχος πλ. Β', 224v Γεύσασθε, Ἦχος Ἅ', (ἐξήγηση) Δοχειαρίου 363, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 173r Ἦχος Β', Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ Δοχειαρίου 410, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία 178v Ἡ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, ἦχος Β', Ἅγιος-Ἀμήν-Σέ ὑμνοῦμεν-πλ. Δ' Τήν γάρ Σήν μήτραν 179v Γεύσασθε, Ἦχος Ἅ', (ἐξήγηση) 172

173 Ξενοφῶντος 137, Ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 276v Χερουβικά καί Κοινωνικά Παντελεήμονος 961, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 237 Κοινωνικά Αἰνεῖτε, ἦχοι Α', Β', Γ' Παντελεήμονος 994, Ἀνθολογία (Παπαδική) (μέσα ΙΗ' αἰ.) 323v Σεμάι (χουσεϊνί) Παντελεήμονος 998, Ἀνθολογία (1815) 201r Τιμιωτέραι Παντελεήμονος 1000, Εἰρμολόγιον Καλοφωνικόν, (ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 51r-v Καλοφωνικός Εἱρμός Παντελεήμονος 1012, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1768) 154v Κράτημα σέ "Δύναμις" 187v κ.ἐ. Κοινωνικόν Αἰνεῖτε, ἦχος πλ. Β' 250v Ποίαν Σοί ἐπάξιον Ὠιδήν, ἦχος Α' 261r Λύει τά δεσμά καί δροσίζει, ἦχος Δ' Σίμωνος Πέτρας 5, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 54r Πολυέλεος Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς Γρηγορίου 51 [59], Σπαράγματα (τέλη ΙΗ' αἰ.) Ἁγίου Παύλου 37, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 173

174 403 Αἰνεῖτε, ἦχος Α', Ἁγίου Παύλου 62, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 501 Κράτημα εἰς τό Δύναμις Ἁγίου Παύλου 132, Παπαδική τόμος Β' (1774) Κοινωνικά Καλοφωνικός Εἱρμός 872 Καλοφωνικός εἱρμός Λύει τά δεσμά, ἦχος Δ' Κουτλουμουσίου 421, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 107r Πολυέλεος Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς Ἰβήρων 997, Ἀνθολογία-Εἱρμολόγιον καλοφωνικόν (τέλη ΙΗ' αἰ.) 9v κ.ἐ. Χερουβικά 56r Κοινωνικά Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 295, Ἀνθολογία, Ἅπαντα Ἀναστασίου Ραψανιώτου (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 374 Ποιάν Σοί ἐπάξιον ᾠδήν, ἦχος Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 66, Ἀνθολογία (γ' τέταρτο ΙΗ' αἰ.) 63α Πολυέλεος Δοῦλοι Κύριον, ἦχος Βαρύς Μελχισεδέκ ἐπίσκοπος Ραιδεστοῦ Ξηροποτάμου 266, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (τέλη ΙΖ'-ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 174

175 108r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 267, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 214r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 307, Παπαδική ( ) 220r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 312, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 159v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 313,Ἀνθολογία (1794) 170v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 317, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 121v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 318,Συλλογή ἐξηγήσεων (ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 140r κ.ἐ. Κατάλογος Ξηροποτάμου 320, Ἀνθολογία (1741) 78v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 323, Ἀνθολογία (1708) 89r κ.ἐ. Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 328, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ', ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 18r κ.ἐ. Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 175

176 Ξηροποτάμου 229, Ἀνθολογία-Μαθηματάριον (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 64v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 368, Ἀνθολογία (τέλη ΙΗ' αἰ.) 228r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 380, Παπαδική (1759) 185v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξηροποτάμου 100, Ἀνθολογία (μέσα ΙΖ' αἰ.) 184r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 321, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 82v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 324, Ἀνθολογία (1686) 76r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 332, Ἀνθολογία (1760) 106r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 338, Ἀνθολογία (1767) 140r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 372, Ἀναστασιματάριον-Ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 162r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 376, Ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 176

177 96r-v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 377, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου) (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 100v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 380, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 135r-v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 386, Ἀνθολογία (μέσα ΙΖ' αἰ.) 261v Ἡ μεγάλη Δοξολογία, ἦχος Α' Δοχειαρίου 339, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 51r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 400, Ἀνθολογία (1723) 1r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' (Στίχος Κύριε Βασιλεῦ) Δοχειαρίου 407, Ἀνθολογία-Προλογάριον (Μπαλασίου ἱερέως)- Εἱρμολόγιον Γερμανοῦ Νέων Πάτρων (μέσα ΙΗ' αἰ.) 13v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Δοχειαρίου 410, Ἀναστασιματάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου)-ἀνθολογία (1729 καί περί τό 1780) 114r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κωνσταμονίτου 95, Ἀνθολογία-(Ἀναστασιματάριον Γερμανοῦ Νέων Πατρών) (μέσα ΙΗ' αἰ.) 181r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 177

178 Κωνσταμονίτου 96, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφη τοῦ νέου-ἀνθολογία (1713) 100v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κωσταμονίτου 97, Φάκελος (ΙΖ'-ΙΘ' αἰ.) Ὑποφάκελος 15 (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξενοφῶντος 114, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 95r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξενοφῶντος 123, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 315 Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ξενοφῶντος 157, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 101r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 919, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (1687) 83r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 927, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 78r Ἦχος Α', Ἀσματικόν Τρισάγιον (Ἅγιος ὁ Θεός) Παντελεήμονος 958, Ἀνθολογία (1767) 191 Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 965, Ἀνθολογία (μέσα ΙΖ' αἰ.) 178

179 38v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 967, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 67v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 323v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 972, Ἀνθολογία (Παπαδική) (μέσα ΙΗ' αἰ.) 165v κ.ἐ. Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 974, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 164v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 994, Ἀνθολογία (Παπαδική) (μέσα ΙΗ' αἰ.) 82r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 995, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 268 Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 996, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 216 Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 1005, Ἀνθολογία (Παπαδική) (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 63r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 1007, Ἀνθολογία (Παπαδική) (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 269r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α 179

180 Παντελεήμονος 1008, Ἀνθολογία (Παπαδική) (δ' τέταρτον ΙΖ' αἰ.) 109r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 1010, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 134r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Παντελεήμονος 1016, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (1728) 132v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Γρηγορίου 6, Ἀνθολογία (ἀρχές β' μισοῦ ΙΗ' αἰ.) 287r κ.ἐ. Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Γρηγορίου 6, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 83v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Γρηγορίου 24, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (1736) 101r κ.ἐ. Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Γρηγορίου 31 [31], Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία (β' μισό ΙΗ' αἰ.) 128r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Γρηγορίου 33 [34], Ἀνθολογία-Δοξαστάριον (Χρυσάφη τοῦ νέου, Γερμανοῦ Νέων Πατρών) (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 53v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 180

181 Διονυσίου 575, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (1764) 124r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Διονυσίου 579, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου -Ἀνθολογία (1742) 141r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Διονυσίου 746, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (ἅ' μισό ΙΗ' αἰ.) 55v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἁγίου Παύλου 16, Ἀνθολογία (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 379 Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἁγίου Παύλου 35, Ἀνθολογία ( ) 477 Ἀσματικόν Δοξολογίας, ἦχος πλ. Α' Ἁγίου Παύλου 132, Παπαδική τόμος Β' (1774) 371 Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 397, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 115r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 413, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 43r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 415, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου -Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 133r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 181

182 Κουτλουμουσίου 433, Ἀνθολογία (ΙΗ' αἰ.) 69r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 437, Πανδέκτη Ἐγκόλπιος (1757) 152r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 446, Παπαδική Νέα (1757) 97v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 449, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.) 62v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 460, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 90r Τρισάγιον Νεκρώσιμον Κουτλουμουσίου 463, Ἀνθολογία Ἐγκόλπιος (μέσα ΙΖ' αἰ.) 81r-90r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Κουτλουμουσίου 630, Ἀνθολόγιον Στιχηραρίου-Ἀνθολογία-Ἐκλογή Εἱρμολογίου 278r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Καρακάλλου 218, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.) 14v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Καρακάλλου 219, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (α μισό ΙΗ' αἰ.) 112v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 182

183 Καρακάλλου 234, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (1685) 141v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Φιλοθέου 133, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ' αἰ.) 27r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Φιλοθέου 134, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου (τέλη ΙΖ' αἰ.) 148v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σταυρονικήτα 164, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου (1749) 161r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σταυρονικήτα 165, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου ( ) 223v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 949, Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ'-ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 98r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 951, Ἀνθολογία (β' μισό ΙΖ' αἰ.) 46r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 968, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου- Εἱρμολόγιον Μπαλασίου (1724) 120 Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 183

184 Ἰβήρων 970, Παπαδική (1686) 98r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 982, Παπαδική (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 95r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 987, Παπαδική (ΙΗ' αἰ., μετά τό 1731) 243r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 993, Ἀνθολογία-Μαθηματάριον (μέσα ΙΖ' αἰ.) 62r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἰβήρων 998, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 78r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 60, Ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 135β Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 92, Ἀνθολογία Παπαδικῆς (1772) 65β Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 229, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον (τέλη ΙΖ' αἰ.) 39β Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 244, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 171α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 184

185 Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 282, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 54β-55α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Μεταμορφώσεως 340, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριον (περί τό 1775) 164α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 19, Παπαδική (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 218β-219α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 52, Παπαδική (1743) 190β Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 55, Παπαδική (1733) 158α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 59, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου- Ἀνθολογία-Εἱρμολόγιον Χρ. ν. (περί τό 1730) 128α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 60, Ἀνθολογία-Καλοφωνικόν Εἱρμολόγιον- Εἱρμολόγιον Χρυσάφου τοῦ νέου (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 103β Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 65, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου- Ἀνθολογία (1744) 116α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἱ.Μ. Ἁγίου Στεφάνου 127, Πανδέκτη (γ' τέταρτο ΙΗ' αἰ.) 185

186 152α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1263, Στιχηράριον Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου Χρυσάφου τοῦ νέου- Ἀνθολογία (τέλη ΙΖ'-ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 192r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1265/1827, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 99v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1266/1828, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 262r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1270/1832, Ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 36v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1288/1847, Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ νέου-ἀνθολογία (α' μισό ΙΗ' αἰ.) 181v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1295, Ἀνθολογία-Μαθηματάριον (ἀρχές ΙΗ'αἰ.) 92r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1297/1855, Ἀνθολογία (1655) 37r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 186

187 Σινᾶ 1298/1856, Παπαδική (ἀρχές ΙΗ' αἰ.) 259v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1299/1857, Παπαδική (1715) 177r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1300/1858, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ νέου (1670) 105v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1305/1863, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ νέου (ἅ' μισό ΙΗ' αἰ.) 146r Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Σινᾶ 1315/1873, Ἀνθολογία-Ἀναστασιματάριο Χρυσάφου τοῦ νέου (1729) 172r Κορθίου 10, Παπαδική ( ) 192α-206β Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ἁγίου Νικολάου 38, Προθεωρία-Ἀνθολογία (β' μισό ΙΖ' αἰ.) 202α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 34, Παπαδική-Ἅπαντα Πέτρου Μπερεκέτου (1756) 228α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 41, Προθεωρία-Ἀνθολογία (1699) 131β Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' 187

188 Ζωοδόχου Πηγῆς (Ἁγίας) 89, Ἀνθολογία-Παπαδική (περί τό 1700) 146β-156α Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Προφήτου Ἡλιοῦ 597- Ὕδρα (Πολίτη 9/Ἀνανιάδη 25[1]), Παπαδική (τέλη ΙΖ' αἰ.) 185v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Ι.Μ. Προφήτου Ἡλιοῦ 630/Πολίτη 15/Ἀνανιάδη 57 [32]), Ἀναστασιματάριον Χρυσάφου τοῦ Νέου-Ἀνθολογία 108v Δοξολογία, ἦχος πλ. Α' Νικόλαος Ἀδριανουπολίτης (ΙΗ' αἰ.) Ξηροποτάμου 318,Συλλογή ἐξηγήσεων (ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 140r κ.ἐ. Κατάλογος Δοχειαρίου 321, Ἀνθολογία (μέσα ΙΗ' αἰ.) 218v κ.ἐ. Μάθημα Ξάνθος Αἰνίτης, ἐκ κώμης Ἀμυγδάλου Ἰβήρων 981, Ἀνθολογία (ΙΗ'-ἀρχές ΙΘ' αἰ.) 215 Κοινωνικόν Ποτήριον σωτηρίου τονισθέν ὑπό Ξάνθου Αἰνίτου, ἦχος λέγετος. 188

189 Χρύσανθος Ἐκ Μαδύτων (ΙΗ'-ΙΘ' αἰ.) Ξηροποτάμου 337, Εἰσαγωγή εἰς τό πρακτικόν καί θεωρητικόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς (ἅ' μισό ΙΘ' αἰ.) Ξηροποτάμου 357, Εἰσαγωγή εἰς τό πρακτικόν καί θεωρητικόν της ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς (α' μισό ΙΘ' αἰ.,περί τό 1820) 1r-66v Ξενοφῶντος 182, Σχεδιαγράμματα κλιμάκων, (μέσα ΙΘ' αἰ.) Παντελεήμονος 256, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς (α' μισό ΙΘ' αἰ.) Παντελεήμονος 257, Εἰσαγωγή εἰς τό πρακτικόν καί θεωρητικόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς (α' μισό ΙΘ' αἰ.) Διονυσίου 685, Εἰσαγωγή εἰς τό πρακτικόν καί θεωρητικόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς (μέσα ΙΘ' αἰ.) Ἁγίου Παύλου 251, Εἰσαγωγή εἰς τό πρακτικόν καί θεωρητικόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς (μέσα ΙΘ' αἰ.) Καρακάλλου 223, Εἰσαγωγή εἰς τό πρακτικόν καί θεωρητικόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς-ἀναστασιματάριον Πέτρου Πελοποννησίου (α' μισό ΙΘ' αἰ.) Σταυρονικήτα 2ρ, Εἰσαγωγή εἰς τό πρακτικόν καί θεωρητικόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς (τέλη ΙΘ' αἰ.) [Ρουμανικός Κώδικας] 189

190 Ἱ.Μ. Προφήτου Ἡλιοῦ 623 (25), Ἀνθολογία (β'τέταρτο ΙΘ'αἰ.) 44r Κύριε ἐλέησον, ἦχος Γ' 190

191 ΕΙΚΟΝΕΣ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΕΒΕ 894, φ. 211v, Μεγαλυνάριο «Καθεῖλε δυνάστας», σε ἦχο πλ. Δ, Γωργίου Ραιδεστηνοῦ 191

192 ΕΒΕ 894, φφ. 821v-822r Καλοφωνικοί Στίχοι «Ἐκύκλωσαν αἱ τοῦ βίου με ζάλαι», «Περιστάσεις καί θλίψεις», ἦχος πλ. Δ, Ἀθανασίου πατριάρχου (Ραιδεστηνοῦ) 192

193 ΕΒΕ 894, φφ. 489r-v, 490r-v Μάθημα Θεοτοκίον «Ὑπερτέρα πέφηνας Ἀγνή», ἦχος Β, Γεωργίου Ραιδεστηνοῦ (ἔναρξη-κράτημα) 193