ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΑΓΑΘΩΝΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑΣ β Κατωτέρα ΛΕΥΚΩΣΙΑ

2 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Ὁρισμός. Ὑμνολογία εἶναι τό μάθημα, τό ὁποῖο ἀσχολεῖται μέ τήν ἐν γένει ὑμνογραφική παραγωγή τῆς ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Συγκεκριμένα ἐξετάζει : α) τή γένεση τοῦ πρωτοχριστιανικοῦ ἄσματος, ὅπως καί τή διαχρονική ἐξέλιξη καί ἀνάπτυξή του. Διακρίνονται τέσσερεις περίοδοι - φάσεις ἐξέλιξης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνογραφίας: 1 η περίοδος (α - δ αἰ.), 2 η περίοδος (ε - ζ αἰ.), 3 η περίοδος, τῶν σαββαϊτῶν, στουδιτῶν καί ἰταλοελλήνων ποιητῶν (η - ια αἰ.), καί 4 η περίοδος, ἡ τῶν νεωτέρων ὑμνογράφων (ιγ - ιστ αἰ.). β) τά διάφορα εἴδη τῆς ὑμνογραφικῆς παραγωγῆς, π.χ. τροπάριον, κοντάκιον, κανόνας, ἀπολυτίκιον, ἰδιόμελον, προσόμοιον κ.ἄ. γ) τόν βίο τῶν διαφόρων ὑμνογράφων, τά ἔργα τους, ὡς καί τή μέσω τῶν ὕμνων τους διδασκαλία τους. δ) τή μετρική καί τή ρυθμοποιία τῶν ποιητικῶν στίχων. ε) Ἐπίσης ἡ Ὑμνολογία ἀσχολεῖται καί μέ τήν ἑρμηνεία τῶν ὕμνων. Σκοπός τοῦ μαθήματος. Σκοπός τοῦ μαθήματος τῆς Ὑμνολογίας εἶναι: α) νά καταστήσει τόν σπουδαστή γνώστη τῆς ἱστορικῆς ἐμφάνισης καί ἀνάπτυξης τῶν διαφόρων τροπαρίων τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὑμνογραφίας, β) νά τόν διδάξει τά εἴδη τῶν ὕμνων, τήν ἱστορία τους, τή δομή τους, καί τή θέση τους στή λατρεία, καί γ) νά τοῦ δώσει τήν εὐκαιρία νά ἐντρυφήσει σέ θέματα τάξης τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας, ἀφοῦ οἱ ὕμνοι εἶναι συνυφασμένοι μέ τό τυπικό τῶν διαφόρων ἐκκλησιαστικῶν ἀκολουθιῶν. Διάκριση μεταξύ Ὑμνολογίας καί Ὑμνογραφίας. Ὑμνολογία εἶναι τό μάθημα ἤ καλύτερα ἡ ἐπιστήμη, ἡ ὁποία ἀσχολεῖται μέ ὅσα ἀναφέρθησαν προηγουμένως, ἐνῶ Ὑμνογραφία εἶναι ἡ τέχνη, τό χάρισμα, ἡ ἱκανότητα γιά συγγραφή - ποίηση καί 2

3 μελώδηση ὕμνων. Ὡς ἐκ τούτου ὁ ὑμνογράφος θά πρέπει νά γνωρίζῃ καλά τήν ἑλληνική γλῶσσα, ὅπως καί τούς τρόπους μελωδίας τῶν ὕμνων. Ἐπίσης θά πρέπει νά διακρίνεται ἀπό ἄφθονη πηγαία ποιητική φλέβα καί νά εἶναι καλός γνώστης τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας. 3

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ Ὅπως προαναφέραμε ἡ ἐκκλησιαστική ὑμνογραφία γνώρισε τέσσερεις φάσεις - περιόδους ἀνάπτυξης καί ἐξέλιξης. Πρώτη περίοδος (α - δ αἰ.). Εἶναι ἡ περίοδος τῆς πρώιμης ὑμνογραφίας. Κατ' αὐτή τήν περίοδο ἐπικρατεῖ ἡ ἀντιφωνική ψαλμωδία ψαλμῶν ἀπό τό Ψαλτήρι τοῦ Δαυίδ. Ἀκόμη ἐπιλέγονται ποιητικές βιβλικές ὠδές ἀπό τήν Ἁγία Γραφή. Τέτοιες ὠδές εἶναι ἡ τῆς Θεοτόκου «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον» (Λουκ. α' 47 καί ἑξ.), ἡ ὠδή τοῦ Ζαχαρίου «Εὐλογητός Κύριος ὁ Θεός» (Λουκ. α' 68 καί ἑξ.) καί ἡ ὠδή τοῦ Συμεών «Νῦν ἀπολύεις τόν δοῦλόν σου Κύριε» (Λουκ. β' 29 καί ἑξ.). Σιγά-σιγά μεταξύ τῶν ψαλμικῶν στίχων ἤ τῶν στίχων τῶν ὠδῶν ἄρχισαν νά παρεμβάλλονται μικροί ἐπωδοί (ἐφύμνια), ὅπως π.χ. ψαλμός 81 ος : ἐπωδός: «Ἀνάστα ὁ Θεός κρίνων τήν γῆν» στίχος: «Ἕως πότε κρίνετε ἀδικίαν» ἐπωδός: «Ἀνάστα ὁ Θεός κρίνων τήν γῆν». Καί οὕτω καθεξῆς. Ἄλλο δεῖγμα ψαλμωδίας τῆς πρώτης περιόδου εἶναι τό εἰς τό Μεγάλο Ἀπόδειπνο ψαλλόμενο «Μεθ ἡμῶν ὁ Θεός»: Στίχος: «Μεθ ἡμῶν ὁ Θεός, γνῶτε ἔθνη καί ἠττᾶσθε» ἐπωδός: «Ὅτι μεθ ἡ μῶν ὁ Θεός» στίχος: «Ἐπακούσατε ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς» ἐπωδός: «Ὅτι μεθ ἡμῶν ὁ Θεός». Ἄλλο δεῖγμα αὐτῆς τῆς περιόδου εἶναι ἡ ψαλμωδία τῆς ὀγδόης βιβλικῆς ὠδῆς, ἡ ὁποία ψάλλεται μέχρι καί σήμερα στόν ἑσπερινό τοῦ Μεγάλου Σαββάτου: Στίχος: «Εὐλογεῖτε πάντα τά ἔργα Κυρίου τόν Κύριον» ἐπωδός: «Τόν Κύριον ὑμνεῖτε καί ὑπερυψοῦται εἰς πάντας τούς αἰῶνας», καί οὕτω καθεξῆς. Ἀκολούθως οἱ ἐπωδοί (τά ἐφύμνια) ἀπετέλεσαν τή βάση γιά τή δημιουργία τῶν τροπαρίων. Στό μικρό ἀρχικό ἐφύμνιο προστέ- 4

5 θηκαν καί ἄλλοι μικροί ποιητικοί στίχοι μέ ἀποτέλεσμα τήν ἐξέλιξη τοῦ μικροῦ ἐφυμνίου σέ τροπάριο. Κλασσικό παράδειγμα ἀποτελεῖ τό καί μέχρι σήμερα ψαλλόμενο στήν ὠδή τῆς Θεοτόκου τροπάριο «Τήν τιμιωτέραν τῶν χερουβίμ». Τό ἀρχικό ἐφύμνιο τῆς ὠδῆς ἦταν «Ἐν ὕμνοις μεγαλύνομεν». Σ' αὐτή τήν περίοδο ἀνάγονται καί οἱ γνωστοί ὕμνοι «Φῶς ἱλαρόν», ὅπως ἐπίσης καί μία προδρομική μορφή τῆς δοξολογίας. Ὁ μετά τήν εἴσοδο τοῦ ἑσπερινοῦ ψαλλόμενος ὕμνος, «Φῶς ἱλαρόν», χαρακτηρίζεται ὑπό τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ὡς ἀρχαία φωνή, πρᾶγμα τό ὁποῖο δηλώνει ὅτι ὁ ὕμνος εἶναι ἀρχαιότερος τοῦ δ' αἰῶνα, κατά τόν ὁποῖο ζεῖ ὁ Μέγας Βασίλειος. Πέραν τούτου ὁ Μέγας Βασίλειος μιλᾶ καί γιά τήν ὑπό τοῦ λαοῦ ἀφιέμενη φωνή «αἰνοῦμεν Πατέρα, Υἱόν καί ἅγιον Πνεῦμα Θεοῦ». Στόν Ἀλεξανδρινό κώδικα περιλαμβάνονται καί τά ἀκόλουθα δύο ποιητικά τεμάχια, τά ὁποῖα μετέπειτα ἐνσωματώθηκαν στήν ἐν χρήσει σήμερα δοξολογία: «Καθ ἑκάστην ἡμέραν εὐλογήσω σε καί αἰνέσω τό ὄνομά σου εἰς τόν αἰῶνα καί εἰς τόν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος. Καταξίωσον, Κύριε, καί τήν ἡμέραν ταύτην ἀναμαρτήτους φυλαχθῆναι ἡμᾶς. Εὐλογητός εἶ, Κύριε, ὁ Θεός τῶν πατέρων ἡμῶν καί αἰνετόν καί δεδοξασμένον τό ὄνομά σου εἰς τούς αἰῶνας. Ἀμήν. Εὐλογητός εἶ, Κύριε, Δίδαξόν με τά δικαιώματά σου. Κύριε, καταφυγή ἐγεννήθης ἡμῖν ἐν γενεᾷ καί γενεᾷ. Ἐγώ εἶπα Κύριε, ἐλέησόν με, ἴασε τήν ψυχήν μου, ὅτι ἥμαρτόν σοι. Παράτεινον τό ἔλεός τοῖς γινώσκουσί σε». Ἐπί πλέον, ὅπως φαίνεται καί ἀπό ρητές μαρτυρίες τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί τοῦ ἁγίου Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, ἐνσωματώθηκε στήν εὐχή τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς ὁ ἐπινίκιος ὕμνος τῶν ἀγγέλων: «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ πλήρης ὁ οὐρανός καί ἡ γῆ τῆς δόξης σου». 5

6 χοι: Στή συνέχεια προστέθηκαν ὡς συμπλήρωμα αὐτοῦ καί οἱ στί- «Ὡσαννά ἐν τοῖς ὑψίστοις, εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου, ὡσαννά ἐν τοῖς ὑψίστοις». Δεύτερη περίοδος (ε - ζ αἰ.). Χαρακτηριστικό αὐτῆς τῆς περιόδου εἶναι τό ὅτι ὅλοι οἱ ψαλμοί τοῦ Δαυίδ ἀποκτοῦν σύντομα ἐφύμνια ἤ ὑπακοές ὅπως ἀποκλήθηκαν ἀργότερα. Αὐτά ἀποτέλεσαν τό πρῶτο κύτταρο ἀπό τό ὁποῖο προῆλθαν, ἐκτός ἀπό τά τροπάρια, καί τά στιχηρά, οἱ ὑπακοές, τά καθίσματα. Δείγματα τῆς ὑμνογραφίας αὐτῆς τῆς περιόδου εἶναι τό τροπάριο τῆς ἀναστάσεως «Χριστός ἀνέστη ἐκ νεκρῶν» μετά τῶν στίχων «Ἀναστήτω ὁ Θεός» κλπ. (ψαλμ. 67). Ἄλλα δείγματα αὐτῆς τῆς περιόδου εἶναι τά τροπάρια τῶν προφητειῶν τῶν ἑσπερινῶν τῶν Χριστουγέννων καί τῶν Θεοφανείων «Λαθών ἐτέχθεις ὑπό τό σπήλαιον», ψαλμ. 86, στίχ. «Οἱ θεμέλιοι αὐτοῦ ἐν τοῖς ὄρεσι» κλπ., καί «Ἐπεφάνης ἐν τῷ κόσμῳ», ψαλμ. 66, στίχ. «Ὁ Θεός οἰκτειρήσαι ἡμᾶς» κλπ., ἀντίστοιχα. Σ' αὐτή τήν περίοδο ἀνήκει καί τό ψαλλόμενο στό Μεγάλο Ἀπόδειπνο τροπάριο «Κύριε τῶν δυνάμεων», τό ὁποῖο ψάλλεται ὡς στιχηρό στόν 150ο ψαλμό. Αὐτή τήν περίοδο ἐμφανίζεται καί ἕνα ἀπό τά σπουδαιότερα εἴδη τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνογραφίας, τό κοντάκιον, μέ κυριότερους ἀντιπροσώπους τούς Ρωμανό τόν Μελωδό καί Κυριακό τόν Μελωδό. Γιά τό κοντάκιο θά μιλήσουμε ἐκτεταμένα κατωτέρω. Τρίτη περίοδος (η - ια αἰ.). Κατ' αὐτήν διακρίνονται μεγάλοι σαββαΐτες, στουδίτες καί ἰταλοέλληνες ποιητές, ὅπως εἶναι οἱ Ἀνδρέας Κρήτης, Ἰωάννης Δαμασκηνός, Κοσμᾶς ὁ Μελωδός, Θεοφάνης Γραπτός, Θεόδωρος καί Ἰωσήφ Στουδίτες, Ἀνατόλιος μοναχός, Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως, Μεθόδιος Κωνσταντινουπόλεως, Ἰωσήφ ὑμνογράφος, Γεώργιος Σικελιώτης κ.ἄ. Κύρια ποιητικά εἴδη τῆς περιόδου αὐτῆς εἶναι οἱ κανόνες, τά ἰδιόμελα, τά μεγαλυνάρια, τά προσόμοια, οἱ ἀναβαθμοί, τά δοξαστικά. 6

7 Δείγματα ὕμνων τῆς περιόδου αὐτῆς εἶναι ὁ μεγάλος κανόνας τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης «Βοηθός καί σκεπαστής», τά τροπάρια τῆς νεκρωσίμου ἀκολουθίας (Ἰω. Δαμασκηνοῦ), οἱ ἰαμβικοί κανόνες τῶν Χριστουγέννων καί τῶν Θεοφανείων (Ἰω. Δαμασκηνοῦ), τά πρῶτα θεοτοκία τῶν ὀκτώ ἤχων (Παρακλητική), οἱ ἀναβαθμοί τῶν ὀκτώ ἤχων, ποίημα κατά πᾶσαν πιθανότητα τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου (Παρακλητική), τά μεγαλυνάρια τῆς ἑορτῆς τῆς Ὑπαπαντῆς τοῦ Κυρίου «Ἀκατάληπτόν ἐστιν», τά 11 ἑωθινά δοξαστικά τῶν ὄρθρων τῶν Κυριακῶν (Παρακλητική), ποίημα τοῦ αὐτοκράτορος Λέοντος Στ' τοῦ Σοφοῦ (+ 912). Τέταρτη περίοδος (ιγ - ιστ αἰ.). Εἶναι ἡ περίοδος τῶν νεωτέρων ὑμνογράφων. Κατ' αὐτήν δέν παρατηρεῖται ἡ ἐμφάνιση κάποιων νέων εἰδῶν ἐκκλησιαστικῆς ὑμνογραφίας, ἀλλά ἡ ἐμφάνιση κάποιων σημαντικῶν ἐκκλησιαστικῶν προσωπικοτήτων, οἱ ὁποῖες ἄφησαν ἕνα ἀξιόλογο γιά τήν ἐποχή τους ὑμνογραφικό ἔργο. Ἐνδεικτικά ἀναφέρουμε τούς Θεόδωρο Λάσκαρη (1204), ὁ ὁποῖος συνέγραψε τόν μεγάλο παρακλητικό κανόνα στή Θεοτόκο, Συμεών Θεσσαλονίκης (+1429), ὁ ὁποῖος ἔχει νά παρουσιάσει ἕνα πλούσιο ὑμνογραφικό ἔργο, ἐκδεδομένο ἀπό τόν καθηγητή Ἰωάννη Φουντούλη (+24/1/2007), Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο (ιδ' αἰ.), ὁ ὁποῖος συνέγραψε τήν ἀκολουθία στή Ζωοδόχο Πηγή (Παρασκευή τῆς Διακαινησίμου), ὅπως ἐπίσης καί τά συναξάρια τοῦ Τριωδίου καί τοῦ Πεντηκοσταρίου, Φιλόθεο Κόκκινο (ιδ' αἰ.), ὁ ὁποῖος ἔγραψε τήν ἀκολουθία στόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, κ.ἄ. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β ΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ Στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει ἀναπτυχθεῖ ἀπό παλαιοτάτων χρόνων πλουσιώτατη ὑμνογραφία. Οἱ ὕμνοι οἱ ὁποῖοι ψάλλονται χαρακτηρίζονται μέ τό γενικό ὄνομα τροπάρια. Στά λειτουργικά ὅμως βιβλία οἱ ὕμνοι φέρουν διάφορα ὀνόματα, τά ὁποῖα φανερώνουν ἄλλοτε τήν προέλευσή τους, ἄλλοτε τή χρήση τους, ἄλλοτε τόν τρόπο ψαλμωδίας τους καί ἄλλοτε τό περιεχόμενό τους. Στή συνέχεια θά ἐξετάσουμε ἐν συντομίᾳ τά διάφορα εἴδη τῶν ὕμνων τόσο ἀπό ἱστορικῆς ὅσο καί ἀπό λειτουργικῆς ἀπόψεως. Α. ΥΜΝΟΙ ΤΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ Στιχηρά. Στιχηρά τροπάρια ψάλλονται τόσο στήν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ ὅσο καί στήν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου. Στόν ἑσπερινό εἶναι συνδεδεμένα μέ τούς στίχους τοῦ «Κύριε ἐκέκραξα», ἐνῶ στόν ὄρθρο μέ τούς στίχους τῶν ψαλμῶν τῶν αἴνων. Ἡ ὀνομασία τους ὀφείλεται ἀκριβῶς στό γεγονός ὅτι τῆς ψαλμωδίας τους προτάσσονται ψαλμικοί στίχοι. Τά στιχηρά ἄλλοτε μέν εἶναι ἰδιόμελα, ὕμνοι δηλ. οἱ ὁποῖοι ἔχουν δικό τους ρυθμό καί ἴδιον μέλος, ἡ ψαλμωδία τους δηλ. δέν ἐξαρτᾶται ἀπό ἄλλα πρότυπα τροπάρια, καί ἄλλοτε προσόμοια, ὕμνοι δηλ. οἱ ὁποῖοι ψάλλονται ἐπί τῇ βάσει ἄλλου προτύπου τροπαρίου, τό ὁποῖο ὀνομάζεται αὐτόμελον. Τά αὐτόμελα ἔχουν δικόν τους ρυθμό καί μέλος, ψάλλονται συνήθως εἱρμολογικῶς, (σέ ἀντίθεση πρός τά ἰδιόμελα τά ὁποῖα ψάλλονται στιχηραρικῶς - ἀργά), καί ἐπί τῇ βάσει αὐτῶν (αὐτομέλων) μποροῦν νά τονισθοῦν, νά ψαλοῦν δηλ. καί ἄλλα τροπάρια. Στήν ἀρχή κάθε ὁμάδας προσομοίων σημειώνεται ἀπαραίτητα ὁ ἦχος καί ἡ ἀρχή τοῦ προσομοίου ἐπί τῇ βάσει τοῦ ὁποίου θά ψαλοῦν τά ἐπακολουθοῦντα προσόμοια. Π.χ. Ἦχος α'. Τῶν οὐρανίων ταγμάτων, καί ἀκολουθοῦν τά προβλεπόμενα προσόμοια. Ἤ Ἦχος δ'. Ἔδωκας σημείωσιν, καί ἀκολουθοῦν καί πάλιν τά προβλεπόμενα προσόμοια. 8

9 Ἀπόστιχα. Τά ἀπόστιχα εἶναι τροπάρια, τά ὁποῖα ὅπως δηλώνει ἡ ὀνομασία τους ψάλλονται ἀπό στίχου. Τῆς ψαλμωδίας τους δηλ. προτάσσονται εἰδικοί μεμονωμένοι στίχοι, κατάλληλοι ὅμως γιά τήν ἡμέρα ἤ τήν ἑορτή. Τά ἀπόστιχα εἶναι δυνατόν νά εἶναι εἴτε ἰδιόμελα εἴτε προσόμοια. Ψάλλονται πρός τό τέλος τοῦ ἑσπερινοῦ καί τοῦ ὄρθρου, καί συγκεκριμένα μετά τίς εὐχές τῆς Κεφαλοκλισίας καί τῶν δύο ἀκολουθιῶν. Χαρακτηριστικό τῶν ἀποστίχων εἶναι ὅτι τό πρῶτο ψάλλεται πάντοτε ἄνευ στίχου. Δοξαστικά. Στό τέλος τῶν στιχηρῶν καί τῶν ἀποστίχων ψάλλεται ὕμνος, τοῦ ὁποίου προτάσσεται ἡ μικρή δοξολογία «Δόξα Πατρί καί Υἱῷ καί ἁγίῳ Πνεύματι». Γιά τοῦτο ὁ ὕμνος αὐτός ὀνομάζεται δοξαστικό. Τό δοξαστικό ἄλλοτε εἶναι ἰδιόμελο καί ἄλλοτε προσόμοιο. Ὅταν ὅμως ἀναφερόμαστε ἰδιαίτερα στά δοξαστικά ἤ ὅταν λέμε ὅτι ὁ δείνα ἅγιος ἔχει δοξαστικό ἐννοοῦμε πάντοτε ἰδιόμελο δοξαστικό. Πολλές φορές ἀντί ἑνός δοξαστικοῦ ὑπάρχουν δύο δοξαστικά, ὁπότε τοῦ πρώτου προτάσσεται τό «Δόξα Πατρί», καί τοῦ δευτέρου τό ὑπόλοιπο μισό αὐτῆς τῆς μικρῆς δοξολογίας, δηλ. τό «Καί νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν». Ἀπολυτίκιον. Τό ἀπολυτίκιο εἶναι τό χαρακτηριστικό τροπάριο κάθε ἑορτῆς. Μέσα σέ λίγους στίχους ὁ ὑμνογράφος καταφέρνει νά δώσει τό στίγμα καί τό περιεχόμενο τῆς ἑορτῆς. Ἐκτός τοῦ ἑσπερινοῦ ψάλλεται καί στήν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου καί τῆς θείας λειτουργίας. Ἡ ὀνομασία τοῦ ἀπολυτικίου ὀφείλεται κατά τούς ἐρευνητές σέ τρεῖς κυρίως λόγους. α) Στό ὅτι ψάλλεται πρός τήν ἀπόλυση τοῦ ἑσπερινοῦ. β) Στό ὅτι ἔχει ἀπολελυμένο (σύντομο) μέλος, καί γ) στό ὅτι τό ἀπολυτίκιο ἦταν τό τροπάριο τῆς ὠδῆς τοῦ Συμεών. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἡ ὠδή τοῦ Συμεών, ἡ ὠδή τοῦ «Νῦν ἀπολύεις» δηλ., ἡ ὁποία διατηρεῖται στόν ἑσπερινό μέχρι σήμερα, ἦταν διαιρεμένη σέ στίχους, καί σέ ἕνα ἕκαστο τῶν στίχων ψαλλόταν τό τροπάριο. Ἄρα τό τροπάριο ψαλλόταν τόσες φορές ὅσοι καί οἱ στίχοι. Ἐκ τῶν πραγμάτων φαίνεται ὅτι ἡ ὠδή ἦταν διαιρεμένη σέ τρεῖς στίχους. Ἀπό τίς τρεῖς αὐτές ἀπόψεις ὀρθότερη κρίνεται ἡ τρίτη. 9

10 Β. ΤΡΟΠΑΡΙΑ ΤΟΥ ΟΡΘΡΟΥ Καθίσματα. Καθίσματα ὀνομάζονται τά τροπάρια, τά ὁποῖα ψάλλονται μετά τήν ἀνάγνωση τῶν καθισμάτων τοῦ Ψαλτηρίου στήν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου. Συνήθως ἀναγινώσκονται δύο καθίσματα τοῦ Ψαλτηρίου στόν ὄρθρο, ἄρα ψάλλονται καί δύο ὁμάδες τροπαρίων καθισμάτων. Ἡ ἀναφορά στά λειτουργικά βιβλία γιά τά καθίσματα εἶναι ἡ ἑξῆς: Μετά τήν Α' Στιχολογίαν. Κάθισμα. Ἦχος (δεῖνα). Καί ἀκολουθοῦν δύο ἤ τρία τροπάρια. Ἐπειδή ἀκριβῶς τά τροπάρια αὐτά εἶναι τά τροπάρια τά ὁποῖα παρεμβάλλονται μεταξύ τῶν καθισμάτων τοῦ Ψαλτηρίου, ἔλαβαν τήν ὀνομασία καθίσματα. Ἐπίσης κατά τήν ψαλμωδία τους οἱ πιστοί ἔχουν τήν εὐκαιρία νά κάθονται λίγο πρός ἀνάπαυση. Καί ἀπό τήν πράξη αὐτή ἔμεινε γιά τά τροπάρια τοῦτα ἡ ὀνομασία καθίσματα. Καθίσματα ὀνομάζονται καί μιά ἄλλη ὁμάδα τροπαρίων, αὐτά τά ὁποῖα παρεμβάλλονται, ψάλλονται ἤ ἀναγινώσκονται, μετά τήν γ' ὠδή τοῦ κανόνα τοῦ ὄρθρου. Ἐπειδή ἀκριβῶς παρεμβάλλονται στό μεταξύ τῶν ὠδῶν τοῦ κανόνα διάστημα, ἔλαβαν τήν ὀνομασία μεσώδια καθίσματα. Εὐλογητάρια. Εὐλογητάρια λέγονται τά τροπάρια, τῶν ὁποίων προτάσσεται ὁ ψαλμικός στίχος «Εὐλογητός εἶ, Κύριε, δίδαξόν με τά δικαιώματά σου» (Ψαλμ. 118, 12). Ὑπάρχουν δύο ὁμάδες εὐλογηταρίων, τά ἀναστάσιμα καί τά νεκρώσιμα. Τά ἀναστάσιμα εὐλογητάρια ψάλλονται κατά τούς ὄρθρους τῶν Κυριακῶν, ὅπως ἐπίσης καί κατ' ἐκείνους τοῦ Σαββάτου τοῦ ἁγίου Λαζάρου καί τοῦ μεγάλου Σαββάτου. Ἀναστάσιμα εὐλογητάρια δέν ψάλλονται κατά τίς Κυριακές τῆς Σταυροπροσκυνήσεως, τῶν Βαΐων, τοῦ Θωμᾶ καί τῆς Πεντηκοστῆς, καί ὅταν ἐν Κυριακῇ συμπέσει δεσποτική ἑορτή. Τά νεκρώσιμα εὐλογητάρια ψάλλονται κατά τούς ὄρθρους τῶν Σαββάτων, ἐκτός τῶν δύο προμνημονευθέντων, καί κατά τή νεκρώσιμη ἀκολουθία. Τά εὐλογητάρια εἶναι τά τροπάρια τοῦ Ἀμώμου. Ὁ Ἄμωμος ὡς γνωστό στιχολογεῖται ὡς τρίτο κάθισμα τοῦ Ψαλτηρίου στόν ὄρθρο τῶν Σαββάτων καί τῶν Κυριακῶν. Τά ἐπακολουθοῦντα τοῦ Ἀμώμου τροπάρια, τά εὐλογητάρια δηλ., εἶναι τά τροπάρια καθίσματα τοῦ Ἀμώμου. 10

11 Ὑπακοή. Ἡ σημερινή λειτουργική πράξη γνωρίζει δύο ὁμάδες ὑπακοῶν. Αὐτές οἱ ὁποῖες ἀναγινώσκονται στούς ὄρθρους τῶν Κυριακῶν, καί συγκεκριμένα μετά τά εὐλογητάρια καί πρίν τούς ἀναβαθμούς, καί αὐτές τῶν μεγάλων δεσποτικῶν ἑορτῶν, οἱ ὁποῖες ψάλλονται ἤ ἀναγινώ-σκονται στή θέση τῶν μεσωδίων καθισμάτων. Ἡ ὀνομασία της ὀφείλεται στόν καθ' ὑπακοήν τρόπο ψαλμωδίας. Κατ' αὐτήν ὁ ψάλτης προεξῆρχε τοῦ μέλους καί ὁ λαός «ὑπήκουε», δηλ. συνόδευε τήν ψαλμωδία, ἀκολουθώντας τόν προεξάρχοντα, ἤ κατ' ἄλλη ἑρμηνεία ὁ ψάλτης ἐκφωνοῦσε τούς στίχους ἑνός ψαλμοῦ ἤ μιᾶς ὠδῆς καί ὁ λαός ὑπέψαλλε, ὑπηχοῦσε, ἐπαναλάμβανε τό ἐφύμνιο. Ἀναβαθμοί. Οἱ ἀναβαθμοί εἶναι σύντομα τροπάρια, τά ὁποῖα ψάλλονται στούς ὄρθρους τῶν Κυριακῶν πρίν τήν ἀνάγνωση τοῦ ἑωθινοῦ εὐαγγελίου. Ἡ ὀνομασία καί τό περιεχόμενό τους ὀφείλονται στήν ὠδή τῶν ἀναβαθμῶν τῆς Π. Δ. (Ψαλμ ). Μέ βάση τούς ψαλμούς αὐτούς ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης συνέγραψε τούς χριστιανικούς ἀναβαθμούς, τά περί οὗ ὁ λόγος δηλ. τροπάρια. Ὁ κάθε ἦχος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἔχει τούς δικούς του ἀναβαθμούς. Οἱ ἀναβαθμοί ἑκάστου ἤχου χωρίζονται σέ τρία ἀντίφωνα, ἐκτός ἐκείνους τοῦ πλ. δ', οἱ ὁποῖοι χωρίζονται σέ τέσσερα ἀντίφωνα. Τό κάθε ἀντίφωνο ἀποτελεῖται ἀπό τρία τροπάρια, ἐκ τῶν ὁποίων τά δύο πρῶτα ἀναφέρονται σέ ἕνα ἀπό τούς ψαλμούς τῶν ἀναβαθμῶν, ἐνῶ τό τρίτο ἀναφέρεται στήν ἁγία Τριάδα ἤ στό ἅγιο Πνεῦμα. Στούς ὄρθρους τῶν ἑορτῶν (δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν) καί τῶν ἑορταζομένων ἁγίων ψάλλεται πάντοτε τό α' ἀντίφωνον τῶν ἀναβαθμῶν τοῦ δ' ἤχου. Ἐξαποστειλάρια. Εἶναι τροπάρια, τά ὁποῖα ψάλλονται στήν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου μετά τήν ἐνάτη ὠδή τοῦ κανόνα (μετά τήν ἐνάτη καταβασία) καί πρίν τούς αἴνους. Τά ἐξαποστειλάρια κατατάσσονται σέ τρεῖς ὁμάδες. α) Τά ἀναστάσιμα, τά ὁποῖα ψάλλονται τίς Κυριακές. Πρόκειται γιά μία ὁμάδα 11 τροπαρίων, ὅσα δηλ. καί τά 11 ἑωθινά εὐαγγέλια. Συντάκτης τους εἶναι ὁ αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος Πορφυρογέννητος. Γιά κάθε ἑωθινό εὐαγγέλιο συνέταξε καί ἕνα ἀναστάσιμο ἐξαποστειλάριο. β) Τά ἐξαποστειλάρια τῶν δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν ἑορτῶν καί τῶν ἑορταζομένων ἤ μή Ἁγίων, καί γ) 11

12 τά δι' ἑκάστην ἡμέραν τῆς ἑβδομάδος ἐξαποστειλάρια, τά ὁποῖα ψάλλονται στίς ἁπλές καθημερινές, ὅταν τό Μηναῖο δέν περιλαμβάνει γιά τόν ἅγιο τῆς ἡμέρας ἐξαποστειλάριο. Ἐκτός τῶν ἐξαποστειλαρίων ὑπάρχουν καί τά φωταγωγικά. Τοῦτα εἶναι ἕνα γιά κάθε ἦχο, καί ἡ ψαλμωδία τους ἔχει περιοριστεῖ μόνο τήν περίοδο τῆς μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Τόσο τά ἐξαποστειλάρια, ὅσο καί τά φωταγωγικά ὀφείλουν τήν ὀνομασία τους στόν στίχο «ἐξαπόστειλον τό φῶς σου», μέ τόν ὁποῖο ἄρχεται τό φωταγωγικό τοῦ γ' ἤχου. Κοντάκιον. Τό κοντάκιο εἶναι πολυστροφικός ὕμνος. Χρονικά τοποθετεῖται στή δεύτερη περίοδο ἀνάπτυξης τῆς ὑμνογραφίας, ὁπότε καί τελειοποιεῖται. Κυριότεροι ἀντιπρόσωποι τοῦ κοντακίου εἶναι οἱ Ρωμανός ὁ Μελωδός, Κυριακός ὁ Μελωδός, Γεώργιος Πισίδης, Ἠλίας κ.ἄ. Τό κοντάκιο ἀποτελεῖται ἀπό τό προοίμιο ἤ κουκούλιο καί τούς οἴκους ἤ στροφές. Στό προοίμιο ὁ ποιητής δίδει τήν ὑπόθεση τοῦ ὕμνου, τήν ὁποία ἀναλύει ἐκτεταμένα στίς ἐπακολουθοῦσες στροφές. Ἄλλα χαρακτηριστικά τοῦ κοντακίου εἶναι τό ἐφύμνιο καί ἡ ἀκροστιχίδα. Ἐφύμνιο εἶναι ὁ τελευταῖος στίχος τοῦ προοιμίου ἤ τῆς πρώτης στροφῆς, ὁ ὁποῖος ἐπαναλαμβάνεται σέ ὅλους τούς οἴκους. Ἀκροστιχίδα εἶναι τό πρῶτο γράμμα κάθε στροφῆς, τά ὁποῖα τοποθετούμενα στή σειρά μᾶς δίνουν μία φράση, κυρίως τό ὄνομα τοῦ ποιητῆ, π.χ. «Τοῦ ταπεινοῦ Ρωμανοῦ ὕμνος». Τά κοντάκια κατεῖχαν σημαντική θέση στή λατρεία ἀπό τοῦ στ' μέχρι καί τοῦ η'- θ' αἰῶνα, ὁπότε τή θέση τους κατέλαβε ὁ κανόνας. Ἡ ὀνομασία κοντάκιο ἐμφανίζεται ἀπό τόν ι' αἰῶνα καί ἐντεῦθεν, καί δέν εἶναι ἄσχετος μέ τήν τύχη τοῦ ὕμνου. Ἡ καθιέρωση τοῦ κανόνα περιόρισε τό κοντάκιο μόνο στό προοίμιο καί τήν πρώτη στροφή. Ὁ ὕμνος δηλ. κόντυνε, μέ ἀποτέλεσμα νά λάβει τήν ὀνομασία κοντάκιο. Παλαιότερα εἶχε διατυπωθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι ἡ ὀνομασία τοῦ ὕμνου προῆλθε ἀπό τόν κοντό, τό μικρό δηλ. κυλινδρικό ξύλο πάνω στό ὁποῖο ἦταν τυλιγμένα τά εἰλητάρια στά ὁποῖα ἦταν ἀναγεγραμμένα τά κοντάκια. Ἡ ἄποψη αὐτή δέν βρίσκει ἀπό τούς σύγχρονους ἐρευνητές ἀποδοχή, διότι στούς κοντούς ἦταν περιτυλιγμένοι καί ἄλλοι ὕμνοι, οἱ ὁποῖοι λογικά θά ἔπρεπε νά ὀνομάζονται κοντάκια, πρᾶγμα τό ὁποῖο δέν συμβαίνει. Ἐπίσης μέ τήν ὀνομασία κοντάκιο συναντοῦμε καί ἄλλα κείμενα, ὅπως γιά παράδειγμα τό «κοντάκιον τῆς θείας λειτουργίας». 12

13 Σήμερα, ὅπως ἤδη ἀναφέραμε, διατηροῦνται ἀπό τό κοντάκιο ἐν χρήσει μόνο τό προοίμιο, τό ὁποῖο ὀνομάζεται πλέον κοντάκιο καί ὁ πρῶτος οἶκος. Τοῦτα ἀναγινώσκονται μετά τήν στ' ὠδή τοῦ κανόνα καί πρίν τό συναξάριο. Τό μόνο κοντάκιο τό ὁποῖο ἔμεινε ὁλόκληρο ἐν χρήσει μέχρι σήμερα εἶναι ἐκεῖνο τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου, τό γνωστό ὡς Ἀκάθιστος ὕμνος ἤ Χαιρετισμοί τῆς Θεοτόκου. Κανόνας. Ὁ κανόνας εἶναι ὕμνος, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖται ἀπό πολλά τροπάρια (συνήθως 24 30). Τά τροπάρια τοῦ κανόνα εἶναι διαιρεμένα σέ ὁμάδες, οἱ ὁποῖες ὀνομάζονται ὠδές. Τά τροπάρια κάθε ὠδῆς εἶναι ὅμοια μεταξύ τους κατά τόν ρυθμό καί τό μέλος, εἶναι δηλ. προσόμοια. Ἡ κάθε ὠδή ἀποτελεῖται ἀπό τόν εἱρμό καί τά τροπάριά της. Ὁ εἱρμός εἶναι τό μουσικό πρότυπο, βάσει τοῦ ὁποίου εἵρονται συντίθενται ποιητικά καί μελωδικά καί ψάλλονται τά ἐπακολουθοῦντα τροπάρια. Οἱ κανόνες προέκυψαν ἀπό τή στιχολογία τῶν βιβλικῶν ὠδῶν. Οἱ βιβλικές ὠδές, ὀκτώ ἀπό τήν Π.Δ. καί μία ἀπό τήν Κ.Δ., ἐπελέγησαν ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων καί ἐμπλούτισαν τήν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου. Ἀπό τό ἐφύμνιο τῶν ὠδῶν, ὅπως εἴδαμε καί στήν Εἰσαγωγή, δημιουργήθηκε τό τροπάριο. Αὐτό τό πρῶτο τροπάριο τῶν βιβλικῶν ὠδῶν, ὀνομάστηκε, ὅπως ἔχουμε ἀναφέρει, εἱρμός. Τό περιεχόμενο τῶν εἱρμῶν συνήθως ἀναφέρεται στό θέμα τῆς ἀντίστοιχης βιβλικῆς ὠδῆς, ἐνῶ τῶν τροπαρίων στό θέμα τῆς ἑορτῆς ἤ τοῦ ἁγίου τῆς ἡμέρας. Οἱ κανόνες ἀποτελοῦνται ἀπό ἐννέα ὠδές (ἐννεαώδιοι). Στήν πραγματικότητα ὅμως ἐλάχιστοι εἶναι οἱ ἐννεαώδιοι κανόνες (μέγας κανών τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης, ἕνας κανόνας στόν ἅγιο Λάζαρο, ἐπίσης τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης), ἀφοῦ ἡ δεύτερη βιβλική, καί ὡς ἐκ τούτου καί ἡ δεύτερη ὠδή τοῦ κανόνα διαγράφηκε ἀπό πολύ ἐνωρίς, λόγῳ τῆς μεγάλης ἔκτασής της καί τοῦ θρηνητικοῦ περιεχομένου της. Οἱ κανόνες αὐτοί ἄν καί ἔχουν ἀρίθμηση ὠδῶν ἀπό α' - θ', ἐν τούτοις διαθέτουν ὀκτώ ὠδές (α', γ', δ', ε', στ', ζ', η' καί θ'). Ὑπάρχουν ὅμως κανόνες οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦνται ἀπό τέσσερεις ὠδές (στ', ζ', η' καί θ' ὠδές τετραώδιοι), τρεῖς ὠδές (μία ἐκ τῶν πέντε πρώτων καί ἀπαραιτήτως οἱ η' καί θ' ὠδές - τριώδιοι) καί δύο ὠδές (η' καί θ' ὠδές - διώδιοι). Οἱ εἱρμοί τῶν κανόνων τῶν μεγάλων δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν ἑορτῶν ὀνομάζονται καί καταβασίες, διότι κατά τήν ψαλ- 13

14 μωδία τους, σέ παλαιότερες ἐποχές, τόσο οἱ ψάλτες ὅσο καί ὁ λαός κατέβαιναν ἀπό τά στασίδιά τους. Ἔτσι, ἀναλόγως τῆς ἑορτῆς ψάλλονται στά προεόρτια καί στά μεθέορτά της οἱ ἀντίστοιχες καταβασίες. Ἄλλες πάλιν, ὅπως οἱ «Ἀνοίξω τό στόμα μου», καλύπτουν μεγαλύτερες χρονικές περιόδους. Στή σημερινή λειτουργική πράξη τῶν ἐνοριῶν ἐλάχιστοι κανόνες διατηρήθηκαν ἐν χρήσει. Τέτοιοι εἶναι ὁ κανόνας τοῦ Ἀκαθίστου ὕμνου «Ἀνοίξω τό στόμα μου», ὁ μικρός καί ὁ μεγάλος παρακλητικός κανόνας, οἱ ὁποῖοι ψάλλονται πρός τιμή τῆς Θεοτόκου κατά τίς ἡμέρες τῶν νηστειῶν τοῦ Δεκαπενταυγούστου, ὁ μέγας κανών τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης (Πέμπτη τῆς ε' ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν), οἱ κανόνες τῆς μεγάλης ἑβδομάδος καί ὁ κανόνας τῆς Ἀναστάσεως. Τό τελευταῖο διάστημα καταβάλλεται σέ κάποιους ναούς προσπάθεια ἐπαναφορᾶς τοῦ κανόνα στή λατρεία ἤ τοὐλάχιστον τῆς α' καί τῆς γ' ὠδῆς τῶν κανόνων τῆς ἡμέρας. Πάντως τό μόνο τό ὁποῖο ἔμεινε ἐν χρήσει ἀπό τούς κανόνες στούς ἐνοριακούς ναούς εἶναι οἱ κατάβασίες. Ὡς πρός τό σύστημα ψαλμωδίας τῶν κανόνων νά ἀναφέρουμε ὅτι, ὅπως καί στά προσόμοια ἔτσι καί στόν κανόνα, ὁρίζεται τόσο ὁ ἦχος ὅσο καί εἱρμός ἐπί τῇ βάσει τῶν ὁποίων θά ψαλοῦν τά τροπάρια. Π.χ. Ὠδή α'. Ἦχος δ'. Ἀνοίξω τό στόμα μου. Καί ἐπακολουθοῦν τά τροπάρια τῆς ὠδῆς. Κυριότεροι ἐκπρόσωποι τῶν κανόνων εἶναι οἱ Ἀνδρέας Κρήτης, Ἰωάννης Δαμασκηνός, Κοσμᾶς ὁ Μελωδός, Θεόδωρος καί Ἰωσήφ Στουδίτες κ.ἄ. Τέλος νά ἀναφέρουμε ὅτι σέ πολλούς κανόνες παρατηρεῖται τό φαινόμενο τῆς ἀκροστιχίδας. Αὐτή σέ σχέση μέ τίς ἀκροστιχίδες τῶν κοντακίων εἶναι πιό ἔντεχνη καί πιό πολύπλοκη. Οἱ ἐννέα βιβλικές ὠδές εἶναι: α ὠδή τοῦ Μωϋσέως στήν Ἔξοδο (Ἔξ. ιε 1-19) «Ἄσωμεν τῷ Κυρίῳ ἐνδόξως γάρ δεδόξασται». β ὠδή τό κύκνιον ἆσμα τοῦ Μωϋσέως (Δευτ. λβ 1-43) «Πρόσεχε οὐρανέ καί λαλήσω». γ ὠδή τῆς Ἄννης τῆς μητρός Σαμουήλ τοῦ προφήτου (Α Βασιλ. β 1-10) «Ἐστερεώθη ἡ καρδία μου ἐν Κυρίῳ». δ ὠδή ἡ προσευχή Ἀββακούμ τοῦ προφήτου (Ἀββακ. γ 1-19) «Κύριε, εἰσακήκοα τήν ἀκοήν σου καί ἐφοβήθην». ε ὠδή ἡ προσευχή Ἡσαΐου τοῦ προφήτου (Ἡσ. στ 9-20) «Ἐκ νυκτός ὀρθρίζει τό πνεῦμά μου πρός σέ ὁ Θεός». 14

15 στ ὠδή ἡ προσευχή Ἰωνᾶ τοῦ προφήτου (Ἰων. β 2-10) «Ἐβόησα ἐν θλίψει μου πρός Κύριον». ζ ὠδή ἡ προσευχή τῶν τριῶν παίδων (Δαν. γ 2-33) «Εὐλογητός εἶ, Κύριε, ὁ Θεός τῶν πατέρων ἡμῶν». η ὠδή ὁ ὕμνος τῶν τριῶν παίδων (Δαν. κεφ. γ ) «Εὐλογεῖτε πάντα τά ἔργα Κυρίου τόν Κύριον». θ ὠδή ἡ ὠδή τῆς Θεοτόκου (Λουκ. α 46-55) «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον», καί ἡ προσευχή Ζαχαρίου τοῦ πατρός τοῦ Προδρόμου (Λουκ. α 68-79) «Εὐλογητός Κύριος ὁ Θεός τοῦ Ἰσραήλ». Γ. ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΛΛΑ ΤΡΟΠΑΡΙΑ Ἀναλόγως τοῦ περιεχομένου τους διάφορα ἄλλα χρησιμοποιούμενα στή λατρεία τροπάρια ὀνομάζονται: Ἀναστάσιμα, ὅταν ἀναφέρονται στήν ἀνάσταση τοῦ Κυρίου. Ψάλλονται στούς ἑσπερινούς τῶν Σαββάτων καί στούς ὄρθρους τῶν Κυριακῶν. Ψάλλονται ἐπίσης καί ἀπό τοῦ Πάσχα μέχρι τῆς ἀποδόσεώς του. Τριαδικά, ὅταν ἀναφέρονται στήν ἁγία Τριάδα. Δεσποτικά, ὅταν ἀναφέρονται στόν Δεσπότη Χριστό. Κατανυκτικά, ὀνομάζονται τά τροπάρια τῶν ὁποίων τό περιεχόμενο ἀναφέρεται σέ ἐξομολόγηση καί ἱκεσία. Γνωστά εἶναι τά κατανυκτικά τροπάρια τῶν ἑσπερινῶν τῶν Κυριακῶν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Σταυρώσιμα, ὅταν ἀναφέρονται στό πάθος τοῦ Κυρίου. Θεοτοκία, ὅταν ἀναφέρονται στή Θεοτόκο Μαρία. Σταυροθεοτοκία, ὅταν ἀναφέρονται στή Θεοτόκο καί στό πάθος (σταυρό) τοῦ Κυρίου ταυτόχρονα. Ψάλλονται στούς ὄρθρους ἑκάστης Τετάρτης καί Παρασκευῆς καί στούς ἑσπερινούς ἑκάστης Τρίτης καί Πέμπτης, διότι οἱ ἡμέρες τῆς Τετάρτης καί τῆς Παρασκευῆς εἶναι ἀφιερωμένες στή Θεοτόκο καί στόν σταυρό τοῦ Κυρίου. Μαρτυρικά, ὅταν ἀναφέρονται στούς μάρτυρες. Νεκρώσιμα, ὅταν ἀναφέρονται στούς κεκοιμημένους. Τόσον τά μαρτυρικά ὅσον καί τά νεκρώσιμα ψάλλονται στούς ἑσπερινούς τῶν Παρασκευῶν καί στούς ὄρθρους τῶν Σαββάτων. 15

16 Ἀποστολικά, ὅταν ἀναφέρονται στούς ἀποστόλους. Ψάλλονται στούς ἑσπερινούς ἑκάστης Τετάρτης καί στούς ὄρθρους ἑκάστης Πέμπτης. Δ. ΑΡΧΑΙΟΙ ΥΜΝΟΙ Ὑπάρχουν ἀκόμη καί μερικοί ἄλλοι ἀρχαιότατοι ὕμνοι, οἱ ὁποῖοι δέν ἀνήκουν σέ μία τῶν ἀνωτέρω κατηγοριῶν. Αὐτοί εἶναι: 1. Ἡ ἐπιλύχνιος εὐχαριστία (τό «Φῶς ἱλαρόν»), ἡ ὁποία ψάλλεται ἤ ἀναγινώσκεται καθημερινῶς στούς ἑσπερινούς. 2. Ἡ δοξολογία («Δόξα σοι τῷ δείξαντι τό φῶς»), ἡ ὁποία ψάλλεται στό τέλος τοῦ ὄρθρου τῶν Κυριακῶν καί τῶν μεγάλων ἑορτῶν (μεγάλη δοξολογία) καί ἀναγινώσκεται κατά τούς ὄρθρους τῶν καθημερινῶν (μικρή δοξολογία), ἀρχομένη διά τοῦ «Σοί δόξα πρέπει Κύριε ὁ Θεός ἡμῶν». Ἡ μικρή δοξολογία ἀναγινώσκεται καί στό Ἀπόδειπνο. 3. Ὁ ὕμνος «Ὁ μονογενής Υἱός», ὁ ὁποῖος ἐπισφραγίζει πάντοτε τό β ἀντίφωνο τῆς θείας λειτουργίας. 4. Ὁ τρισάγιος ὕμνος («Ἅγιος ὁ Θεός»), ὁ ὁποῖος ψάλλεται στή θεία λειτουργία πρό τῶν Ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων καί στό τέλος τοῦ ὄρθρου ὡς ἐπισφραγιστηκό τῆς μεγάλης δοξολογίας. Ἀναγινώσκεται δὲ συχνότατα σέ ὅλες τίς ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου ἀκολουθούμενος ἀπό τή δέηση «Παναγία Τριάς» καί τό «Πάτερ ἡμῶν». 5. Ὁ χερουβικός ὕμνος, ὁ ὁποῖος ψάλλεται στή θεία λειτουργία κατά τήν εἴσοδο τῶν τιμίων δώρων. Ὁ συνήθης χερουβικός ὕμνος εἶναι ὁ «Οἱ τά χερουβίμ μυστικῶς εἰκονίζοντες...». Ἐκτός ἀπ αὐτόν ὑπάρχουν ἄλλα τρία τροπάρια τά ὁποῖα ψάλλονται ἐπίσης ὡς χερουβικοί ὕμνοι. Τοῦτα εἶναι τό «Τοῦ δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ», τό ὁποῖο ψάλλεται κατά τή μεγάλη Πέμπτη, τό «Σιγησάτω πᾶσα σάρξ βροτεία», τό ὁποῖο ψάλλεται στή λειτουργία τοῦ μεγάλου Σαββάτου καί στή λειτουργία τοῦ ἁγίου Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου, καί τό «Νῦν αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν», τό ὁποῖο ψάλλεται κατά τίς Προηγιασμένες «λειτουργίες». 6. Ὁ ἐπινίκιος ὕμνος («Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ»), ὁ ὁποῖος παρεμβάλλεται στήν εὐχή τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς. Ἀποτελεῖται ἀπό τόν ὕμνο, τόν ὁποῖο ὁ προφήτης Ἠσαΐας ἄκουσε νά ψάλλουν οἱ ἄγγελοι (Ἡσ. στ 3) κατά τήν κλίση του στό 16

17 προφητικό ἀξίωμα, καί ἀπό τίς ἐπευφημίες, μέ τίς ὁποῖες ὑποδέχθησαν τόν Κύριο οἱ Ἰουδαῖοι κατά τήν εἴσοδό του στά Ἰεροσόλυμα (Ψαλμ. 117, 26). 7. Τό πληρωθήτω. Βρίσκεται στό Πασχάλιο Χρονικό. Χρονολογεῖται στόν στ αἰῶνα. Ἔχει εὐχαριστιακό περιεχόμενο. Ψάλλεται μετά τό «Πάντοτε νῦν καί ἀεί». Ἡ ψαλμωδία του καλύπτει τή μεταφορά τῶν τιμίων δώρων στήν προσκομιδή. Ἐπίσης παρέχεται χρόνος στόν ἱερέα νά διπλώσει τό εἰλητόν ἤ τό ἀντιμίνσιον. Ε. ΥΜΝΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΨΑΛΤΗΡΙΟ Στίς ἱερές ἀκολουθίες ψάλλονται καί ψαλμικοί στίχοι κατ' ἐπιλογήν ὡς προκείμενα, ἀντίφωνα, εἰσοδικά, ἀλληλουάρια καί κοινωνικά. Οἱ στίχοι αὐτοί εἶναι ὑπολείμματα ψαλμῶν, οἱ ὁποῖοι ἄλλοτε ψάλλονταν ὁλόκληροι. Τό προκείμενο ἦταν ψαλμικός στίχος (ὁ σημαντικώτερος ἀπό ἀπόψεως περιεχομένου καί ψαλμωδίας, ὁ ὁποῖος ἐπιλεγόταν ἀπό κάποιο ψαλμό, προτασσόταν τοῦ ψαλμοῦ τούτου, πρό-κεῖμαι, ἐξ οὗ καί προκείμενο τοῦ ψαλμοῦ, καί ψαλλόταν ἀπό τόν λαό ἐνδιάμεσα τῶν στίχων τοῦ ψαλμοῦ, οἱ ὁποῖοι στιχολογοῦνταν ἀπό τόν προεξάρχοντα τοῦ χοροῦ. Αργότερα οἱ στίχοι τοῦ ψαλμοῦ περιορίσθηκαν στούς τρεῖς. Πέραν τῶν προκειμένων τῆς λειτουργίας, ἡ λειτουργική παράδοση γνώρισε καί ἄλλα, ὅπως εἶναι τά προκείμενα τοῦ ἑσπερινοῦ (ἕνα γιά κάθε ἡμέρα), τά μεγάλα προκείμενα τῶν κατανυκτικῶν ἑσπερινῶν τῆς Τεσσαρακοστῆς («Εδωκας κληρονομίαν» καί «Μή ἀποστρέψῃς...»), τά μεγάλα προκείμενα τῶν ἑσπερινῶν τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν («Τίς Θεός μέγας...» καί «Ο Θεός ἡμῶν ἐν τῷ οὐρανῷ...»), τά προκείμενα τοῦ ὄρθρου, τῆς νεκρωσίμου ἀκολουθίας, («Μακαρία ἡ ὁδός...»), τά προκείμενα τῶν μεγάλων ὡρῶν (πρό τῶν προφητειῶν). Τά ἀντίφωνα εἶναι ὁμάδες ἀπό τρεῖς ἤ τέσσερεις ψαλμικούς στίχους συνοδευόμενα ἀπό συγκεκριμένο ἐφύμνιο. Ψάλλονται στήν ἀρχή τῆς θείας λειτουργίας μετά τά εἰρηνικά καί τίς δύο πρῶτες μικρές αἰτήσεις. Ἔχομε τρεῖς ὁμάδες ἀντιφώνων. Τοῦτα εἶναι: Α' Ἀντίφωνο, ψαλμός 91, ἐφύμνιο «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου». Β' Ἀντίφωνο, ψαλμός 92, ἐφύμνιο «Πρεσβείαις τῶν ἁγίων σου, σῶσον ἡμᾶς Κύριε» (ἀρχαῖο) ἤ «Σῶσον ἡμᾶς Υἱέ Θεοῦ» (νεώτερο). Γ' Ἀντίφωνο, ψαλμός 94, ἐφύμνιο «Σῶσον ἡμᾶς Υἱέ Θεοῦ» (ἀρχαῖο) ἤ τό 17

18 ἀπολυτίκιον τῆς ἡμέρας (νεώτερο). Οἱ δεσποτικές καί οἱ θεομητορικές ἑορτές ἔχουν τά δικά τούς ἀντίφωνα. Τό εἰσοδικό εἶναι ψαλμικός στίχος, ὁ ὁποῖος ψάλλεται μετά τήν εἴσοδο τοῦ Εὐαγγελίου καί τήν ἐκφώνηση «Σοφία ὀρθοί» στή θεία λειτουργία. Τοῦτο εἶναι τό «Δεῦτε προσκυνήσωμεν καί προσπέσωμεν Χριστῷ. Σῶσον ἡμᾶς Υἱέ Θεοῦ» (ψαλμ. 94, 6) καί ἀκολουθεῖ τό χαρακτηριστικό τῆς ἡμέρας. Οἱ δεσποτικές ἑορτές ἔχουν τά δικά τους εἰσοδικά, τά ὁποῖα ἀναφέρονται στό θέμα τῆς ἑορτῆ. Τό ἀλληλουάριο εἶναι μία ἑνότητα ψαλμικῶν στίχων στούς ὁποίους ψάλλεται ὡς ἐφύμνιο τό τριπλό «ἀλληλούια». Ψάλλεται μετά τόν ἀπόστολο καί πρίν ἀπό τό εὐαγγέλιο. Κατά τήν ψαλμωδία τοῦ ἀλληλουαρίου γίνονται κανονικά ὅλα τά προπαρασκευαστικά γιά τήν ἀνάγνωση τοῦ εὐαγγελίου. Τοῦτα εἶναι ἡ προσφορά τοῦ θυμιάματος, ἡ ἀνάγνωση τῆς εὐχῆς πρό τοῦ εὐαγγελίου «Ελλαμψον ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν...», ἡ εὐλογία τοῦ εὐαγγελιστοῦ - διακόνου, καί ἡ μετάβασή του στόν ἄμβωνα. Πέραν τούτων ἐξασφαλίζεται ἡ εὔτακτη ἀνάγνωση τοῦ ἀποστολικοῦ ἀναγνώσματος, ἀφοῦ ἱερέας καί λαός ἀπερίσπαστοι μποροῦν νά τό ἀκούουν. Σήμερα παραλείπονται συνήθως οἱ στίχοι καί ψάλλεται μόνον ἕνα τριπλό «ἀλληλούια» χωρίς νά τελοῦνται στήν κανονική τους θέση οἱ πιό πάνω διατάξεις. Τό κοινωνικό τέλος εἶναι ψαλμικός στίχος (παλαιότερα ὁλόκληρος ψαλμός) μέ ἐφύμνιο τό «ἀλληλούια», ὁ ὁποῖος ψάλλεται κατά τήν ὥρα τῆς θείας κοινωνίας. Συγκεκριμένα ἀποσκοπεῖ, ἀφ' ἑνός στό νά προετοιμάσει κατάλληλα τόν λαό τοῦ Θεοῦ, προκειμένου νά μετάσχει τῆς θείας εὐχαριστίας, καί ἀφ' ἑτέρου στό νά καλύψει τόν χρόνο κοινωνίας κλήρου καί λαοῦ. Ἡ κάθε ἡμέρα καί ὅλες οἱ ἑορτές ἔχουν τά δικά τους κοινωνικά. 18

19 Ε Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Σ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Τί εἶναι ἡ Ὑμνολογία, καί τί ἐξετάζει; 2. Τί εἶναι Ὑμνογραφία καί τί πρέπει νά διακρίνει ἕναν ὑμνογράφο; ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α 1. Τί εἶναι ἡ ἀντιφωνική ψαλμωδία καί μέ ποιούς τρόπους ἐκτελεῑτο; Νά ἀναφέρετε σημερινά παραδείγματα. 2. Νά ἀναφέρετε παραδείγματα βιβλικῶν ὠδῶν καί ψαλμῶν ἀπό τήν Α περίοδο ἀνάπτυξης τῆς Ὑμνογραφίας, τά ὁποῖα σώζονται στή λατρεία μας μέχρι σήμερα. 3. Ποιά ἡ πορεία γιά τή δημιουργία τοῦ τροπαρίου; 4. Ποιοί ἄλλοι ὕμνοι ἀπό τήν Α περίοδο σώζονται μέχρι σήμερα στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας; 5. Ποιό τό ποιητικό χαρακτηριστικό τῆς Β περιόδου ἀνάπτυξης τῆς Ὑμνογραφίας; Ποιά νέα εἴδη ὕμνων ἐμφανίζονται τήν περίοδο αὐτή; 6. Νά ἀναφέρετε δείγματα ὑπακοῶν καί δείγματα τροπαρίων ἀπό τή Β περίοδο. 7. Πῶς θά χαρακτηρίζαμε τήν Γ περίοδο ἀνάπτυξης τῆς Ὑμνογραφίας καί γιατί; 8. Νά ἀναφέρετε δείγματα Ὑμνογραφίας τῆς περιόδου αὐτῆς, τά ὁποῖα σώζονται μέχρι σήμερα. 9. Τί παρατηρεῖται τήν Δ περίοδο ἀνάπτυξης τῆς Ὑμνογραφίας; Νά ἀναφερθοῦν προσωπικότητες τῆς περιόδου αὐτῆς καί τό ἔργο τους. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β 1. Ποῦ ὀφείλεται ἡ ὀνομασία στιχηρά καί ποιά τροπάρια χαρακτηρίζονται ὡς τέτοια; 2. Τί εἶναι τά ἰδιόμελα; Ποιά τά ποιητικά χαρακτηριστικά τους; 3. Τί εἶναι τό αὐτόμελον καί τί τό προσόμοιον; Ποιά ἡ μεταξύ τους σχέση; 4. Τί εἶναι τά ἀπόστιχα, πότε ψάλλονται καί ποιό τό χαρακτηριστικό τους; 5. Ποιά τροπάρια χαρακτηρίζονται ὡς δοξαστικά; Πότε ψάλλονται; 6. Τί εἶναι τό ἀπολυτίκιο καί πότε ψάλλεται; 7. Ποῦ ὀφείλεται ἡ ὀνομασία ἀπολυτίκιο; Ποιά ἄποψη θεωρεῖται ὡς ἡ ὀρθότερη καί γιατί; 8. Τί γνωρίζετε γιά τά τροπάρια καθίσματα; 9. Τί εἶναι τά μεσώδια καθίσματα; 19

20 10. Τί εἶναι τά εὐλογητάρια καί ποῦ ὀφείλεται ἡ ὀνομασία τους; 11. Πόσες ὁμάδες εὐλογηταρίων ἔχουμε καί πότε ψάλλονται; 12. Πότε δέν ψάλλονται τά ἀναστάσιμα εὐλογητάρια; 13. Ποῦ ὀφείλεται ἡ ὀνομασία τῆς ὑπακοῆς; 14. Πόσες ὁμάδες ὑπακοῶν ἔχουμε καί πότε χρησιμοποιοῦνται; 15. Τί εἶναι οἱ ἀναβαθμοί; Ποιά ἡ δομή τῆς κάθε ὁμάδας τῶν ἀναβαθμῶν; 16. Πόσες ὁμάδες ἐξαποστειλαρίων ἔχουμε; Τί γνωρίζετε γι αὐτά καί πότε ψάλλονται; 17. Ποῦ ὀφείλονται οἱ ὀνομασίες ἐξαποστειλάρια καί φωταγωγικά; Τί εἶναι τά φωταγωγικά; 18. Ποιά ποιητικά στοιχεῖα θά πρέπει ἀπαραιτήτως νά ἔχει ἕνα κοντάκιον; 19. Τί εἶναι τό προοίμιο καί τί οἱ οἶκοι; Ποιό σκοπό ἐξυπηρετοῦν στό κοντάκιο; 20. Τί εἶναι ἡ ἀκροστιχίδα καί τί τό ἐφύμνιο; Τί καθορίζει ἡ ἀκροστιχίδα σ ἕνα κοντάκιο; 21. Ποῦ ὀφείλεται ἡ ὀνομασία τοῦ κοντακίου; 22. Ποιό τό κατάλοιπο τοῦ κοντακίου σήμερα; Σέ ποιές ἄλλες ἀκολουθίες γίνεται χρήση τοῦ κοντακίου; 23. Ποιό πλῆρες κοντάκιο χρησιμοποιεῖται στή λατρεία μας σήμερα καί ὑπό ποιά μορφή; 24. Νά γνωρίζετε τίς ἐννέα βιβλικές ὠδές. 25. Ποιά ἡ μορφή ἑνός κανόνα; 26. Μέ λίγα λόγια νά περιγράψετε τήν πορεία γιά τή δημιουργία τοῦ κανόνα. 27. Τί εἶναι ὁ εἱρμός, ποιό τό περιεχόμενό του καί ποιά ἡ σχέση του μέ τά τροπάρια; 28. Πόσων εἰδῶν κανόνων ἔχουμε; Ποιοί ἐννεαώδιοι κανόνες σώζονται σήμερα στή λατρεία καί πότε ψάλλονται; 29. Τί εἶναι οἱ καταβασίες καί ποῦ ὀφείλεται ἡ ὀνομασία τους; 30. Ποιά ἡ χρήση τοῦ κανόνα σήμερα στίς ἐνορίες; ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ 1. Τροπάρια ἐπί τῇ βάσει τοῦ περιεχομένου τους: ὀνομασία, πότε ψάλλονται, ποιό τό περιεχόμενό τους; 2. Ἀρχαῖοι ὕμνοι: ὀνομασία, ποιά ἡ θέση τους στή λατρεία; 3. Τί γνωρίζετε γιά τό προκείμενο; 4. Τί γνωρίζετε γιά τά ἀντίφωνα; 5. Τί γνωρίζετε γιά τό εἰσοδικό; 6. Τί γνωρίζετε γιά τό ἀλληλουάριο; 7. Τί γνωρίζετε γιά τό κοινωνικό; 20