«Εικόνα: Θέση και Λειτουργικότητα. Αποθησαύριση και ηλεκτρονική οργάνωση όρων και στοιχείων», διδακτορική διατριβή, 2 τόμοι, Αθήνα 2009.

Transcript

1 English abstract The Phd thesis, entitled Icon: its placement and functionality, focused on the functionality of the icons in the middle byzantine period. In this framework unpublished icons from the Sinai icon collection are presented, enforcing the arguments for the arrangement of icons in the middle Byzantine period, especially in the public cult. The thesis is divided in three chapters; the framework of the icon cult, the icons of public cult and the icons of private devotion. They are further subdivided in subchapters; the first chapter is divided in the following subchapters: the definition of the term Icon and the icons theological background, the role of Miracle-working icons and sacred relics in their evolution, the social dimension of the icon cult, the framework of the placement of icons in the Byzantine churches and chapels as well as in the houses and other lay buildings; the second chapter on the public cult is divided in the following subchapters: the written sources on the placement of icons in public and the icons from the middle Byzantine period, divided according to the different categories of public icons (e.g. templon icons, icons of epistylion); the third chapter is dedicated to the icons of the private devotion, where the first subchapter concern the written testimonies on this practice and the rest of the icons, which can be dated to the middle Byzantine period and they are considered to be icons of private devotion, according to different categories (e.g. diptychs, triptychs). Main contribution of the Phd thesis is the presentation of this unpublished material and of a new perception for the byzantine icons, regardless their original material and focusing on their original usage as icons of private devotion or icons for the public cult. «Εικόνα: Θέση και Λειτουργικότητα. Αποθησαύριση και ηλεκτρονική οργάνωση όρων και στοιχείων», διδακτορική διατριβή, 2 τόμοι, Αθήνα Το κείμενο της διατριβής (πρώτος τόμος) αποτελείται από την Εισαγωγή, τρία κεφάλαια, τα Συμπεράσματα ένα Παράρτημα και τη Βιβλιογραφία και ο κατάλογος της διατριβής (δεύτερος τόμος) από δύο τεύχη. Στο πρώτο τόμο, μετά τον Πρόλογο, ακολουθεί η Εισαγωγή (σελ. 1-11), όπου προσδιορίζεται το θέμα της διατριβής, αιτιολογείται η συγκεκριμένη επιλογή θέματος, δηλαδή η αναζήτηση του ρόλου των εικόνων στη δημόσια λατρεία και σε χώρους ιδιωτικής ευλάβειας. Επίσης, εξηγείται ότι η περίοδος της έρευνας προσδιορίστηκε μεταξύ του 843 και του Στη συνέχεια παρουσιάζεται σύντομα η εξέλιξη της πρόσληψης των φορητών εικόνων στα νεώτερα χρόνια και η εξέλιξη της σχετικής ιστοριογραφίας στην Ελλάδα και διεθνώς. Το πρώτο κεφάλαιο (σελ ) τιτλοφορείται Η εικόνα μέσα από τις γραπτές πηγές και το αρχαιολογικό υλικό. Το πλαίσιο της λατρείας των εικόνων και περιλαμβάνει επτά υποκεφάλαια.

2 Στο πρώτο υποκεφάλαιο, Ο όρος «εικών» και προβλήματα στην ανάγνωση των πηγών, προσδιορίζεται ο τρόπος που χρησιμοποιείται ο όρος στη διεθνή βιβλιογραφία και στην παρούσα εργασία, δηλαδή ως η φορητή εικόνα. Ταυτόχρονα παρουσιάζονται τα προβλήματα ερμηνείας σε διάφορες κατηγορίες γραπτών πηγών. Πιο συγκεκριμένα επισημαίνεται ότι συχνά οι πηγές με τον όρο «εικών» εννοούν τοιχογραφίες ή εντοίχια ψηφιδωτά. Ωστόσο επισημαίνεται η σημασία των γραπτών πηγών για την κατανόηση του ρόλου των εικόνων αλλά και τους περιορισμούς με τους οποίους οφείλει ο ιστορικός της βυζαντινής τέχνης να τις χρησιμοποιεί. Στο δεύτερο υποκεφάλαιο, Η διαμόρφωση του θεολογικού υπόβαθρου της «εικόνας». Η μαρτυρία των πηγών από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες έως το τέλος της Εικονομαχίας, παρουσιάζεται σύντομα μέσα από τις γραπτές πηγές της παλαιοχριστιανικής, πρωτοβυζαντινής και εικονομαχικής περιόδου η θεολογική θεμελίωση της απεικόνισης των Ιερών μορφών στην τέχνη αλλά και το πλαίσιο της ανάπτυξης της λατρείας των εικόνων. Το τρίτο υποκεφάλαιο του πρώτου κεφαλαίου, Η λατρεία των Ιερών λειψάνων και των Θαυματουργών εικόνων. Το προσκύνημα. Η επίδραση τους στη διάδοση της λατρείας των εικόνων, αναφέρεται διεξοδικά σε γραπτές πηγές ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, που αναφέρονται σε εικόνες και στην ανάπτυξη της λατρείας των λειψάνων καθώς και στο δημόσιο ρόλο της λατρείας τους. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η ένταξη των θαυματουργών εικόνων στη λατρεία αλλά και το δημόσιο ρόλο που αποκτούν στη βυζαντινή κοινωνία κυρίως στην Κωνσταντινούπολη αλλά και σε όλη την αυτοκρατορία. Συνδέεται η ανάπτυξη του προσκυνήματος με την παρουσία ιερών λειψάνων και θαυματουργών εικόνων και ανιχνεύεται ο τρόπος που το προσκύνημα επηρεάζει την εικονογραφία και την καλλιτεχνική παραγωγή, όπως παρουσιάζεται από τις γραπτές πηγές αλλά και το αρχαιολογικό υλικό. Στο τέταρτο υποκεφάλαιο, Η κοινωνική διάσταση της λατρείας. Ο δημόσιος ρόλος των εικόνων, παρουσιάζεται ο δημόσιος ρόλος εικόνων και λειψάνων, κυρίως από τη συμμετοχή τους σε αυτοκρατορικούς θριάμβους και λιτανείες. Επίσης παρουσιάζεται η συγκρότηση αδελφοτήτων γύρω από θαυματουργές εικόνες και επομένως η δημιουργία κοινωνικών δικτύων, που υποστήριζαν τη διάδοση της

3 λατρείας συγκεκριμένων εικόνων. Τέλος, εξαίρεται και ο ρόλος που έπαιζαν οι ετήσιες πανηγύρεις γύρω από κάποιο προσκύνημα στη διάδοση της λατρείας. Στο πέμπτο υποκεφάλαιο, Το πλαίσιο της λατρείας των εικόνων. Οι χριστιανικοί ναοί, παρουσιάζεται κυρίως η εξέλιξη του τέμπλου μέσα από τις γραπτές πηγές και το αρχαιολογικό υλικό. Επίσης διερευνάται μέσα από το δημοσιευμένο υλικό ενδελεχώς η πιθανότητα ύπαρξης εικόνων στα μετακιόνια διαστήματα των μαρμάρινων τέμπλων αλλά και εικόνων επιστυλίου τέμπλου. Ωστόσο, τονίζεται ότι και αυτά τα συμπεράσματα περιορίζονται από τη φύση του υλικού, αφού γνωρίζουμε μόνο μαρμάρινα τέμπλα από αυτή την περίοδο, αν και δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ύπαρξης και ξύλινων τέμπλων. Στο έκτο υποκεφάλαιο του πρώτου κεφαλαίου, Το πλαίσιο της λατρείας των εικόνων. Τα κοσμικά κτήρια, εξετάζεται η πιθανότητα ύπαρξης συγκεκριμένων χώρων ιδιωτικής ευλάβειας σε κοσμικά κτήρια. Αν και αναφέρονται παραδείγματα από την παλαιοχριστιανική περίοδο, η έρευνα επικεντρώνεται στη μέση βυζαντινή περίοδο μέσα από τις γραπτές πηγές αλλά και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Επισημαίνονται οι περιορισμοί των πηγών, που συνήθως αναφέρονται σε οικίες της μέσης ή ανώτερης κοινωνικής τάξης και συμπεραίνεται, μετά από μία εκτενή επισκόπηση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων των οικιών της περιόδου, ότι οι χώροι ιδιωτικής ευλάβειας πρέπει να συνδυάζονταν με τους χώρους κύριας κατοίκησης. Τέλος, προστίθεται ότι στην ίδια κατηγορία των κοσμικών κτηρίων εντάσσονται και άλλα οικοδομήματα, όπως κελλιά μοναχών, εργαστηριακοί χώροι, διαμερίσματα ηγουμένων ή άλλα δημόσια κτήρια. Ωστόσο, αυτά τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα είναι δυσκολότερα διακριτά και μόνο οι γραπτές πηγές μπορούν να συμπληρώσουν την εικόνα που έχουμε για αυτά και την ύπαρξη χώρων ιδιωτικής ευλάβειας σε αυτά. Στο έβδομο και τελευταίο υποκεφάλαιο του πρώτου κεφαλαίου, Το πλαίσιο της λατρείας των εικόνων. Η καλλιτεχνική παραγωγή, ανακεφαλαιώνονται τα συμπεράσματα του πρώτου κεφαλαίου, οι τρόποι με τους οποίους, επηρεάζεται, δηλαδή η λατρεία των εικόνων από την ανάπτυξη της λατρείας των λειψάνων, της λατρείας των θαυματουργών εικόνων, του προσκυνήματος και του γενικότερου κοινωνικού ρόλου που αποκτούν σταδιακά οι εικόνες μέσα στο πλαίσιο που προσφέρουν τόσο οι ναοί όσο και τα κοσμικά κτήρια. Τίθενται επιπλέον τα κριτήρια ταξινόμησης των εικόνων και παρουσιάζονται οι περιορισμοί που τα διαφορετικά

4 υλικά θέτουν στη προσπάθεια ερμηνείας και οργάνωσης τους. Πιο συγκεκριμένα παρουσιάζονται τα προβλήματα ταξινόμησης που θέτουν οι εικόνες σε ξύλο, οι ανάγλυφες εικόνες σε μέταλλο, μάρμαρο, ελεφαντόδοντο και στεατίτη, οι εικόνες από πηλό και οι ψηφιδωτές εικόνες. Το δεύτερο κεφάλαιο (σελ ), Οι εικόνες δημόσιας λατρείας, περιλαμβάνει τρία υποκεφάλαια. Στο πρώτο υποκεφάλαιο, Οι εικόνες δημόσιας λατρείας μέσα από τις πηγές, διερευνώνται διεξοδικά οι γραπτές πηγές της περιόδου, τυπικά μονών, αγιολογικά και ιστορικά κείμενα, διαθήκες, κείμενα περιηγητών αλλά και ρητορικά και ποιητικά κείμενα και παρουσιάζονται οι σχετικές αναφορές στη δημόσια χρήση και τοποθέτηση των εικόνων. Τίθενται τα προβλήματα της ερμηνείας στις πληροφορίες που προσφέρουν οι πηγές κυρίως ως προς την ύπαρξη φορητών εικόνων στο τέμπλο αυτή την περίοδο. Το δεύτερο υποκεφάλαιο, Εικόνες δημόσιας λατρείας. Η μαρτυρία των εικόνων, χωρίζεται σε επιμέρους ενότητες. Παρουσιάζονται οι κατηγορίες των εικόνων ανεξάρτητα από το υλικό με το οποίο έχουν κατασκευαστεί σε επιμέρους ενότητες, ανάλογα με τη χρήση τους και τη θέση που μπορεί να είχαν στη δημόσια λατρεία. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη ενότητα, Εικόνες επιστυλίου με σκηνές δωδεκαόρτου, παρουσιάζονται τα προβλήματα που τίθενται ως προς την ύπαρξη τέτοιων εικόνων. Παρουσιάζονται διεξοδικά οι εικόνες που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία και τεκμηριώνονται οι λόγοι που επιτρέπουν μία τέτοια ταξινόμηση, επικεντρωνόμενος, κυρίως στις διαστάσεις, το εικονογραφικό θέμα και το σχήμα των εικόνων. Ανάμεσα τους υπάρχουν και εικόνες που προτείνεται για πρώτη φορά ότι θα μπορούσαν να είναι εικόνες «δωδεκαόρτου», που θα ανήκαν σε τέμπλο. Στη δεύτερη ενότητα, Εικόνες επιστυλίου με μεμονωμένες άγιες μορφές, παρουσιάζονται διεξοδικά οι εικόνες που θα μπορούσαν να ανήκουν σε επιστύλια τέμπλου, ανεξάρτητα από το υλικό, ανάλογα με τις διαστάσεις, το εικονογραφικό θέμα και το σχήμα τους και θα αποτελούσαν τμήμα μίας Δέησης. Ανάμεσα στο υλικό που παρουσιάζεται υπάρχουν και αναφορές σε αδημοσίευτες εικόνες από το αρχαιολογικό υλικό, που έχει μελετηθεί στη Μονή Σινά. Έτσι φαίνεται η συνέχεια που υπήρχε σε όλη την περίοδο που εξετάζεται στην απεικόνιση στο επιστύλιο του τέμπλου αγίων μορφών, που συναποτελούσαν τη Δέηση ή τη μεγάλη Δέηση.

5 Στην τρίτη ενότητα, Δεσποτικές εικόνες τέμπλου, παρουσιάζεται ο σχετικός προβληματισμός για την ύπαρξη εικόνων στα μετακιόνια διαστήματα τέμπλου και εξετάζει το σχετικό υλικό των εικόνων διεξοδικά, επισημαίνοντας την ύπαρξη αντίστοιχων συνόλων στη Γεωργία ήδη από τον 11 ο αιώνα. Επίσης, εκτός από τα σύνολα εικόνων, που θα μπορούσαν να ενταχθούν σε μετακιόνια διαστήματα τέμπλου και προέρχονται από το Σινά και την Κύπρο, όπου δεν έχουν μάλιστα εντοπιστεί μαρμάρινα τέμπλα, αναφέρονται και εικόνες που η εικονογραφία τους και οι διαστάσεις τους θα επέτρεπαν την απόδοση τους στην ίδια κατηγορία. Η επόμενη ενότητα, η τέταρτη, είναι Οι εικόνες βημοθύρων, όπου παρουσιάζονται διεξοδικά τα λίγα παραδείγματα, που προσφέρει η περίοδος, ενώ επισημαίνονται οι ιδιαιτερότητες, που πιθανότατα ίσχυαν στο Σινά. Η πέμπτη ενότητα αφορά τις Εικόνες προσκύνησης, οι οποίες κατανέμονται σε τρεις επιμέρους κατηγορίες, τις εικόνες του Χριστού και της Παναγίας, τις εικόνες των αγίων και τις εικόνων των εορτών. Παρουσιάζεται διεξοδικά το υλικό των εικόνων και τεκμηριώνεται, κυρίως λόγω των διαστάσεων και της εικονογραφίας τους, η άποψη ότι ήταν πιθανότατα εικόνες προσκύνησης. Επισημαίνεται η εικονογραφική αυτονομία, που έχουν αυτές οι εικόνες και τις διακρίνει από τις εικόνες με αντίστοιχες διαστάσεις, που εντάχθηκαν στην κατηγορία των δεσποτικών εικόνων τέμπλου. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι είναι η κατηγορία των εικόνων, που μαρτυρείται με μεγαλύτερη σχετική ασφάλεια και από τις γραπτές πηγές, ενώ και το αρχαιολογικό υλικό που σώζεται καλύπτει όλη την εξεταζόμενη περίοδο. Διακρίνονται δύο τύποι εικόνων προσκύνησης: εκείνες που θα αποτελούσαν το προσκύνημα ναών ή παρεκκλησίων και θα ήταν σε σταθερό σημείο και τις εικόνες που θα μετακινούνταν στα προσκυνητάρια των ναών ανάλογα με την γιορτή. Η έκτη ενότητα είναι Οι εικόνες-πολύπτυχα και εικόνες-μηνολόγια στην οποία, εντάσσονται κυρίως πολύπτυχα μεγάλων διαστάσεων και εικόνες-μηνολόγια από το Σινά. Εδώ προτείνεται ότι κάποια πολύπτυχα μεγάλων διαστάσεων από το Σινά έπαιζαν το ρόλο φορητών pala d altare για τις περιπτώσεις κάποιων παρεκκλησίων, πιθανότατα εκτός Μονής. Η έβδομη ενότητα είναι Οι εικόνες που συμπληρώνουν τη διακόσμηση του ναού. Εδώ εντάσσονται εικόνες, κυρίως μεγάλων διαστάσεων αλλά και μικρότερες, οι οποίες, όπως υποδεικνύει σχήμα τους, δεν θα πρέπει να είχαν συγκεκριμένο

6 λειτουργικό ρόλο, ως εικόνες προσκύνησης αλλά να συμπλήρωναν τη διακόσμηση του ναού στο εσωτερικό του, όπως προτείνεται για εικόνες Ιεραρχών αλλά και στο εξωτερικό του. Στη δεύτερη περίπτωση ήταν εικόνες κυρίως μαρμάρινες, που θα πρέπει να διακοσμούσαν κρήνες ή την εξωτερική όψη ναών. Η όγδοη και τελευταία ενότητα είναι Οι αμφιπρόσωπες εικόνες, όπου παρουσιάζονται ξανά διεξοδικά τις εικόνες, που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία και έχουν θεωρηθεί κυρίως εικόνες λιτάνευσης. Στο τρίτο υποκεφάλαιο του δεύτερου κεφαλαίου, Ο δημόσιος ρόλος των εικόνων, ανακεφαλαιώνονται όσα παρουσιάστηκαν στο δεύτερο κεφάλαιο και παρουσιάζει και κάποιες κατηγορίες που έμειναν έξω από την αναλυτική πραγμάτευση, αφού είτε δε σχετίζονται με τη λατρεία, όπως οι εικόνες με απεικονίσεις αυτοκρατόρων είτε δε νοούνται ως εικόνες με τον τρόπο που ο όρος χρησιμοποιείται σε αυτή την εργασία, όπως οι σταυροθήκες και οι λειψανοθήκες. Το τρίτο κεφάλαιο (σελ ), Οι εικόνες ιδιωτικής ευλάβειας, χωρίζεται επίσης σε τρία υποκεφάλαια. Στο πρώτο υποκεφάλαιο, Οι εικόνες ιδιωτικής ευλάβειας. Η μαρτυρία των πηγών, παρουσιάζονται οι συγκεκριμένες αναφορές σε εικόνες σε σχέση με χώρους ιδιωτικής ευλάβειας στις γραπτές πηγές. Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι οι πηγές αναφέρονται σε μέλη της μέσης ή ανώτερης κοινωνικής τάξης. Ωστόσο, μέσα από τις πηγές θεμελιώνεται η ύπαρξη χώρων ιδιωτικής ευλάβειας ακόμη και αυτή την περίοδο. Το δεύτερο υποκεφάλαιο, Η μαρτυρία των εικόνων, χωρίζεται σε επιμέρους ενότητες. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται διεξοδικά τα τρίπτυχα, τα οποία έχουν σωθεί πλήρη αλλά και τα κεντρικά φύλλα τριπτύχων και τα πλαϊνά φύλλα τριπτύχων, των οποίων τα υπόλοιπα φύλλα έχουν χαθεί ή λανθάνουν. Τα πλήρη τρίπτυχα παρουσιάζονται ανάλογα με το εικονογραφικό θέμα, του κεντρικού φύλλου. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζονται σε επιμέρους σε υποενότητες, τρίπτυχα με τον Χριστό, με την Παναγία, τη Δέηση, τη Σταύρωση ή άλλες σκηνές «δωδεκαόρτου» καθώς και με αγίους στο κεντρικό φύλλο. Επισημαίνεται ότι το θέμα της Δέησης είναι κυρίαρχο στην εικονογραφία των τριπτύχων ανεξάρτητα από την κύρια παράσταση του κεντρικού φύλλου. Αναφέρεται, επίσης, ότι με τα τρίπτυχα με σκηνές «δωδεκαόρτου» επιχειρείται να αποδοθεί η αφήγηση της Θείας

7 Οικονομίας σε μία πιο συνεπτυγμένη μορφή. Η Παναγία Βρεφοκρατούσα είναι, ωστόσο, όπως φαίνεται, το δημοφιλέστερο θέμα. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα κεντρικά φύλλα τριπτύχου, που δεν έχουν σωθεί τα πλαϊνά τους φύλλα, τα οποία, επίσης, χωρίζονται σε επιμέρους υπο-ενότητες ανάλογα με το θέμα. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζονται τα κεντρικά φύλλα τριπτύχου με παράστασεις του Χριστού, της Παναγίας, της Δέησης, της Σταύρωσης, της Κοίμησης της Θεοτόκου και αγίων όπου φαίνεται ότι δεν διαφοροποιείται η εικόνα, που είχε σχηματιστεί κατά την εξέταση των ολόκληρων τριπτύχων, αφού και εδώ είναι πιο συνηθισμένη η επιλογή θέματος με την Παναγία, τη Δέηση ή τη Σταύρωση. Στην επόμενη υποενότητα παρουσιάζονται τα πλαϊνά φύλλα τριπτύχων. Κατά την παρουσίαση και αυτού του υλικού διαπιστώνεται ότι δεν διαφοροποιείται η εικόνα, που είχε σχηματιστεί κατά την παρουσίαση των ολόκληρων τριπτύχων. Ωστόσο, οι μορφές των στρατιωτικών αγίων αντιπροσωπεύονται με μεγαλύτερη συχνότητα. Στην επόμενη ενότητα παρουσιάζονται τα δίπτυχα, που χωρίζονται σε δύο υπο-ενότητες, τα πλήρη δίπτυχα και σε φύλλα διπτύχων. Φαίνεται ότι τα δίπτυχα αναπτύσσονται παράλληλα με τα τρίπτυχα και αποτελούν μία απλούστερη τεχνικά κατασκευή, χωρίς άλλες εικονογραφικές ιδιαιτερότητες, αν και τα σωζόμενα παραδείγματα απεικονίζουν κυρίως σκηνές «δωδεκαόρτου» και Μηνολόγια. Στην επόμενη ενότητα παρουσιάζονται τα πολύπτυχα και τα φύλλα πολυπτύχων, όπου επίσης κυρίως απεικονίζονται σκηνές «δωδεκαόρτου» και Μηνολόγια. Στη τέταρτη ενότητα παρουσιάζονται μεμονωμένες εικόνες, οι οποίες μάλιστα κατανέμονται ανάλογα με το θέμα της κεντρικής παράστασης, σε εικόνες με τον Χριστό ή την Παναγία ως κεντρική μορφή, σε εικόνες με σκηνές «δωδεκαόρτου» ή τη Δέηση ή αγίους στην κύρια παράσταση. Σε αυτή την ενότητα μέσα από την παρουσίαση του αρχαιολογικού υλικού υποστηρίζεται ότι οι μεμονωμένες αυτές εικόνες απεικονίζουν συνεκδοχικά τα ίδια εικονογραφικά θέματα, που παρουσιάζονται στις εικόνες-τρίπτυχα ή άλλης μορφής πολύπτυχα. Στο τρίτο υποκεφάλαιο του τρίτου κεφαλαίου, Η λατρεία των εικόνων. Οι εικόνες ιδιωτικής ευλάβειας, ο υποψήφιος ανακεφαλαιώνει όσα παρουσιάστηκαν

8 διεξοδικά στα προηγούμενα υποκεφάλαια και σχολιάζει την επιλογή των εικονογραφικών θεμάτων και των αγίων ανάλογα με το υλικό και τον πιθανό τόπο προέλευσης των εικόνων. Επίσης διακρίνεται η ομάδα των εικόνων ιδιωτικής ευλάβειας από τα προσωπικά φυλαχτά, διευκρινίζοντας ότι κάποιες από τις εικόνες που παρουσιάστηκαν είναι πιθανό να ανήκουν και σε αυτή την κατηγορία. Στα συμπεράσματα (σ ) με τίτλο: Η λατρεία των εικόνων από την λήξη της εικονομαχίας έως την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, ανακεφαλαιώνονται όσα παρουσιάστηκαν σε όλη την εργασία του, κάνοντας ουσιαστικά μία σύνοψη των κυριότερων θέσεων της διαριβής του για τη λατρεία των εικόνων από την λήξη της εικονομαχίας έως την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Ακολουθεί το Παράρτημα της διατριβής με τίτλο, Αποθησαύριση και ηλεκτρονική οργάνωση όρων και στοιχείων (σ ). Παρουσιάζεται στο παράρτημα αυτό ο τρόπος που αξιοποιήθηκε το υλικό της διατριβής του για να οργανωθεί ένας θησαυρό όρων σχετικών με τις εικόνες. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται η σημαντική βοήθεια που μπορεί να προσφέρει η πληροφορική στην οργάνωση, ταξινόμηση και παρουσίαση του αρχαιολογικού υλικού. Στο τέλος παρατίθεται η Βιβλιογραφία (σ ). Ο δεύτερος τόμος χωρίζεται σε δύο τεύχη, Β1 (εικόνες δημόσιας λατρείας) και Β2 (εικόνες ιδιωτικής ευλάβειας). Παρουσιάζονται συνοπτικά οι εικόνες οι οποίες αναφέρονται στη διατριβή και δίνονται φωτογραφίες όλων των σχετικών έργων.