ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΚΑΝΘΟΥ

Transcript

1 377 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (από τη χημικό συντηρήτρια έργων τέχνης Σβέτλανα Βιβντένκο) Χρησιμοποιήθηκαν 20 δείγματα οστράκων από το νεκροταφείο αλλά και από τους κλιβάνους 5 και 6 των οικοπέδων 205/206. Ο τελευταίος χρονολογείται με βεβαιότητα στα τέλη του 4 ου αι. π.χ. Η εργασία πραγματοποιήθηκε με μικροσκοπική εξέταση των δειγμάτων σε στερεομικροσκόπιο Leica MZ6 και σε πολωτικό μικροσκόπιο ΠΟΛΑΜ Λ Το πορώδες των δειγμάτων μετρήθηκε με τη μέθοδο της απορροφητικότητας νερού, ενώ για τον προσδιορισμό της σκληρότητας των δειγμάτων χρησιμοποιήθηκε η 10/βάθμια σκληρομετρική κλίμακα Mohs. Κατά την εξέταση των δειγμάτων σε στερεομικροσκόπιο ορίστηκαν οι τρεις κύριες ομάδες. Βασικό κριτήριο διαχωρισμού ήταν η παρουσία των προσμίξεων και πιο συγκεκριμένα, η συχνότητα και το μέγεθος των κόκκων τους. Η πρώτη ομάδα 1 (εικ. 1-4) χαρακτηρίζεται από σημαντική συχνότητα προσμίξεων και ποικιλία μορφών και μεγεθών κόκκων. Στις εικόνες 10α, 10β παράλληλα με τα εγκλείσματα των ορυκτών και πετρωμάτων φαίνονται και τα ίχνη των οργανικών φυτικών υλικών. Στη δεύτερη ομάδα 2 οι προσμίξεις είναι ελάχιστες και ιδιαίτερα λεπτόκοκκες (εικ.5-7). Μία ενδιάμεση εικόνα παρουσιάζουν τα δείγματα της τρίτης ομάδας 3, η οποία είναι πιο πολυάριθμη και, όπως φαίνεται, αντανακλά την πιο διαδεδομένη σύνθεση του κεραμικού συνόλου της Ακάνθου (εικ. 8-14). Η τέταρτη ομάδα 4 διαφέρει από τις υπόλοιπες τόσο στη σύσταση του πηλού όσο και στα τεχνικά χαρακτηριστικά. Κατά την πετρογραφική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στη συνέχεια στάθηκε δυνατό να καθοριστούν τα χαρακτηριστικά της κάθε ομάδας. Στην πρώτη ομάδα η συχνότητα των προσμίξεων (μη- πλαστικών στοιχείων) είναι 20-25%. Το μέγεθος των κόκκων ποικίλει: οι πιο μεγάλοι κόκκοι μεγέθους 3-4mm σπανίζουν, αρκετά συχνοί είναι οι γωνιώδεις και υπογωνιώδεις κόκκοι μεγέθους μ και υπερτερούν οι γωνιώδεις 1 Εδώ εντάσσονται τα εξής αγγεία, αριθ.289 θήλαστρο, αριθ.197 χύτρα, αριθ.109 αμφορέας με οριζόντιες λαβές της «χαλκιδικιώτικης»κεραμικής, αριθ.170 υδρία, οξυπύθμενος αμφορέας που δε συμπεριλαμβάνεται στην εργασία αριθ. Ι Σ αυτήν την ομάδα εντάσσονται τα παρακάτω αγγεία: α) αμφορίσκος Ι με επιδράσεις από την Αν. Ελλάδα, κύλικα αριθ. 89, όλπες αριθ. 41 και 45, β) η «χαλκιδικιώτικη» υδρία αριθ. 113 και γ) ο μικκύλος αρυτήρας αριθ Στη μεσαία ομάδα ανήκουν α) ιωνίζοντα αγγεία κύπελλο αριθ.75, κύλικα 87 β) αβαφή αγγεία αμφορέας αριθ.155, όλπη αριθ.184, αλλά και γ) αγγεία με διακόσμηση αριθ. 134 υδρία. 4 Εδώ ανήκουν ο πιθαμφορέας αριθ.107, η υδρία αριθ.120 και η οπισθότμητη πρόχους αριθ.130.

2 378 και υπογωνιώδεις κόκκοι μεγέθους 10-60μ (εικ ). Στη δεύτερη ομάδα η συχνότητα των προσμίξεων είναι 5-7% και στη σύσταση υπερτερούν οι γωνιώδεις και υπογωνιώδεις κόκκοι μεγέθους 10-40μ (εικ. 25, 26). Οι λεπτές τομές των δειγμάτων της πρώτης ομάδας με τη μικρή μόνη διαφορά στη συχνότητα 15-20% και στην απουσία κόκκων μεγαλύτερων 1mm (εικ. 27,28). Στην τέταρτη ομάδα το μέγεθος των κόκκων είναι mm. Τις περισσότερες φορές το μέγεθος των κόκκων δεν υπερβαίνει τα 50-60mm. Η πετρογραφική ανάλυση έδειξε ότι οι συστάσεις των δειγμάτων διακρίνονται πιο πολύ στις ποσοτικές αναλογίες των μη- πλαστικών στοιχείων παρά στην ποιοτική ορυκτολογική σύνθεση, η οποία παρουσιάζει ένα σταθερό συνδυασμό ορυκτών. Τα κύρια μη πλαστικά στοιχεία που εντοπίστηκαν είναι τα εξής: χαλαζίας, άστριοι, μαρμαρυγίες, κεροστίλβη και σπάνια επιδότης, θραύσματα ανθρακικών πετρωμάτων, χαλαζίτη και ψαμμίτη. H τέταρτη ομάδα διαφέρει από τις υπόλοιπες. Τα μη πλαστικά υλικά είναι σπάνια και εκπροσωπούνται κυρίως από χαλαζία και χαλαζίτη. Εντοπίστηκαν άστριοι, μαρμαρυγίας και εγκλείσματα ανθρακικών. (Ιδιαίτερα διαφοροποιείται η οπισθότμητη πρόχους πολύ σημαντικό μέρος της σύστασης της οποίας αποτελείται από εγκλείσματα πηλού με ιδιαίτερα μικροκρυσταλλική μορφή των μη πλαστικών.) Ο χαλαζίας είναι μονοκρυσταλλικός και πολυκρυσταλλικός, συχνά με ελαφρή κυματοειδή κατάσβεση με τομές καθαρές ή με τα εγκλείσματα επιδότου, κεροστίλβης κ.α. Τα πλαγιόκλαστα εντοπίζονται με συχνή κυματοειδή κατάσβεση, επικρατέστερη αλβιτική διδυμία και φορές με σαφείς πολυδυμίες. Στους περισσότερους κρυστάλλους πλαγιοκλάστων παρατηρούνται εγκλείσματα επιδότου, κεροστίλβης, μαρμαρυγιών. Από τους αλκαλιούχους αστρίους τις περισσότερες φορές στη σύσταση συμμετέχει ο μικροκλινής, κάποιες φορές σερικιτιωμένος ή με εγκλείσματα αργιλικών ενώσεων. Η κεροστίλβη είναι πράσινη, καστανή ή άχρωμη, με υποπαράλληλη διάταξη των κρυστάλλων και σε κάποιες περιπτώσεις με εγκλείσματα σαλικών ορυκτών, απατίτη ή αδιαφανών ορυκτών. Ο έγχρωμος μαρμαρυγίας, ο βιοτίτης και ο λευκός μαρμαρυγίας, πιθανόν, ο μοσχοβίτης (με χαρακτηριστική αλλαγή του αναγλύφου με στροφή της τράπεζας του μικροσκοπίου) συμμετέχουν στη σύσταση σε μεγάλη αναλογία. Σε μερικά δείγματα, π.χ. στο μικρογραφικό αρυτήρα 138 αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της σύστασης. Γενικά η αξιοσημείωτη συχνότητα των μαρμαρυγιών έγινε το διακριτικό γνώρισμα των εξεταζόμενων δειγμάτων. Τα ανθρακικά, εκτός από τα θραύσματα πετρωμάτων, εμφανίζονται και ως κελύφη μικροοργανισμών. Οι κόκκοι ψημένου, τριμμένου κεραμικού, μεγέθους μ εντοπίζονται συχνά στη σύσταση των δειγμάτων. Δεν 5 Βλ. παραπάνω σελ. 122.

3 379 παρατηρούνται μεγάλες διακυμάνσεις στη σχετική συχνότητα των παραπάνω συστατικών. Πιθανόν ο συγκεκριμένος συνδυασμός ορυκτών να αντιπρορσωπεύει τις πρώτες ύλες της περιοχής της Ακάνθου. Το αντιπροσωπευτικό σύνολο των ορυκτών της κεραμικής της Ακάνθου σχετίζεται καλά με τη γενική γεωλογική εικόνα του ελληνικού τμήματος της Σερβομακεδονικής μάζας (χάρτης 1) και πιο συγκεκριμένα της νοτιοανατολικής περιοχής της σειράς Βερτίσκου 6. Επομένως, με κάποια επιφύλαξη, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το κεραμικό σύνολο που εξετάσθηκε από την Άκανθο έχει τοπική προέλευση. Χάρτης 1. Πετρογραφικό σκαρίφημα Πιο τεκμηριωμένη ταξινόμηση των πηλών απαιτεί ένα συμπληρωματικό σύνολο φυσικο-χημικών αναλύσεων, π.χ. περίθλαση ακτινών Χ για ταυτοποίηση αργίλων, η οποία είναι αδύνατη κατά την πετρογραφική ανάλυση ή φασματοσκοπικές τεχνικές (ατομικής απορρόφησης, εκπομπής, μαγνητικού πυρηνικού συντονισμού κ.ά.) για τον προσδιορισμό της χημικής σύστασης. Όσον αφορά στην όπτηση η εξέταση των δειγμάτων σε στερεομικροσκόπιο έδειξε ότι όλα τα αγγεία είναι οξειδωτικά ψημένα και έχουν καστανά ή ερυθροκάστανα χρώματα. Εξαίρεση αποτελεί μία ομάδα δειγμάτων με πιο ανοικτό καφέ χρώμα (εικ ). 6 Α. Κασώλη Φουρναράκη, Συμβολή στην ορυκτολογική και πετρολογική μελέτη αμφιβολιτικών πετρωμάτων της Σερβομακεδονικής μάζας, ( διδακτορική διατριβή Θεσσαλονίκη 1981), σελ (από όπου και ο χάρτης που παρατίθεται).

4 380 Περίπου 30% των δειγμάτων εμφανίζει τεφρό πυρήνα, και αυτό οφείλεται στον ανεπαρκή χρόνο ψησίματος (εικ.1, 2). Για τον προσδιορισμό της θερμοκρασίας όπτησης κεραμικής υπάρχουν πολλές τεχνικές : η εξέταση της συμπεριφοράς των δειγμάτων με επανόπτηση (με μέτρηση απορροφητικότητας νερού και συντελεστή διαστολής πριν και μετά από επανόπτηση), θερμική ανάλυση, περίθλαση ακτινών Χ, φασματοσκοπία Moss Bauer με ακτίνες γ, οπτικές τεχνικές κ.ά. Ο προσδιορισμός της θερμοκρασίας όπτησης κατά την παρατήρηση σε πολωτικό μικροσκόπιο βασίζεται στις μεταβολές που υφίστανται τα ορυκτά του πηλού με την άνοδο της θερμοκρασίας, όπως είναι η απώλεια της κρυσταλλικής δομής των αργίλων, αποσύνθεση ανθρακικών, δημιουργία νέων ορυκτών φάσεων κ.ά. Οι βασικές μεταβολές στα δείγματα που επιλέχθηκαν για πετρογραφική ανάλυση δείχνουν εικόνες χαρακτηριστικές για ενεργή και μέτρια ενεργή πηλιτική μάζα. Πιο συγκεκριμένα, η κύρια κεραμική ύλη είναι απλοθλαστική, η αποσύνθεση των ανθρακικών στα περισσότερα δείγματα ολοκληρώθηκε, μόνο σε λίγες περιπτώσει, ιδιαίτερα στον πυρήνα παρατηρούνται κόκκοι ανθρακικών. Η κυματοειδής κατάσβεση και εγκλείσματα στους κόκκους χαλαζία και αστρίων, το καστανό χρώμα της κεροστίλβης, η εμφάνιση των γραμμών αντιδράσεων γύρω από τους κόκκους αστρίων και μαρμαρυγιών και άλλες χαρακτηριστικές μεταβολές μας οδηγούν στις πιθανές θερμοκρασίες όπτησης º C. Όσον αφορά στην τέταρτη ομάδα η κατάσταση των ανθρακικών, της κεροστίλβης και της κύριας κεραμικής ύλης μας αφήνει να υποθέσουμε ότι η θερμοκρασία όπτησης ήταν πάνω από 850º C 7. Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία ψησίματος παίζει ο χρόνος ψησίματος. Για να επιτευχθούν τα επιθυμητά αποτελέσματα η πρακτική όπτησης απαιτεί ταυτόχρονη δημιουργία της συγκεκριμένης ατμόσφαιρας και κατάλληλης θερμοκρασίας σε κάθε φάση ψησίματος και ορισμένης διάρκειας εκθέσεως αντικειμένου σε σταθερή θερμοκρασία. Για τη σωστή ρύθμιση των συνθηκών εντός κλιβάνου ήταν απαραίτητη η τεχνολογική εξειδίκευση και εμπειρία. Στα εξεταζόμενα δείγματα οι ατέλειες του ψησίματος, σε μορφή μη καλά ψημένου πυρήνα, συχνότερα εμφανίζονται στα αγγεία μεγάλων διαστάσεων. Αν υποθέσουμε ότι για την πλήρη εκμετάλλευση του χώρου στον κλίβανο στοιβάζονταν τα αγγεία των μικρών και των μεγάλων διαστάσεων κατασκευασμένα από τον παρόμοιο πηλό, είναι 7 Ο χρόνος ψησίματος δεν ήταν αρκετός. Ιδιαίτερα στην πρόχου 130 η απλοθλαστική κεραμική ύλη παραμένει μόνο στις εξωτερικές στρώσεις του δείγματος. Η ατμόσφαιρα του ψησίματος διαφέρει από δείγμα σε δείγμα. Ήταν ιδιαίτερα οξειδωτική στην περίπτωση των αγγείων 107 και 120 και ήπια οξειδωτική στην περίπτωση της πρόχου 130.

5 381 λογικό, να περιμένουμε κάποιες ατέλειες ψησίματος στα μεγάλα αγγεία επειδή απαιτούσαν μεγαλύτερη διάρκεια όπτησης. Το φαινόμενο του σκουρόχρωμου πυρήνα από τη μία συνηγορεί για κάποιες ατέλειες στη γενική οργάνωση της εργασίας, από την άλλη όμως μας παραπέμπει στην αρχική σύσταση της πρώτης ύλης με αντιπροσωπευτικά ορυκτά, το μεγάλο μέρος των οποίων (ενώσεις σιδήρου, ανθρακικά, μαρμαρυγίες, άστριοι) μπορεί να λειτουργήσει ως ευτηκτικά, δηλαδή ως υλικά που έχουν την ιδιότητα να επιταχύνουν την υαλοποίηση των πηλών. Μη ελεγχόμενη επιτάχυνση, όμως, μπορεί να προκαλέσει καταστροφή του αγγείου. Για την αποτροπή της ατυχίας στη διαδικασία ψησίματος περιορίζεται υποχρεωτικά ο χρόνος και ή θερμοκρασία όπτησης. Προκειμένου να εξασφαλίζουν τη συμπεριφορά των αγγείων στο ψήσιμο, η συνιστώμενη συχνότητα των ευτηκτικών σε λεπτό κλάσμα πηλιτικού υλικού με κρυστάλλους μικρότερους 0,001mm (το μέρος σύστασης του πηλού που πραγματοποιούνται οι βασικές αρχικές αντιδράσεις της ωρίμανσης της κεραμικής μάζας) εδώ πρέπει να ήταν πάνω από το 3-5%. Μεταξύ των ευτηκτικών του λεπτού κλάσματος στους πηλούς της Ακάνθου είναι τα οξείδια και υδροξείδια σιδήρου, υδρομαρμαρυγίες, κρυπτοκρυσταλλικός ασβεστίτης του μικρίτη, μικρά φυλλάρια μαρμαρυγιών κ.α. Έχοντας υπ όψιν τη σημαντική συχνότητα προσμίξεων ευτηκτικών στον πηλό της Ακάνθου, είναι λογικό να αναμένουμε και την αυξημένη τους συχνότητα σε λεπτό κλάσμα του πηλιτικού υλικού. Έτσι, ορίζεται ο παράγοντας που εύκολα μπορούσε να οδηγήσει στην καταστροφή του αγγείου κατά το ψήσιμο. Όσον αφορά στη διαδικασία της κατεργασίας της πρώτης ύλης, η οποία ακολούθως πρέπει να εκτεθεί στην όπτηση, σημαντικό ρόλο στην αναφερόμενη φάση παίζει η σωστή επιλογή της συχνότητας προσμίξεως και του μεγέθους των κόκκων της. Και οι δύο αυτοί παράμετροι μπορούσαν να ρυθμιστούν είτε με διάφορες φυσικές διεργασίες (απομάκρυνση μεγάλων κόκκων με κοσκίνισμα, κατεργασία με νερό κ.α.) είτε με ανάμιξη με άλλα υλικά (πιο λεπτόκοκκο ή πιο χονδρόκοκκο πηλό, άμμο, θραύσματα πετρωμάτων, τριμμένο κεραμικό κ.α.). Αναμιγνύοντας πηλό με διάφορα υλικά επεμβαίνουμε είτε στην πλαστικότητα είτε στο σημείο ωρίμανσης της πρώτης ύλης. Η μεγάλη συχνότητα χαλαζία στον πηλό αυξάνει τη σταθερότητα του αγγείου στην όπτηση. Επομένως η σχετικά μεγάλη περιεκτικότητα της πρώτης ύλης της Ακάνθου σε χαλαζία (ιδιαίτερα στα μεγάλα αγγεία) δεν ήταν τυχαία, αλλά εξασφάλιζε τη συμπεριφορά των αγγείων κατά το ψήσιμο. Το αρκετά μεγάλο μέγεθος κόκκων της προσμίξεως (3-4mm) και η σπάνια στατιστική εμφάνιση της στο κεραμικό σύνολο της Ακάνθου μας επιτρέπει να θεωρήσουμε την πρόσμιξη του χονδρόκοκκου χαλαζία ως τεχνητή.

6 382 Οι μαρμαρυγίες, εκτός από την ευτηκτική τους λειτουργία, έχουν την ιδιότητα να επιφέρουν γρήγορα αύξηση της παραμόρφωσης των πηλών κατά την περιστροφή του τροχού. Για την αποφυγή της παραμορφώσεως των αγγείων κατά τη μορφοποίηση τους θεωρείται απαραίτητη η παρουσία στον πηλό των κόκκων προσμίξεων (χαλαζία, τριμμένου κεραμικού) προτιμητέου μεγέθους 0,5 1mm, ενώ οι κόκκοι μικρότερων μεγεθών χαμηλώνουν τις συνδετικές ιδιότητες του πηλού. Οι κόκκοι προσμίξεων των παραπάνω μεγεθών επίσης, χαμηλώνοντας τη συρρίκνωση του πηλού, αυξάνουν τη σταθερότητα των αγγείων κατά το στέγνωμα, επιταχύνοντας συγχρόνως τη διαδικασία αυτή. Οι παράμετροι που αναφέρθηκαν σχετίζονται καλά με την ταξινόμηση κόκκων προσμίξεων στα εξεταζόμενα δείγματα της Ακάνθου. Έτσι, η σημαντική συχνότητα προσμίξεων με κόκκους μεγέθους μ πιθανόν υποδηλωνόταν με την υψηλή αναλογία των μαρμαρυγιών στη σύσταση του πηλού. Αξιοσημείωτη είναι στα δείγματα που εξετάστηκαν και η σταθερότητα του μεγέθους των μεγαλύτερων κόκκων στις «μεσαίες», πιο διαδεδομένες συνθέσεις της Ακάνθου. Με την παραπάνω παράμετρο, σταθερότητα μεγέθους μεγαλύτερων κόκκων, αξιοποιείται συνήθως η ομοιομορφία του πηλού και κατά συνέπεια ο βαθμός της κατεργασίας πρώτων υλών. Ολοκληρώνοντας την εξέταση των λεπτών τομών προς την κατανομή και κοκκομετρία των προσμίξεων μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι κεραμείς της Ακάνθου είχαν κάποιες δυσκολίες με τις πρώτες ύλες (αξιοσημείωτες συχνότητες μαρμαρυγιών, ευτηκτικών), όμως τις αντιμετώπισαν με την εμπειρία τους, χρησιμοποιώντας φυσικές και τεχνητές προσμίξεις και επιλέγοντας σωστά και ελέγχοντας τις συνθήκες όπτησης. Στο κεραμικό σύνολο της Ακάνθου, όπως ήδη αναφέρθηκε, υπάρχει μία ομάδα αγγείων με ανοικτό καφέ χρώμα (μερικά από αυτά αποτελούν απομιμήσεις κορινθιακών αγγείων) που διακρίνεται για την αυξημένη συχνότητα μαρμαρυγιών (ο μοσχοβίτης υπερτερεί) και ανθρακικών (λευκοκρατικών συστατικών τα οποία δίνουν ανοικτή απόχρωση στο κεραμικό) και σχετικά χαμηλή θερμοκρασία όπτησης στους º C. Στις φωτ. 33, 34 παρουσιάζονται οι εικόνες σύστασης ενός κορινθιακού αγγείου με ιδιαίτερα λεπτόκοκκο και καθαρό πηλό και της απομίμησης με ποικιλομορφία προσμίξεων. Φαίνεται πως η σύσταση πλούσια σε μαρμαρυγίες και ανθρακικά επέτρεπε στους κεραμείς σε σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες όπτησης να αποκτήσουν το επιθυμητό ανοικτό καφέ χρώμα. Μελετώντας τη διαφοροποίηση της πρώτης ύλης ως προς το μέγεθος του αγγείου και τη χρήση του, για την οποία προοριζόταν, διαπιστώσαμε ότι η χονδρόκοκκη σύνθεση είναι χαρακτηριστική για τα μαγειρικά σκεύη (σπάνιοι κόκκοι πρόσμιξης μεγέθους 3-4mm). Η λεπτόκοκκη σύνθεση είναι χαρακτηριστική για την πιο επιμελημένη κεραμική (μικρότερων διαστάσεων) που φέρει «ιωνίζουσα» διακόσμηση.

7 383 Το πορώδες και η σκληρότητα της κεραμικής έχει άμεση σχέση με τη θερμοκρασία όπτησης, η σημαντική αύξηση της οποίας (με κατάλληλη πρώτη ύλη) έχει ως αποτέλεσμα μία συμπαγή, χαμηλού πορώδους κεραμική μάζα. Τα δείγματα της Ακάνθου χαρακτηρίζονται από σκληρότητα 13 και πορώδες 22-24%. Ίδιες τιμές σκληρότητας 1-3 και λίγο πιο αυξημένες του πορώδους 24-28% σημειώνουν και οι ερευνητές της κεραμικής της Σίνδου 8, η οποία συγχρόνως χαρακτηρίζεται με θερμοκρασία όπτησης στους º C. Οι χαμηλότερες τιμές πορώδους, που δεν ξεπέρασαν το 19% και υψηλότερες της σκληρότητας καθορίσθηκαν για την κεραμική της Ολύνθου σε μία προκαταρκτική εξέταση 4 μόνο δειγμάτων 9. Η κεραμική της Ολύνθου διακρίνεται για τον ιδιαίτερα λεπτόκοκκο πηλό. Πολύ σπάνια στη σύσταση συναντούμε κόκκους μη πλαστικούς μεγέθους mm. Η βασική κοκκομετρία κυμαίνεται στα 10-40mm. Στα μη πλαστικά υλικά εντοπίστηκαν ο χαλαζίας μόνο- και πολυκρυσταλλικός, άστριοι, άφθονοι μαρμαρυγίες. Παρατηρείται αυξημένη συχνότητα ανθρακικών και ίχνη κελύφων. Η αποσύνθεση των ανθρακικών, η έντονη καστανή απόχρωση της κεραμικής και η κατάσταση της κύριας απλοθλαστικής κεραμικής ύλης μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι η θερμοκρασία όπτησης ήταν πάνω από 850º C σε ιδιαίτερα οξειδωτική ατμόσφαιρα. Τέλος χωρίς να θεωρούμε ότι έχει ολοκληρωθεί η μελέτη εξ αιτίας της έλλειψης των απαραίτητων πληροφοριών, αλλά μόνο γενικεύοντας τις πρώτες παρατηρήσεις, καταλήγουμε στο συμπέρασμα, ότι οι κεραμείς της Ακάνθου χρησιμοποιώντας τις πρώτες ύλες πιθανόν τοπικών κοιτασμάτων ήταν ικανοί να διαφοροποιήσουν την πλαστικότητα τους και να ρυθμίζουν τις συνθήκες όπτησης για την επίτευξη των επιθυμητών αποτελεσμάτων. 8 Κεσίσογλου Μήρτσου 1987, σελ Από την Όλυνθο εξετάσθηκαν τα ακόλουθα δείγματα, βλ. Olynthus V, αριθ. Ρ31-Α πίν. 26, αριθ. Α πίν. 31, αριθ. Ρ56Β πίν. 34 και αριθ. Β πίν. 41.

8 384 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β Μακροσκοπική Μελέτη δειγμάτων κεραμικής από το Καραμπουρνάκι (από τη χημικό συντηρήτρια έργων τέχνης Σβέτλανα Βιβντένκο) Για τη μελέτη χρησιμοποιήθηκαν οκτώ δείγματα οστράκων, τέσσερα από το νεκροταφείο και τέσσερα από τους απορριμματικούς λάκκους. Κατά τη μικροσκοπική εξέταση ορίστηκαν τρεις βασικές ομάδες πηλών. Βασικά κριτήρια διαχωρισμού αποτελούν τα χαρακτηριστικά των προσμίξεων και η διαδικασία όπτησης. H πρώτη ομάδα, η οποία αποτελείται από ένα όστρακο πιθαρόσχημου αγγείου με γραπτή διακόσμηση (370), μία οπισθότμητη πρόχου (389), μία ωοκέλυφη οινοχόη(638), μία όλπη (502) και μία ωοκέλυφη κύλικα (639), χαρακτηρίζεται από συχνότητα προσμίξεων 7-10% με μέγεθος κόκκων 10-60μ. και σπάνια έως 200μ. και σχετική ποικιλία ορυκτών που αποτελούν τα μη πλαστικά στοιχεία. Με σειρά συχνότητας είναι τα εξής: χαλαζίας (μονοκρυσταλλικός και πολυκρυσταλλικός), άστριοι (μικροκλινής και πλαγιόκλαστα), βιοτίτης και λευκός μαρμαρυγίας, κεροστίλβη άχρωμη και καστανή, θραύσματα ανθρακικών πετρωμάτων και σπάνια χαλαζίτης. Οι κόκκοι των μηπλαστικών έχουν αρκετά υψηλό βαθμό στρογγυλότητας. Ο πηλός της δεύτερης ομάδας, η οποία αποτελείται από δύο κοτύλες απομιμήσεις κορινθιακών αγγείων (636, 637 αντίστοιχα), περιέχει ελάχιστες προσμίξεις 5-7% με μέγεθος κόκκων 10-60μ. με σπάνιους κόκκους μεγέθους έως 300. Τα μη- πλαστικά στοιχεία που εντοπίστηκαν είναι τα εξής: χαλαζίας (μονοκρυσταλλικός και πολυκρυσταλλικός), άστριοι, λευκός μαρμαρυγίας, βιοτίτης και θραύσματα ανθρακικών πετρωμάτων. Το χαρακτηριστικό των δειγμάτων είναι τα εγκλείσματα που αποτελούνται από τριμμένο ψημένο κεραμικό, μεγέθους μ. Τα αγγεία της τρίτης ομάδας, δύο σπάνια λεκανόσχημα (454, 455 αντίστοιχα), κατασκευάστηκαν από ιδιαίτερα λεπτόκοκκο και καθαρό πηλό. Η σύσταση τους παρουσιάζει σχεδόν την ίδια εικόνα με τα δείγματα της δεύτερης ομάδας με μία μόνο μικρή διαφορά στην παρουσία μαρμαρυγιών, η οποία είναι πολύ περιορισμένη στην τρίτη ομάδα Εντοπίστηκαν και τα εγκλείσματα ψημένου κεραμικού. Οι κόκκοι των μηπλαστικών έχουν πολύ υψηλό βαθμό στρογγυλότητας. Οι κόκκοι των αργίλων είναι στρογγυλοί και στις τρεις ομάδες. Οι πηλοί είναι πλούσιοι σε ενώσεις σιδήρου. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι πηλοί που ανήκουν στη δεύτερη ομάδα χρησιμοποιούνταν στα αγγεία που αποτελούν μίμηση κορινθιακών αγγείων, ενώ οι πηλοί της τρίτης ομάδας στην κατασκευή της ωοκέλυφης κεραμικής.

9 385 Ευδιάκριτη είναι η σημαντική διαφοροποίηση της θερμοκρασίας όπτησης για κάθε αναφερόμενη ομάδα. Για την όπτηση της ωοκέλυφης κεραμικής ομάδα 3 χρησιμοποιήθηκαν αναγωγικές συνθήκες με σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες που δεν ξεπερνούσαν τους 800º C (στις λεπτές τομές παρατηρούνται οι αρκετοί κόκκοι ανθρακικών). Κατά την αναγωγική όπτηση των πηλών πλούσιων σε σίδηρο η υαλοποίηση επιταχύνεται εξ αιτίας της έντονης δράσης ως ευκτητικό του οξειδίου σιδήρου (Ομάδα 2). Αξιοσημείωτο είναι ότι οι συνθήκες ψησίματος δεν ήταν ιδιαίτερα σταθερές μικροσκοπικά στις τομές των οστράκων διακρίνονται οι γραμμές διαφόρων αποχρώσεων. Οι απομιμήσεις των κορινθιακών αγγείων (Ομάδα 2) ψήθηκαν σε ήπιες οξειδωτικές συνθήκες με πιθανή θερμοκρασία º C. H κεραμική της πρώτης ομάδας έχει ψηθεί σε ιδιαίτερα οξειδωτικές συνθήκες και υψηλότερη θερμοκρασία στους º C (στο πολωτικό παρατηρούνται οι κόκκοι της κεροστίλβης καστανού χρώματος). Όσον αφορά στη διαφοροποίηση των πρώτων υλών σε εξάρτηση από το μέγεθος και το σχήμα του αγγείου, αξιοσημείωτη είναι η πολύ λεπτή σύνθεση των πηλών, την οποία παρακολουθούμε σε όλα τα δείγματα από το Καραμπουρνάκι, στα οποία περιλαμβάνονται και αρκετά μεγάλα αγγεία, όπως είναι ο αποθηκευτικός πίθος (αριθ. ΛΙΙ\19).

10 386 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ Ανασκαφή στο Καραμπουρνάκι: Χημική ανάλυση κεραμικών οστράκων με φασματοσκοπία ατομικής απορρόφησης και φλογοφωτομετρία (Ινστιτούτο Πολιτιστικής & Εκπαιδευτικής Κληρονομιάς. Μονάδα Πολιτιστικής Κληρονομιάς - Εργαστήριο Αρχαιομετρίας, Υπεύθυνοι Δρ. Δ. Τσιαφάκη και Δρ. Ν. Τσιρλιγκάνης) 1. Περιγραφή των δειγμάτων Όλα τα κεραμικά όστρακα που προέρχονται από την ανασκαφή στο Καραμπουρνάκι και που αναλύθηκαν 10 στην παρούσα εργασία ταξινομήθηκαν σε δύο ομάδες: (α) στα ψημένα όστρακα και (β) στα άψητα ή κακώς ψημένα. Η ταξινόμηση αυτή έγινε με οπτική εξέταση των οστράκων αλλά και με τη μελέτη της συμπεριφοράς τους όταν πλύθηκαν με νερό. Στην ανάλυση συμπεριλήφθηκε επίσης και ένα δείγμα χώματος (S) το οποίο προέρχεται από τον ίδιο λάκκο στον οποίο βρέθηκαν τα κεραμικά όστρακα. Το δείγμα χώματος κοσκινίστηκε και απομονώθηκαν τέσσερα διαφορετικά κοκκομετρικά κλάσματα. Αναλυτικότερα, τα κοκκομετρικά κλάσματα που απομονώθηκαν ήταν (α) <23 μm (S1), (β) μm (S2), (γ) μm (S3), (δ) μm (S4). Όλα τα δείγματα που αναλύθηκαν στην παρούσα εργασία περιγράφονται στον Πίνακα 1. Επιπλέον, στην χημική ανάλυση συμπεριλήφθηκε και ένα δείγμα από το αρχικό χώμα πριν αυτό υποστεί κοσκίνηση. Στη συνέχεια η εξωτερική επιφάνεια των κεραμικών οστράκων απομακρύνθηκε με ένα τρυπάνι έτσι ώστε να ελαχιστοποιηθεί η επίδραση της πιθανής εξωτερικής επιμόλυνσης των οστράκων. Ειδικότερα, τα δείγματα Κ8 και Κ21 αναλύθηκαν με και χωρίς απομάκρυνση τη εξωτερικής επιφάνειας. Κάθε δείγμα λειοτριβήθηκε σε γουδί από αχάτη πριν την εφαρμογή της χημικής διαλυτοποίησης. Πίνακας 1:Περιγραφή των δειγμάτων 10 Αναλύθηκαν συνολικά 36 δείγματα κεραμικών οστράκων (Κ)

11 387 No Περιγραφή Δείγμα 1 S1 <25 μm 2 S μm 3 S μm 4 S μm 5 S5 Χώμα 6-13 K2, K4, K6, K3, K5, K8A, K8B, K K21A, K21B, K16, K17, K18B, K14, K23B, K24, K19, K K26, K27, K28, K30, K31, K33, K34, K35, K36, K37, K38, K39, K41, K42, K43, K44, K46, K48 Άψητα Ψημένα Μη ταξινομημένα 2. Προκατεργασία και χημική ανάλυση Η προκατεργασία των δειγμάτων πραγματοποιήθηκε με την επίδραση μικροκυμάτων. Τα δείγματα ξηράθηκαν πριν την ανάλυση τους, για 24h στους 105 o C. Στη συνέχεια, 0.2 g λειοτριβημένου δείγματος τοποθετήθηκαν σε δοχεία υψηλής πίεσης από Teflon. Στο κάθε δοχείο προστέθηκε ένα μίγμα από πυκνό HCl (36% v/v) και HF (40% v/v) σε αναλογία 1:1. Τα δοχεία υψηλής πίεσης αφού κλείστηκαν τοποθετήθηκαν σε ένα φούρνο μικροκυμάτων (μοντέλο MARS 5, CEM). Η μέγιστη πίεση που εφαρμόστηκε ήταν 200psi για 15 min. Τα δοχεία αφέθηκαν να κρυώσουν πριν εκτονωθεί η πίεση μέσω της βαλβίδας ασφαλείας κάτω από απαγωγό αερίων. Το περιεχόμενο κάθε δοχείο μεταφέρθηκε σε ογκομετρικές φιάλες και ο όγκος ρυθμίστηκε στα 100 ml με προσθήκη υπερκαθαρού νερού (Millipore 18.2 MΩ). Η τελική συγκέντρωση οξέος στα διαλύματα ήταν σε όλες τις περιπτώσεις 0.5 mol.l. Η μέθοδος διαλυτοποίησης που εφαρμόστηκε στο φούρνο μικροκυμάτων ήταν ελεγχόμενες ως προς την μέγιστη πίεση, κάτι που ήταν εφικτό με τη χρήση ειδικού αισθητήρα πίεσης (ΕΡ 1500). Η μέγιστη θερμοκρασία που επιτεύχθηκε ήταν 210 o C. Λευκά δείγματα (blank) προετοιμάστηκαν και αναλύθηκαν με ανάλογο τρόπο όπως και τα δείγματα των κεραμικών οστράκων και χρησιμοποιήθηκαν για την τελική διόρθωση των αποτελεσμάτων. Τα χημικά στοιχεία που προσδιορίστηκαν ήταν τα: Mg, Ca, Mn, Fe και Zn με την εφαρμογή της φασματοσκοπίας ατομικής απορρόφησης (AAS). Επιπλέον προσδιορίστηκαν τα στοιχεία Na και K με εφαρμογή της φασματοσκοπίας ατομικής εκπομπής με φλόγα (φλογοφωτομετρία, FAAS). Για τη βαθμονόμηση του φασματόμετρου ατομικής απορρόφησης και ατομικής εκπομπής, χρησιμοποιήθηκαν μονο-στοιχειακά πρότυπα. Ο προσδιορισμός των χημικών στοιχείων Mg, Fe, Ca έγινε με τη χρήση λυχνιών κοίλης καθόδου, ενώ μία λυχνία χωρίς ηλεκτρόδιο χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό του Zn.

12 388 Η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων πραγματοποιήθηκε με την εφαρμογή του πακέτου SΤAΤISTICA Χημική σύσταση των κεραμικών οστράκων Η χημική σύσταση των κεραμικών οστράκων που αναλύθηκαν στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται στον Πίνακα 2, ενώ στο Σχήματα 1-5 παρουσιάζονται υπό μορφή γραφικής αναπαράστασης η διακύμανση των συγκεντρώσεων των στοιχείων που προσδιορίστηκαν. Πίνακας 2: Χημική σύσταση κεραμικών οστράκων Δείγμα Συγκέντρωση οξειδίου % m/m ± s.d. ppm ± s.d. K 2 O Na 2 O MgO Ca 2 O Fe 2 O 3 MnO Zn S S S S S K K K K K K8A K8B K21A K21B K K K K K K24B

13 389 K K K Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ

14 390 MgO Συγκέντρωση MgO % w/w S1 S2 S3 S4 S5 K2 K4 K6 K3 K5 K8A K8B K21A K21B K16 K17 K18 K14 K23 K24B K15 K19 K25 K26 K27 K28 K30 K31 K33 K34 K35 K36 K37 K38 K39 K41 K42 K43 K44 K46 K48 Δείγμα Σχήμα 1: Συγκέντρωση MgO στα κεραμικά όστρακα 5 CaO Συγκέντρωση CaO % w/w S1 S2 S3 S4 S5 K2 K4 K6 K3 K5 K8A K8B K21A K21B K16 K17 K18 K14 K23 K24B K15 K19 K25 K26 K27 K28 K30 K31 K33 K34 K35 K36 K37 K38 K39 K41 K42 K43 K44 K46 K48 Δείγμα Σχήμα 2: Συγκέντρωση CaO στα κεραμικά όστρακα

15 391 7 Fe2O3 Συγκέντρωση Fe 2 O 3 % w/w S1 S2 S3 S4 S5 K2 K4 K6 K3 K5 K8A K8B K21A K21B K16 K17 K18 K14 K23 K24B K15 K19 K25 K26 K27 K28 K30 K31 K33 K34 K35 K36 K37 K38 K39 K41 K42 K43 K44 K46 K48 Δείγμα Σχήμα 3: Συγκέντρωση Fe 2 O 3 στα κεραμικά όστρακα 0.18 MnO 0.16 Συγκέντρωση MnO % w/w S1 S2 S3 S4 S5 K2 K4 K6 K3 K5 K8A K8B K21A K21B K16 K17 K18 K14 K23 K24B K15 K19 K25 K26 K27 K28 K30 K31 K33 K34 K35 K36 K37 K38 K39 K41 K42 K43 K44 K46 K48 Δείγμα Σχήμα 4: Συγκέντρωση MnO στα κεραμικά όστρακα

16 Zn Συγκέντρωση Zn ppm S1 S2 S3 S4 S5 K2 K4 K6 K3 K5 K8A K8B K21A K21B K16 K17 K18 K14 K23 K24B K15 K19 K25 K26 K27 K28 K30 K31 K33 K34 K35 K36 K37 K38 K39 K41 K42 K43 K44 K46 K48 Δείγμα Σχήμα 5: Συγκέντρωση Zn στα κεραμικά όστρακα Στο Σχήμα 6 δίνονται τα τριαδικά διαγράμματα (α) CaO-MgO-Fe2O3 και (β) Κ2Ο- Νa2Ο-ΜnΟ όπου είναι προφανές πως όλα τα δείγματα εντοπίζονται σε μία συγκεκριμένη περιοχή με εξαίρεση κυρίως το δείγμα S Fe 2 O 3 % w/w MgO % w/w CaO % w/w (α)

17 MnO % w/w Na 2 O % w/w K 2 O % w/w (β) Σχήμα 6: Τριαδικά διαγράμματα (α) CaO-MgO-Fe2O3 και (β) Κ2Ο-Νa2Ο-ΜnΟ για όλα τα δείγματα που αναλύθηκαν 4. Στατιστική επεξεργασία αποτελεσμάτων Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τη χημική ανάλυση των κεραμικών οστράκων, επεξεργάστηκαν στατιστικά έτσι ώστε να διερευνηθεί εάν επιβεβαιώνονται και στατιστικά οι δύο ομάδες που είχαν αρχικά θεωρηθεί: τα ψημένα και τα άψητα ή κακώς ψημένα κεραμικά (Πίνακας 1) και επίσης να διαπιστωθεί πως κατανέμονται τα υπόλοιπα δείγματα καθώς και τα δείγματα χώματος. Συγκεκριμένα εφαρμόστηκε η ανάλυση κατά ομάδες (cluster analysis) για τις συγκεντρώσεις όλως των στοιχείων ταυτόχρονα. Τα δενδρογράμματα που προέκυψαν με βάση τον υπολογισμό της Ευκλείδεια απόστασης παρουσιάζονται στα Σχήμα 7.

18 Tree Diagram for 41 Variables Complete Linkage Euclidean distances Linkage Distance K5 K3 K17 K21A K16 K8B K23 K25 K18 K24B S4 S3 S2 K42 K44 K38 K37 K48 K34 K33 K31 K35 K41 K46 K28 K15 K39 K30 S5 K21B K26 K14 K8A K6 K4 K2 K43 K36 K27 K19 S1 Σχήμα 7: Δενδρόγραμμα για τα 41 δείγματα λαμβάνοντας υπ όψιν τις συγκεντρώσεις όλων των στοιχείων 5. Συμπεράσματα Ο αρχαιολογικός προβληματισμός και τα ερωτήματα που τέθηκαν από την Δρ. Δ. Τσιαφάκη 11 σε σχέση με τα κεραμικά δείγματα που αναλύθηκαν, αφορούν στα εξής: α) σύσταση πηλοχώματος, β) σύσταση πηλών άψητων δειγμάτων, γ) σύσταση πηλών ψημένων δειγμάτων, δ) σύγκριση των συστάσεων των παραπάνω πηλών με στόχο να φανεί αν πρόκειται για κεραμικά προϊόντα του ίδιου εργαστηρίου. Τα δείγματα κεραμικής που δόθηκαν ανήκουν στην κατηγορία της ιωνίζουσας ωοκέλυφης, η οποία εντοπίζεται σε μεγάλες ποσότητες στο Καραμπουρνάκι. Το σύνολο των παραπάνω δειγμάτων (πηλόχωμα, άψητα, ψημένα κεραμικά αγγεία) προέρχονται από λάκκο απορριμμάτων που εντοπίστηκε στον αρχαίο οικισμό στο Καραμπουρνάκι, ο οποίος ανήκε πιθανώς σε κεραμικό εργαστήριο που παρήγε την κατηγορία αυτής της κεραμικής. Η ανάλυση της σύστασης των πηλών καλείται να επιβεβαιώσει την υπόθεση στην οποία οδηγούν τα αρχαιολογικά δεδομένα, ότι δηλ. η ιωνίζουσα ωοκέλυφη κεραμική παραγόταν στο Καραμπουρνάκι. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω και με βάση τη μορφή του δενδρογράμματος του σχήματος 7 όπου οι αποστάσεις μεταξύ των δειγμάτων είναι μικρές, δεν φαίνεται να υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση στη χημική σύσταση μεταξύ των δειγμάτων. Το ότι τα δείγματα που αναλύθηκαν αποτελούν μία ομάδα με παρόμοια χημική σύσταση υποδηλώνεται και από τα τριαδικά διαγράμματα του σχήματος 6. Σχετικά μικρές διακυμάνσεις γύρω από μία μέση τιμή συγκέντρωσης παρατηρείται επίσης στις κατανομές των σχημάτων 1-5. Οι ανωτέρω παρατηρήσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για δείγματα της αυτής χημικής σύστασης επομένως κατά πάσα πιθανότητα προέρχονται από το ίδιο υλικό. Η διαφοροποίηση του δείγματος S1 (λεπτοί κόκκοι χώματος) μπορεί να αποδοθεί στην διαφορετική σύσταση του συγκεκριμένου κοκκομετρικού κλάσματος η οποία δεν 11 Υπεύθυνη της Μονάδας Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΙΠΕΤ και Επιστημονική Συνεργάτης της πανεπιστημιακής ανασκαφής στο Καραμπουρνάκι.

19 395 εμφανίζεται στα υπόλοιπα δείγματα όπου αποτελεί μικρό ποσοστό του συνολικού δείγματος. Οι δύο ομάδες κεραμικών που είχαν αρχικά θεωρηθεί (ψημένα-άψητα, Πίνακας 1) δεν αναγνωρίζονται ως ευδιάκριτες ομάδες με βάση την παραπάνω ανάλυση (βλέπε σχετικά διαγράμματα). Στο σχήμα παρατηρείται μία τάση της πλειοψηφίας των χαρακτηρισμένων ως ψημένων δειγμάτων να αποτελούν μια ξεχωριστή υπο-ομάδα μαζί με τα μεγαλύτερα σε μέγεθος κόκκων δείγματα του χώματος, ενώ η πλειοψηφία των άψητων δειγμάτων διαφοροποιείται και φαίνεται να αποτελεί μία διαφορετική υπο-ομάδα με το κλάσμα λεπτών κόκκων του χώματος. Με βάση την παρατήρηση αυτή μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχει μία μικρή διαφοροποίηση ανάμεσα στα ψημένα και τα άψητα δείγματα. Σε κάθε περίπτωση όμως δεν μπορεί να αναγνωριστεί η ύπαρξη ευδιάκριτων ομάδων διαφορετικής χημικής σύστασης γεγονός που οδηγεί στην αιτιολόγηση όποιων διαφορών σε διεργασίες που υφίστανται κατά την όπτηση του υλικού παρά σε διαφορετικό υλικό. Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα των αναλύσεων της χημικής σύστασης των δειγμάτων υποδηλώνουν ότι πρόκειται για δείγματα (χώμα, άψητα και ψημένα όστρακα) προερχόμενα από το ίδιο υλικό. Για τη διεξαγωγή μιας πληρέστερης μελέτης προτείνεται οι παρούσες χημικές αναλύσεις να συμπληρωθούν από ανάλογες ορυκτολογικές, ώστε να επιβεβαιωθούν πλήρως τα ανωτέρω συμπεράσματα.