Άρης Αλεξάνδρου: περί ποίησης λόγος. Άντρια Λουκαΐδου. Επιβλέπων καθηγητής: Μιχ. Γ. Μπακογιάννης

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Άρης Αλεξάνδρου: περί ποίησης λόγος. Άντρια Λουκαΐδου Επιβλέπων καθηγητής: Μιχ. Γ. Μπακογιάννης 2016

2 Τριμελής επιτροπή Μιχ. Γ. Μπακογιάννης Δημήτρης Κόκορης Ιωάννα Ναούμ

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή 3 1. Η εποχή και ο ποιητής (α) Η Πρώτη Μεταπολεμική Ποιητική Γενιά 7 (β) Η ζωή και το έργο του Άρη Αλεξάνδρου Ποιήματα ποιητικής στο έργο του Άρη Αλεξάνδρου: Η συνεχής αγωνία για τις λέξεις (α) έτσι αργούν κ οι λέξεις ν ακονιστούν σε λόγο: Η βάσανος της γραφής και της ανάγνωσης 45 (β) Παρ όλ αυτά Βλαδίμηρε βιάστηκες να φύγεις: Η δοκιμασία της φωνής και του ποιητή 64 (γ) Να γράψεις κάποτε για κείνο το παιδί με τα γαλάζια μάτια: Ο λόγος ως αντίδοτο στη λήθη και στη φθορά 88 Επίλογος 94 Βιβλιογραφία 99 Περίληψη / Abstract 103

4 Εισαγωγή Η ενασχόληση με τον λόγο περί ποίησης στο έργο ενός ποιητή θα μπορούσε να παραλληλιστεί με το (κρυφο)κοίταγμα μέσα στο ποιητικό του εργαστήρι. Ο αναγνώστης άλλοτε μπαίνει από την κύρια είσοδο και περιεργάζεται τον χώρο, άλλες φορές κοιτάζει από το ανοιχτό παράθυρο, ενώ κάποτε η μόνη του πρόσβαση είναι μια χαραμάδα στον εξωτερικό τοίχο. Σε κάθε περίπτωση, η επαφή αυτή είναι μια διαδικασία γόνιμη. Επιτρέπει την εξέταση των ποιημάτων ποιητικής χωριστά, αλλά και συνδυαστικά, τον εντοπισμό συγκλίσεων και αποκλίσεων στο εσωτερικό της αυτοαναφορικής αυτής ποίησης και την παρατήρηση μιας ενδεχόμενης εξέλιξης τόσο της ίδιας όσο και του συγγραφικού της υποκειμένου. Μπορεί, επίσης, να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για τη μελέτη του συνολικού έργου του ποιητή. Ο Γ. Π. Σαββίδης μιλώντας, βέβαια, για το καβαφικό έργο ορίζει τα ποιήματα ποιητικής ως εκείνα «που έχουν, άμεσα είτε έμμεσα, ως αντικείμενό τους την ποιητική πράξη και γενικότερα την καλλιτεχνική δημιουργία: τις προϋποθέσεις της, τις ατομικές και κοινωνικές συνθήκες της, και τις συνέπειές της». 1 Ο ορισμός αυτός φαίνεται να ισχύει και στην περίπτωση των ποιημάτων ποιητικής του Άρη Αλεξάνδρου, με τα οποία θα επιχειρήσουμε να ασχοληθούμε στην παρούσα εργασία, θεωρώντας αυτά τα ποιήματα ουσιώδες συστατικό της συνολικής του ποιητικής παραγωγής. Ο λόγος περί ποίησης, το ποίημα που, ενώ γράφεται, σχολιάζει τη διαδικασία γραφής του, ο ποιητής που στοχάζεται πάνω στην ποιητική του ιδιότητα είναι ζητήματα που θα απασχολήσουν το κύριο μέρος της εργασίας. Η εργασία φιλοδοξεί να θέσει ερωτήματα σχετικά με την ποιητική δημιουργία ως διαδικασία κατασκευής, ως ποιητικό θέμα και ως προβληματισμό (υπαρξιακό και συγγραφικό) και ως εργαλείο ή μέσο. Μέσα από μια εκ του σύνεγγυς ανάγνωση των ποιημάτων ποιητικής του Άρη Αλεξάνδρου αντιλαμβάνεται κανείς πως δεν πρόκειται για μία και μοναδική θεώρηση του θέματος της γραφής, του ποιητή, της ποίησης. Αυτό προκύπτει τόσο από τη θεματολογική διαφοροποίηση όσο και από τη χρήση διαφορετικών ρητορικών τρόπων και διαφορετικού ύφους από ποίημα σε ποίημα. Ο 1 Γ. Π. Σαββίδης, Μικρά καβαφικά, Ερμής, Αθήνα 1996, σ

5 ποιητής, κατά τη διάρκεια της συγγραφικής του πορείας, μετακινείται και αλλάζει στάση απέναντι στην ποίηση, τη βλέπει από πολλαπλές οπτικές γωνίες, την προσεγγίζει αλλά και απομακρύνεται από αυτήν, τη θεωρεί φίλη αλλά και εχθρό. Ως ποιήματα ποιητικής αναγνωρίστηκαν ποιήματα στα οποία τίθεται ο προβληματισμός για τη λειτουργία, τον ρόλο ή τον σκοπό της ποίησης και του ποιητή ποιήματα που θεματοποιούν τις διαδικασίες της γραφής και της ανάγνωσης και τα ενδεχόμενα προβλήματα, ελλείψεις ή αδιέξοδα που παρουσιάζουν που αποτελούν «σχέδια» για άλλα κείμενα ή ποιήματα παραινέσεις για τον τρόπο γραφής της ποίησης τέλος, ποιήματα που «δεξιώνονται» 2 στο εσωτερικό τους άλλα ποιήματα ή άλλους ποιητές, άμεσα είτε έμμεσα. Με τα κριτήρια αυτά, μπορεί κανείς να εντοπίσει στο σύνολο των 80 ποιημάτων του Άρη Αλεξάνδρου που συμπεριλαμβάνονται στη συγκεντρωτική έκδοση του 1991, 28 ποιήματα ποιητικής, ποσοστό δηλαδή 35%. 3 Η κατανομή των ποιημάτων ποιητικής στις συλλογές του Άρη Αλεξάνδρου παρουσιάζει αυξομειώσεις. Στην πρώτη συλλογή με τίτλο Ακόμα τούτη η άνοιξη το στοιχείο της αυτοαναφορικής ποίησης απουσιάζει, πέρα από κάποιες περιστασιακές αναφορές σε μερικά ποιήματα. Η απουσία αυτή σχετίζεται με τη διαφοροποίηση της συγκεκριμένης συλλογής από τις επόμενες. Πρόκειται για μια διαφοροποίηση στο θέμα, στο ύφος, στον λόγο, στην ποιητική, στον τρόπο που το ποιητικό υποκείμενο αντιμετωπίζει τον κόσμο της ποίησης, της ιδεολογίας, της πολιτικής. Ο Άρης Αλεξάνδρου της πρώτης συλλογής είναι ένας ποιητής στρατευμένος, κάτι που στη συνέχεια θα αλλάξει. Θα έλεγε κανείς, 2 Αντλούμε τον όρο από το μελέτημα της Άντειας Φραντζή «Ο Μίλτος Σαχτούρης και η δεξίωση των ποιητών», περ. Εντευκτήριο 25 (Χειμώνας ) 8-14 = Άντεια Φραντζή, «Ο Μίλτος Σαχτούρης και η Δεξίωση των ποιητών», στο Δώρα Μέντη (επιμ.), Για τον Σαχτούρη. Κριτικά κείμενα, Αιγαίον, Λευκωσία 1998, σ Στον αριθμό αυτό δεν συμπεριλήφθηκαν ποιήματα που θεωρήθηκε ότι περιορίζονται σε αναφορές στην ποίηση χωρίς να την καθιστούν αντικείμενό τους, όπως συμβαίνει με ορισμένα ποιήματα που ονοματίζουν τη γραφή, αλλά δεν τη θεματοποιούν. Παραδείγματα τέτοιων αναφορών είναι ο τίτλος του ποιήματος «Σχέδιο για διήγημα» (Π10) και ο πρώτος στίχος από το ποίημα «Σήμερα»: Είναι κιόλας δυο μέρες που δεν πρόσθεσες λέξη στο ημερολόγιο της συγνεφιάς (Π21). Το ποίημα «Les voyelles» (Π134) από τη συλλογή Exercices de rédaction μεταφράστηκε από τον ίδιο τον Άρη Αλεξάνδρου ως «Τα φωνήεντα» (Π147) και εντάχθηκε και στη συλλογή με τίτλο Παρισινά ποιήματα. Στην καταμέτρηση των ποιημάτων ποιητικής υπολογίστηκε δύο φορές, αφού θεωρήθηκε ότι η ελληνική και η γαλλική του εκδοχή αποτελούν δύο διαφορετικά ποιήματα. Όλες οι παραπομπές σε ποιήματα του Άρη Αλεξάνδρου γίνονται στην εξής έκδοση: Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα ( ), Ύψιλον, Αθήνα Στο εξής, οι παραπομπές αυτές θα σημειώνονται σε παρένθεση με τη συντομογραφία Π και την αριθμητική ένδειξη των σελίδων. 4

6 παρατηρώντας τη σημαντική αύξηση των ποιημάτων ποιητικής στις επόμενες του συλλογές, πως ο λόγος περί ποίησης στο ποιητικό έργο του Άρη Αλεξάνδρου είναι αντιστρόφως ανάλογος της στράτευσής του. Όσο, δηλαδή, ο ποιητής απομακρύνεται από την πολιτική ένταξη και στράτευση, τόσο προσεγγίζει το πεδίο του αυτοαναφορικού ποιητικού λόγου. Οι δύο επόμενες συλλογές, από τους τίτλους τους ακόμα, δηλώνουν τη μετατόπιση. Από την προσδοκία της άνοιξης περνάμε τώρα στην Άγονη γραμμή των νησιών της εξορίας και στην Ευθύτητα οδών που «μόνο στην έρημο είναι δυνατή». 4 Τα ποιήματα ποιητικής αυξάνονται, ενώ ο αγωνιστικός τόνος υποχωρεί. Οι δύο τελευταίες συλλογές, μικρές σε αριθμό ποιημάτων και γραμμένες όταν ο Άρης Αλεξάνδρου βρισκόταν αυτοεξόριστος στο Παρίσι, μεταβάλλουν εκ νέου τον ποιητικό του λόγο. Τα ποιήματά τους κινούνται σε έναν πιο κρυπτικό χώρο, ιδιωτικά σημασιοδοτημένο και με υπαρξιακή χροιά. Ο περί ποίησης λόγος είναι και εδώ έντονα παρών, στραμμένος, ωστόσο, περισσότερο προς τα μέσα και τον εαυτό του. Είναι εμφανές, επομένως, ότι τα ποιήματα ποιητικής του Άρη Αλεξάνδρου δεν μπορούν να σχολιαστούν αποκομμένα από την πολιτική και κοινωνική διάστασή τους, που κάποτε επικρατεί ως βασικό στοιχείο ποιητικής, ενώ άλλοτε περνά στο παρασκήνιο. Σε κάθε περίπτωση, το βασικό ερώτημα που τίθεται είναι πώς το πέρασμα από μια «αγωνιστική κατάφαση» 5 σε μια πολιτική και κομματική αμφισβήτηση επηρεάζει την ποιητική του, τον τρόπο που το υποκείμενο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, τον ρόλο του και την ίδια τη γραφή; Τα 28 ποιήματα ποιητικής του Άρη Αλεξάνδρου κατανεμήθηκαν στο κύριο μέρος της εργασίας σε τρεις κατηγορίες με κριτήριο τη λειτουργία με την οποία επιφορτίζεται κάθε φορά το ποίημα ποιητικής. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η κατανομή αυτή έγινε ανεξάρτητα από τη συλλογή στην οποία ανήκει το καθένα. Σκοπός δεν είναι, βέβαια, η παράβλεψη της συσσωμάτωσής τους σε συλλογές, αλλά μια αναδιάταξη που εξυπηρετεί τη σκοποθεσία της εργασίας. Εξάλλου, το γεγονός ότι ποιήματα από διαφορετικές συλλογές μπορούν να ενταχθούν στο ίδιο υποσύνολο 4 Δημήτρης Ραυτόπουλος, Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος, Σοκόλη, Αθήνα , σ Δ. Ν. Μαρωνίτης, Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά. Αλεξάνδρου Αναγνωστάκης Πατρίκιος, Κέδρος, Αθήνα , σ

7 μαρτυρεί μια στάση συνεχούς, μη γραμμικής αναζήτησης, η οποία ξεκινά ενδεχομένως από μια συγκεκριμένη θεώρηση του θέματος της ποιητικής και στη συνέχεια περνά σε μια άλλη, διαφορετική για να επιστρέψει και πάλι στην προηγούμενη ή να κατευθυνθεί προς μια τρίτη. Αυτό δεν σημαίνει, από την άλλη, πως ποιήματα που βρίσκονται στην ίδια συλλογή δεν παρουσιάζουν σημεία σύγκλισης. Η οργάνωση αυτή, λοιπόν, που διαπερνά τα όρια των ποιητικών συλλογών έχει άλλον έναν στόχο: να δείξει και να αναδείξει, όσον αφορά πάντα το θέμα της ποιητικής και των ποιημάτων που σχετίζονται με αυτό, την ύπαρξη κάποιων συνδετικών αρμών στην ποίηση του Άρη Αλεξάνδρου. Με άλλα λόγια, να επισημάνει ότι το ποιητικό του έργο μπορεί να ιδωθεί ως ένα αδιάσπαστο, όχι όμως και αμετάβλητο, σύνολο που χαρακτηρίζεται στο εσωτερικό του από αυτοαναφορικότητα. Η προκείμενη τριχοτόμηση των ποιημάτων ποιητικής του Άρη Αλεξάνδρου δεν σκοπεύει, επίσης, να αποκόψει τις συνδέσεις μεταξύ των τριών κατηγοριών που προκύπτουν. Όπως ελπίζουμε ότι θα φανεί στην εργασία, οι κατηγορίες αλλά και τα ποιήματα ποιητικής που ανήκουν σε αυτές επικοινωνούν μεταξύ τους ως οργανικά μέρη ενός ευρύτερου ποιητικού συνόλου τα οποία διασταυρώνονται και συνομιλούν. Το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας διακρίνεται σε δύο μέρη: το πρώτο εκθέτει γραμματολογικά ζητήματα που αφορούν τη λογοτεχνική Γενιά στην οποία ανήκει ο Άρης Αλεξάνδρου το δεύτερο αναφέρεται στη ζωή και το έργο του. Το δεύτερο κεφάλαιο χωρίζεται σε τρεις ενότητες στις οποίες πραγματοποιείται, κάθε φορά με άλλη στόχευση, μια εκ του σύνεγγυς ανάγνωση των ποιημάτων ποιητικής του Άρη Αλεξάνδρου. 6

8 1. Η εποχή και ο ποιητής (α) Η Πρώτη Μεταπολεμική Ποιητική Γενιά Στην Ανθολογία μεταπολεμικών ποιητών των Ντίνου Γιωργούδη και Κ. Γεννατά που εκδόθηκε το 1957 ανθολογήθηκαν 61 ποιητές και ποιήτριες. Ο Αλέξανδρος Αργυρίου, ο οποίος έγραψε την Εισαγωγή της συγκεκριμένης ανθολογίας με τίτλο «Εισαγωγή στην μεταπολεμική ποίηση», διαπίστωσε ότι «θα ήταν ατυχές να κατατάξομε σε σχολές» 6 τη νεότερη ελληνική ποίηση και ονόμασε το σύνολο των ποιητών που ανθολογήθηκαν «μεταπελευθερωτική γενιά». 7 Παρόλο που δεν βλέπουμε να χρησιμοποιείται εδώ αυτούσιος ο όρος «Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά», ο τίτλος της Ανθολογίας και η Εισαγωγή του Αλέξανδρου Αργυρίου στις πρώτες σελίδες της, συστήνουν ήδη την έννοια της μεταπολεμικότητας. Ως χρονολογικό σημείο αφετηρίας για τη μεταπολεμική ποίηση ορίστηκε στην Εισαγωγή της Ανθολογίας το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Τόσο ο Αλέξανδρος Αργυρίου, όσο και οι Ντίνος Γιωργούδης και Κ. Γεννατάς έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο με τον οποίο η σύγχρονη εποχή και πραγματικότητα στην οποία έζησαν οι μεταπολεμικοί ποιητές καθόρισαν και την ποιητική παραγωγή τους μάλιστα, σε συνάρτηση με αυτό, αναφέρθηκαν σε μια «κοινωνική μοίρα» έννοια στην οποία θα εστιάσει αργότερα η Σόνια Ιλίνσκαγια απέναντι στην οποία οι ποιητές αυτοί στάθηκαν με υπευθυνότητα. 8 Στον πρόλογο της Ανθολογίας γίνεται αντιληπτή μια ιδιαιτερότητά της: «η εκλογή των κειμένων που δημοσιεύονται γίνηκε, σχεδόν πάντα, σύμφωνα με τις προσωπικές προτιμήσεις των ποιητών. Πολλά απ αυτά είναι ανέκδοτα». 9 Το 1957, όταν δηλαδή εκδόθηκε η Ανθολογία, οι μεταπολεμικοί ποιητές βρίσκονταν στη 6 Ντίνος Γιωργούδης και Κ. Γεννατάς (επιμ.), Ανθολογία μεταπολεμικών ποιητών, χ.ε.ο., Αθήνα 1957, σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 6. Ο Αλέξανδρος Αργυρίου ανέφερε χαρακτηριστικά ότι «το κοινωνικό σχήμα ολοένα και πιο πολύ δυναστεύει το ανθρώπινο πρόσωπο [...]» (σ. 11) και ο Ντίνος Γιωργούδης μίλησε για «τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της σύγχρονης ποιητικής πραγματικότητας» τον οποίο η Ανθολογία μεταπολεμικών ποιητών είχε σκοπό να αναδείξει (σ. 5). 9 Ό.π., σ. 6. 7

9 Γενιά. 10 Το 1978, όταν εκδόθηκε η Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Λίνου συγγραφική τους ακμή, με πολλά από τα ποιήματά τους να είναι ακόμα αδημοσίευτα ή ανέκδοτα. Η Ανθολογία μεταπολεμικών ποιητών, επομένως, αποτύπωσε την ποίηση της εποχής στην απόλυτη συγχρονία της, με τους ίδιους τους ποιητές μάλιστα να επιλέγουν τα ποιήματα που ανθολογήθηκαν. Λόγω αυτής της χρονικής εγγύτητας και αφού το έργο των μεταπολεμικών ποιητών βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη ήταν αδύνατο για τους ανθολόγους να έχουν ολοκληρωμένη εικόνα της ποιητικής παραγωγής τους. Θεωρώντας, λοιπόν, τη μεταπολεμική ποίηση ως ένα ενιαίο σύνολο, οι Ντίνος Γιωργούδης και Κ. Γεννατάς συμπεριέλαβαν στην Ανθολογία ποιητές που αργότερα εντάχθηκαν άλλοι στην Πρώτη και άλλοι στη Δεύτερη Μεταπολεμική Πολίτη, το 17 ο κεφάλαιό της αφιερώθηκε εξ ολοκλήρου στη «Μεταπολεμική ποίηση και πεζογραφία». 11 Εκεί, γινόταν σαφής αναφορά στην Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά η οποία διακρινόταν από την επόμενη ποιητική Γενιά που εμφανίστηκε το Λίγο αργότερα, στο Πρώτο Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης έλαβε χώρα μια αρκετά εκτενής συζήτηση που αφορούσε τη χρήση του όρου «Γενιά». 13 Ειδικότερο αντικείμενο της συζήτησης αυτής υπήρξε η καταλληλότητα του όρου «Γενιά» να περιγράψει τη συγκεκριμένη ομάδα μεταπολεμικών ποιητών. 14 Ο Γ. Π. Σαββίδης, στην αρχή της εισήγησής του στο Συμπόσιο, υπογράμμισε πως θα χρησιμοποιήσει «τον όρο Γενιά πάντοτε μέσα σε νοερά εισαγωγικά» σημειώνοντας πως η χρήση του «είναι καταχρηστική και ενδεχομένως παραπλανητική». 15 Αναφέρθηκε, επιπλέον, 10 Ο Άρης Αλεξάνδρου δεν συμπεριλήφθηκε στη συγκεκριμένη Ανθολογία. Έγινε μόνο μια σύντομη αναφορά σε αυτόν στην Εισαγωγή, όπου ο Αλέξανδρος Αργυρίου τον κατέταξε στην ομάδα «των αντιστασιακών ποιητών» δίπλα στους Μανόλη Αναγνωστάκη, Μιχάλη Κατσαρό, Δημήτρη Δούκαρη, Πάνο Θασίτη, Γιάννη Δάλλα κ.ά. βλ. ό.π., σ Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα , σ Ό.π., σ Το Πρώτο Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Πατρών στις 3-5 Ιουλίου του 1981 και η πρώτη μέρα του αφιερώθηκε στην Πρώτη Μεταπολεμική Ποιητική Γενιά. Αποτέλεσε μια από τις πρώτες προσπάθειες να μελετηθεί συστηματικότερα η ποίηση της Γενιάς αυτής. 14 Σωκρ. Λ. Σκαρτσής (επιμ.), Πρακτικά Πρώτου Συμποσίου Νεοελληνικής Ποίησης, α τόμος, Γνώση, Αθήνα 1982, σ Γιώργος Π. Σαββίδης, «[Πρώτα-πρώτα...]», ό.π., σ. 27 = Γ. Π. Σαββίδης, «Το στίγμα της Πρώτης Μεταπολεμικής Ποιητικής Γενιάς», στο Αλέξανδρος Αργυρίου (επιμ.), Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία- Γραμματολογία, τόμος ε, Σοκόλη, Αθήνα , σ

10 στην αναγκαιότητα της οριοθέτησης της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς, γιατί αλλιώς, όπως ανέφερε, «κάθε παρακάτω προσπάθεια να προσδιορίσουμε ουσιαστικότερα το στίγμα ή γενικώς τα χαρακτηριστικά της Πρώτης Μεταπολεμικής Ποιητικής Γενιάς, θα μείνει τελείως έκθετη [...]». 16 Ο Αλέξανδρος Αργυρίου, που συμμετείχε επίσης με εισήγησή του στο Συμπόσιο, σε σχετική ανακοίνωσή του, που αργότερα δημοσιεύτηκε με τον εύγλωττο τίτλο «Σχετικότητα και χρησιμότητα των οριοθετήσεων», υπέδειξε πως «τόσο αυτή όσο και κάθε διαίρεση μιας λογοτεχνίας είναι λίγο ή πολύ συμβατική και περιέχει ένα ποσοστό αυθαιρεσίας». Προχώρησε, επιπλέον, στο να υποστηρίξει τη δόκιμη χρήση του όρου «Γενιά» και τον συνέδεσε με την ιστορική του διάσταση. Ο Αλέξανδρος Αργυρίου, επομένως, όχι μόνο «απενοχοποίησε» τη χρήση του όρου ως προσδιορισμού μιας ομάδας ποιητών που έζησαν και έγραψαν περίπου στα ίδια χρόνια, αλλά πρόσθεσε στη συζήτηση τη διαπίστωση ότι τα χρόνια αυτά ήταν καθοριστικά σε μέγιστο βαθμό για τη γενικότερη διαμόρφωσή τους: Αν είναι σωστό και χρήσιμο, μετά τη γενιά του 30, να μιλάμε για μια επόμενη ποιητική γενιά, την πρώτη μεταπολεμική όπως ήδη την είπαμε, είμαστε υποχρεωμένοι να δείξομε κάτω από ποιους ειδικούς και κρίσιμους αντικειμενικούς όρους αναπτύχθηκε και διαμορφώθηκε, [...] και πώς το διαφορετικό κλίμα που έζησε και της χορήγησε διαφορετικό πνεύμα εκφράστηκε στο ποιητικό της έργο. 17 Ο Γ. Π. Σαββίδης και ο Αλέξανδρος Αργυρίου συμφώνησαν, πάντως, σε γενικές γραμμές, στα χρονολογικά κριτήρια ένταξης των ποιητών στη Γενιά αυτή: ως Πρώτη Μεταπολεμική, λοιπόν, ορίστηκε γραμματολογικά η ποιητική Γενιά της οποίας οι εκπρόσωποι γεννήθηκαν στο διάστημα και δημοσίευσαν ή εξέδωσαν κείμενά τους στη δεκαετία Ο Αλέξανδρος Αργυρίου πρόσθεσε 16 Σαββίδης, ό.π., σ Αλέξ. Αργυρίου, «Σχετικότητα και χρησιμότητα των οριοθετήσεων», στο Αργυρίου, ό.π. (σημ. 15), σ

11 πως, από ένα σύνολο 133 ποιητών, ο ίδιος επέλεξε 46 ως τους βασικότερους εκπροσώπους της Γενιάς. 18 Στην ανθολόγηση που έκανε ο Αλέξανδρος Αργυρίου αργότερα, στον πέμπτο τόμο της σειράς Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία- Γραμματολογία, ο αριθμός των ποιητών έχει γίνει τελικά Τόσο ο Γ. Π. Σαββίδης όσο και ο Αλέξανδρος Αργυρίου επισήμαναν τη δυσκολία που εμπεριέχεται στο εγχείρημα της επιλογής των ποιητών που συμπεριλήφθηκαν στη Γενιά, καθώς και το «μικρό ή μεγάλο ποσοστό σφάλματος» που φέρνει μαζί του. Ο Αλέξανδρος Αργυρίου, ωστόσο, δήλωσε πως μέσα από την ανθολόγηση των 47 ποιητών προσφέρεται «ένα επαρκές φάσμα ποιητικών γραφών, και αντιπροσωπεύονται σχεδόν στο σύνολό τους τα ρεύματα της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς». 20 Στη Γενιά αυτή, λοιπόν, που ονομάστηκε Πρώτη Μεταπολεμική Ποιητική Γενιά, έχει ενταχθεί και το έργο του Άρη Αλεξάνδρου. Η Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά εκδηλώθηκε ποιητικά το Μέχρι το 1947 είχε ήδη κάνει την εμφάνισή της στα ελληνικά γράμματα η πλειονότητά των μεταπολεμικών ποιητών, ένα ποσοστό δηλαδή 65%. 21 Η ποιητική εμφάνιση της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς ξεκίνησε, επομένως, λίγο πριν την έναρξη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Οι εκπρόσωποί της βρίσκονταν τότε στην εφηβική ή πρώτη νεανική τους ηλικία αν λάβουμε υπόψη τα χρονολογικά όρια γέννησης του Αυτό σημαίνει πως τα παιδικά και εφηβικά τους χρόνια τα πέρασαν στον απόηχο του Εθνικού Διχασμού και της Σοβιετικής Επανάστασης του Η Μικρασιατική Καταστροφή, η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, η δικτατορία της 4 ης Αυγούστου και η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού υπήρξαν γεγονότα που οι περισσότεροι τα βίωσαν ως παιδιά και έφηβοι. Τα ιστορικά γεγονότα που 18 Αλέξης Αργυρίου, «[Στο φάσμα...]», στο Σκαρτσής, ό.π. (σημ. 14), σ. 71 = Αλέξανδρος Αργυρίου, «Το πνεύμα της Πρώτης Μεταπολεμικής Ποιητικής μας Γενιάς», στο Αργυρίου, ό.π. (σημ. 15), σ Αργυρίου, ό.π. (σημ. 15), σ Ό.π., σ Αρχικά, οι μεταπολεμικοί ποιητές δημοσίευαν ποιήματά τους σε περιοδικά της εποχής όπως ο Κοχλίας, τα Νεοελληνικά Γράμματα, Τα Νέα Γράμματα κ.ά. Ο Αλέξανδρος Αργυρίου συγκεντρώνει τις ακριβείς χρονολογίες εμφάνισης των 47 ποιητών που ανθολογεί, είτε μέσα από δημοσιεύσεις ποιημάτων τους σε περιοδικά είτε μέσα από αυτοτελείς εκδόσεις. Για τον αναλυτικό κατάλογο βλ. ό.π., σ Για περισσότερα στατιστικά στοιχεία σχετικά με την εμφάνιση των ποιητών της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς βλ. σ

12 σημάδεψαν, ωστόσο, την πρώτη νεότητά τους, την περίοδο της σημαντικής προσωπικής και πολιτικής διαμόρφωσής τους και τα χρόνια της βασικής τους ποιητικής παραγωγής ήταν ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, η τριπλή Κατοχή της Ελλάδας, η Αντίσταση, η απελευθέρωση, ο Εμφύλιος Πόλεμος και η ήττα της Αριστεράς, το κλίμα αντικομμουνιστικής υστερίας την πενταετία , η κρίση των κομμουνιστικών ιδεών μετά τον θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν το 1953, το ψυχροπολεμικό κλίμα των δεκαετιών 1950 και 1960, η αμερικανοποίηση του τρόπου ζωής κυρίως στη δεκαετία του 1960 και η διάσπαση του ΚΚΕ το Το πλήγμα της Χούντας των Συνταγματαρχών το δέχτηκαν αργότερα, σε μια πιο ώριμη φάση της ζωής και της ποιητικής τους δημιουργίας. Η στιγμή της εμφάνισης της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς στο τέλος της δεκαετίας του 1930 βρισκόταν σε πολύ μικρή χρονική απόσταση από κείμενα σταθμούς των εκπροσώπων της Γενιάς του 30: η Στροφή του Γιώργου Σεφέρη εκδόθηκε το 1931, το Τρακτέρ του Γιάννη Ρίτσου το 1934 και η Υψικάμινος του Ανδρέα Εμπειρίκου το Πρόκειται, λοιπόν, για ένα λογοτεχνικό κλίμα που κυριαρχούνταν πλήρως από τη Γενιά του 30, τις αξιώσεις που προέβαλε και τη διάθεση ιεράρχησης και οριοθέτησης του λογοτεχνικού πεδίου με την οποία προσπάθησε να ανασημασιοδοτήσει την έννοια της ελληνικότητας, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του Το τέλος της δεκαετίας του 1930 και η αρχή της επόμενης βρήκαν την Ελλάδα σε μια φορτισμένη ιστορική συγκυρία: ο Δεύτερος Παγκόσμιος είχε ήδη ξεσπάσει το 1939 και ακολούθησε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος το Με την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα το 1941 άρχισε μια περίοδος βάναυσης γερμανικής, ιταλικής και βουλγαρικής Κατοχής που κράτησε μέχρι το Στα 22 Ο Νίκος Ψυρούκης αναφέρει σχετικά με την επίδραση του αμερικανικού τρόπου ζωής στην Ελλάδα: Στην πραγματικότητα από το 1956 συντελείται έντονη αμερικανοποίηση σ αυτό που λέμε στυλ της ζωής. Ο «αμερικάνικος τρόπος ζωής», δηλαδή η ζωή της καπιταλιστικής καταναλωτικής κοινωνίας αρχίζει να μαζικοποιείται. Τα σύγχρονα είδη προσωπικής κατανάλωσης, το αυτοκίνητο ιδιωτικής χρήσης, το ηλεχτρικό πλυντήριο και ψυγείο, η τηλεόραση, η μόδα, ο τουρισμός, τα νυχτερινά κέντρα διασκέδασης κλπ. καταχτούν πρώτα τα μεσοστρώματα και ύστερα περνάνε και στις λαϊκές μάζες. (Νίκος Ψυρούκης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας , τόμος δεύτερος, Επικαιρότητα, Αθήνα 1980, σ. 106) Για την πορεία του ΚΚΕ μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου και μέχρι τη διάσπασή του το 1968 βλ. σ

13 χρόνια αυτά η Εθνική Αντίσταση βρήκε το ανάλογό της και στα καλλιτεχνικά πράγματα της χώρας. Παρατηρήθηκε μια σύμπνοια των πνευματικών ανθρώπων, συγγραφέων, καλλιτεχνών, διανοουμένων, ακαδημαϊκών προς την κατεύθυνση της εναντίωσης στον κατακτητή και της ανύψωσης του εθνικού φρονήματος. Η λογοτεχνία, προκειμένου να εξυπηρετήσει την τόνωση του αισθήματος αυτού, προσάρμοσε ανάλογα τα εκφραστικά της μέσα. Για παράδειγμα, τόσο «ποιητές των παλιότερων γενεών, όσο και [...] νέοι που μπαίνουν στο λογοτεχνικό χώρο εξοπλισμένοι κυρίως με τον ελεύθερο στίχο» στράφηκαν στην παράδοση και αφομοίωσαν «ατόφιες υφολογικές μορφές δημοτικού τραγουδιού σε νέες ποιητικές δημιουργίες». 23 Σημαντικά κείμενα της λογοτεχνικής εκδήλωσης της Αντίστασης, ανάμεσα σε άλλα, υπήρξαν το Ημερολόγιο Καταστρώματος Α του Σεφέρη το 1940, τα Ακριτικά του Άγγελου Σικελιανού το 1942, το Μπολιβάρ, ένα ελληνικό ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου το 1944, το Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας του Οδυσσέα Ελύτη το Ο Λίνος Πολίτης, στο ίδιο αντιστασιακό και φυσικά παράνομο πλαίσιο, εξέδωσε το 1944 τη Γυναίκα της Ζάκυθος του Διονύσιου Σολωμού. Παράλληλα, κυκλοφορούσαν ορισμένα, σύντομα σε εκδοτική διάρκεια περιοδικά, όπως τα Καλλιτεχνικά Νέα και το Ξεκίνημα στο οποίο συντάκτης υπήρξε και ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Η Αντίσταση υπήρξε για τον ελληνικό λαό υπόθεση εθνικής εμβέλειας και συλλογικής δράσης. Από αυτή δεν απουσίασαν, φυσικά, και οι εκπρόσωποι της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς, των οποίων η στιγμή της ποιητικής εμφάνισης τοποθετείται στο κέντρο των ιστορικών εξελίξεων. Μια πλειάδα μελετητών επισημαίνει τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισαν τα ιστορικά γεγονότα της εποχής αυτής στη διαμόρφωση πολλών πτυχών του έργου των εκπροσώπων της Γενιάς. Ζώντας σε αυτή την ιστορική συνθήκη στα χρόνια της πρώτης νεότητάς τους, στα χρόνια που μόλις είχαν αρχίσει να παράγουν έργο, επηρεάστηκαν βαθιά από 23 Φέρνοντας το παράδειγμα τριών ποιημάτων του Άρη Αλεξάνδρου, η Σόνια Ιλίνσκαγια αναφέρεται συνολικότερα στην ποίηση της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς με σκοπό να δείξει πώς η στροφή και των νεότερων ποιητών προς τη δημοτική ποιητική παράδοση διαμόρφωσε τον αντιστασιακό χαρακτήρα της λογοτεχνικής παραγωγής της εποχής (Σόνια Ιλίνσκαγια, Επισημάνσεις. Από την πορεία της ελληνικής ποίησης του 20ού αιώνα, Πολύτυπο, Αθήνα 1992, σ. 44). 12

14 αυτήν και επιδίωξαν να εκφραστούν σε συνάρτηση με αυτήν. Η Σόνια Ιλίνσκαγια θεωρεί την Αντίσταση ως «α φ ε τ η ρ ί α και έ ν α μ ό ν ι μ ο σ η μ ε ί ο α ν α φ ο ρ ά ς» στην ποίησή τους 24 και ο Αλέξανδρος Αργυρίου, κινούμενος στο ίδιο μήκος κύματος, αναφέρει πως «το πνεύμα της Αντίστασης [...] δεν έχει υποσταλεί σε καμιά φάση της δημιουργικής τους περιόδου». 25 Στο λογοτεχνικό περιβάλλον της δεκαετίας του 1930 και συγκεκριμένα στο πεδίο της λογοτεχνίας της Αριστεράς έγιναν ορισμένες μετατοπίσεις στον τρόπο με τον οποίο συγγραφείς που ανήκαν στον πολιτικό αυτό χώρο αντιμετώπιζαν τη λογοτεχνία και την τέχνη γενικότερα. Στο Πρώτο Πανενωσιακό Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων του 1934, στο οποίο συμμετείχαν και οι Κώστας Βάρναλης και Δημήτρης Γληνός, ο Αντρέι Ζντάνοφ, γραμματέας τότε της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης, με την περίφημη εισήγησή του συστήνει τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό ως τη μοναδική τεχνοτροπία που θα έπρεπε να ακολουθούν στα έργα τους οι καλλιτέχνες. Ήταν μια μέθοδος που τοποθετούσε τον σοσιαλιστικό κόσμο στον αντίποδα του καπιταλιστικού, ταυτίζοντας τον πρώτο με την αισιοδοξία της σοσιαλιστικής ανοικοδόμησης και τον δεύτερο με την παρακμή του φιλελεύθερου αστικού συστήματος. Την αισιοδοξία αυτή, λοιπόν, που μεταφράστηκε αισθητικά, γλωσσικά και θεματικά σε κείμενα που υπηρετούσαν και εγκωμίαζαν τη δύναμη της επανάστασης, «τις αρετές του προλεταριάτου και την ευτυχισμένη ζωή που διάγουν οι πολίτες του κομουνιστικού καθεστώτος», 26 κλήθηκε ο αριστερός συγγραφέας να υιοθετήσει ως μέθοδο παραγωγής λογοτεχνικών κειμένων. Χαρακτηριστικά υπήρξαν τα λόγια του ίδιου του Αντρέι Ζντάνοφ στο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων: Η λογοτεχνία μας είναι γεμάτη ενθουσιασμό και ηρωισμό. Είναι αισιόδοξη, και όχι από ζωόδικο «εσωτερικό» συναίσθημα, είναι αισιόδοξη στην ουσία γιατί είναι λογοτεχνία της τάξης του προλεταριάτου που 24 Ό.π., σ Αργυρίου, ό.π. (σημ. 18), σ M. H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων (μτφρ. Γιάννα Δεληβοριά Σοφία Χατζηιωαννίδου), Πατάκη, Αθήνα 2005, σ

15 ανατέλλει, της μοναδικά προοδευτικής και προχωρημένης τάξης. 27 Αυτή η στρατευμένη μορφή τέχνης αποτέλεσε για δεκαετίες τη μοναδική αποδεκτή μορφή τέχνης στο σοβιετικό καθεστώς. Το 1946 ο Αντρέι Ζντάνοφ εξέφρασε αυτό που επικράτησε να ονομάζεται «δόγμα Ζντάνοφ», που ουσιαστικά επιβεβαίωνε τις θέσεις που είχε εκφράσει νωρίτερα: διαχώριζε τον κόσμο σε δύο στρατόπεδα, το ιμπεριαλιστικό και το δημοκρατικό, λέγοντας ότι το πρώτο υπηρετούνταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες και το δεύτερο από τη Σοβιετική Ένωση. Η βασική αρχή του δόγματος αποδιδόταν συχνά ως εξής: «Η μόνη σύγκρουση που είναι πιθανή στη Σοβιετική Ένωση είναι η σύγκρουση μεταξύ καλού και καλύτερου». Το «καλό» και το «καλύτερο» σημασιοδοτούνταν παράλληλα με την «αισιόδοξη λογοτεχνία» και εξοβέλιζαν από την τέχνη κάθε προσωπικό λόγο ως ατομικισμό επικίνδυνο για το συλλογικό όραμα, κάθε έκφραση αδιέξοδου συναισθήματος ως παρακμή, κάθε έλλειψη ιδεολογικού λόγου ως επιβεβαίωση συμμετοχής στο αποσυντιθέμενο φιλελεύθερο αστικό τοπίο του καπιταλιστικού κόσμου. Το αξίωμα αυτό δεν άργησε να βρει την εφαρμογή του και να πάρει διαστάσεις πολιτισμικής πρακτικής. Ο Αντρέι Ζντάνοφ, διορισμένος από τον Ιωσήφ Στάλιν επικεφαλής του ελέγχου της πολιτιστικής παραγωγής της Σοβιετικής Ένωσης, κινήθηκε το 1946 με εισηγήσεις του εναντίον των περιοδικών Zvezda και Leningrad γιατί δημοσίευσαν, ανάμεσα σε άλλα, κείμενα του σατιρικού συγγραφέα Μιχαήλ Ζοσένκο και της ποιήτριας Άννα Αχμάτοβα. 28 Τα έργα τους κατηγορήθηκαν ως ατομικιστικά και ξεκομμένα απ τους πόθους του λαού (Π73), τα οποία όχι μόνο δεν είχαν καμιά χρησιμότητα για το λογοτεχνικό πεδίο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, αλλά το αντιμάχονταν, υποσκάπτοντας τα συμφέροντα του προλεταριάτου. Η απόρριψη έργων τέχνης και ο στιγματισμός καλλιτεχνών που δεν υιοθέτησαν τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό δεν περιορίστηκε μόνο στη λογοτεχνία. 27 Αντρέι Ζντάνοφ, «Η σοβιετική λογοτεχνία είναι η πιο πλούσια σε ιδεολογία, η πιο προοδευμένη λογοτεχνία στον κόσμο!», περ. Νέοι Πρωτοπόροι, έκτακτη έκδοση (Σεπτέμβριος 1934) Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης (επιμ.), Ολοκληρωτισμός και τέχνη, Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις, Αθήνα 2007, σ. 13. Για το πλήρες κείμενο των συγκεκριμένων εισηγήσεων του Αντρέι Ζντάνοφ βλ. σ

16 Σημαντικοί μουσικοί συνθέτες όπως οι Σεργκέι Προκόφιεφ, Ντμίτρι Σοστακόβιτς και Αράμ Χατσατουριάν κατηγορήθηκαν ως φορμαλιστές και διώχθηκαν. Ο Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης στο σύγγραμμα Ολοκληρωτισμός και τέχνη αναφέρει ότι στοχοποιήθηκαν από το καθεστώς αυτό διανοούμενοι που δεν έγιναν ποτέ μέλη του κόμματος, ποιητές, συγγραφείς, μουσουργοί, σκηνοθέτες, στιχουργοί που δεν έσπευσαν να υποβάλουν τα διαπιστευτήριά τους στο ιερατείο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, που δεν θέλησαν να υποτάξουν το πνεύμα και το δημιουργικό του έργο στα θέσφατα των κομματικών εγκυκλίων και των αποφάσεων της εξουσίας. 29 Στο ελληνικό λογοτεχνικό περιβάλλον, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός βρήκε τον κύριο εκφραστή του στον Κώστα Βάρναλη. Η επίσημη Αριστερά απομακρύνθηκε από τον μοντερνισμό και τον υπερρεαλισμό της Γενιάς του 30 και προέβαλε τις αξιώσεις μιας στρατευμένης τέχνης. 30 Ορισμένοι από τους ποιητές της Πρώτης 29 Ό.π., σ Η Χριστίνα Ντουνιά περιγράφει τη στάση που κράτησε το 1933 το περιοδικό της επίσημης Αριστεράς, οι Νέοι Πρωτοπόροι, απέναντι στον υπερρεαλισμό: Οι Νέοι Πρωτοπόροι όμως έχουν πια ξεκαθαρίσει τη θέση τους σχετικά με το ζήτημα αυτό [τον υπερρεαλισμό]. Σύμφωνα λοιπόν με την άποψή τους, «ο χωρισμός του συναισθήματος από την ιδέα» που επιχειρεί ο υπερρεαλισμός «είναι μηχανικός και αδύνατος μέσα στο πλαίσιο της ζωής» και οδηγεί σε μια «παθολογική κατάσταση [...] που δεν μπορεί να είναι τέχνη». Το βασικότερο σημείο της διαφωνίας τους αφορά στον κοινωνικό ρόλο της τέχνης ο υπερρεαλισμός χαρακτηρίζεται ξεκάθαρα με τις δεδομένες αντιλήψεις των κομμουνιστών σχετικά με την αναγκαιότητα του σκοπού σε ένα έργο τέχνης ως «εκδήλωση αστική». (Χριστίνα Ντουνιά, Λογοτεχνία και πολιτική. Τα περιοδικά της Αριστεράς στο μεσοπόλεμο, Καστανιώτης, Αθήνα 1996, σ ) Αναφέρεται, επίσης, στους τρόπους με τους οποίους οι Νέοι Πρωτοπόροι, μετά το Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων το 1934, αναλαμβάνουν μια σοβαρή επιχείρηση υλοποίησης των αποφάσεων του συνεδρίου, πράγμα που διακρίνεται καθαρά στην ύλη του περιοδικού. Η απόπειρα αυτή της Συντακτικής Επιτροπής των Νέων Πρωτοπόρων εκδηλώνεται με τρεις, κυρίως, τρόπους: α) Με τη δημοσίευση εικονιστικού υλικού με έργα Σοβιετικών καλλιτεχνών που υπηρετούν πιστά την αντίληψη του σοσιαλιστικού ρεαλισμού [...] β) Με τις μεταφράσεις κειμένων λογοτεχνικών, αλλά και άρθρων για τη λογοτεχνία, που υποστηρίζουν την αναγκαιότητα της συγκεκριμένης καλλιτεχνικής μεθόδου. γ) Με τις κριτικές που δημοσιεύονται στο περιοδικό για την ελληνική λογοτεχνία αλλά και το θέατρο, τον κινηματογράφο και τα εικαστικά. [...] (σ ) 15

17 Μεταπολεμικής Γενιάς όπως ο Άρης Αλεξάνδρου και ο Μανόλης Αναγνωστάκης στάθηκαν κριτικά απέναντι σε αυτό το φαινόμενο και δεν υιοθέτησαν τις απόψεις της κομματικής αριστερής κριτικής σχετικά με τα κινήματα της πρωτοπορίας. Όπως επισημαίνει ο Αντώνης Καρτσάκης, ο Άρης Αλεξάνδρου είχε εντοπίσει την έλλειψη σοβαρότητας και κριτικής οξυδέρκειας με την οποία αντιμετωπίστηκε η εμφάνιση του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, ανεξάρτητα από τις κρίσεις της επίσημης Αριστεράς για αυτόν. Από την πλευρά του, ο Μανόλης Αναγνωστάκης επικρίνοντας την πολιτική της Αριστεράς γύρω από το ζήτημα, επιμένει, από το 1946, ότι η αξία του «άτυχου» υπερρεαλισμού, «που κατάντησε στον τόπο μας συνώνυμος με κάθε λογής αρλούμπα και παραδοξολογία», έχει διαφύγει της κριτικής της Αριστεράς. Ο ποιητής-κριτικός απορρίπτει την «απλοϊκή και αβασάνιστη» αντίληψη της κριτικής σχετικά με την υπερρεαλιστική ποίηση, αποδέχεται τη σοβαρότητα του κινήματος και την «τεράστια κι ευεργετική» συμβολή του στην αναγέννηση της νέας ποίησης. 31 Οι απόψεις αυτές κάθε άλλο παρά άσχετες είναι με τον τρόπο που οι μεταπολεμικοί ποιητές αντιμετώπιζαν την τέχνη εν γένει αλλά και τη δική τους ποιητική. Όταν ο Μανόλης Αναγνωστάκης αναφερόταν στην καθοριστική ανάμιξη του υπερρεαλισμού στη διαμόρφωση της «νέας ποίησης», δεν μπορεί να μην συμπεριελάμβανε στην αναμορφωμένη ποίηση και αυτήν της δικής του Γενιάς. Ο μοντερνισμός και η ανανέωση των εκφραστικών ποιητικών τρόπων που εισήγαγε η Γενιά του 30 και που απορρίφθηκαν από την Αριστερά αφομοιώθηκαν και από τους ποιητές της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς, οι οποίοι στη συνέχεια προχώρησαν σε περαιτέρω ανανέωση των εκφραστικών τους τρόπων. Πολλοί μελετητές επισημαίνουν πως η ιστορική συγκυρία στην οποία διαμορφώθηκαν οι μεταπολεμικοί ποιητές επηρέασε αναπόφευκτα όχι μόνο τη 31 Αντώνης Καρτσάκης, Μεταπολεμική κριτική και ποίηση. Ζητήματα αισθητικής και ιδεολογίας, Εστία, Αθήνα 2009, σ

18 θεματική της ποίησής τους αλλά και τα εκφραστικά της μέσα και, μάλιστα, με τέτοιο τρόπο ώστε να αποτελεί σημείο διαφοροποίησης από την προηγούμενη τους Γενιά. 32 Στην εισήγησή του στο Πρώτο Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης, ο Γιώργος Κεχαγιόγλου έκανε λόγο για τη διαπίστωση του Δ. Ν. Μαρωνίτη ότι «σ ετούτη την ποιητική γενιά μοτίβα και εμπειρίες κατατίθενται στην ίδια τράπεζα και στον ίδιο λογαριασμό, και η ανάληψή τους είναι ελεύθερη». 33 Ο Γιώργος Κεχαγιόγλου συσχέτισε το γεγονός αυτό με τη γενικότερη εξέταση της θεματικής της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς. Ανάμεσα στην πληθώρα θεμάτων που απαρίθμησε συγκαταλέγονταν οι ιστορικές και πολιτικές εμπειρίες των περιόδων του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, της Κατοχής και της Αντίστασης, του Εμφυλίου Πολέμου η επιστροφή από χώρους εξορίας ή φυλάκισης και η προβληματική διαδικασία της επαναπροσαρμογής οι «επιπτώσεις της ήττας [...]» η πολιτική αιρετική στάση και η αμφιβολία που τη συνοδεύει η «νοσταλγία της χαμένης ρώμης και αγωνιστικότητας» η διάλυση της προσδοκίας και της ελπίδας το υπαρξιακό άγχος o «ατομικός και κοινωνικός πόνος [...]» και το «αίσθημα του αδιέξοδου και του παράλογου» σε ένα φρικτό ιστορικό πλαίσιο «μοναξιάς και αλλοτρίωσης». 34 Τα ιστορικά γεγονότα υπήρξαν, βέβαια, τα ίδια και για τις δύο γενιές, παλαιότερη και νεότερη. Η διαφορά έγκειται στο πώς και στο πότε οι νεότεροι ποιητές βίωσαν αυτά τα γεγονότα καθώς και στον βαθμό της άμεσης ή έμμεσης εμπλοκής τους σε αυτά. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Αλέξη Ζήρα, οι εκπρόσωποι της 32 Ο Αλέξανδρος Αργυρίου κάνει επανειλημμένες αναφορές στο «διαφορετικό πνεύμα», στο «καινούργιο πνεύμα» που, εκπορευόμενο από τις ιστορικές συνθήκες, καθόρισε την Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά και της έδωσε το δικό της μοναδικό «στίγμα», λέξη που συναντά κανείς συνεχώς στη σχετική με τη Γενιά βιβλιογραφία. Για τις αναφορές αυτές βλ. Αργυρίου, ό.π. (σημ. 17), σ. 620 και Αργυρίου, ό.π. (σημ. 18), σ Ενδεικτικά, και ανάμεσα σε πολλές άλλες που κινούνται στο ίδιο πλαίσιο, αναφέρεται εδώ και η άποψη του Αλέξη Ζήρα: [...] οι περισσότεροι εκπρόσωποι της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς μοιάζουν να είναι τελεσίδικα διαβρωμένοι από τη ρυπαρότητα της συμβατικής ζωής που ακολούθησε τους δυο πολέμους και που απέναντί της νιώθουν αηδιασμένοι και προδομένοι. [...] στο ποιητικό έργο της [γενιάς] υπάρχει μια βαθιά πολύ βαθύτερη απ ό,τι σ άλλες γενιές σχέση ανάμεσα στο καλλιτεχνικό προϊόν και στα τρέχοντα γεγονότα της ζωής. (Αλέξης Ζήρας, «[Ας αρχίσουμε...]», στο Σκαρτσής, ό.π. [σημ. 14], σ. 37 = Αλέξης Ζήρας, «Όρια και ορισμοί στην ποίηση της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς», στο Αργυρίου, ό.π. [σημ. 15], σ. 628) 33 Μαρωνίτης, ό.π. (σημ. 5), σ Γιώργος Κεχαγιόγλου, «[Αρχίζοντας την...]», στο Σκαρτσής, ό.π. (σημ. 14), σ. 63 = Γιώργος Κεχαγιόγλου, «Θεματογραφία της Πρώτης Μεταπολεμικής Ποιητικής Γενιάς», στο Αργυρίου, ό.π. (σημ. 15), σ

19 Γενιάς το 30, λόγω του ότι υπήρξαν οι πρωτεργάτες της γλωσσικής και μορφικής ανανέωσης της ποίησης, απέδωσαν στον τρόπο γραφής τους τον ρόλο του φορέα της ανανέωσης αυτής με άλλα λόγια, η χρήση της δημοτικής γλώσσας και του ελεύθερου στίχου, πέρα από εκφραστικό μέσο, ήταν και ζητούμενο στην ποίησή τους. Η Μεταπολεμική Γενιά, ωστόσο, έχοντας ήδη αφομοιώσει τα δύο αυτά στοιχεία, τα επέλεξε και τα χρησιμοποίησε ως μέσα για να αποτυπώσει «τη δυσαρμονία που υπάρχει ανάμεσα σ αυτό που πράττει και σ εκείνο που βλέπει γύρω της», ανάμεσα δηλαδή στον ποιητικό λόγο και την ιστορικοκοινωνική πραγματικότητα. 35 Οι εκφραστικοί τρόποι της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς αποτέλεσαν, ανάμεσα σε άλλα, ένα από τα θέματα που ανέπτυξαν στις εισηγήσεις τους οι Μιχάλης Γ. Μερακλής, Αλέξης Ζήρας και Αντρέας Μπελεζίνης στο Πρώτο Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης. 36 Ορισμένα από τα σημεία που επισημάνθηκαν από τους τρεις εισηγητές ήταν η αρχική εφαρμογή του μετρικού στίχου και ενός λόγου σύμφωνου προς τη δημοτική παράδοση που, ωστόσο, εγκαταλείπεται νωρίς υπέρ του ελεύθερου στίχου η επέκταση του ποιητικού προσώπου στο συλλογικό επίπεδο του «εμείς» και, αργότερα, η συγκέντρωσή του σε ένα κρυπτικό και απομονωμένο «εγώ» που, προδομένο, στρέφεται προς τα μέσα και προς τον εαυτό του μια ποιητική έκφραση με έντονο το στοιχείο της κυριολεξίας, απομακρυσμένη από στοιχεία «ιερογλυφισμού», από στοιχεία που συσκοτίζουν τον λόγο και τον καθιστούν απροσπέλαστο το «αντι-ύφος», με την έννοια της μη ύπαρξης ενός συγκεκριμένου ύφους που δεσπόζει, ως έκφραση του «υπαρξιακού και ιστορικού αδιεξόδου». Ειδικά ο Αντρέας Μπελεζίνης, μιλώντας για την ενότητα πνεύματος, θεματικής και εκφραστικών μέσων της Γενιάς, ανέφερε χαρακτηριστικά: «[...] η πρώτη μεταπολεμική γενιά μεταβαίνει με τρόπο οργανικό από το πνευματικό και ψυχικό της στίγμα στις θεματικές της επιλογές και στην ποιητική τους πραγμάτωση [...]» Ζήρας, ό.π. (σημ. 32), σ Βλ. σχετικά (α) Μιχάλης Γ. Μερακλής, «[Το προβληματικό...]», στο Σκαρτσής, ό.π. (σημ. 14), σ = Μ. Γ. Μερακλής, «Γλώσσα μορφή της Πρώτης Μεταπολεμικής Ποιητικής Γενιάς», στο Αργυρίου, ό.π. (σημ. 15), σ , (β) Ζήρας, ό.π. (σημ. 32), σ και (γ) Αντρέας Μπελεζίνης, «[Μολονότι είμαι...]», στο Σκαρτσής, ό.π. (σημ. 14), σ = Αντρέας Μπελεζίνης, «Γλώσσαμορφή της Πρώτης Μεταπολεμικής Ποιητικής Γενιάς», στο Αργυρίου, ό.π. (σημ. 15), σ Μπελεζίνης, ό.π. (σημ. 36), σ

20 Για αυτή την «ποιητική πραγμάτωση» οι ποιητές της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς ανέπτυξαν εκλεκτικές συγγένειες όχι με το έργο ποιητών της προηγούμενης Γενιάς του 30, αλλά της προπροηγούμενης. Ένας από αυτούς ήταν και ο Κώστας Καρυωτάκης. Η επιρροή του καρυωτακικού έργου στην ποίηση των μεταπολεμικών ποιητών υπήρξε, βέβαια, σημείο τριβής με τους εκφραστές της επίσημης κομματικής γραμμής. Αν το αισθητικό μέτρο ήταν ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, τότε η ποίηση του Κώστα Καρυωτάκη βρισκόταν σε σημείο διαμετρικά αντίθετο. Η θεματολογία, οι ρητορικοί τρόποι και οι αισθητικές παράμετροι της ποίησής του ταυτίστηκαν με την κατάθλιψη, την παρακμή και το πεισιθανάτιο αίσθημα, όλα στοιχεία που κάθε άλλο παρά συνάδουν με το πνεύμα μιας στρατευμένης, υμνητικής προς τον αγώνα ποίησης. Αν μετά το Πρώτο Συνέδριο του 1934, όπως παρατηρεί η Χριστίνα Ντουνιά, η στάση της επίσημης κομματικής κριτικής ήταν μια στάση απόρριψης απέναντι στην ποίηση του Κώστα Καρυωτάκη, ωστόσο, «οι ποιητές που συγκινούνται από τις αριστερές ιδέες εμφανίζουν σταθερά σημεία αναφοράς στην ποίησή του». 38 Μελετητές που ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα εντοπίζουν ως πιθανό λόγο της γοητείας που ασκεί η καρυωτακική ποίηση στους μεταπολεμικούς ποιητές τη διάθεση αντίθεσης προς την κοινωνική πραγματικότητα και την ιδιόμορφη επαναστατικότητα που χαρακτηρίζει το καρυωτακικό έργο «ιδιόμορφη» με την έννοια ότι αυτή η διάσταση της καρυωτακικής ποίησης επικοινωνεί με τη δική τους έκφραση της συγκρουσιακής κατάστασης της ταυτόχρονης συλλογικής και ατομικής ύπαρξης. Και αργότερα, για ορισμένους, της απόσπασης από το συλλογικό και του ταυτόχρονου αισθήματος ατομικής ευθύνης απέναντί του με άλλα λόγια, την έκφραση «της ιδιάζουσας ποιητικής και πολιτικής ηθικής» τους Χριστίνα Ντουνιά, Κ. Γ. Καρυωτάκης. Η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης, Καστανιώτη, Αθήνα 2000, σ Η Δώρα Μέντη συζητά για τα σημεία επαφής της μεταπολεμικής και της καρυωτακικής ποίησης: [...] οι μεταπολεμικοί ποιητές, απομακρυσμένοι πια από τον καρυωτακισμό, εκφράζουν τον πόνο του ανθρώπου και των πραγμάτων με τον τρόπο και το ήθος της καρυωτακικής ποίησης. [ ] δεν είναι διόλου συμπτωματικό το γεγονός ότι οι συγκεκριμένοι ποιητές κατέφυγαν στο έργο δυο παρακμιακών [Καρυωτάκη και Καβάφη] για την επίσημη αντίληψη της Αριστεράς. Και ακόμη περισσότερο, η προτίμηση αυτή είναι αιτιολογημένη από τα πράγματα, γιατί συνδέεται με την αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας η οποία χρεώνεται στον καθένα προσωπικά ως υπαρξιακή πολιτική αγωνία βιοθεωρητικής στάσης και κοινωνικής πρακτικής. (Δώρα Μέντη, Μεταπολεμική πολιτική ποίηση. Ιδεολογία και ποιητική, Κέδρος, Αθήνα 1995, σ. 58) 19

21 Σημαντική στην ποίηση των μεταπολεμικών ποιητών υπήρξε, επίσης, η επιρροή του καβαφικού έργου. Για παράδειγμα, στο όψιμο έργο του Άρη Αλεξάνδρου, συναντά κανείς πολύ συχνά ποιήματα καβαφικής τεχνοτροπίας που συνιστούν κυρίως πολιτικές αλληγορίες, πρόσωπα και προσωπεία ιστορικά και ψευδοϊστορικά μέσα και πίσω από τα οποία διαφαίνεται το πολιτικό και ποιητικό υποκείμενο να συμπλέκει τις έννοιες της Ιστορίας και της ποίησης. 40 Η συμπλοκή αυτή υπήρξε αποτέλεσμα της προσπάθειας των μεταπολεμικών ποιητών να μετουσιώσουν ποιητικά τη σύγχρονη τους πραγματικότητα και για τον σκοπό αυτό ανέπτυξαν δεσμούς με την καβαφική ποίηση η οποία, όπως εύστοχα το θέτει η Δώρα Μέντη, «πλήρης ιστορικού αισθήματος, χρησιμοποιούσε τη δραματική σκηνοθεσία της μορφής προκειμένου να συνθέσει την ιδεολογία και την ποιητική του κειμένου». 41 Δεν είναι τυχαίο πως, για άλλη μια φορά, η συζήτηση καταλήγει να επιβεβαιώσει την κρίση του Δ. Ν. Μαρωνίτη για «την εκκόλαψη μιας νέας ποιητικής ηθικής, που προκύπτει από τη συμπλοκή ποιητικής πράξης και πολιτικής δράσης». 42 Από τη Γενιά του 30, πρότυπο για τους μεταπολεμικούς ποιητές αποτέλεσε ο Γιάννης Ρίτσος. Αυτό συνέβη, ωστόσο, μέχρι ενός σημείου, αφού μετά τον Εμφύλιο και την κρίση που πέρασαν οι κομμουνιστικές ιδέες, το ζητούμενο στην ποίηση των μεταπολεμικών ποιητών άλλαξε. Ενώ ο Ρίτσος επέμεινε σε μια «κοινωνικοπολιτική προοπτική», οι μεταπολεμικοί ποιητές διαχώρισαν τη θέση τους και δεν προέβαλαν πια την προοπτική αυτή «ως αίτημα ιδεολογικού επικαθορισμού της ποιητικής λειτουργίας». 43 Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης καταπιάνεται, επίσης, με το θέμα της επίδρασης της καβαφικής και της καρυωτακικής ποίησης στο έργο των ποιητών της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς και συγκεκριμένα στο έργο των τριών εκπροσώπων της με τους οποίους ασχολείται: «Επιφανειακά τουλάχιστον θα έλεγε κανείς ότι ο Πατρίκιος είναι ο λιγότερο εξαρτημένος της τριάδας από την παράδοση του Καβάφη και του Καρυωτάκη, που ο ίσκιος τους πέφτει λοξά στον Αναγνωστάκη και δεσπόζει στον ώριμο Αλεξάνδρου», Μαρωνίτης, ό.π. (σημ. 5), σ Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης σημειώνει σχετικά: «Τεχνοτροπικά εξάλλου, λεηλατείται τώρα, ενσυνείδητα, η ηθική ρητορική του Καβάφη, η οποία αφυδατώνεται από τον αισθησιασμό της, για να υπηρετήσει την αίρεση μιας μοναχικής αξιοπρέπειας που απορρίπτει τελεσίδικα κάθε μορφή πνευματικής κηδεμονίας», Μαρωνίτης, ό.π. (σημ. 5), σ Μέντη, ό.π. (σημ. 39), σ Μαρωνίτης, ό.π. (σημ. 5), σ Μέντη, ό.π. (σημ. 39), σ

22 Η επαφή της ποίησης των μεταπολεμικών ποιητών με το κοινωνικοπολιτικό βίωμα, όσο στενή και αν υπήρξε, δεν διατηρήθηκε αμετάβλητη σε όλες τις στιγμές της ποιητικής τους δημιουργίας, αφού η αλλαγή του βιώματος επέφερε και την αλλαγή στην αποτύπωσή του. Ενώ στα χρόνια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου και της τριπλής Κατοχής επρόκειτο για μια ποίηση εμποτισμένη με την ελπίδα του συλλογικού οράματος «της α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η ς και της κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α ν α ν έ ω σ η ς», 44 στα χρόνια που ακολούθησαν τον Εμφύλιο Πόλεμο του , η ελπίδα εξανεμίστηκε, δίνοντας τη θέση της στην αμφισβήτηση του οράματος αυτού, στην παραίτηση από την παλιότερη προσδοκία και στην αίρεση. Η αγωνιστικότητα αντικαταστάθηκε από έναν φορτισμένο ποιητικό λόγο-μαρτυρία για τις εμπειρίες του στρατοπέδου, της φυλακής, της εξορίας. Ο Βύρων Λεοντάρης πρότεινε το 1963 μέσα από τις στήλες της Επιθεώρησης Τέχνης έναν όρο με τον οποίο θέλησε να ονομάσει αυτή την τροπή που πήρε η ποίηση των μεταπολεμικών ποιητών προς την αμφισβήτηση και την παραίτηση από το όραμα. Την ονόμασε, λοιπόν, «ποίηση της ήττας». Συγκεκριμένα, έκανε λόγο για «μια ποίηση, που πυρήνας της είναι η αίσθηση ότι ο σημερινός άνθρωπος βγαίνει καθημαγμένος από μια ήττα, που δεν σημαδεύει ανεξίτηλα μονάχα τον ελληνικό χώρο, αλλά είναι, γενικότερα, ήττα της ανθρωπότητας, του πολιτισμού». 45 Ακολούθως, εξέτασε στο δοκίμιό του την καταγωγή αυτής της ποίησης, που την εντόπισε στην αντιστασιακή λογοτεχνία αλλά και τη διαχώρισε σαφώς από αυτήν διευκρινίζοντας πως αποτελεί «κρίση» και «αναίρεσή» της και όχι διάδοχό της. 46 Ο Βύρων Λεοντάρης αναφέρθηκε, επίσης, στα χαρακτηριστικά της ποίησης της ήττας και διέκρινε δύο τάσεις για τις οποίες έφερε τα παραδείγματα συλλογών του Θανάση Κωσταβάρα και του Τίτου Πατρίκιου. 47 Η πρόταση του όρου «ποίηση της ήττας» πυροδότησε μια συζήτηση μεταξύ της επίσημης κομματικής και της ανανεωτικής Αριστεράς. Όπως αναφέρει ο Αντώνης Καρτσάκης, η πρώτη αντέδρασε καταδικάζοντας τον όρο, τα συννοούμενα του 44 Ιλίνσκαγια, ό.π. (σημ. 23), σ Βύρων Λεοντάρης, Η ποίηση της ήττας, Έρασμος, Αθήνα 1983, σ Ό.π., σ Ό.π., σ

23 οποίου δεν μπορούσαν να γίνουν αποδεκτά, αν λάμβανε κανείς υπόψη τον ρόλο που απέδιδε στη λογοτεχνία η επίσημη κομματική γραμμή από τη δεκαετία του 1930 και εξής. Στην ανταλλαγή απόψεων συμμετείχαν, εκτός φυσικά από τον Βύρωνα Λεοντάρη, ο Τάσος Βουρνάς, ο Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος και ο Τάσος Λειβαδίτης, ο οποίος το 1966 αποσαφήνισε την έννοια του όρου πράγμα που, βέβαια, είχε κάνει επαρκώς ο ίδιος ο Λεοντάρης εξαρχής προσθέτοντας στη συζήτηση τη βασική παράμετρο της ηθικής. Η επίσημη αριστερή κριτική, ακούγοντας λανθασμένα στις λέξεις του Βύρωνα Λεοντάρη την ηχώ της στρατιωτικής ήττας της Αριστεράς στον Εμφύλιο, απομάκρυνε τον όρο από την πρωτότυπη σημασιοδότησή του «σαν δημιούργημα έντονης εσωτερικής σύγκρουσης, σαν λειτουργία συνείδησης σε κρίση» 48 και τον κατεύθηνε προς μια περιοριστική οδό, όχι μόνο προς τον «ελληνικό αποκλειστικά χώρο [αλλά] και στην πλευρά ειδικότερα των αριστερών ποιητών». Το «στένεμα» αυτό, πέρα από τη διαστρέβλωση και την απομάκρυνση του όρου από το νόημα που του είχε αρχικά δοθεί, είχε ως συνέπεια να αποκλειστούν από τη συζήτηση «ποιητές που δεν χαρακτηρίστηκαν κοινωνικοί με την τρέχουσα σημασία του όρου, βάδισαν όμως παράλληλα με τους ενταγμένους ομοτέχνους τους». 49 Η παρατήρηση του Αντώνη Καρτσάκη φέρνει στην επιφάνεια και ένα άλλο θέμα, αυτό της διαίρεσης της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς σε τρεις τάσεις και τη σχέση της καθεμιάς με το ιστορικό βίωμα και την ποιητική του μετουσίωση. 50 Μιλώντας για τη σχέση της Γενιάς με την Ιστορία, εστιάζει κανείς περισσότερο στη λεγόμενη κοινωνική-πολιτική τάση. Στην ομάδα αυτή, την πολυπληθέστερη από τις τρεις, ανήκουν ποιητές όπως οι Μανόλης Αναγνωστάκης, Τίτος Πατρίκιος, Τάσος Λειβαδίτης, Κλείτος Κύρου, Πάνος Θασίτης και ο Άρης Αλεξάνδρου. Πολλοί από τους ποιητές αυτούς βίωσαν ως αριστεροί τις φρικτές αντικομμουνιστικές διώξεις, 48 Ό.π., σ Καρτσάκης, ό.π. (σημ. 31), σ Η τριχοτόμηση αυτή έχει τις ρίζες της στο μελέτημα του Γιάννη Δάλλα με τίτλο «Η περιπέτεια του μοντέρνου ποιητικού λόγου. Απόψεις», περ. Κριτική 4/5 (Ιούλιος-Οκτώβριος 1959) = «Η περιπέτεια του μοντέρνου ποιητικού λόγου», στο Γιάννης Δάλλας, Πλάγιος λόγος. Δοκίμια κριτικής εφαρμογής, Καστανιώτης, Αθήνα 1989, σ Για την άποψη του Μιχ. Γ. Μπακογιάννη σχετικά με την «προσπάθεια ομαδοποίησης [...] των γνωρισμάτων» της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς από τον Γιάννη Δάλλα, βλ. Μιχ. Γ. Μπακογιάννης, Το περιοδικό Κριτική ( ). Μια δοκιμή ανανέωσης του κριτικού λόγου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004, σ

24 φυλακίσεις, εξορίες και τον κίνδυνο των εκτελέσεων τόσο στην περίοδο της Κατοχής όσο και μετά το τέλος του Εμφυλίου. Οι καθοριστικές αυτές εμπειρίες αποτέλεσαν πολύ συχνά για αυτούς ποιητικά θέματα, τις μετουσίωσαν σε ποιητικό λόγο και υπήρξαν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο η ποίησή τους εξελίχθηκε. Η τριχοτόμηση της Γενιάς σε πολιτική-κοινωνική, υπαρξιακή-ουσιαστική και νεοϋπερρεαλιστική τάση δίνει με την πρώτη ματιά την εικόνα μιας Γενιάς χωρισμένης σε μέρη τα οποία δεν χαρακτηρίζονται από κοινούς εκφραστικούς και ποιητικούς τόπους και δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Ωστόσο, φαίνεται πως οι όροι με τους οποίους οι μελετητές υποδέχτηκαν το σύνολο της Γενιάς, και όχι μόνο την κοινωνικοπολιτική τάση της, σχετίζονται με το ιστορικό και πολιτικό βίωμα και πώς αυτό μετουσιώνεται σε ποιητική ύλη ή πώς αυτό ενυπάρχει στην ποιητική δημιουργία χωρίς απαραίτητα να θεματοποιείται. Η Σόνια Ιλίνσκαγια, για παράδειγμα, μεταφέροντας την εστίαση στο σύνολο, χρησιμοποίησε τον όρο «η μοίρα μιας γενιάς» για να υποδείξει εμφατικά πως «η βίωση της ιστορίας στο επίπεδο μιας δραστήριας συμμετοχής και μιας δραστήριας στοχαστικής και ποιητικής διερεύνησης με υψηλό ηθικό φρόνημα είναι το ανεπανάληπτο στίγμα [...] της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς». 51 Τα όρια μεταξύ των τριών τάσεων φαίνεται, εξάλλου, να είναι ρευστά. Είναι, για παράδειγμα, γεγονός ότι οι ποιητές της πολιτικοκοινωνικής ομάδας καταλήγουν, στο όψιμο κυρίως έργο τους, σε έναν λόγο αλληγορικό, πιο προσωπικό και πιο κρυπτικό. Ο ποιητικός λόγος καθίσταται αφαιρετικός και επενδύει πια στην πύκνωση και όχι στην ανάπτυξη. Η εστίαση μεταστρέφεται από το συλλογικό στο ατομικό και αποκτά υπαρξιακούς τόνους. Αντίστροφα, η επαφή με το ιστορικό βίωμα δεν απουσιάζει για παράδειγμα από την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη ο οποίος εντάσσεται στην υπαρξιακή τάση της Γενιάς, αφού το στοιχείο του παραλόγου και το εφιαλτικό σύμπαν που συστήνει μπορεί να θεωρηθεί αντανάκλαση της εποχής του. Η τριχοτόμηση της Γενιάς, κυρίως για λόγους κατάταξης, ενισχύει αναγκαστικά ορισμένα στοιχεία της ποιητικής του κάθε εκπροσώπου της και θεωρεί άλλα ως δευτερεύοντα, τα οποία όμως δεν παύουν να συνδιαμορφώνουν το σύνολο της 51 Ιλίνσκαγια, ό.π. (σημ. 23), σ

25 παραγωγής του και να τον καθιστούν συγγενή με ποιητές που εντάσσονται στις άλλες δύο ομάδες. Είναι, βέβαια, σαφές πως ορισμένοι ποιητές παρουσιάζουν περισσότερα σημεία σύγκλισης μεταξύ τους, ενώ άλλοι λιγότερα, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται κύκλοι με πυρήνα τις ομοιότητες αυτές. Παρ όλη την προβληματική της φύση, ωστόσο, η τριχοτόμηση της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς χρησιμεύει ως συμβατική οργάνωση ενός εκτεταμένου ποιητικού πεδίου. Η ποιητική μετουσίωση του πολιτικού και ιστορικού βιώματος μπορεί πάντως να θεωρηθεί σημείο συναρμογής στο έργο των ποιητών της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς ανεξάρτητα από την τάση στην οποία εντάσσεται ο καθένας. Η ακόλουθη σκέψη του Αλέξανδρου Αργυρίου νομίζουμε ότι θέτει το ζήτημα στη σωστή του προοπτική: [...] ας επαναληφθεί άλλη μια φορά ότι τα κοινωνικά ή τα εθνικά προβλήματα δεν αποτελούν παρά τμήματα του ανθρώπινου προβλήματος που οι διαστάσεις του είναι πραγματικά τερατώδεις. Και δεν είναι ούτε λογικό ούτε δίκαιο να θεωρούμε ότι οι ποιητές που τους απασχολούν τα γενικότερα ανθρώπινα προβλήματα απωθούν κατά βάθος τα κοινωνικά προβλήματα και μένουν έξω από την εποχή τους. 52 Πέρα από το ιστορικό βίωμα που, στην περίπτωση της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς, πρέπει να εξεταστεί ως ένα βασικό στοιχείο ποιητικής, ο Αλέξανδρος Αργυρίου στην ανακοίνωσή του στο Πρώτο Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης το 1981 είχε θέσει άλλο ένα ζήτημα προς συζήτηση: τη σχέση της συγκεκριμένης Γενιάς με την αμέσως προηγούμενή της, τη Γενιά του 30. Αυτό που θα μας απασχολήσει εδώ σχετικά με αυτό το εκτενές θέμα είναι τα εξής ερώτηματα: κατά πόσο το γεγονός ότι η Πρώτη Μεταπολεμική ακολούθησε χρονικά τη Γενιά του 30, μια Γενιά με σημαίνοντα ρόλο στα ελληνικά γράμματα, επηρέασε τους όρους με τους οποίους έγινε η υποδοχή της; Ποιοι ήταν οι λόγοι για τους οποίους έγινε καθυστερημένα η καταξίωση της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς; 52 Αργυρίου, ό.π. (σημ. 15), σ