«ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ, ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ, ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ «ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ» Διπλωματική εργασία Π.Μ.Σ ΚΟΤΣΑΝΗ ΦΑΝΗ Καθ. Πρωτοπρεσβύτερος Αθανάσιος Γκίκας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 Πρόλογος Η πρόοδος της επιστήμης, ιδιαιτέρως της ιατρικής, η οποία διαρκώς αναζητά νέους δρόμους και καινοτόμες λύσεις για την παροχή θεραπείας στους ασθενείς, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους αλλά και την παράταση αυτής, εκτός από τα θετικά της αποτελέσματα, συχνά γίνεται και η αφορμή έναρξης μακρών συζητήσεων στις οποίες εμπλέκεται η θρησκευτική ή η ηθική πλευρά των ζητημάτων αυτών. Η δωρεά και η μεταμόσχευση οργάνων και ιστών είναι ένα από αυτά τα ζητήματα που έχουν προκαλέσει πλήθος συζητήσεων ανάμεσα στον επιστημονικό κόσμο και τον κόσμο της Εκκλησίας. Πρόκειται για μία θεραπευτική πρακτική που διαρκώς εξελίσσεται και με την πάροδο του χρόνου τυγχάνει της εκτίμησης όλο και περισσότερων. Μέσω αυτής οι ιατροί έχουν κατορθώσει να βελτιώσουν την καθημερινότητα πολλών ασθενών, να επιλύσουν δύσκολους γρίφους και να θεραπεύσουν τα προβλήματα υγείας που για χρόνια δεν είχαν βρει θεραπεία και τέλος να κρατήσουν στη ζωή ασθενείς που βρίσκονται στο τελικό στάδιο της ασθένειάς τους. Πρόκειται για στοιχεία που κανείς δεν μπορεί και δεν επιχειρεί να αμφισβητήσει. Από την άλλη πλευρά, όμως, ιδιαίτερα με την προσθήκη της παραμέτρου του εγκεφαλικού θανάτου, εγείρονται ζητήματα ηθικής αλλά και πρακτικής φύσεως. Δεν αμφισβητεί κανείς την ιερότητα της πράξης της δωρεάς οργάνων ή ιστών και μάλιστα τονίζεται ότι πρόκειται για πράξη αγάπης προς τον συνάνθρωπο, τον πλησίον, καθώς γίνεται χωρίς την παροχή οποιουδήποτε ανταλλάγματος στον δότη. Η αθανασία της ψυχής και η ανάγκη της να επανενωθεί με το σώμα κατά την έλευση της Δευτέρας Παρουσίας είναι μία παράμετρος που εξετάζεται από την πλευρά της Εκκλησίας, καθώς η ψυχή του ανθρώπου τίθεται σε προτεραιότητα έναντι του φθαρτού, υλικού σώματος. Επίσης, εγείρονται ζητήματα ηθικής όσον αφορά την εξουσία που δίνεται στους θεράποντες ιατρούς να αποφασίζουν για το αν ένας ασθενής έχει φύγει από τη ζωή, ακόμη κι αν η καρδιά του συνεχίζει να χτυπά μέσα στο σώμα του. Ο σύγχρονος άνθρωπος όσο κι αν συμφωνεί και επικροτεί την πράξη της δωρεάς οργάνων, συχνά εκφράζει τους φόβους και τις αμφιβολίες του για τα ζητήματα που σχετίζονται με αυτή. 1

3 Η παρούσα μελέτη είναι μία προσπάθεια ψυχολογικής και ποιμαντικής προσέγγισης των προαναφερθέντων ζητημάτων. Μελετάται η φύση της μεταμόσχευσης, το νομικό πλαίσιο που την διέπει, οι ψυχολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις των ανθρώπων καθώς και η στάση και η άποψη της εκκλησίας απέναντι στο φλέγον αυτό ζήτημα. Η συγγραφή και η εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτέλεσε σίγουρα σκληρή αλλά συγχρόνως και εποικοδομητική εμπειρία. Στον προσωπικό μου αγώνα όμως είχα την πολύτιμη υποστήριξη ανθρώπων που οφείλω να ευχαριστήσω και να τους εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου. Πρωτίστως ευχαριστώ εκ βάθους καρδίας τον επιβλέποντα καθηγητή μου, πρωτοπρεσβύτερο Αθανάσιο Γκίκα, για την υπομονή του, την καθοδήγησή του και την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, από την ημέρα που μου ανέθεσε την παρούσα διατριβή, μέχρι και την ολοκλήρωσή της. Οι διορθώσεις και οι υποδείξεις του, για τον τρόπο που έπρεπε να αναπτύξω το τόσο ευαίσθητο και σημαντικό θέμα των μεταμοσχεύσεων και της δωρεάς οργάνων, υπήρξαν πολύτιμες. Ακόμη, οφείλω να ευχαριστήσω τους καθηγητές κ. Γιάγκου και κ. Βάντσο, μέλη της εξεταστικής επιτροπής, για τον κόπο και τον χρόνο που διέθεσαν για την ανάγνωση της εργασίας μου καθώς και για τις πολύτιμες συμβουλές τους. Ευχαριστώ επίσης την Δρ. κα Τατάγια Μαρία. Οι πολύωρες συζητήσεις μαζί της ήταν άκρως εποικοδομητικές, ενθαρρυντικές και είχαν πάντα συμβουλευτικό χαρακτήρα. Η παρότρυνσή της να συμμετάσχω σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών ήταν για μένα καταλυτική. Τέλος θέλω να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, καθώς υπήρξε πάντοτε το ανεκτίμητο στήριγμα μου σε όλη την πορεία της ζωής μου. Η βοήθεια τους, η κατανόηση και η υποστήριξη τους ήταν αρωγοί σε όλη την διαδρομή των σπουδών μου έως και σήμερα. 2

4 Επιλεκτικές Συντομογραφίες Ε.Ε.Μ. Ε.Ο.Μ. Ε.Σ.Υ. I.M.M.L. I.N.R. Δ.Ι.Σ.Ε.Ε. ΚΕ.Σ.Υ. Μ.Ε.Θ. Ελληνική Εταιρεία Μεταμοσχεύσεων Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων Εθνικό Σύστημα Υγείας International Medical Malpractice Law International Nursing Review Διαρκής Ιερά Σύνοδος Εκκλησίας της Ελλάδος Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας Μονάδες Εντατικής Θεραπείας PG Patrologiae cursus completus series Graeca, υπό J.P Migne, (Ελληνική Πατρολογία), Paris

5 Πίνακας Περιεχομένων Πρόλογος... 1 Συντομογραφίες... 3 Πίνακας Περιεχομένων... 4 Εισαγωγή... 7 Κεφάλαιο Α... 9 Μεταμόσχευση Ιστών και Οργάνων Ορισμοί, γενικές αρχές, εννοιολογική περιγραφή Κατηγορίες Μεταμοσχεύσεων Ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων Ο Χάρτης Ηθικής του Συμβουλίου της Ευρώπης Κεφάλαιο Β Το νομικό πλαίσιο των μεταμοσχεύσεων Το Σύνταγμα της Ελλάδος Οι νόμοι 821 / 1978 και 1383 / Ο νόμος 2737 / Ο νόμος 3984 / Λοιπές νομοθετικές ρυθμίσεις Διεθνές Νομικό Πλαίσιο Κεφάλαιο Γ Ψυχολογική προσέγγιση των μεταμοσχεύσεων Παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά το ζήτημα της δωρεάς οργάνων και των μεταμοσχεύσεων Φόβος Λίστες αναμονής και μη δίκαιη κατανομή οργάνων Εμπόριο

6 1.4.Κόστος Ελλιπής ενημέρωση Το ζήτημα της «εικαζόμενης συναίνεσης» Ψυχολογία εμπλεκομένων Κεφάλαιο Δ Η θεολογική προσέγγιση των μεταμοσχεύσεων Περί σώματος και ψυχής Η έννοια του θανάτου Δογματική προσέγγιση του θανάτου Εγκεφαλικός θάνατος Ορισμός Κριτήρια διάγνωσης εγκεφαλικού θανάτου Διάγνωση εγκεφαλικού θανάτου Οι αντικρουόμενες απόψεις γύρω από τον εγκεφαλικό θάνατο Επιχειρήματα υπέρ του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου Επιχειρήματα κατά του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου Σημαντικές προεκτάσεις του ζητήματος του εγκεφαλικού θανάτου Προβληματική περί του ζητήματος του εγκεφαλικού θανάτου Θεολογικοί προβληματισμοί για τον εγκεφαλικό θάνατο Διαχριστιανική και διαθρησκειακή θεώρηση των μεταμοσχεύσεων Ορθόδοξη Εκκλησία Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία Προτεσταντικές ομολογίες Ιουδαϊσμός Ισλαμισμός Βουδισμός Η στάση της Εκκλησίας απέναντι στις μεταμοσχεύσεις Εγκύκλιος 2819 της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Ελλάδος «Περί της δωρεάς οργάνων σώματος» Η Ειδική Συνοδική Επιτροπή Βιοηθικής της Εκκλησίας της Ελλάδος Η στάση της ποιμένουσας Εκκλησίας

7 Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Παράρτημα Παράρτημα

8 Εισαγωγή Η μεταμόσχευση είναι μία πράξη ιατρική κατά την οποία τα υγιή όργανα, οι ιστοί ή τα κύτταρα ενός δότη, νεκρού ή ζωντανού, μεταφέρονται σε έναν άλλον άνθρωπο με σκοπό την αποκατάσταση της λειτουργίας των δικών του οργάνων. Πρόκειται για μία χειρουργική επέμβαση. Η μεταμόσχευση συγκαταλέγεται στις σπουδαιότερες κατακτήσεις της ιατρικής του 20 ου αιώνα και στη σύγχρονη εποχή έχει καθιερωθεί ως μία θεραπευτική πρακτική, η οποία επιτρέπει την αποκατάσταση λειτουργιών του οργανισμού που έως εκείνη τη στιγμή είχαν χαθεί ή, σε άλλες περιπτώσεις, μερικώς υποκατασταθεί με μία μηχανικού τύπου μέθοδο. Οι δότες οργάνων μπορεί να είναι ζωντανοί ή μη. 1 Ως πράξη, η δωρεά οργάνων χαρακτηρίζεται από αγάπη, ανιδιοτέλεια και αλτρουισμό. Αν και η μεταμόσχευση είναι κατάκτηση της σύγχρονης ιατρικής, δεν λείπουν οι περιπτώσεις που συναντώνται αναφορές σε αυτή στα κείμενα ακόμη και του αρχαίου κόσμου. Στην Ελληνική μυθολογία η πρώτη απόπειρα «μεταμόσχευσης» εμφανίζεται στον μύθο του Δαίδαλου και του Ίκαρου, ενώ ακόμη και στην Ορθόδοξη Εκκλησία υπάρχει συγκεκριμένη αναφορά σε περιστατικό που εμφανίζει κοινά στοιχεία με την διαδικασία μεταμόσχευσης, όταν ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός, όπως αναφέρεται στο Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, προέβη στην επανασυγκόλληση του δεξιού αυτιού ενός υπηρέτη, «καί ἁψάμενος τοῦ ὠτίου αὐτοῦ ἰάσατο αὐτόν». 2 Η διαδικασία της μεταμόσχευσης έχει αποτελέσει πεδίο αντιπαραθέσεων όσον αφορά στο αν και πότε θα πρέπει να γίνεται και έχουν διατυπωθεί πολλές διαφορετικές απόψεις σχετικά με αυτό το ζήτημα και τις διάφορες πτυχές του. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να εξετάσει το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων και να παρουσιάσει σημαντικές πτυχές του θέματος. Αναλυτικότερα, η δομή της εργασίας θα είναι η κάτωθι: Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται η γενική θεώρηση του ζητήματος των μεταμοσχεύσεων. Αφετηρία είναι η εννοιολογική περιγραφή του όρου σε μία 1 A. R. Manara, P. G. Murphy, G. O Callaghan, Donation after circulatory death, British Journal of Anaesthesia, σ Λούκ., 22,51, βλ. σχετ. στο Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων: δώρο ζωής, Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ. 5. 7

9 προσπάθεια να δοθούν οι απαραίτητοι ορισμοί και στη συνέχεια περιγράφονται οι διάφορες κατηγορίες μεταμοσχεύσεων. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στους φορείς που σχετίζονται με το χώρο αυτό, όπως είναι ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων. Το δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας αφορά στο νομικό πλαίσιο που διέπει τον τομέα των μεταμοσχεύσεων, κυρίως στην Ελλάδα αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Παρουσιάζονται αναλυτικά οι νόμοι που θεσπίστηκαν στη χώρα μας έως και σήμερα και διατυπώνονται τα σημεία του εκάστοτε νόμου που προκάλεσαν αντιδράσεις κατά την εφαρμογή του. Το τρίτο κεφάλαιο της εργασίας αφορά στην εξέταση των δυσκολιών που μπορεί να παρουσιαστούν και να επηρεάσουν την ομαλή διαδικασία των μεταμοσχεύσεων. Τέτοιοι παράγοντες είναι η μη δίκαιη κατανομή των οργάνων, το εμπόριο, το υψηλό κόστος και άλλοι ψυχολογικοί παράγοντες που μπορεί να επιδράσουν τόσο στον δότη όσο και τον λήπτη των οργάνων σε περιπτώσεις επιτυχημένων ή μη μεταμοσχεύσεων. Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο αφορά στις θέσεις που έχουν διατυπωθεί τόσο υπέρ όσο και κατά των μεταμοσχεύσεων ιστών και οργάνων, καθώς και στην εξέταση των προϋποθέσεων κάτω από τις οποίες αυτές πραγματοποιούνται. Εξετάζεται το εξέχον ζήτημα του εγκεφαλικού θανάτου, ο οποίος πρέπει να επέλθει έτσι ώστε να προχωρήσει η διαδικασία της αφαίρεσης οργάνων από νεκρό δότη και δίνονται οι ορισμοί των διαφόρων τύπων θανάτου. Εξετάζεται η θεολογική προσέγγιση του ζητήματος των μεταμοσχεύσεων, η θέση της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής, καθώς και ιδιαίτερα θεολογικά ζητήματα όπως είναι η θεολογία του ανθρώπινου σώματος και η κατασκευή του ανθρώπου. Τέλος, ακολουθεί η διαθρησκειακή θεώρηση των μεταμοσχεύσεων, ώστε να διαφανούν οι ομοιότητες και οι διαφορές στις απόψεις των διάφορων θρησκειών σχετικά με το ζήτημα. 8

10 Κεφάλαιο Α Μεταμόσχευση ιστών και οργάνων 1. Ορισμοί, γενικές αρχές, εννοιολογική περιγραφή Η μεταμόσχευση είναι η χειρουργική επέμβαση, η οποία έχει ως στόχο να μετεμφυτέψει σε ένα άτομο, τον λήπτη, ανθρώπινα όργανα ή ιστούς που προηγουμένως έχουν αφαιρεθεί από κάποιον άλλο, τον δότη. Οι δύο άνθρωποι αυτοί θα πρέπει να έχουν συμβατή γενετική ταυτότητα. Η όλη διαδικασία έχει δύο διακριτά στάδια: το πρώτο είναι η αφαίρεση από τον δότη και το δεύτερο η μετεμφύτευση στον λήπτη. 3 Σύμφωνα με το νόμο 3984/2011, η αφαίρεση ιστών και οργάνων από άνθρωπο, ζώντα ή νεκρό, έχει προορισμό τη μεταμόσχευση σε άλλον άνθρωπο και γίνεται μόνο για θεραπευτικούς σκοπούς. 4 Από χειρουργικής άποψης, η μεταμόσχευση είναι η επιτυχής επαναγγείωση οργάνων ή ιστών, η μεταφορά τους από ένα άτομο σε άλλο ή από το ένα τμήμα σώματος σε άλλο με στόχο την αντικατάσταση οργάνων που ασθενούν, την αποκατάσταση της λειτουργίας τους ή ακόμη και την αλλαγή της εμφάνισης. 5 Όπως και όλες οι σημαντικές εξελίξεις στον τομέα της ιατρικής, η μεταμόσχευση αρχικά ξεκίνησε ως μία πειραματική διαδικασία ανάγκης ενώ τα τελευταία χρόνια έχει καταλήξει να είναι μία τεχνολογικά εξελιγμένη ιατρική πράξη που μπορεί να προσφέρει μία καλύτερη ζωή σε ασθενείς που το έχουν ανάγκη. 6 Ο νομικός ορισμός εστιάζει στη θεραπευτική ανάγκη που καλύπτει η μεταμόσχευση ιστών και οργάνων, ενώ αντίθετα στον ιατρικό ορισμό περιλαμβάνεται και η παράμετρος της αλλαγής της εμφάνισης του λήπτη. Εκτός αυτού, στον ιατρικό ορισμό περιλαμβάνεται και η 3 Μ. Κούρτη, Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων (σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 2002, σ Νόμος 3984 / 2011 (ΦΕΚ Α 150), Δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων και άλλες διατάξεις, ανάκτηση από %CF%83%CE%B5%CE%BB-1.html, τελευταία πρόσβαση 17/5/ Mosby s Medical Dictionary, 8 th edition, Elsevier 2009, σ Σ. Μουδανίδου, Δ. Νταούτη, Β. Παπαδοπούλου, Μεταμόσχευση και δωρεά οργάνων ιστών. Στάση και αντιλήψεις των σπουδαστών του Α.Τ.Ε.Ι. Ηρακλείου και των κατοίκων του Ηρακλείου, Τ.Ε.Ι. Κρήτης, Σχολή Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Ηράκλειο 2008, σ

11 πιθανότητα μεταμόσχευσης στον ίδιο άνθρωπο, από το ένα μέρος του σώματός του στο άλλο, κάτι που δεν μνημονεύεται στον νομικό ορισμό. Η απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή των μεταμοσχεύσεων είναι η προσφορά οργάνων, ιστών και κυττάρων καθώς και η αποδοχή της ίδιας δωρεάς. Οι κανονισμοί και το νομοθετικό πλαίσιο που αφορά στις μεταμοσχεύσεις οργάνων ρυθμίζεται από κάθε χώρα ξεχωριστά. Η μεταμόσχευση ιστών ή οργάνων δεν είναι πάντοτε επιτυχής, αφού πλήθος παραγόντων συμβάλλουν στην ευόδωση ή όχι της διαδικασίας. Η επιτυχία της μεταμόσχευσης κατά κύριο λόγο εξαρτάται από την έγκαιρη αναγνώριση ενός πιθανού δότη, την εξάντληση φυσικά κάθε εναλλακτικής θεραπευτικής δυνατότητας και εφόσον αυτό δεν καταστεί δυνατό, την εφαρμογή της κατάλληλης φροντίδας ώστε τα όργανα να συντηρηθούν σε καλή κατάσταση. Το σύστημα υγείας φαίνεται λοιπόν ότι ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για τη διαχείριση και παροχή των κατάλληλων προϋποθέσεων ώστε η διαδικασία των μεταμοσχεύσεων να μπορέσει να εξυπηρετήσει κάθε περίπτωση ασθενούς που έχει ανάγκη τη μεταμόσχευση, να τον βοηθήσει να βρει τον κατάλληλο και συμβατό δότη και στη συνέχεια να διατηρήσει σε καλή κατάσταση τα προς μεταμόσχευση όργανα ή τους ιστούς για όσο χρονικό διάστημα χρειαστεί. Η ανεπιτυχής έκβαση των μεταμοσχεύσεων, από την άλλη πλευρά, σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να οφείλεται στην καθυστερημένη διαπίστωση του εγκεφαλικού θανάτου και την ανεπαρκή υποστήριξη των μοσχευμάτων. Σε άλλες περιπτώσεις ασφαλώς συντρέχουν λόγοι βιολογικοί, όπως για παράδειγμα, είναι η απόρριψη του μοσχεύματος από το ανοσοποιητικό σύστημα του λήπτη. 7 Πράγματι, η μεταμόσχευση αποτελεί ένα σπουδαίο επίτευγμα της ιατρικής επιστήμης, η οποία έπειτα από πολλές προσπάθειες και έρευνες κατόρθωσε να φτάσει στο αποτέλεσμα που σήμερα έχει. Πρόκειται για μία διαδικασία που συνέβη σταδιακά, με αργά και σταθερά βήματα. Σπουδαίο ρόλο στην άνοδο της επιτυχίας των μεταμοσχεύσεων είχε η ανακάλυψη της κυκλοσπορίνης το Η ουσία αυτή έχει ανοσοκατασταλτικό χαρακτήρα και μπορεί να επιτρέπει την παρατεταμένη διατήρηση των μοσχευμάτων στο σώμα του λήπτη, έτσι ώστε να μειώνει τα ποσοστά μετεγχειρητικής αποβολής. Η πρόοδος λοιπόν της επιστήμης και της χειρουργικής 7 Mosby s Medical Dictionary, 8 th edition, Elsevier 2009, σ Α. Τσουτσούλη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2010, σ

12 τεχνικής, καθώς και η μεγαλύτερη κατανόηση της ανοσοβιολογίας μπορούν να συμβάλλουν στην περαιτέρω αύξηση του συντελεστή επιτυχίας στις αφαιρέσεις και μετεμφυτεύσεις οργάνων Κατηγορίες Μεταμοσχεύσεων Έχοντας ως κοινό παρονομαστή το μόσχευμα, ο διαχωρισμός των μεταμοσχεύσεων μπορεί να γίνει με βάση την υφιστάμενη σχέση μεταξύ του δότη και του λήπτη. Με βάση αυτή την παράμετρο, διακρίνονται συγκεκριμένες κατηγορίες μεταμοσχεύσεων. Η πρώτη κατηγορία είναι τα αυτομοσχεύματα, τα οποία προέρχονται από τους ιστούς του ίδιου ανθρώπου. Χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο στις μεταμοσχεύσεις δέρματος. Σε αυτή τη διαδικασία λαμβάνεται ιστός από ένα σημείο του ανθρώπινου σώματος και μεταφέρεται σε άλλο και συνεπώς ο ίδιος άνθρωπος είναι ταυτόχρονα και δότης και λήπτης. Αυτομοσχεύματα μπορεί να χρησιμοποιηθούν σε διάφορες ιατρικές πράξεις, όπως για παράδειγμα στην αποκατάσταση βλαβών από εγκαύματα μέσω της λήψης και τοποθέτησης μοσχεύματος από άλλο τμήμα του σώματος του ασθενούς στην πάσχουσα περιοχή. Η δεύτερη κατηγορία αφορά στα μοσχεύματα που αφαιρούνται από έναν δότη και μεταφέρονται στον λήπτη. Τα μοσχεύματα αυτά με τη σειρά τους διακρίνονται σε κατηγορίες. α) Τα ισομοσχεύματα ή συγγενικά μοσχεύματα, στα οποία μεταφέρεται ιστός, ο οποίος είναι γενετικά πανομοιότυπος. Αφορά σε ζωντανούς δότες. β) Η δεύτερη κατηγορία είναι τα αλλομοσχεύματα, δηλαδή μοσχεύματα, τα οποία χρησιμοποιούνται για τη μεταφορά ιστών σε ανθρώπους, οι οποίοι έχουν διαφορετική γενετική σύνθεση. Μπορεί να αφορά είτε σε ζώντες είτε σε νεκρούς δότες. γ) Τέλος, υπάρχουν τα ξενομοσχεύματα, που αφορούν σε μεταφορές ιστών ανάμεσα σε όντα διαφορετικού είδους. Σε αυτή την κατηγορία υπάγονται τα μοσχεύματα που 9 Μ. Κούρτη, Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων (σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 2002, σ

13 μεταφέρονται από κάποιο ζώο προς τον άνθρωπο. 10 Στην περίπτωση χρήσης ξενομοσχευμάτων είναι πολύ μεγάλη η πιθανότητα απόρριψης του μοσχεύματος από τον λήπτη. Στην Ελλάδα η πρώτη χρήση ξενομοσχευμάτων έγινε στις 15/1/2010 όταν για πρώτη φορά τοποθετήθηκε σε δύο ανθρώπους προσθετική καρδιακή βαλβίδα κατασκευασμένη από ίππειο περικάρδιο. 11 Για την ευρωπαϊκή νομοθεσία, όλες οι παραπάνω περιπτώσεις είναι ίδιες και αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο. Η μοναδική διάκριση που αναγνωρίζει η νομοθεσία αφορά στο χρόνο επέλευσης του θανάτου του δότη οργάνων. Με βάση αυτή την παράμετρο διακρίνονται δύο κατηγορίες μεταμοσχεύσεων: η μεταμόσχευση από ζωντανό δότη και η πτωματική. Οι ζώντες δότες είναι άτομα εν ζωή, απόλυτα υγιή και ιστοσυμβατά με το λήπτη. Μπορούν να προσφέρουν είτε ένα όργανο από αυτά που βρίσκονται διπλά στον ανθρώπινο οργανισμό, όπως είναι οι νεφροί, είτε ένα τμήμα μονήρους οργάνου, για παράδειγμα τμήμα ή λοβό του ήπατος, λοβό πνεύμονα, ακόμη και άλλο ιστό όπως είναι ο μυελός των οστών. Μπορεί να είναι συγγενείς δότες, οι οποίοι προέρχονται από την ίδια οικογένεια ή και μη συγγενείς εξ αίματος, αν και αυτοί υπάγονται σε ειδική νομοθεσία, ώστε να αποφευχθούν ηθικά ανεπίτρεπτες συναλλαγές. Έπειτα από τη διακρίβωση της ιστοσυμβατότητας των δύο πλευρών, του δότη και του λήπτη, ακολουθεί η προεγχειρητική εκτίμηση του υποψηφίου δότη κι έπειτα, αν όλα βαίνουν καλώς, η διαδικασία της μεταμόσχευσης. Τα πλεονεκτήματα των μοσχευμάτων από ζώντες δότες είναι πολλά και σημαντικά. Αρχικά, τα μοσχεύματα αυτά είναι λιγότερο πιθανό να παρουσιάσουν βλάβες, όπως είναι αυτές που εμφανίζονται στη διάρκεια της συντήρησης του εγκεφαλικά νεκρού δότη στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (εφεξής Μ.Ε.Θ.). Έπειτα, ελαχιστοποιούνται οι βλάβες που είναι πιθανό να προκληθούν κατά τη διάρκεια της χειρουργικής αφαίρεσης του μοσχεύματος. Αυτό συμβαίνει διότι πρόκειται για μία χειρουργική επέμβαση προγραμματισμένη, η οποία γίνεται σε άτομο υγιές, αιμοδυναμικά σταθερό και άριστα οξυγονωμένο. Τέλος, ελαχιστοποιείται ο χρόνος ψυχρής ισχαιμίας του μοσχεύματος, δηλαδή ο χρόνος κατά τον οποίο παραμένει το 10 D. Giesen, A comparative law study of civil liability arising from medical care, International Medical Malpractice Law (I.M.M.L.), Spring 1995, σ Δεβετζόγλου Ι., «Μεταμόσχευσαν τμήμα καρδιάς αλόγου σε άνθρωπο», Τα Νέα gr, ημ/νία δημοσίευσης 19/1/2010, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 26/12/

14 μόσχευμα χωρίς αιμάτωση στο ψυχρό διάλυμα συντήρησης, αφού το διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ της χειρουργικής αφαίρεσης από το δότη και της μεταμόσχευσης στον λήπτη είναι σύντομος. 12 Οι εγκεφαλικά νεκροί δότες είναι άτομα που νοσηλεύονται σε Μ.Ε.Θ. και συντηρούνται με μηχανική υποστήριξη, σε αντίθεση με τους πτωματικούς δότες, οι οποίοι δεν έχουν πάλλουσα καρδιά. Το σώμα του εγκεφαλικά νεκρού δότη, σε αντίθεση με αυτό του πτωματικού, στην ουσία δεν έχει πάψει να λειτουργεί, αφού με την απαραίτητη μηχανική υποστήριξη υποβοηθάται η λειτουργία του. Στη σύγχρονη εποχή τα περισσότερα μοσχεύματα προέρχονται από τέτοιους δότες. Η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου έχει πλέον αποσαφηνιστεί από τη νομοθεσία. Στην Ελλάδα, με το άρθρο 7 του Νόμου 1383 / 83 ορίζεται σαφώς ο εγκεφαλικός θάνατος και η διαδικασία πιστοποίησής του από τρεις ιατρούς, τον υπεύθυνο ιατρό του ασθενούς, έναν νευρολόγο ή νευροχειρουργό και έναν αναισθησιολόγο, χωρίς τη συμμετοχή ιατρού που ανήκει σε μεταμοσχευτική ομάδα, με ειδικές δοκιμασίες που διαρκούν τουλάχιστον 24 ώρες. 13 Το αποτέλεσμα του εγκεφαλικού θανάτου προέρχεται στους ενήλικες κατά σειρά συχνότητας από κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, από υπαραχνοειδή αιμορραγία, από υπερδοσολογία φαρμάκων, από εγκεφαλική ανοξία (πνιγμός, απαγχονισμός, καρδιακή ανακοπή) και από πρωτοπαθή νεοπλάσματα εγκεφάλου. Όσον αφορά τα παιδιά δότες, οι περιπτώσεις αυτές κατά σειρά περιλαμβάνουν φαρμακευτικές δηλητηριάσεις, κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, εγκεφαλική ανοξία (ασφυξία από ξένο σώμα, πνιγμός) και σύνδρομο αιφνιδίου θανάτου των νεογνών. 14 Για τον εγκεφαλικό θάνατο θα γίνει ιδιαίτερη μνεία σε επόμενο κεφάλαιο. 12 Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ Ι. Λογοθέτη, Νευρολογία, Β Έκδοση, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1992, σ Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ

15 3. Ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων Ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων (εφεξής Ε.Ο.Μ.) είναι ένα Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, το οποίο τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Η ίδρυσή του έγινε με τον νόμο 2737 / 1999 (ΦΕΚ 174Α ) «Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις». Συγκεκριμένα, στο κεφάλαιο Δ του συγκεκριμένου νόμου περιγράφεται η ίδρυση του οργανισμού. Αναφέρεται ότι σκοπός του είναι να βοηθήσει το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας σχετικά με τη χάραξη της εθνικής πολιτικής στον τομέα των μεταμοσχεύσεων, σκοπό ο οποίος θα επιτευχθεί μεταξύ άλλων με διάφορους τρόπους. Αρχικά, ο Ε.Ο.Μ. είναι υπεύθυνος για τη διαμόρφωση των όρων και των προϋποθέσεων καθώς και της διαδικασίας της μεταμόσχευσης. Ακόμη, αρμοδιότητά του είναι η διαμόρφωση του κώδικα δεοντολογίας για τη λειτουργία των μονάδων μεταμοσχεύσεων και των τραπεζών ιστών προς μεταμόσχευση. Έπειτα, μεταξύ των αρμοδιοτήτων του οργανισμού είναι και η οργάνωση και ο συντονισμός σε τοπικό, κρατικό και διακρατικό επίπεδο της διακίνησης μοσχευμάτων, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνεται και ο μυελός των οστών. Επίσης, ο Ε.Ο.Μ. έχει αναλάβει την καταγραφή των δωρητών ιστών και οργάνων, των δυνητικών και αξιοποιηθέντων δοτών, αλλά και των υποψηφίων ληπτών. Ακόμη έχει αναλάβει, τη χορήγηση άδειας για την ίδρυση μονάδας μεταμόσχευσης ή τράπεζας ιστών προς μεταμόσχευση. Προβαίνει σε ετήσια εκτίμηση και αξιολόγηση του τρόπου λειτουργίας και των αποτελεσμάτων των μονάδων μεταμοσχεύσεων και υποβάλλει σχετική έκθεση στο Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Συνεργάζεται με αντίστοιχους Οργανισμούς και μεταμοσχευτικά κέντρα της αλλοδαπής για την προμήθεια και την ανταλλαγή μοσχευμάτων. Μεριμνά για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη των ληπτών, των ζώντων δοτών και των συγγενών των δοτών. Επιδιώκει με κάθε πρόσφορο τρόπο και ιδίως με την οργάνωση της κατάλληλης ενημέρωσης και πληροφόρησης του κοινού, την αύξηση του αριθμού των προοριζόμενων για μεταμόσχευση οργάνων Νόμος 2737 / 1999 (ΦΕΚ 174Α ), Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις, ανάκτηση από EK_174_A_1999.pdf, τελευταία πρόσβαση 29/6/2014, σ

16 Το όραμα του Ε.Ο.Μ., σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του οργανισμού είναι να καταστήσει δυνατή τη διαθεσιμότητα οργάνων για κάθε Έλληνα ασθενή που έχει τώρα ή θα έχει στο μέλλον ανάγκη τη μεταμόσχευση για την αποκατάσταση της υγείας του. Η αποστολή του οργανισμού είναι να οργανώνει και να διασφαλίζει την εύρυθμη λειτουργία ενός αποτελεσματικού και αξιόπιστου μεταμοσχευτικού συστήματος στα πλαίσια του Εθνικού Συστήματος Υγείας (εφεξής Ε.Σ.Υ.). Να διασφαλίζει την εμπιστοσύνη του κοινού απέναντι στο θεσμό και τις διαδικασίες των μεταμοσχεύσεων. Να συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση και την ενημέρωση της ιατρονοσηλευτικής κοινότητας για τις προϋποθέσεις και τις διαδικασίες της δωρεάς οργάνων, αλλά και για την αναγκαιότητα, τα οφέλη και τα πλεονεκτήματα της μεταμόσχευσης έναντι άλλων θεραπειών αποκατάστασης. Ακόμη, έχει ως αποστολή την αξιοποίηση του μέγιστου δυνατού αριθμού μοσχευμάτων, τα οποία προέρχονται από εκλιπόντες δότες. Τη διασφάλιση της αυτάρκειας των ελληνικών δεξαμενών σε δότες μυελού των οστών. Την παροχή ενημέρωσης με σκοπό να ευαισθητοποιηθούν οι πολίτες ώστε να προκληθεί η μεταστροφή των στάσεων και η άρση των προκαταλήψεων και των αμφιβολιών σχετικά με τα ζητήματα της δωρεάς ιστών και οργάνων και των μεταμοσχεύσεων. Την δημιουργία εθνικής συνείδησης για την αξία της δωρεάς ιστών και οργάνων. Την επίτευξη της ανάληψης από κάθε κοινωνικό και θεσμικό φορέα του ρόλου που του αναλογεί ως προς την προώθηση της ιδέας της δωρεάς ιστών και οργάνων. Την παρακολούθηση των πιο πρόσφατων επιστημονικών εξελίξεων και τέλος την ευθυγράμμιση της εθνικής πολιτικής στον τομέα των μεταμοσχεύσεων με την αντίστοιχη ευρωπαϊκή νομοθεσία Ο Χάρτης Ηθικής του Συμβουλίου της Ευρώπης Ο χάρτης ηθικής για τις μεταμοσχεύσεις είναι ένα ψήφισμα του Συμβουλίου της Ευρώπης με το οποίο δίνονται οδηγίες προς τις χώρες μέλη όσον αφορά το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων και τις ηθικές του διαστάσεις. Διαμορφώθηκε εξαιτίας της ταχείας ανάπτυξης των μεταμοσχεύσεων, της δυνατότητας χρησιμοποίησης 16 Όραμα Αποστολή, Ε.Ο.Μ., ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 30/6/

17 τμήματος οργάνων από ζώντες δότες καθώς και του αυξανόμενου φόβου εμπορευματοποίησης των οργάνων προς μεταμόσχευση. Με τους κανόνες που θεσπίστηκαν δεσμεύονται οι κυβερνήσεις των διάφορων χωρών, αν και δεν λείπουν οι χώρες που επιλέγουν να εφαρμόζουν τους δικούς τους κανόνες και νομοθεσίες. Με τους κανόνες διασφαλίζεται στο μέγιστο δυνατό βαθμό η ηθική στον ευαίσθητο χώρο των μεταμοσχεύσεων, εφόσον όλοι οι εμπλεκόμενοι σε αυτές τις διαδικασίες είναι συνεπείς στην τήρηση των κατευθυντήριων οδηγιών. Οι σπουδαιότεροι κανόνες που θεωρούνται απαραίτητοι για τη διασφάλιση της Ηθικής όσον αφορά το απόρρητο του δότη, την εμπορευματοποίηση, τη διαφάνεια στον κατάλογο αναμονής, την κατανομή των μοσχευμάτων και την ιατρική και κρατική υπευθυνότητα, είναι οι κάτωθι 17 : «Όσον αφορά τους πτωματικούς δότες: I. Η διαπίστωση ότι ο θανών δεν έχει εκφράσει αντίθετη γνώμη όσον αφορά τη δωρεά οργάνων μετά θάνατον και η διερεύνηση των επιθυμιών που είχε εκφράσει όσο ήταν εν ζωή. II. Σεβασμός και αποκατάσταση του σώματος του νεκρού. III. Υποχρέωση υπογραφής από την οικογένεια ή τον νομικό εκπρόσωπο σε περίπτωση που πρόκειται για άτομα με νοητική υστέρηση. IV. Η προσέγγιση στην οικογένεια ή τον πλησιέστερο συγγενή του δότη πρέπει να γίνεται από άτομο ειδικά εκπαιδευμένο και έμπειρο, εξουσιοδοτημένο από μία «Επιτροπή Ηθικής», η οποία θα είναι μία ανεξάρτητη επιτροπή με εκπροσώπηση από πολλούς κοινωνικούς και επαγγελματικούς φορείς. V. Η διαδικασία διαπίστωσης Εγκεφαλικού θανάτου να γίνεται σύμφωνα με τον ισχύοντα Νόμο του κάθε Κράτους. VI. Η λεπτομερής καταγραφή των ληφθέντων ιστών και οργάνων. 17 Α. Αντωνιάδη, Ηθική των μεταμοσχεύσεων, Θέματα αναισθησιολογίας και εντατικής ιατρικής, τεύχος 20.41, Δεκέμβριος 2010, σ

18 1. Όσον αφορά τους ζώντες δότες: I. Ελεύθερη έκφραση της συγκατάθεσης μετά από πλήρη ενημέρωση για τους πιθανούς κινδύνους και επακόλουθα που συνεπάγεται η συγκατάθεσή του. II. Μία ανεξάρτητη και με εκπροσώπηση από πολλούς κοινωνικούς και επαγγελματικούς φορείς «Επιτροπή Ηθικής» θα πρέπει να εκτιμά. i. Την ψυχολογική εξάρτηση μεταξύ λήπτη και δότη. ii. Εάν υπάρχουν ή όχι ιατρικοί λόγοι για άρνηση παροχής οργάνων υπό την έννοια ότι μπορεί να είναι επικίνδυνο είτε για τον δότη είτε για τον λήπτη. iii. Όταν είναι εμφανές ότι το μόσχευμα δεν είναι αντικείμενο εμπορευματοποίησης. III. Δεν πρέπει να αφαιρείται όργανο από το σώμα ανήλικου δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση, εκτός από μυελό των οστών και αναγεννώμενους ιστούς. 2. Απόρρητο: I. Σε περίπτωση πτωματικού δότη, πρέπει να τηρείται η ανωνυμία και των δύο πλευρών, ενώ δεν απαγορεύονται οι πληροφορίες τηρώντας την ανωνυμία όσον αφορά την επιτυχία της μεταμόσχευσης στην οικογένεια του δότη. 3. Μη εμπορευματοποίηση: I. Το ανθρώπινο σώμα και τα τμήματά του δεν πρέπει να είναι αντικείμενο συναλλαγών. Κάθε μορφή αμοιβής ανταλλάγματος ή κέρδους πρέπει να απαγορεύονται. II. Απαγορεύεται η αγγελία για την ανάγκη οργάνου από ασθενή, το ίδιο και η προσφορά οργάνου ή ιστών. III. Απαγορεύεται να εμπλέκεται σε οποιαδήποτε επέμβαση μεταμόσχευσης ιατρός ή άλλος επαγγελματίας υγείας, εάν υπάρχει υπόνοια ότι υφίσταται εμπορική συναλλαγή. IV. Κάθε άτομο ή οργανισμός που εμπλέκεται σε επέμβαση μεταμόσχευσης οργάνου απαγορεύεται να λαμβάνει αμοιβή 17

19 μεγαλύτερη από αυτή που προβλέπεται από το ίδρυμα όπου εκτελείται. V. Σε περίπτωση ιστού, κάθε τιμή που πληρώνεται με σκοπό τη συντήρηση, τον έλεγχο ποιότητας και την προετοιμασία προ χορηγήσεως θα πρέπει να υπολογίζεται σε μη κερδοσκοπική βάση. 4. Διαφάνεια όσον αφορά την καταγραφή των ασθενών στον κατάλογο αναμονής: I. Οι ενδείξεις για μεταμόσχευση πρέπει να τίθενται από Ιατρική Επιτροπή με τον δέοντα σεβασμό στα ιατρικά κριτήρια και ο ασθενής να καταγράφεται σε εθνικό κατάλογο αναμονής. 5. Η διάθεση των οργάνων και των ιστών θα πρέπει να γίνεται σύμφωνα με αντικειμενικά ιατρικά κριτήρια και σε καμία περίπτωση πολιτικά, εθνικά, θρησκευτικά, οικονομικά ή άλλα: I. Οι κανόνες για προτεραιότητα θα πρέπει να συμφωνούν και η διάθεση να γίνεται με την ευθύνη της εθνικής ή τοπικής υπηρεσίας συντονισμού κατανομής μοσχευμάτων. 6. Διαφάνεια όσον αφορά τη λήψη και τη μεταμόσχευση των οργάνων: I. Κάθε ιστός ή όργανο που λαμβάνεται και μεταμοσχεύεται θα πρέπει να δηλώνεται επισήμως σε ημερήσια βάση στο αρμόδιο διοικητικό όργανο. 7. Η μεταμοσχευτική ομάδα: I. Θα πρέπει να είναι υπεύθυνη για την αναγνώριση κάθε κινδύνου μετάδοσης λοιμώξεων από τον δότη, ώστε να δίνεται η δυνατότητα ανίχνευσης λοίμωξης σε ιστούς που διατηρήθηκαν στην κατάψυξη. 8. Όλα τα κέντρα που εμπλέκονται στις διαδικασίες μεταμοσχεύσεων: I. Πρέπει να είναι διαπιστευμένα για αυστηρή παρακολούθηση των απαραίτητων παραμέτρων συμπεριλαμβανομένων του ελέγχου ποιότητας και της εκτίμησης των αποτελεσμάτων. 18

20 9. Δεν θα πρέπει να γίνεται διάκριση για τους μη μόνιμους κατοίκους εφόσον: I. Δεν βρίσκονται σε άλλο εθνικό κατάλογο αναμονής. II. Έχουν γραφτεί επισήμως στον κατάλογο με τη σύμφωνη γνώμη των υπευθύνων αρχών της χώρας από όπου προέρχονται. III. Με τη βεβαιότητα ότι θα υπάρχει παρακολούθηση από υπεύθυνη ιατρική ομάδα της χώρας από την οποία προέρχονται με επαρκή μετεγχειρητική και ανοσοκατασταλτική αγωγή. IV. Εάν υπάρχει ανισορροπία στη σχέση αυτή μεταξύ κρατών, να υπάρξει συμφωνία ανάμεσα στις κυβερνήσεις ώστε να παρέχεται υποστήριξη υπό τη μορφή τεχνολογικής και ανθρωπιστικής βοήθειας.» Ο χάρτης ηθικής, λοιπόν, ρυθμίζει πολλά σημαντικά ζητήματα που αφορούν τις μεταμοσχεύσεις. Αν και δεν είναι δεσμευτικός, θέτει κάποιες προϋποθέσεις που θα πρέπει να τηρούνται κατά τη διαδικασία της μεταμόσχευσης και δίνει τις κατευθυντήριες οδηγίες γι αυτήν. 19

21 Κεφάλαιο Β Το νομικό πλαίσιο των μεταμοσχεύσεων Η αξία της μεταμόσχευσης ιστών και οργάνων είναι αδιαμφισβήτητη. Ωστόσο, η διαδικασία και η λογική της μεταμόσχευσης είναι η αιτία για πλήθος διαφωνιών και προβληματισμών σε διάφορα πεδία, νομικό, ηθικό και κοινωνικό. Πέραν του Χάρτη Ηθικής του Συμβουλίου της Ευρώπης, που αναπτύχθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, κρίνεται απαραίτητο για κάθε χώρα να θεσπίσει το ανάλογο νομοθετικό πλαίσιο στη βάση του οποίου θα επιλύονται τυχόν προβλήματα και θα επιτυγχάνεται η πολυπόθητη ισορροπία ανάμεσα στην αποδοχή και εφαρμογή των μεταμοσχεύσεων και στην προστασία της ανθρώπινης προσωπικότητας από τη νομοθεσία Το Σύνταγμα της Ελλάδος Ο άνθρωπος για το Σύνταγμα της Ελλάδος είναι το υπέρτατο ον και είναι πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας να σέβεται και να προστατεύει την αξία του, όπως αναφέρεται στο Άρθρο 2, Παράγραφος Ο άνθρωπος βρίσκεται στο επίκεντρο του δικαίου. Σύμφωνα με μία άποψη, η διάταξη αυτή έχει άμεση νομική ισχύ, η οποία δεν σταματά με το θάνατο του ανθρώπου, αλλά συνεχίζει και έπειτα από αυτόν. 20 Η προσπάθεια των νομοθετών να θεσπίσουν έναν νόμο κατάλληλο για την περίπτωση των μεταμοσχεύσεων είναι δύσκολη και ιδιαίτερα απαιτητική, δεδομένης της ιδιαίτερης φύσης του συγκεκριμένου ζητήματος. Κάθε νομοθετική ρύθμιση θα πρέπει να σέβεται το δίκαιο και τα συμφέροντα δύο πλευρών. Αφενός του δότη, στον 18 Α. Βάρκα Αδάμη, Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο για τις μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων, Έμφαση, τεύχος Ιανουαρίου Φεβρουαρίου Μαρτίου 2003, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 5/7/2014, σ Σύνταγμα της Ελλάδας, Άρθρο 2, Παράγραφος Χ. Λυντέρη, Το Ποινικό Δίκαιο των Μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2004, σ

22 δότη. 25 Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης ως μία από τις πιο ειδικές εκφάνσεις του οποίο οφείλεται ο μέγιστος σεβασμός και η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των ατομικών του δικαιωμάτων και αφετέρου, του λήπτη, που έχει ως στόχο τη θεραπεία του προβλήματος υγείας που αντιμετωπίζει μέσα από τη διαδικασία ανεύρεσης και εμφύτευσης του κατάλληλου μοσχεύματος. Τα δικαιώματα των δύο πλευρών συχνά φαίνεται να είναι αντικρουόμενα γι αυτό και θα πρέπει να τηρείται η απόλυτη ισορροπία μεταξύ τους και να εφαρμόζονται οι απαραίτητες συνταγματικές διατάξεις που θα τα κατοχυρώνουν. 21 Το δικαίωμα του λήπτη στη θεραπεία κατοχυρώνεται μέσα από το άρθρο 21 παράγραφος 3, σύμφωνα με το οποίο το κράτος είναι αυτό που μεριμνά για την υγεία και τη ζωή των πολιτών του. Ο κάθε Έλληνας πολίτης έχει το δικαίωμα να λαμβάνει τη θετική ανταπόκριση του κράτους όσον αφορά ενέργειες που προάγουν την υγεία του. 22 Ο δότης, από την πλευρά του, διασφαλίζεται και κατοχυρώνει τα συμφέροντά του μέσα από την εφαρμογή του άρθρου 5, παράγραφος Το άρθρο αυτό διασφαλίζει το ατομικό δικαίωμα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. 24 Είναι ένα γενικό δικαίωμα που προστατεύεται από το Σύνταγμα, με την προϋπόθεση ότι δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το ίδιο το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη. Αυτή η διάταξη ασφαλώς διασφαλίζει τον ζώντα δότη, αφού προϋποθέτει ζώντα άνθρωπο, ενώ δεν έχει ισχύ μετά την επέλευση του θανάτου του δικαιώματος ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας είναι ακόμη ιδιαίτερα σημαντικό, το ίδιο και το δικαίωμα εξουσίασης και ελεύθερης διάθεσης του σώματος, με βάση το οποίο καθορίζονται οι προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες μπορεί να λάβει 21 Χ. Λυντέρη, Το Ποινικό Δίκαιο των Μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2004, σ Σύνταγμα της Ελλάδας, Όπως αναθεωρήθηκε με το Ψήφισμα της 27 ης Μαΐου 2008 της Η Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων, Βουλή των Ελλήνων, ανάκτηση από f24dce6a27c8/syntagma1_1.pdf, τελευταία πρόσβαση 5/7/2014, Άρθρο 21, παράγραφος Στο ίδιο, Άρθρο 5, παράγραφος Η προσωπικότητα είναι η ιδιότητα του ανθρώπου ως έλλογου όντος και το περιεχόμενο του δικαιώματος είναι η ανάπτυξη της σωματικής, ψυχικής, πνευματικής, κοινωνικής, πολιτικής αλλά και κάθε άλλης πλευράς της προσωπικότητας του ανθρώπου. Βλ. Σχετ. Π. Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, τόμος Β, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1991, σ Χ. Λυντέρη, Το Ποινικό Δίκαιο των Μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2004, σ

23 χώρα η αφαίρεση ενός μέλους του σώματος του εν ζωή δότη και να μεταμοσχευθεί σε άλλον άνθρωπο. 26 Το Σύνταγμα της Ελλάδος κατοχυρώνει την «απόλυτη» προστασία της ζωής, γι αυτό και αποκλείει κάθε αφαίρεση ιστού ή οργάνου εάν αυτή θα μπορούσε να πλήξει το συγκεκριμένο δικαίωμα. Κατοχυρώνει το δικαίωμα αυτό και παράλληλα απορρίπτει κάθε ενδεχόμενη θεώρηση της ζωής ως «ανάξια προς το ζειν» εξαιτίας της διανοητικής ή σωματικής κατάστασης του ανθρώπου. 27 Το Άρθρο 13 επίσης μπορεί να κατοχυρώσει τα συμφέροντα του δότη καθώς διασφαλίζει για κάθε πολίτη που ζει στην ελληνική επικράτεια το απαραβίαστο της θρησκευτικής ελευθερίας. 28 Παράλληλα, διασφαλίζεται η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως και η ελευθερία της λατρείας. 29 Πέρα από τις υπόλοιπες εφαρμογές της, η θρησκευτική ελευθερία του ατόμου αφορά και την πιθανή αντίθεσή του σε αφαίρεση οργάνων ή ιστών με σκοπό τη μεταμόσχευση, εφόσον αυτή είναι αντίθετη με τα όσα πρεσβεύει η θρησκεία του Οι Νόμοι 821/1978 και 1383/1983 Κατά τις προηγούμενες χρονικές περιόδους έγιναν προσπάθειες θεσμοθέτησης ενός νομικού πλαισίου που θα διέπει τις μεταμοσχεύσεις, ωστόσο κύριο χαρακτηριστικό αυτών των πρώιμων ρυθμίσεων ήταν το ότι επρόκειτο για αποσπασματικές κινήσεις που αφορούσαν μόνο περιορισμένες περιπτώσεις εφαρμογής. Ο νόμος 821 / 1978 «Περί αφαιρέσεων και μεταμοσχεύσεων βιολογικών ουσιών ανθρώπινης προελεύσεως» ήταν μία σημαντική προσπάθεια, αν και δεν εφαρμόστηκε αφού περιείχε πληθώρα επιστημονικών λαθών που εμπόδιζαν κατά κύριο λόγο την εφαρμογή του κατά τη διαδικασία πτωματικών μεταμοσχεύσεων Χ. Λυντέρη, Το Ποινικό Δίκαιο των Μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2004, σ Π. Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, τόμος Β, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1991, σ Σύνταγμα της Ελλάδας, Άρθρο Δαγτόγλου, ό.π., σ Λυντέρη, ό.π., σ Α. Βάρκα Αδάμη, Κριτική Θεώρηση του Ν / 1999 για τις μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων, Κριτική Επιθεώρηση, τεύχος 2 / 2000, σ

24 Ο νόμος αυτός αντικαταστάθηκε από τον Ν / 1983 «Αφαιρέσεις και μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων», σύμφωνα με τον οποίο αναγνωρίζονταν δύο διαδικασίες αφαίρεσης ιστών και οργάνων από δότη, ζωντανό ή νεκρό. Μάλιστα, αυτός ο νόμος προέβλεπε την αφαίρεση όχι μόνο για λόγους θεραπευτικούς, αλλά και για ερευνητικούς σκοπούς, ασφαλώς μόνο στην περίπτωση νεκρού δότη. Ως απαραίτητη προϋπόθεση για να αφαιρεθεί μόσχευμα από νεκρό δότη ο νόμος απαιτούσε αφενός την επέλευση και διάγνωση του εγκεφαλικού του θανάτου 32 και αφετέρου την προφορική και γραπτή συναίνεση του δότη. Εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα αποτελούσε η περίπτωση να εικάζεται ότι η πρακτική της αφαίρεσης και μεταμόσχευσης των οργάνων του δεν αντιτίθεται στις θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις του δυνητικού δότη Ο νόμος 2737 / 1999 Το 1999 ο ισχίων νόμος αντικαταστάθηκε με τον νόμο 2737 / 1999 «Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις». Ο νόμος αυτός είναι εναρμονισμένος σε γενικές γραμμές με τις βασικές αρχές που ορίζονται για τις μεταμοσχεύσεις από τη Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική, η οποία κυρώθηκε με τον Ν / 98, με το πρόσθετο πρωτόκολλο για τις μεταμοσχεύσεις, το οποίο υπογράφηκε στα πλαίσια της άνω αναφερθείσας σύμβασης. Παράλληλα, ουσιώδεις διατάξεις για το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων περιέχονται και στον νέο Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, ο οποίος έχει τεθεί σε ισχύ με τον Ν / Το ιατρικό σώμα δεν εμπνέει συχνά εμπιστοσύνη, ενδεχομένως και εξαιτίας της μη επαρκούς ενημέρωσης. Με τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, παράλληλα, προστατεύεται το απόρρητο της ταυτότητας λήπτη και δότη, γεγονός που 32 Στην ομάδα ιατρών που προβαίνει στη διαπίστωση και επιβεβαίωση του εγκεφαλικού θανάτου του ασθενούς θα πρέπει, σύμφωνα με τον συγκεκριμένο νόμο, να μη συμπεριλαμβάνεται ιατρός της μεταμοσχευτικής ομάδας. 33 Σ. Πατσουράκου, «Το πρόβλημα της χρησιμοποίησης μελών του σώματος του κληρονομούμενου για μεταμόσχευση κατά τη νέα ισχύουσα νομοθεσία», Ελληνική Δικαιοσύνη, τόμος 28 / 1987, σ Μ. Καϊάφα Γκμπάντι, Μεταμοσχεύσεις: Παρόν και Μέλλον του Νομικού Πλαισίου Αναζητώντας τη χρυσή τομή, στο Καϊάφα Γκμπάντι Μ, Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε., Συμεωνίδου Καστανίδου Ε., Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, τόμος 8, σειρά: Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σ

25 ευνοεί την προστασία όχι μόνο του ιδιωτικού απορρήτου αλλά και τη διατήρηση της αυτονομίας του δότη. 35 Ο νόμος 2737 / 1999 ήταν μία σημαντική προσπάθεια να θεσπιστεί νομοθετικό πλαίσιο για τις μεταμοσχεύσεις. Διαιρείται σε πέντε κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα άρθρα 1 έως 9 όπου αναφέρεται το πεδίο εφαρμογής του νόμου, η απαγόρευση οποιασδήποτε εμπορικής συναλλαγής σχετική με ιστούς και όργανα, η μορφή και οι προϋποθέσεις λειτουργίας των μεταμοσχευτικών κέντρων και των τραπεζών ιστών, καθώς και άλλα ζητήματα που σχετίζονται με τους υποψήφιους δότες και λήπτες οργάνων. Το δεύτερο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα άρθρα 10 και 11 και ορίζει τις προϋποθέσεις των μεταμοσχεύσεων με μοσχεύματα από ζώντες δότες. Το τρίτο κεφάλαιο αποτελείται από τα άρθρα και περιλαμβάνει τις προϋποθέσεις μεταμοσχεύσεως από νεκρούς δότες. Το τέταρτο κεφάλαιο κάνει λόγο για την ίδρυση και τη λειτουργία του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων, ενώ το πέμπτο περιλαμβάνει ποινικές διατάξεις. 36 Το πεδίο εφαρμογής του νόμου προσδιορίζεται ήδη από το πρώτο του άρθρο καθώς αναφέρει ρητά ότι οι διατάξεις του δεν εφαρμόζονται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Αυτές είναι οι περιπτώσεις των αυτομεταμοσχεύσεων, στις οποίες έτσι κι αλλιώς ο δότης και ο λήπτης είναι το ίδιο πρόσωπο. Έτσι, δεν τίθεται θέμα εφαρμογής των διατάξεων του, στις αφαιρέσεις και μεταμοσχεύσεις για παράδειγμα, όρχεων και ωοθηκών, στις περιπτώσεις λήψης και μετάγγισης αίματος για τις οποίες υφίστανται και εφαρμόζονται ειδικές διατάξεις, στις λήψεις ωαρίων και σπέρματος καθώς και στην ενδομήτρια εμφύτευση εμβρύων. 37 Ένα σημείο ιδιαίτερα ευαίσθητο, το οποίο δεν εξαιρείται από τον συγκεκριμένο νόμο, είναι αυτό της μεταμόσχευσης εμβρυϊκών ιστών και οργάνων, τα οποία προέρχονται από αποβολές, πρόωρους τοκετούς θνησιγενών εμβρύων, από τις διαδικασίες άμβλωσης, καθώς και άλλους εμβρυϊκούς ιστούς που χειρουργικά αφαιρούνται από την κυοφορούσα. Πρόκειται για ένα ζήτημα που έχει εγείρει 35 Δ. Ψαρούλη, Π. Βούλτσου, Ιατρικό Δίκαιο: Στοιχεία Βιοηθικής, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ Νόμος 2737 / 1999 (ΦΕΚ 174Α ), Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις, ανάκτηση από EK_174_A_1999.pdf, τελευταία πρόσβαση 29/6/ Α. Βάρκα Αδάμη, Κριτική Θεώρηση του Ν / 1999 για τις Μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων, Κριτική Επιθεώρηση, τεύχος 2 / 2000, σ

26 πληθώρα συζητήσεων σε διεθνές επίπεδο και έχει προκαλέσει τη διατύπωση πολλών αντικρουόμενων απόψεων. Είναι ένα θέμα ιδιαίτερο που δημιουργεί ηθικά και άλλα προβλήματα, γι αυτό και απαιτείται προσεκτική αντιμετώπιση. Μάλιστα, ορισμένοι ανάλογοι νόμοι άλλων χωρών, όπως για παράδειγμα ο γερμανικός νόμος περί μεταμοσχεύσεων, εξαιρούν αυτό το είδος μεταμόσχευσης από το πεδίο εφαρμογής τους. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές, ο ελληνικός νόμος ενδεχομένως θα έπρεπε να κάνει το ίδιο ή έστω να μεριμνά για τη διατύπωση ειδικών διατάξεων. 38 Το ίδιο συμβαίνει και για την περίπτωση λήψης ιστών και οργάνων από ανεγκέφαλα νεογνά, δηλαδή από βρέφη που γεννήθηκαν χωρίς μέρος του μυαλού ή με την πάθηση της μικροεγκεφαλίας, δηλαδή με μικρότερη κρανιακή κοιλότητα, ενώ την ίδια στιγμή διατηρούν προσωρινά τη νευρολογική και αναπνευστική τους λειτουργία. 39 Πρόκειται για ένα ζήτημα για το οποίο η διεθνής κοινότητα έχει διχαστεί, εξαιτίας από τη μία πλευρά των ηθικών και νομικών διλημμάτων και από την άλλη του πλήθους των περιπτώσεων ανθρώπων, κυρίως μικρών παιδιών, που θα μπορούσαν να θεραπευτούν μέσω αυτής της διαδικασίας, τα οποία μόνο στις Η.Π.Α. ανέρχονται στα χίλια με δύο χιλιάδες κάθε χρόνο. Έτσι, η Αμερικανική Ιατρική Ένωση (American Medical Association Α.Μ.Α), η οποία αρχικά και έως και το 1995 ήταν αντίθετη σε αυτή την πρακτική, άλλαξε τη στάση της και υιοθέτησε μία πιο θετική άποψη. Είναι γεγονός ότι για την περίπτωση αυτών των ασθενών απαραιτήτως θα πρέπει να αγνοηθούν τα κριτήρια διαπίστωσης του εγκεφαλικού θανάτου που πρέπει να επέλθει πριν τη διαδικασία της μεταμόσχευσης. Για να ξεπεραστεί αυτό το εμπόδιο αφενός προτάθηκε η μη εφαρμογή ορισμένων από τα κριτήρια του εγκεφαλικού θανάτου στην περίπτωση που πρόκειται για βρέφη κάτω των επτά ημερών και αφετέρου την εξομοίωση της κατάστασης ανυπαρξίας εγκεφάλου με αυτή του εγκεφαλικού θανάτου. Το Ευρωκοινοβούλιο εισηγήθηκε την απαγόρευση της εν λόγω πρακτικής το Στην περίπτωση της Ελλάδας, αλλά και σε άλλες χώρες, όπως είναι η Γαλλία, ωστόσο, το θέμα δεν τίθεται μέσω της νομοθεσίας Α. Βάρκα Αδάμη, Κριτική Θεώρηση του Ν / 1999 για τις Μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων, Κριτική Επιθεώρηση, τεύχος 2 / 2000, σ Μ. Κούρτη, Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων (σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 2002, σ Μ. Κούρτη, Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων (σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 2002, σ

27 Αδιαμφισβήτητα, μία από τις περιπτώσεις πιο έντονης κριτικής εναντίον των μεταμοσχεύσεων αφορά στο φόβο των ασθενών για πρακτικές που αντικρούουν στα χρηστά ήθη και που περιλαμβάνουν ιατρικές πρακτικές χωρίς τη συγκατάθεση του δότη οργάνων. Έτσι, χωρίς να παραγνωρίζονται τα οφέλη που μπορεί να έχει η διαδικασία αυτή, δε μπορεί κανείς παρά να επισημάνει την ανάγκη συναίνεσης του ασθενούς πριν την έναρξη της διαδικασίας, συναίνεση που σε καμία περίπτωση δε μπορεί να δοθεί από τα ανεγκέφαλα βρέφη. Είναι περίπτωση για την οποία έχει εκφράσει την αντίθεσή της και η Εκκλησία της Ελλάδος. Όπως κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν, η υιοθέτηση αυτής της πρακτικής έμμεσα θα αποτελεί την αναγνώριση του θεσμού της ενεργητικής ευθανασίας, δηλαδή τη διακοπή της ζωής του ανθρώπου χωρίς αυτή να οφείλεται σε δική του πράξη αλλά σε ενέργεια (ή παράλειψη) κάποιου άλλου προσώπου, που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ο θεράπων ιατρός του ασθενούς. 41 Με βάση τον συγκεκριμένο νόμο, η μεταμόσχευση ιστών και οργάνων που έχουν αφαιρεθεί από δότες ζωντανούς ή νεκρούς επιτρέπεται μόνο όταν υπάρχει σαφής θεραπευτικός σκοπός. 42 Πρόκειται για αρχή που περιέχεται και στη Σύμβαση του Οβιέδο Ο νόμος 3984 / 2011 Ο προηγούμενος νόμος έπαψε να είναι σε ισχύ και από την 1 η Ιουνίου 2013 αντικαταστάθηκε από τον νέο νόμο για τις μεταμοσχεύσεις, τον νόμο 3984 / 2011 «Δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων». 44 Με αυτό το νόμο ενσωματώθηκε η κοινοτική οδηγία 2010/53/ΕΕ, η οποία μεταξύ των άλλων προβλέπει τον τρόπο συναίνεσης στη 41 Τ. Βιδάλη, Βιοδίκαιο Το πρόσωπο, τόμος πρώτος, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής 6, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, σ Νόμος 2737 / 1999 (ΦΕΚ 174Α ), Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις, ανάκτηση από EK_174_A_1999.pdf, τελευταία πρόσβαση 29/6/2014, Άρθρο Αυτή η σύμβαση, η οποία θα αναλυθεί εκτενέστερα παρακάτω, υπογράφηκε το 1997 και αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη Βιοϊατρική καθώς και την προσπάθεια να εναρμονιστεί η πρόοδος της επιστήμης με το σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα., Βλ. σχετ., Κούρτη, ό.π., σ Νόμος 3984 / 2011 (ΦΕΚ Α 150), Δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων και άλλες διατάξεις, ανάκτηση από %CF%83%CE%B5%CE%BB-1.html, τελευταία πρόσβαση 5/7/

28 δωρεά οργάνων. Πρόκειται για ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει πολύ τα ΜΜΕ και την κοινή γνώμη και έχει οδηγήσει σε πλήθος συζητήσεων και διατύπωση αντικρουόμενων απόψεων. Ο νόμος αυτός, αν και στα βασικά του σημεία ακολουθεί τον προηγούμενο, έχει και ορισμένες διαφορές από αυτόν. Η αφαίρεση οργάνων από ζώντα δότη, σύμφωνα με το Άρθρο 8 του νόμου, επιτρέπεται μόνο κατά τις περιπτώσεις κατά τις οποίες πρόκειται να γίνει μεταμόσχευση μεταξύ των συζύγων ή ακόμη και μεταξύ ανθρώπων που συνδέονται με σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης, σύμφωνα με όσα ορίζονται στον νόμο 3719 / 2008 άνω των τριών ετών. Ακόμη, επιτρέπεται η μεταμόσχευση σε συγγενή έως και τον τέταρτο βαθμό εξ αίματος σε ευθεία ή πλάγια γραμμή, σε συγγενή έως τον δεύτερο βαθμό εξ αγχιστείας. Έπειτα από τη λήψη ειδικής άδειας με δικαστική απόφαση, αν ο/η σύζυγος ή ο συγγενής με τον ανωτέρω βαθμό συγγένειας ενός ασθενούς που χρήζει μεταμόσχευσης θέλουν να κάνουν δωρεά του αναγκαίου οργάνου, αλλά δεν υπάρχει ιστοσυμβατότητα, αφαιρείται το όργανο και ο ασθενής προτάσσεται στην κατάταξη στο Εθνικό Μητρώο. Επιτρέπεται η μεταμόσχευση σε άτομο με το οποίο υπάρχει προσωπική σχέση και συναισθηματική σύνδεση. Τέλος, επιτρέπεται η μεταμόσχευση ιστών και οργάνων, εφόσον δεν υφίσταται ιστοσυμβατότητα μεταξύ δύο υποψηφίων ληπτών μοσχεύματος και του ζώντα συζύγου τους ή άλλου συγγενή με βαθμό συγγένειας ως άνω, αλλά υπάρχει ιστοσυμβατότητα μεταξύ του ενός υποψηφίου λήπτη και του ζώντα συζύγου ή συγγενή του άλλου, επιτρέπεται η αμοιβαία δωρεά οργάνων με απόφαση του Ε.Ο.Μ. 45 Η αφαίρεση οργάνων στην περίπτωση ζώντα δότη μπορεί να γίνει μόνο από ενήλικο πρόσωπο, εφόσον αυτό δεν τελεί υπό δικαστική συμπαράσταση και έχει δικαιοπρακτική ικανότητα, κατόπιν ενημέρωσης, όπως ορίζεται στο άρθρο 7. Η συναίνεση πρέπει να είναι ρητή και ειδική, είναι ελευθέρως ανακλητή με οποιονδήποτε τρόπο έως τη στιγμή που αρχίζει η ιατρική πράξη αφαίρεσης του οργάνου και μπορεί να δοθεί είτε με συμβολαιογραφικό έγγραφο είτε με άλλο έγγραφο που να βεβαιώνει το γνήσιο της υπογραφής του δότη. Για την περίπτωση θανόντα δότη, το Άρθρο 9 του νόμου ορίζει ότι γίνεται και πάλι σε περίπτωση που ο δότης είναι ενήλικος, ή, εφόσον είναι ανήλικος, εάν 45 Νόμος 3984 / 2011, Άρθρο 8. 27

29 συναινούν οι γονείς ή ο γονέας που έχουν την επιμέλειά του και εάν δεν υπάρχουν ή έχουν εκπέσει από τη γονική μέριμνα, αρμόδιος είναι ο επίτροπος. Η συναίνεση μπορεί να δοθεί με έγγραφο στο οποίο βεβαιώνεται η γνησιότητα της υπογραφής του δότη ή με προφορική δήλωση που καταχωρίζεται σε ειδικό βιβλίο που τηρεί ο Οργανισμός Αφαίρεσης ή η Μονάδα Μεταμόσχευσης με την παρουσία δύο μαρτύρων που συνυπογράφουν. Σε κάθε περίπτωση, η συναίνεση πρέπει να είναι ρητή και ειδική. Η δεύτερη παράγραφος του Άρθρου 9 έχει προκαλέσει αντιδράσεις. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι «Η αφαίρεση ενός ή περισσοτέρων οργάνων από ενήλικο, θανόν πρόσωπο πραγματοποιείται εφόσον, όσο ζούσε δεν είχε εκφράσει την αντίθεσή του σύμφωνα με την παράγραφο 3». Η ρύθμιση αυτή προβλέφθηκε ότι θα ισχύσει από 1/6/2013. Οι δηλώσεις των πολιτών περί της αντίθεσής τους στην αφαίρεση των οργάνων τους μετά το θάνατό τους καταχωρίζονται σε αρχείο του Ε.Ο.Μ. Όπως προβλέπεται στην παράγραφο 3 του Άρθρου 9 «Κάθε ενήλικος πολίτης μπορεί να αποστέλλει στον Ε.Ο.Μ. σχετική δήλωσή του με βεβαιωμένο το γνήσιο της υπογραφής. Για τη δήλωση δεν απαιτείται συγκεκριμένος τύπος, αρκεί να συνάγεται ρητά και αβίαστα η ακριβής βούληση του προσώπου. Η δήλωση αυτή είναι ελεύθερα ανακλητή. Η ανάκληση γίνεται με νεότερη δήλωση ανάκλησης, η οποία αποστέλλεται ομοίως στον Ε.Ο.Μ. Η αρχική δήλωση διαγράφεται από το αρχείο και θεωρείται ως μη γενόμενη». Στην επόμενη παράγραφο διευκρινίζεται ότι δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στη διαφύλαξη του απορρήτου των πληροφοριών, ενώ η πρόσβαση στο αρχείο επιτρέπεται μόνο στους αρμόδιους υπαλλήλους του Ε.Ο.Μ. και τους Συντονιστές Μεταμοσχεύσεων. Όσον αφορά το άρθρο 9 του νόμου 3984 / 2011 τροποποιήθηκε με τον νόμο 4075/ΦΕΚ 89/ , ο οποίος αναφέρει ότι «Η αφαίρεση ενός ή περισσοτέρων οργάνων από ενήλικο, θανόν πρόσωπο, πραγματοποιείται εφόσον, όσο ζούσε, δεν είχε εκφράσει την αντίθεσή του, σύμφωνα με την παράγραφο 3 και κατόπιν συναίνεσης της οικογένειάς του». Έτσι, φαίνεται πως με βάση το ελληνικό νομικό πλαίσιο δεν προβλέπεται η εφαρμογή της «εικαζόμενης συναίνεσης» με τη μορφή που αυτή ισχύει σε άλλα 28

30 κράτη, καθώς τίθεται ως απαραίτητη προϋπόθεση η συναίνεση της οικογένειας του εκλιπόντος πριν την αφαίρεση των οργάνων ή ιστών του με στόχο τη δωρεά. 46 Ο νόμος του 2011 ομοίως με τον προηγούμενο διευκρινίζει ότι κριτήριο για την αφαίρεση οργάνων από θανόντα δότη είναι η νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους, όπως αυτή ορίζεται από τα σύγχρονα και ευρέως αποδεκτά δεδομένα της επιστήμης, και όπως ορίζεται στην απόφαση του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας περί διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου. Η διαδικασία περιγράφεται στην παράγραφο 6 και έχει ως ακολούθως: «Όταν ο θεράπων ιατρός διαγνώσει νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους και εφόσον η λειτουργία ορισμένων οργάνων διατηρείται με τεχνητά μέσα, υποχρεούται να προβεί από κοινού με έναν αναισθησιολόγο και έναν νευρολόγο ή νευροχειρουργό στη σύνταξη πιστοποιητικού θανάτου. Στην πιστοποίηση του θανάτου δεν συμμετέχει ιατρός που ανήκει στη μεταμοσχευτική ομάδα. Στη συνέχεια, ο θεράπων ιατρός υποχρεούται να ενημερώσει σχετικά, χωρίς καθυστέρηση, τον συντονιστή μεταμοσχεύσεων, εφόσον υφίσταται στο νοσοκομείο και τον Ε.Ο.Μ., προκειμένου να ενημερωθεί εάν το ενήλικο, θανόν πρόσωπο έχει δηλώσει την άρνησή του να γίνει δωρητής οργάνων μετά θάνατον». Στην περίπτωση ανήλικου θανόντος, ο θεράπων ιατρός μαζί με τον συντονιστή μεταμοσχεύσεων, εάν υπάρχει στο συγκεκριμένο νοσοκομείο, οφείλουν να εντοπίσουν τα πρόσωπα που είναι υπεύθυνα για να δώσουν τη συναίνεση για την αφαίρεση των οργάνων και έπειτα, σε περίπτωση που λάβουν τη συναίνεση, να ενημερώσουν χωρίς καθυστέρηση τον Ε.Ο.Μ. Ένα σημείο που χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς είναι το Άρθρο 11 του νόμου 47, στο οποίο αναφέρεται ότι δεν είναι δυνατό μετά το θάνατο του δότη να γίνει δωρεά οργάνων προς ορισμένο λήπτη, ενώ καμία υπόδειξη του λήπτη από τον δωρητή οργάνων ή σώματος δεν είναι δυνατό να ληφθεί υπόψη και σε καμία περίπτωση δε μπορεί εξαιτίας της να συμβεί παράκαμψη της ήδη καθορισμένης σειράς προτεραιότητας η Νοεμβρίου 2013 Πανελλήνια Ημέρα Δωρεάς Οργάνων, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 6/7/ Νόμος 3984 / 2011, Άρθρο

31 5. Λοιπές νομοθετικές ρυθμίσεις Από τη στιγμή εφαρμογής κάθε νόμου συχνά παρουσιάζονται κενά ή ζητήματα που χρήζουν αναθεώρησης. Στο πλαίσιο αυτό το ελληνικό κράτος, όπως και τα υπόλοιπα, οφείλουν να τροποποιούν ανάλογα τις νομοθετικές τους ρυθμίσεις ώστε να εναρμονίζονται με τις ανάγκες της εποχής, τις εξελίξεις και τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτή τη στιγμή βρίσκεται υπό επεξεργασία ένα σχέδιο νόμου το οποίο αφορά στις μεταμοσχεύσεις και τον εναρμονισμό της ελληνικής νομοθεσίας με την τελευταία οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την οδηγία 2012/25/ΕΕ της 9 ης Οκτωβρίου Με αυτό το σχέδιο νόμου ορίζεται ότι τα όργανα από εγχώριους δότες για τα οποία δεν βρίσκεται εντός της χώρας συμβατός λήπτης, μπορούν να προσφέρονται σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη, στα οποία οι πιθανότητες αξιοποίησής τους αυξάνονται, με βάση τις διακρατικές συμφωνίες που διαμορφώνονται. Αναγνωρίζεται η ανάγκη διεύρυνσης και συστηματοποίησης των προγραμμάτων ανταλλαγής οργάνων ανάμεσα στις χώρες με σκοπό την αξιοποίηση και τη μεταμόσχευση όσο το δυνατό περισσότερων οργάνων. Στο άρθρο 8, περί διασύνδεσης μεταξύ κρατών μελών, καθορίζεται ότι θα πρέπει η διαβίβαση των πληροφοριών να γίνεται επειγόντως, να υπάρχει άμεση ενημέρωση των παραληπτών, αλλά και να διατίθεται σε επίπεδο ΕΕ κατάλογος με τα εθνικά σημεία επαφής και τα στοιχεία επικοινωνίας τους, ο οποίος μάλιστα να ενημερώνεται διαρκώς. Η αρμόδια αρχή για τη χώρα είναι ο Ε.Ο.Μ., το προσωπικό του οποίου θα είναι διαθέσιμο 24 ώρες την ημέρα και 7 ημέρες την εβδομάδα ώστε να καθίσταται δυνατή η αντιμετώπιση επειγόντων περιστατικών Σχέδιο Νόμου. «Προσαρμογή στο εθνικό δίκαιο της Εκτελεστικής Οδηγίας 2012/25/ΕΕ της Επιτροπής της 9 ης Οκτωβρίου 2012 για τη θέσπιση διαδικασιών ενημέρωσης σχετικά με την ανταλλαγή μεταξύ των κρατών μελών ανθρωπίνων οργάνων που προορίζονται για μεταμόσχευση Ρυθμίσεις για την Ψυχική Υγεία και την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και λοιπές διατάξεις, ανάκτηση από 9ef6-f99d8b9d6564, τελευταία πρόσβαση 5/7/ Σχέδιο Νόμου. «Προσαρμογή στο εθνικό δίκαιο της Εκτελεστικής Οδηγίας 2012/25/ΕΕ της Επιτροπής της 9 ης Οκτωβρίου 2012 για τη θέσπιση διαδικασιών ενημέρωσης σχετικά με την ανταλλαγή μεταξύ των κρατών μελών ανθρωπίνων οργάνων που προορίζονται για μεταμόσχευση Ρυθμίσεις για την Ψυχική Υγεία και την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και λοιπές διατάξεις, ανάκτηση από 9ef6-f99d8b9d6564, τελευταία πρόσβαση 5/7/

32 6. Διεθνές Νομικό Πλαίσιο Αναπόσπαστο μέρος του Ελληνικού Δικαίου αποτελεί το Διεθνές Δίκαιο, το οποίο διαθέτει ρυθμίσεις και διατάξεις που αναφέρονται συγκεκριμένα στις αφαιρέσεις ιστών και οργάνων με σκοπό τη μεταμόσχευση. 50 Η Ευρωπαϊκή σύμβαση του Οβιέδο 51, που υπογράφηκε το 1997 για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη βιοϊατρική, κυρώθηκε στην Ελλάδα μέσω του νόμου 2619/ Μέσα από τη σύμβαση αυτή επιχειρείται να εναρμονιστεί η πρόοδος της βιολογίας και της ιατρικής με τον παράλληλο σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. 53 Η σύμβαση υπογράφηκε στις 4 Απριλίου 1997 από τα περισσότερα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η σημασία της φαίνεται από το γεγονός ότι για τις κυβερνήσεις των κρατών που την υπέγραψαν απέκτησε ισχύ νόμου, σε αντίθεση με άλλα σημαντικά κείμενα με παρόμοιο περιεχόμενο, όπως οι διακηρύξεις της Γενεύης, του Ελσίνκι και του Τόκυο που έχουν χαρακτήρα ηθικού μνημονίου και σε καμία περίπτωση δεν δεσμεύουν νομικά τα κράτη που τις υπέγραψαν. 54 Αν και θεσπίστηκε στα πλαίσια του Συμβουλίου της Ευρώπης, είναι ανοικτή προς υπογραφή και σε κράτη που δεν μετέχουν σε αυτό, αλλά έχουν συμμετάσχει στην επεξεργασία της. Τέτοια κράτη είναι οι Η.Π.Α., η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Ιαπωνία, το Βατικανό, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Ένωση. Μελλοντικά, δίνεται το δικαίωμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση να καλέσει οποιοδήποτε άλλο κράτος να προσχωρήσει στη Σύμβαση. 50 Χ. Λυντέρη, Το Ποινικό Δίκαιο των Μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2004, σ Oviedo Convention, Council of Europe, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 5/7/ Νόμος 2619 / 1998 (ΦΕΚ 132Α ) Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου σε σχέση με τις εφαρμογές της βιολογίας και της ιατρικής. Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 5/7/ Δ. Ψαρούλη, Π. Βούλτσου, Ιατρικό Δίκαιο. Στοιχεία Βιοηθικής, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ The Council of Europe Convention on Human Rights and Biomedicine (the Oviedo Convention) is legally binding for those States that have signed and ratified it (139). Other relevant documents (such as the UNESCO Declaration and the EU Charter of Fundamental Rights) are not legally binding, but have moral authority. Opinion of the European Group on Ethics in Science and New Technologies to The European Commission, σ

33 Με τη σύμβαση του Οβιέδο θεσπίζεται η εγγύηση των δικαιωμάτων και των βασικών ελευθεριών του ατόμου και βεβαιώνεται η υπεροχή του ατόμου σε σχέση με το συμφέρον της επιστήμης και της κοινωνίας. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι αποκλείεται η διεξαγωγή ερευνών που έχουν ως στόχο την προαγωγή του γενικού καλού. 55 Παράλληλα, με τη σύμβαση αυτή προβλέπεται η δίκαιη και αμερόληπτη πρόσβαση στη φροντίδα υγείας για όλους, σύμφωνα με τις ιατρικές ανάγκες του κάθε ανθρώπου, ώστε να διασφαλίζεται για τον καθένα ένας ικανοποιητικός βαθμός φροντίδας. Για να συμβεί αυτό είναι ρόλος του κάθε κράτους μέλους να λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα έτσι ώστε να παρέχουν ίση και αμερόληπτη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας για όλους, σε σχέση πάντοτε και με τις ανάγκες υγείας και τους διαθέσιμους πόρους. 56 Σε κάθε περίπτωση δίνεται μέσα από τη σύμβαση του Οβιέδο μεγάλη σημασία στο ζήτημα της συναίνεσης του δότη πριν αρχίσει η ιατρική επέμβαση. Η συναίνεση πρέπει να είναι ελεύθερη και κατόπιν πληροφόρησης, γι αυτό και κανείς δε μπορεί να υποστεί μία διαγνωστική, θεραπευτική ή ερευνητική παρέμβαση χωρίς τη ρητή συγκατάθεσή του. Παράλληλα, η σύμβαση προβλέπει απεριόριστη ελευθερία ανάκλησης της συναίνεσης. 57 Την ίδια στιγμή γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει δυνατότητα λήψης συναίνεσης εξαιτίας ανικανότητας προς δικαιοπραξία (στις περιπτώσεις ανηλίκων, η διανοητικά αδύναμων ασθενών) ή επείγουσας κατάστασης, καθώς και η ρύθμιση εκείνων των περιπτώσεων κατά τις οποίες ένας ασθενής δεν είναι σε θέση να εκφράσει την επιθυμία του κατά τη χρονική στιγμή της επέμβασης. Για την περίπτωση προσώπων σε αδυναμία ορίζεται με το Άρθρο 6 ότι η επέμβαση θα διενεργείται μόνο στην περίπτωση που έχουν άμεσο όφελος από αυτή και έπειτα από εξουσιοδότηση του αντιπροσώπου της αρχής, ή του προσώπου ή του σώματος που προβλέπει ο νόμος και πάντοτε έπειτα από σχετική ενημέρωση και με δυνατότητα ανάκλησης προς το συμφέρον του δότη. Το Άρθρο 8 ορίζει ότι στις 55 Π. Δάλλα Βοργία, Σύμβαση για την Προστασία των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων και της Αξιοπρέπειας του Ανθρώπου σε σχέση με την εφαρμογή της Βιολογίας και της Βιοϊατρικής, Νο.Β, τ. 47/1999, σ Θ. Παπαχρίστου, Ιατρική Νομοθεσία, εκδ. Δίκαιο και Οικονομία, Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2009, σ Θ. Παπαχρίστου,, Ιατρική Νομοθεσία, εκδ. Δίκαιο και Οικονομία, Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2009, σ

34 περιπτώσεις επείγουσας ανάγκης που δεν υπάρχει δυνατότητα λήψης συναίνεσης, θα επιτρέπεται κάθε αναγκαία ιατρικώς επέμβαση προς όφελος της υγείας του ενδιαφερομένου ατόμου. Τέλος, το Άρθρο 9 ορίζει ότι εάν ο ασθενής κατά το χρόνο της επέμβασης δεν μπορεί να εκφράσει τη βούλησή του, θα πρέπει να εξετάζονται και να λαμβάνονται υπόψη οι επιθυμίες που έχει εκφράσει σε χρόνο προγενέστερο της περίστασης. Σύμφωνα με τη σύμβαση του Οβιέδο, η αφαίρεση ιστών ή οργάνων από ζώντα δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση, επιτρέπονται εφόσον πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Αρχικά, θα πρέπει πάντα η μεταμόσχευση να υπαγορεύεται από θεραπευτικούς σκοπούς. Προβάδισμα θα πρέπει να δίδεται στις μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων από θανόντα δότη, εφόσον φυσικά αυτό είναι δυνατό. Δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να υπάρχει η δυνατότητα εναλλακτικής θεραπευτικής μεθόδου για τον ασθενή, ενώ ο δότης θα πρέπει να έχει συναινέσει γραπτώς ή ενώπιον επίσημου σώματος. Ο δότης θα πρέπει να έχει την ικανότητα συναίνεσης εκτός αν πρόκειται για αφαίρεση αναπλαστικών ιστών και δεν υπάρχει συμβατός δότης με ικανότητα συναίνεσης και ο λήπτης είναι είτε αδελφός είτε αδελφή και βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο η ζωή του. Τέλος, σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει από τη διαδικασία να προκύπτει οικονομικό όφελος ή να συνδέεται με κάποια εμπορική δραστηριότητα. 58 Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι η μεταμόσχευση οργάνων έχει πλέον καθιερωθεί ως πρακτική και προσφέρει σημαντικά οφέλη σε ασθενείς που έχουν ανάγκη και πρόκειται μάλιστα για τη θεραπεία με την καλύτερη σχέση κόστους / αποτελεσματικότητας για το τελευταίο στάδιο ασθενειών όπως η νεφρική ανεπάρκεια, αλλά και η μοναδική διαθέσιμη θεραπεία για το τελευταίο στάδιο ανεπάρκειας άλλων οργάνων όπως είναι οι πνεύμονες, το ήπαρ και η καρδιά, εκδίδει οδηγίες που ρυθμίζουν τα ζητήματα που πιθανότατα ανακύπτουν από την εφαρμογή των πρακτικών μεταμόσχευσης. Λαμβάνοντας υπόψη τους κινδύνους που ανακύπτουν από τη θεραπευτική χρήση ανθρώπινων οργάνων η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρεί απαραίτητο να διασφαλίζεται η ποιότητα και η ασφάλεια των οργάνων αυτών ώστε να μην ελλοχεύει 58 Δ. Ψαρούλη, Π. Βούλτσου, Ιατρικό Δίκαιο. Στοιχεία Βιοηθικής, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ

35 ο κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών μέσω αυτών, για την προστασία της δημόσιας υγείας. Παράλληλα, θεωρεί, όπως αναφέρει στην τελευταία οδηγία της (2010/45/ΕΕ) 59 ότι πρέπει τα διαθέσιμα όργανα να μετακινούνται και να περνούν από τα σύνορα των κρατών χωρίς κωλύματα και καθυστερήσεις, πρακτική που κρίνεται απαραίτητη για τις περιπτώσεις ασθενών που απαιτούν επείγουσα θεραπευτική αγωγή, ασθενών υπερευαίσθητων ή και παιδιατρικών περιπτώσεων. Σε κάθε περίπτωση, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνωρίζει ότι κάθε χώρα έχει τη δική της νομοθεσία και τις δικές της ρυθμίσεις για τα ζητήματα των μεταμοσχεύσεων, γι αυτό και κρίνεται απαραίτητη «η θέσπιση κοινών προτύπων ποιότητας και ασφάλειας για την αφαίρεση, τη μεταφορά και τη χρήση ανθρώπινων οργάνων σε Ενωσιακό επίπεδο. Τα εν λόγω πρότυπα θα διευκολύνουν τις ανταλλαγές οργάνων, κάτι που θα λειτουργεί κάθε χρόνο προς όφελος χιλιάδων ευρωπαίων ασθενών οι οποίοι χρειάζονται αυτού του είδους τη θεραπεία. Η νομοθεσία της Ένωσης θα πρέπει να εξασφαλίζει ότι τα ανθρώπινα όργανα συμμορφώνονται με αναγνωρισμένα πρότυπα ποιότητας και ασφάλειας. Η καθιέρωση αυτών των προτύπων θα συμβάλει στη διαβεβαίωση των πολιτών ότι τα ανθρώπινα όργανα που αποκτώνται από άλλο κράτος μέλος πληρούν τις ίδιες βασικές εγγυήσεις ποιότητας και ασφάλειας με εκείνες που πληρούνται στη χώρα τους». 60 Η Ευρωπαϊκή νομοθεσία καταδικάζει κάθε είδους αγοραπωλησία που συνδέεται με τα ανθρώπινα όργανα. Όσον αφορά το κρίσιμο ζήτημα της συγκατάθεσης στη δωρεά, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνωρίζει ότι μεταξύ των κρατών μελών υπάρχουν διαφορετικά πρότυπα και πρακτικές. Η συγκεκριμένη οδηγία δεν επηρεάζει τα διαφορετικά συστήματα συναίνεσης που μπορεί να λειτουργούν στα διάφορα κράτη, ωστόσο επιδιώκει την εξοικείωση του κοινού με τις διαδικασίες της δωρεάς οργάνων με προτεραιότητα στη συγκρότηση μηχανισμών που θα καθιστούν δυνατή την ανεύρεση δωρητών οργάνων σε όλη την Ευρώπη. Οι αρχές που διέπουν τη δωρεά οργάνων στην Ευρώπη, σύμφωνα με το Άρθρο 13 είναι οι ακόλουθες 61 : 59 Οδηγία 2010/45/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 7 ης Ιουλίου 2010 σχετικά με τα πρότυπα ποιότητας και ασφάλειας των ανθρώπινων οργάνων που προορίζονται για μεταμόσχευση, Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 6/8/ Οδηγία 2010/45/ΕΕ, Παράγραφος Οδηγία 2012/25/ΕΕ, Άρθρο

36 Αρχικά, τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν ότι οι δωρεές ανθρώπινων οργάνων από νεκρούς ή ζώντες δότες γίνονται εθελοντικά και χωρίς οποιαδήποτε αμοιβή. Έπειτα, η αρχή της δωρεάν προσφοράς δεν αποκλείει τη χορήγηση αποζημίωσης στον ζώντα δότη, εάν η αποζημίωση αυτή περιορίζεται στην αντιστάθμιση των δαπανών και της απώλειας εισοδήματος που προκλήθηκε από τη δωρεά. Τα κράτη μέλη είναι υπεύθυνα για τον ορισμό των προϋποθέσεων υπό τις οποίες μπορεί να χορηγηθεί αποζημίωση, αποφεύγοντας τη δημιουργία οικονομικού κινήτρου ή άλλου οφέλους για τον δυνητικό δότη. Κάθε κράτος μέλος απαγορεύει τη γνωστοποίηση της ανάγκης ή της διαθεσιμότητας ανθρωπίνων οργάνων όταν αυτή γίνεται με σκοπό την προσφορά ή την αναζήτηση οικονομικού οφέλους ή συγκριτικού πλεονεκτήματος. Τέλος, κάθε κράτος μέλος οφείλει να διασφαλίζει ότι η προμήθεια οργάνων πραγματοποιείται σε μη κερδοσκοπική βάση. 35

37 Κεφάλαιο Γ Ψυχολογική προσέγγιση των μεταμοσχεύσεων 1. Παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά το ζήτημα της δωρεάς οργάνων και των μεταμοσχεύσεων Η μεταμόσχευση είναι ασφαλώς μία ιατρική πράξη που στοχεύει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών αλλά και στην παροχή της ελπίδας γι αυτούς που βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο σοβαρών ασθενειών, ότι θα κατορθώσουν να παραμείνουν στη ζωή δεχόμενοι μόσχευμα από κάποιον συνάνθρωπό τους. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η κοινή γνώμη εκφράζεται με επιφυλακτικότητα απέναντι στον θεσμό και διατηρεί μία μάλλον αρνητική στάση. Παρακάτω συνοψίζονται κάποιο βασικοί άξονες που επηρεάζουν την ψυχολογία όλων όσων εμπλέκονται στη διαδικασία των μεταμοσχεύσεων. 1.1 Φόβος Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που παρατηρείται μία φοβία για τη διαδικασία της μεταμόσχευσης, η οποία κάνει τους ανθρώπους διστακτικούς στο να γίνουν οι ίδιοι δωρητές οργάνων. Αυτή η δυσπιστία των εν δυνάμει δωρητών οφείλεται σε έναν βαθμό, στις διαδικασίες λήψης και διανομής των προς μεταμόσχευση οργάνων, και στη διασφάλιση της ίσης αντιμετώπισης ενός ασθενή από τους ιατρούς όταν αυτός έχει δηλώσει πώς θέλει να είναι υποψήφιος δότης οργάνων σε σχέση με κάποιον που δεν το επιθυμεί. 62 Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που συχνά παρατηρείται σε σχέση με τη μεταμόσχευση και τη δωρεά οργάνων. Όσον αφορά στην περίπτωση λήψης οργάνων από ζωντανό δότη, υπάρχει πολλές φορές ο φόβος μήπως έπειτα από τη 62 T. G. Peters, D. S. Kittur, L. J. McGaw, Organ donors and non donors: An American dilemma, Archives of Internal Medicine, 1996, 156 (21), σ

38 μεταμόσχευση κάποιου οργάνου προκύψουν κάποιες βλάβες ή ασθένειες στο δότη. Έχουν υπάρξει περιπτώσεις κατά τις οποίες σημειώνεται βαθμιαία και προοδευτική βλάβη του νεφρού του δότη, αλλά και περιστατικά κατά τα οποία δότες που πριν τη δωρεά δεν αντιμετώπιζαν κάποιο πρόβλημα υγείας, στη συνέχεια αναγκάστηκαν να αναζητήσουν οι ίδιοι ένα μόσχευμα για τον εαυτό τους. 63 Πράγματι, έρευνες που έχουν διενεργηθεί από μερίδα νεφρολόγων έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η δωρεά νεφρού από ζωντανό δότη δεν στερείται κινδύνων για τον ίδιο τον δότη, κίνδυνοι οι οποίοι σχετίζονται ακόμη και με την εκδήλωση νεφρικής νόσου τελικού σταδίου και που φτάνουν σε ελάχιστες περιπτώσεις βέβαια και στο ενδεχόμενο θνησιμότητας του δότη. 64 Σε καμία περίπτωση πάντως αυτές οι επιστημονικές ανακοινώσεις δεν αντικατοπτρίζουν την οπτική του συνόλου των νεφρολόγων. 65 Ο φόβος για τη χειρουργική επέμβαση και τη διαδικασία που τη συνοδεύει είναι επίσης ιδιαίτερα σημαντικός για τους ανθρώπους που σκέφτονται τη διαδικασία της δωρεάς οργάνων. Φαίνεται όμως ότι η εξέλιξη των σύγχρονων χειρουργικών μεθόδων και ιδιαίτερα η δυνατότητα αφαίρεσης συγκεκριμένων οργάνων, όπως είναι τα νεφρά, από ζωντανό δότη με τη χρήση της λαπαροσκοπικής μεθόδου θεωρείται ότι συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του δότη, καθώς μειώνει τον πόνο, το χρόνο παραμονής στο νοσοκομείο καθώς και το χρόνο που ο δότης αναγκάζεται να απέχει από την εργασία του μετά το πέρας της επέμβασης. Δεν είναι λίγοι οι ερευνητές που σημειώνουν μία αύξηση του αριθμού των ζώντων δοτών, η οποία οφείλεται στην αποτελεσματικότητα της λαπαροσκοπικής μεθόδου. 66 Με αυτή τη μέθοδο λοιπόν, εξαλείφονται αρκετοί από τους φόβους για την διαδικασία αφαίρεσης, αφού η επέμβαση γίνεται πιο εύκολα και η ανάνηψη πιο γρήγορα. 63 M. D. Ellison, M. A. McBride, S. E. Taranto, F. L. Delmonico, H. M. Kauffman, Living kidney donors in need of kidney transplants: a report from the organ procurement and transplantation network, Transplantation, 74, 2002, σ J. Cunningham, A. Cass, K. Anderson, P. Snelling, J. Devitt, C. Preece, J. Eris, Australian nephrologists attitudes towards living kidney donation, Nephrology Dialysis Transplantation, 21 (5), 200, σ I. Fehrman Ekholm, C. G. Elinder, M. Stenbeck, G. Tyden, C. G. Groth, Kidney donors live longer, Transplantation, 64 (7), 1997, σ L. E. Ratner, L. J. Ciseck, R. G. Moore et al, Laparoscopic live donor nephrectomy, Transplantation, 60, 1995, σ

39 Ένας ακόμη σημαντικός ψυχολογικός παράγοντας είναι ο φόβος ότι την κρίσιμη ώρα που θα πρέπει να ληφθεί η απόφαση για το μέλλον του ασθενούς το ιατρικό προσωπικό να αποφασίσει να αλλάξει την πορεία της υγείας του ασθενούς ώστε να γίνει αυτός κατάλληλος δότης, δηλαδή να τον χρησιμοποιήσουν προς όφελος των δικών τους συμφερόντων ή σκοπιμοτήτων. Ο φόβος αυτός ως ένα βαθμό ερμηνεύει και την άρνηση της συναίνεσης σε δωρεά οργάνων. 67 Ένας ακόμη φόβος που συχνά παρουσιάζεται στις περιπτώσεις που πρέπει να ληφθεί η απόφαση για δωρεά οργάνων είναι αυτός που σχετίζεται με τη δυσπιστία ότι μπορεί κάποιος κατά τη στιγμή που του αφαιρούνται τα όργανα να μην είναι στην πραγματικότητα νεκρός. Ακόμη η φοβία των ανθρώπων για το θάνατο ως έννοια γενικότερα, οδηγεί σε μία έντονη ψυχική ανησυχία και ένταση γύρω από κάθε ζήτημα που σχετίζεται με τον θάνατο. Αντίθετα, φαίνεται πως αυτοί που έχουν αποφασίσει ότι θέλουν να αποτελέσουν υποψήφιους δότες μετά τον θάνατό τους είναι περισσότερο εξοικειωμένοι με την ιδέα ότι αυτός αναπόφευκτα θα έλθει, τον έχουν αποδεχθεί και γι αυτό δεν διστάζουν να λάβουν την απόφαση να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους προσφέροντας τα όργανά τους. 1.2 Λίστες αναμονής και μη δίκαιη κατανομή οργάνων Οι υποψήφιοι λήπτες οργάνων, ασθενείς που πάσχουν από κάποια ασθένεια και έχουν απόλυτη ανάγκη τη μεταμόσχευση του οργάνου αυτού καταγράφονται σε μία λίστα αναμονής, στην οποία τηρείται σειρά προτεραιότητας και έπειτα αναμένουν να λάβουν ένα τηλεφώνημα που θα τους ειδοποιεί ότι έχει βρεθεί μόσχευμα και ότι μπορούν να ελπίζουν στη λύση του προβλήματός τους. Αυτές οι λίστες αναμονής ωστόσο διαρκώς διογκώνονται, καθώς τα διαθέσιμα μοσχεύματα είναι λιγοστά σε σχέση με τους πολλαπλάσιους σε αριθμό ασθενείς που τα έχουν ανάγκη. Η ύπαρξη της λίστας αναμονής, αν και αποτελεί εμπόδιο που για κάποιους ασθενείς φαντάζει ακόμη και αξεπέραστο, είναι εντούτοις απαραίτητη καθώς διασφαλίζει τη δίκαιη και αξιοκρατική κατανομή των οργάνων με την απαρέγκλιτη τήρηση της σειράς προτεραιότητας. 67 M. A. Sanner, Attitudes toward organ donation and transplantation: A model for understanding reactions to medical procedures after death, Social Science & Medicine, 38 (8), 1994, σ

40 Επιπρόσθετα, ιδιαίτερα όσον αφορά στις περιπτώσεις χωρών με μεγάλες κοινωνικές ανισότητες, παρατηρείται ότι οι ασθενείς που ανήκουν στις κατώτερες κοινωνικά τάξεις θεωρούν ότι αδικούνται σε σχέση με αυτούς που κατέχουν καλύτερη κοινωνική και οικονομική θέση, οι οποίοι άτυπα πάντα θα προηγούνται στις περιπτώσεις που προκύπτει κάποιο διαθέσιμο μόσχευμα Εμπόριο Το εμπόριο ανθρώπινων οργάνων και η παράνομη διακίνησή τους από τις πιο φτωχές χώρες προς τις πλουσιότερες είναι παράγοντες που επιβαρύνουν με αρνητικά συναισθήματα ακόμη και ανθρώπους που σε άλλη περίπτωση θα αντιμετώπιζαν θετικά το ενδεχόμενο να δωρίσουν κάποιο όργανο ή να δηλώσουν ότι θα ήθελαν μετά το θάνατό τους να γίνουν δωρητές οργάνων. Είναι γεγονός ότι η κούραση, η ανάγκη, ακόμη και η απελπισία αυτών που αναμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στις λίστες για ένα όργανο που θα μπορέσει να σώσει τη ζωή τους και να τους επαναφέρει σε κατάσταση που να μπορούν να ζήσουν όπως και πριν αποκτήσουν το πρόβλημα στην υγεία τους, μπορεί να συμβάλει στη μεγιστοποίηση του εμπορίου οργάνων και να συντελέσει στην εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου σώματος. Οι αποκαλύψεις σχετικά με τέτοιου είδους περιστατικά που κατά καιρούς έρχονται στο φως της δημοσιότητας από τα Μ.Μ.Ε. συμβάλλουν στη μείωση της εμπιστοσύνης από την πλευρά του κοινού και την αύξηση των φόβων για τέτοιου είδους παράνομες και ανήθικες ενέργειες. Πολλές από τις ειδήσεις που κυκλοφορούν σαφώς είναι αναληθείς, ωστόσο δεν παύουν να προδιαθέτουν αρνητικά την κοινή γνώμη. Δεν είναι πάντως όλες οι περιπτώσεις ειδήσεων για εμπόριο οργάνων ανακριβείς. Περιστατικά από όλο τον κόσμο έχουν καταγραφεί κατά τα οποία άνθρωποι με οικονομική επιφάνεια κατορθώνουν πληρώνοντας αδρά να μεταφερθούν στην κορυφή της λίστας αναμονής για μοσχεύματα 69, ακόμη και για περιστατικά στην Κίνα κατά τα οποία όργανα που προέρχονται από κρατούμενους που είχαν προηγουμένως εκτελεστεί, αφού η θανατική ποινή ισχύει και επιβάλλεται στη χώρα, δίνονταν στους εκπροσώπους των πολιτικών κομμάτων που τα είχαν ανάγκη. 68 L. E. Boulware et al, Understanding Disparities in Donor Behaviour. Race and Gender Differences in Willingness to Donate Blood and Cadaveric Organs, Medical Care, 40 (2), 2002, σ A. R. Jonsen, Ethical issues in organ transplantation in R. M. Veatch, Medical Ethics, Boston 1989, σ

41 Πρακτική η οποία οδήγησε στον προγραμματισμό κάποιες φορές των εκτελέσεων ανάλογα με το πότε υπήρχε ανάγκη για συγκεκριμένα όργανα από τους εκτελεσθέντες κρατουμένους. 70 Σε κάθε περίπτωση η νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και όλων των χωρών σχετικά με τη δωρεά και τη μεταμόσχευση ιστών και οργάνων είναι σαφής και απαγορεύει ρητά οποιαδήποτε αγοραπωλησία οργάνου. Και η ελληνική νομοθεσία, όπως αναλύθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, έχει μεριμνήσει κατάλληλα ώστε ήδη από την εποχή που ψηφίστηκε ο Νόμος 2737 / 1999, απαγορεύει ρητά και κατηγορηματικά την οποιαδήποτε εμπορευματοποίηση των ανθρωπίνων ιστών και οργάνων. 71 Κάθε είδους είδηση που αναφέρεται σε εκμετάλλευση ανθρώπων με απώτερο σκοπό να τους αφαιρεθούν τα όργανα αυξάνει τον φόβο της κοινής γνώμης για τα σκοτεινά κυκλώματα που ενδεχομένως βρίσκονται πίσω από διάφορες πράξεις και αποκαλύψεις σχετικά με την εμπορία ανθρώπινων οργάνων. Οι αποκαλύψεις αυτές που έγιναν στη Βραζιλία το 1992 προκάλεσαν πανικό 72 στον κόσμο με αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, και την κατακόρυφη πτώση της δωρεάς οργάνων σε πολλές χώρες του κόσμου. 73 Κάθε φημολογία για περιπτώσεις εμπορίου οργάνων, είτε πρόκειται για αληθή είδηση είτε για ψευδή, στην ουσία καταβαραθρώνει την εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης και ενισχύει τα συναισθήματα φόβου, δυσπιστίας, ακόμη και περιφρόνησης απέναντι σε αυτό το θεσμό, γι αυτό και έχει ως συνέπεια τη μείωση της πρόθεσης του κοινού να συμμετέχει στη δωρεά οργάνων. Η ενίσχυση της εμπιστοσύνης του κόσμου μπορεί να αποκατασταθεί μόνο μέσα από μία μακρά διαδικασία η οποία θα περιλαμβάνει σε πρώτο στάδιο τις κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις για όλες τις χώρες που θα διασφαλίζουν ότι θα απαγορεύεται ρητά και κατηγορηματικά οποιαδήποτε αγοραπωλησία ανθρώπινων οργάνων ή ιστών κι έπειτα η παροχή των εγγυήσεων ότι ο νόμος θα τηρηθεί 70 C. Becker, Money talks, Money Kills, The Economics of Transplantation in Japan and Bioethics, 13 (3/4), 1999, σ Νόμος 2737 / 1999 (ΦΕΚ 174Α ), Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις, ανάκτηση από EK_174_A_1999.pdf, τελευταία πρόσβαση 29/6/ C. Wallace, For Sale:The Poor s Body Parts, LA Times, August , σ T. Leventhal, The Illegal Transportation and Sale of Human Organs: Reality or Myth?, Paper presented to conference of the International Association of Chiefs of Police, Washington, D.C, USA 1995, σ

42 απαρέγκλιτα σε κάθε περίπτωση που θα παρατηρηθεί κάποια παραβίαση, έτσι ώστε να προστατεύει τα δικαιώματα και των δύο πλευρών, και των δοτών ιστών ή οργάνων αλλά και των ληπτών Κόστος Το υψηλό κόστος της διαδικασίας μιας μεταμόσχευσης είναι μία από τις παραμέτρους που συχνά απασχολούν τους ανθρώπους και ίσως φαντάζει εμπόδιο για τον περισσότερο κόσμο. Ωστόσο είναι ένας φόβος χωρίς ουσιαστική βάση. Η αλήθεια είναι ότι είναι υψηλό, καθώς περιλαμβάνει πληθώρα ενεργειών, όπως την αφαίρεση, τη μεταφορά και τη συντήρηση κυττάρων, ιστών και οργάνων από τον ζώντα ή το νεκρό δότη, αλλά δεν διαφέρει ουσιαστικά σε σχέση με το κόστος της ίδιας της ασθένειας. Εξάλλου σύμφωνα με τον Ε.Ο.Μ., μετά τη διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου κάθε δαπάνη που κρίνεται απαραίτητη για την ολοκλήρωση της διαδικασίας καλύπτεται από τον ασφαλιστικό οργανισμό του λήπτη ή του υποψηφίου λήπτη, ενώ στην περίπτωση που αυτός είναι οικονομικά αδύνατος και ανασφάλιστος, τότε υπάρχει πρόβλεψη οι δαπάνες να καλυφθούν από ειδική πίστωση του Υπουργείου Υγείας. 75 Επιπρόσθετα, η πρόοδος της τεχνολογίας και της επιστήμης διαρκώς βελτιώνει τις συνθήκες διεξαγωγής των μεταμοσχεύσεων, αυξάνει την αποτελεσματικότητα των φαρμάκων, δημιουργεί και εξελίσσει πιο απλές αλλά και πιο αποτελεσματικές χειρουργικές τεχνικές, καθιστά πιο εύκολη τη διασύνδεση και την ανεύρεση μοσχευμάτων. Έτσι, σταδιακά το κόστος μειώνεται και καλύπτεται ευρύτερο φάσμα ασθενών. Οι μεταμοσχεύσεις λοιπόν, λανθασμένα θεωρείται ότι αποτελούν προνόμιο των πιο πλούσιων χωρών ή δυσπρόσιτη λύση γι αυτούς που δεν διαθέτουν οικονομική επιφάνεια. 74 N. Scheper Hughes, Organ Stealing: Fact, Fantasy, Conspiracy or Urban Legend? Theft of Life, Society, 1990, σ Το κόστος της μεταμόσχευσης το πληρώνει η οικογένεια του δότη;, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 12/7/

43 1.5 Ελλιπής ενημέρωση Η ελλιπής ενημέρωση φαίνεται να είναι ένας από τους σπουδαιότερους παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν σε άρνηση της κοινής γνώμης να συμμετέχει στη δωρεά οργάνων. Η ενημέρωση σχετικά με τις διαδικασίες και την ισχύουσα πραγματικότητα σε σχέση με τη δωρεά οργάνων και τη μεταμόσχευση φαίνεται να είναι ένας από τους παράγοντες που μπορούν να ενισχύσουν την κοινή γνώμη και να αυξήσουν τη συμμετοχή στις δωρεές. Στην Ελλάδα, η σημασία της ενημέρωσης γίνεται όλο και περισσότερο αντιληπτή από τους αρμόδιους φορείς. Η Ελληνική Εταιρεία Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ε.Μ.) 76 διοργανώνει δράσεις με στόχο την ευαισθητοποίηση και την ενημέρωση του κοινού σχετικά με τις μεταμοσχεύσεις και τη δωρεά οργάνων, την οποία αναδεικνύει ως την υπέρτατη εκδήλωση ανθρωπισμού. Η Ε.Ε.Μ. διοργανώνει συνέδρια ανά διετία με στόχο να παρέχει την επιστημονική βάση στην οποία θα πρέπει να στηρίζονται οι νόμοι που σχετίζονται με τη μεταμοσχευτική διαδικασία. Ο Ε.Ο.Μ., επίσης, διοργανώνει δράσεις και εκδηλώσεις κατά τις οποίες ενημερώνει και ευαισθητοποιεί το κοινό γύρω από αυτό το ιδιαίτερο θέμα. Μέσα από την ιστοσελίδα του παραθέτει πολλές χρήσιμες πληροφορίες όσον αφορά τις μεταμοσχεύσεις και καλεί τους πολίτες να ενημερωθούν για το ζήτημα. Μάλιστα, από το 2007 έχει θεσπίσει την 1 η Νοεμβρίου κάθε έτους ως την «Πανελλήνια Ημέρα Δωρεάς Οργάνων». Κάθε χρόνο αυτή την ημέρα ο Ε.Ο.Μ. διοργανώνει δράσεις με τις οποίες επιχειρεί να «δώσει το ερέθισμα στους πολίτες να σκεφτούν και να συζητήσουν με τους οικείους τους τη στάση τους απέναντι σε αυτό το σημαντικό θέμα. Μάλιστα, σύμφωνα με τους ειδικούς, η γνώση των επιθυμιών του εκλιπόντος, όσον αφορά στη δωρεά οργάνων, αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα που θα οδηγήσει μια οικογένεια στη συναίνεση για τη λήψη των οργάνων του αποβιώσαντος συγγενούς της. Η δωρεά οργάνων αποτελεί ένα πολύ προσωπικό ζήτημα, για το οποίο θα πρέπει 76 Η Ελληνική Εταιρεία Μεταμοσχεύσεων ιδρύθηκε το Τα ιδρυτικά της μέλη ήταν ιατροί. Η πρώτη της επιστημονική εμφάνιση έγινε το επόμενο έτος, το 1977 στο πλαίσιο του 3 ου Πανελληνίου Ιατρικού Συνεδρίου με την οργάνωση σεμιναρίου με θέμα: «Πτωματική Μεταμόσχευση». Βλ. Ελληνική Εταιρεία Μεταμοσχεύσεων, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 11/7/

44 οι πολίτες να αναζητούν τις πληροφορίες, που θα τους βοηθήσουν στην απόφασή τους αυτή. Μάλιστα, οι πιθανότητες ο καθένας από εμάς να χρειαστεί κάποια στιγμή στη ζωή του ένα μόσχευμα, είναι κατά πολύ περισσότερες από το να καταλήξει υπό συνθήκες που να μπορεί να δώσει. Επομένως, το θέμα της δωρεάς οργάνων είναι καλό να το αναλογιζόμαστε και αντίστροφα» Το ζήτημα της «εικαζόμενης συναίνεσης» Ένα από τα ζητήματα που έχει ανακύψει τα τελευταία χρόνια και μάλιστα έρχεται σε αντίθεση με τη θέση της Εκκλησίας, η οποία είναι απόλυτη όσον αφορά τη συναίνεση του δότη που είναι απαραίτητη προκειμένου να προχωρήσει η διαδικασία της μεταμόσχευσης, είναι το ζήτημα της «εικαζόμενης συναίνεσης», σύμφωνα με την οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί αφαίρεση ενός ή περισσότερων οργάνων από ενήλικο θανόντα εφόσον κατά τη διάρκεια της ζωής του δεν είχε εκφράσει την αντίθεσή του σε αυτή την αφαίρεση. Η αντίθεση θα πρέπει να έχει δηλωθεί γραπτώς όσο αυτός ζει. 78 Η εικαζόμενη συναίνεση είναι η ρύθμιση εκείνη που προβλέπει ότι κάθε πολίτης μίας χώρας, θεωρείται δωρητής και εν δυνάμει δότης οργάνων, εκτός κι αν έχει δηλώσει εγγράφως την αντίθεσή του κατά τη διάρκεια της ζωή του. Το ζήτημα αυτό προκύπτει στις περιπτώσεις ασθενών που δεν μπορούν να συναινέσουν στη δωρεά οργάνων για οποιοδήποτε λόγο, εξαιτίας για παράδειγμα της ηλικίας τους, εάν πρόκειται για παιδιά, ή της ασθένειάς ή της κατάστασής τους. Έτσι, η συναίνεση εικάζεται με κριτήριο τις ωφέλιμες συνέπειες για τον ασθενή. 79 Όταν όμως πρόκειται για διαδικασία μεταμόσχευσης τότε τίθεται ζήτημα ηθικής και εγείρονται διλήμματα και αμφισβητήσεις η Νοεμβρίου 2013 Πανελλήνια Ημέρα Δωρεάς Οργάνων, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 11/7/ Ι. Καρακατσάνη, Ι. Κουντουρά, Χ. Γήτα, Δ. Τσαντήλα, Ν. Κωνσταντινίδη, Απαράδεκτη η «εικαζόμενη συναίνεση. Ανοικτή επιστολή καθηγητών ιατρικής στους Βουλευτές του Ελληνικού Κοινοβουλίου, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 28/7/ Βιδάλη Τ., Η «εικαζόμενη συναίνεση», Επιθεώρηση Βιοηθικής, τόμος 1, τεύχος 1, Φθινόπωρο 2007 Χειμώνας 2008, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 28/7/2014, σ

45 Στην Ελλάδα, ωστόσο, με βάση το νομικό πλαίσιο των μεταμοσχεύσεων δεν ισχύει η εικαζόμενη συναίνεση, κι έτσι για να γίνει η δωρεά οργάνων θα πρέπει να υπάρχει η πρότερη συναίνεση του πολίτη, ο οποίος θα πρέπει να διαθέτει κάρτα δωρητή, ή εάν αυτό δεν έχει συμβεί, η συναίνεση των συγγενών του θανόντος, στη δωρεά των οργάνων του. Όπως σημειώνεται και από τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων, ακόμη και στις χώρες που είναι νομοθετικά κατοχυρωμένη η εικαζόμενη συναίνεση, η οικογένεια ενημερώνεται και ερωτάται ανεξαρτήτως από την εν ζωή διατυπωμένη πρόθεση του δότη, ακόμη και ανεξάρτητα του αν είχε κάρτα δωρητή ή όχι. 80 Σύμφωνα με την ανοικτή επιστολή που απεύθυναν κάποιοι καθηγητές της ιατρικής προς τους βουλευτές του ελληνικού κοινοβουλίου, πρόκειται για μία τακτική που δεν θα πρέπει να εφαρμοστεί σε καμία περίπτωση. Όπως χαρακτηριστικά ανέφεραν στην επιστολή τους 81 : «Η τακτική της «εικαζόμενης συναίνεσης» πάσχει εμφανώς από έλλειμμα δημοκρατικού φρονήματος και θα προκαλέσει μείζονες αντιδράσεις. Ποιός γιατρός θα τολμήσει να αφαιρέσει ζωτικά όργανα «εγκεφαλικά νεκρού» ασθενούς, εάν υπάρχει σαφής αντίρρηση των αμέσων συγγενών του; Συναίνεση υπάρχει μόνον όταν αυτή έχει δηλωθεί ρητώς και εγγράφως και όχι όταν τεκμαίρεται. Φαίνεται ότι από το ίδιο δημοκρατικό έλλειμμα έπασχαν και αυτοί, οι οποίοι μερικά χρόνια πριν είχαν χαρακτηρίσει τα ζωτικά όργανα των Ελλήνων «εθνικό πλούτο»!» Πρόκειται για μία πρακτική εξάλλου, που είχε ήδη απορριφθεί από την ειδική επιτροπή βιοηθικής, κατά τη συζήτηση για την πρόταση νόμου που είχε κατατεθεί με στόχο την τροποποίηση και συμπλήρωση του Νόμου 2737 / 1999, καθώς όπως τότε είχε διατυπωθεί από την επιτροπή, η εικαζόμενη συναίνεση επρόκειτο, σε περίπτωση εφαρμογής της, να δυσχεράνει και όχι να διευκολύνει το σκοπό της εξασφάλισης μοσχευμάτων από νεκρούς δότες, καθώς ευνοεί την αντικατάσταση του θεσμού της εθελοντικής δωρεάς οργάνων, από μία κρατική επιβολή της αφαίρεσης οργάνων. 80 Τι είναι η «εικαζόμενη» συναίνεση και γιατί δεν εφαρμόζεται στην Ελλάδα, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 28/7/ Στο ίδιο. 44

46 Σύμφωνα με την άποψη της Εκκλησίας η μεταμόσχευση θα πρέπει να γίνεται εκουσίως 82 και κάτι τέτοιο δεν συνιστά σε καμία περίπτωση πράξη ασέβειας προς τον Θεό, αλλά αναγνωρίζεται η εθελοντική προσφορά και η πράξη αγάπης και ανιδιοτέλειας προς τον πλησίον που έχει ανάγκη μία δεύτερη ευκαιρία στη ζωή, που μπορεί να σωθεί στην περίπτωση που καταστεί εφικτή η μεταμόσχευση ενός οργάνου σε αυτόν. Αυτό ασφαλώς προϋποθέτει ότι η πράξη του θα πρέπει να είναι εθελοντική, να μην εξαναγκάζεται να προβεί σε αυτή, ούτε και να προέρχεται από την άγνοιά του, σχετικά με την κατάσταση. Δεν μπορεί ο σκοπός να αγιάζει τα μέσα, να υποκατασταθεί δηλαδή η εθελούσια προσφορά, από την εικαζόμενη συναίνεση Ψυχολογία εμπλεκομένων Σύμφωνα με τους μελετητές, οι ψυχολογικοί και συναισθηματικοί λόγοι επηρεάζουν σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι οι υπόλοιποι παράγοντες τη στάση των ανθρώπων απέναντι στη δωρεά οργάνων. Η διερεύνηση των ψυχολογικών παραγόντων που μπορεί να επηρεάζουν τους εμπλεκόμενους σε μία μεταμόσχευση είναι αρμοδιότητα των επαγγελματιών υγείας που προσεγγίζουν αυτούς τους ανθρώπους, αλλά και του συντονιστή μεταμοσχεύσεων, ο οποίος είναι ιατρός κατάλληλα εκπαιδευμένος με όλες τις απαραίτητες ιατρικές, νομικές, τεχνικές και άλλες γνώσεις ώστε να επιτελέσει σωστά το έργο του. Για να μπορέσουμε όμως να μελετήσουμε την ψυχολογία των εμπλεκομένων, θα πρέπει να προσεγγίσουμε το ζήτημα σφαιρικά και από τέσσερεις διαφορετικές οπτικές. Του λήπτη, του δότη, των συγγενών αλλά και των ίδιων των επαγγελματιών υγείας. Οι λήπτες: Πολύ συχνά οι λήπτες που πρόκειται να υποβληθούν σε μεταμόσχευση αντιμετωπίζουν αυτή την πράξη ως τη μοναδική οριστική σωτηρία που θα επιλύσει το 82 Θέσεις επί της ηθικής των μεταμοσχεύσεων, Εκκλησία, Απρίλιος 2000, τ. 4, σ Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Οι μεταμοσχεύσεις εξ απόψεως Ορθοδόξου ήθους και Θεολογίας, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2002, σ

47 πρόβλημα υγείας που τους ταλαιπωρεί. 84 Η άρνηση της μεταμόσχευσης σε αυτούς, σημαίνει αναπόφευκτα την άρνηση της ίδιας της ζωής. Για τον λήπτη ο θάνατος ενός συνανθρώπου, αν πρόκειται για νεκρό δότη, μεταμορφώνεται σε ζωή για τον ίδιο. Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που το άγχος της επερχόμενης επέμβασης και το ψυχολογικό βάρος μιας τυχόν αποτυχίας, μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα απομόνωσης και εγκατάλειψης στον ασθενή. 85 Τα αισθήματα ενοχής του λήπτη είναι εμφανή στην περίπτωση που δημιουργηθεί στον ζώντα δότη κάποιο πρόβλημα υγείας εξαιτίας του γεγονότος ότι αποδέχθηκε να του δωρίσει κάποιο όργανο. Ένα ακόμη δίλημμα που αντιμετωπίζει ο λήπτης είναι εάν θα αποδεχθεί υγιές μόσχευμα από κάποιον συγγενή του ή θα μπει στη λίστα αναμονής για κάποιο μόσχευμα από άγνωστο δότη, νεκρό ή μη. Οι δότες: Και ο δότης πάντως, όταν ασφαλώς πρόκειται για ζωντανό άνθρωπο, μπορεί να έχει ψυχολογικές επιπτώσεις από τη διαδικασία της μεταμόσχευσης. Ας σημειωθεί σε αυτό το σημείο ότι η δωρεά κάποιων οργάνων, όπως για παράδειγμα του νεφρού, μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία του δότη 86, γεγονός που μπορεί να του στοιχίσει ψυχολογικά. Είναι αλήθεια, ότι η απόφαση να μπουν στη διαδικασία της μεταμόσχευσης δεν είναι εύκολη. Πρόκειται για μία απόφαση που μπορεί να διαταράξει την καθημερινότητά τους και τις σχέσεις με την οικογένεια και τον κοινωνικό τους περίγυρο. Συχνά ο δότης μπορεί να αισθανθεί απογοήτευση, ακόμη και αίσθημα ευθύνης στην περίπτωση που το μόσχευμα απορριφθεί από τον οργανισμό του λήπτη. Πάντως, οι δότες οργάνων σε γενικές γραμμές απολαμβάνουν τον αυτοσεβασμό, την 84 Ιεροδιακόνου Χ., Παπαδημητρίου Μ., Παπακώστα Βαρλάμη Ε., Βαργεμέζη Β., Μεταξά Π., Ψυχολογικά προβλήματα ασθενών σε χρόνια περιοδική αιμοκάθαρση. Διάγνωση και αντιμετώπιση, Materia Medica Greca, 1978, σ Levenson J, Olbrisch M., Shortage of donor organs and long waits, Psychosomatics, 28 (8)1987, σ Gabriel M., Davovitch, Hand book of kidney transplantation, 3 rd Edition, Lippincott Williams and Wilkins, 2001, σ

48 αίσθηση της ολοκλήρωσης και την ευτυχία, έπειτα από την πράξη τους αυτή που προκλήθηκε από αλτρουισμό και επιθυμία για βοήθεια στον πλησίον. 87 Το συγγενικό περιβάλλον: Στο όλο ζήτημα, οφείλουμε να δούμε και την οπτική των συγγενών, η ιδιάζουσα σχέση των οποίων τους προσδίδει δικαιώματα, υποχρεώσεις και αρμοδιότητες. Όσο αφορά την οικογένεια του λήπτη μπορεί να επηρεαστεί ψυχολογικά από το μεγάλο χρονικό διάστημα αναμονής που πρέπει να υπομήνει. Αντίθετα στην περίπτωση που πρόκειται για νεκρό δότη, η οικογένειά του, συχνά καλείται να δεχθεί ένα γεγονός που στην παρούσα φάση, φαντάζει αδιανόητο. Η απότομη αλλαγή στη ζωή τους και η διακοπή κάθε ελπίδας για το αγαπημένο τους πρόσωπο συχνά οδηγεί σε καταστάσεις σοκ. Η ψυχολογική πίεση για την απόφαση ή όχι της δωρεάς οργάνων είναι τεράστια. Μπορεί ακόμη να φτάσουν σε σημείο ώστε να αισθανθούν απογοήτευση, ακόμη και αίσθημα ευθύνης στην περίπτωση που το μόσχευμα απορριφθεί από τον οργανισμό του λήπτη. Μπροστά σε αυτά τα αδιέξοδα και οι δύο πλευρές, είτε του δότη, είτε του λήπτη, φαίνεται ότι αναπτύσσουν αισθήματα άγχους που επιβαρύνουν την ψυχολογική τους κατάσταση. Οι επαγγελματίες υγείας: Οι επαγγελματίες του τομέα υγείας είναι αυτοί που επωμίζονται το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης για τον εντοπισμό των πιθανών δωρητών οργάνων και ζητούν τη σύμφωνη γνώμη της οικογένειάς τους για τη δωρεά. Αυτοί λοιπόν, οφείλουν να είναι πλήρως ενημερωμένοι, ώστε να ενημερώσουν την οικογένεια και να απαντήσουν σε πιθανές ερωτήσεις και απορίες σχετικά με τα ζητήματα που ενδέχεται να ανακύψουν, ή σχετικά με παραμέτρους, όπως είναι ο εγκεφαλικός θάνατος και οι συνθήκες μεταμόσχευσης. Η προετοιμασία των επαγγελματιών υγείας για την ανάληψη αυτών των καθηκόντων είναι καλύτερα να γίνει ενώ αυτοί είναι 87 Heak G., Schweitzer J., Seidel Wieselm M., Psychological effects of living related kidney transplantation risks and chances, Transplant, 18 (6), 2004, σ

49 ακόμη φοιτητές, έτσι ώστε να έχουν όλο το χρόνο να αφομοιώσουν τη γνώση και έπειτα να την εφαρμόσουν στην πράξη. 88 Οι νοσηλευτές βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της ενημέρωσης των πολιτών για την μεταμόσχευση ιστών και οργάνων, γι αυτό και η εκπαίδευσή τους αλλά και η ενεργός συμμετοχή τους στις διαδικασίες, είναι ιδιαίτερα κρίσιμη 89. Είναι αυτοί που καλούνται συχνά να ενημερώσουν τις οικογένειες των αποθανόντων, για την πιθανότητα δωρεάς των οργάνων τους, σε ανθρώπους που τα έχουν άμεσα ανάγκη ώστε να σώσουν τη δική τους ζωή. Είναι απαραίτητο πριν μπουν σε αυτή τη διαδικασία, να έχουν λάβει την απαραίτητη κατάρτιση, ώστε να γνωρίζουν ακριβώς περί τίνος πρόκειται και να μπορούν να κατατοπίσουν τους συγγενείς των εν δυνάμει δοτών και να απαντήσουν στις ερωτήσεις τους. Οι ίδιοι οι νοσηλευτές αποτελούν πρότυπα για τους δότες και τις οικογένειές τους όταν είναι δότες οργάνων. 90 Εξάλλου, έχει αποδειχθεί από την έρευνα ότι η παροχή συμβουλών στην οικογένεια των δοτών είναι η πλέον αποτελεσματική μέθοδος αύξησης των δωρεών, εφόσον οι οικογένειες συναινούν, αφού πρώτα γνωρίζουν όλες τις παραμέτρους και δεν εκφράζουν αντιρρήσεις. 91 Σπουδαίο ρόλο βέβαια στην όλη διαδικασία έχουν και οι ιατροί. Αρχικά δεν πρέπει να λησμονούν ότι ο θάνατος είναι μυστήριο κ μάλιστα φοβερό, «όντως φοβερό, το του θανάτου μυστήριο» λέει ο ψαλμωδός στη νεκρώσιμο ακολουθία. Η ιερότητα του ανθρώπινου σώματος παραμένει ακόμα και μετά το θάνατο, ενώ δεν πρέπει να υποβαθμίζεται και η πνευματική διάσταση που έχουν τα όργανα. Ο γιατρός λοιπόν που πρόκειται να αφαιρέσει τα όργανα από το σώμα του δότη, θα πρέπει να σταθεί με σεβασμό και το απαραίτητο δέος. Αν διαχωρίσει από τη διαδικασία αυτή το Θεό και το μυστήριο της ζωής και του θανάτου, τότε η πράξη του θα είναι μια έκφραση εγωισμού και εγωκεντρισμού. 88 A. E. Anker, T. H. Feeley, E. Friedman, J. Kruegler, Teaching organ and tissue donation in medical and nursing education: a needs assessment, Progress in Transplantation, Vol. 19, No 4, December 2009, σ D. Cater Gentry, C. McCurren, Organ procurement from the perspective of perioperative nurses, AORN Journal, 80 (3), σ , L. M. Lin, C. C. Lin, H. D. Lam, C. L. Chen, Increasing the participation of intensive care unit nurses to promote deceased donor organ donation, Transplant Proc, April 2010, 42 (3), σ Kam Weng Boey, A cross-validation study of nurses attitudes and commitment to organ donation in Hong Kong, International Journal of Nursing Studies, 39, 2002, σ J. E. Ingram, E. B. Buckner, A. B. Rayburn, Critical Care Nurses, Attitudes and Knowledge Related to Organ Donation, Dimensions of Critical Care Nursing, Vol. 21, No 6, 2002, σ

50 Η οικογένεια έχει ανάγκη στις δύσκολες ώρες τον ιατρό διότι συνήθως διακατέχεται από μια απολύτως δικαιολογημένη ψυχολογική απαίτηση διαβεβαίωσης ότι έγινε το ανθρωπίνως δυνατό. Ο θάνατος όταν επέλθει δηλώνει την αδυναμία όλων μας. Η ταπεινότητα, η ειλικρίνεια και ο σεβασμός θα βοηθήσουν σε μια καλύτερη αντιμετώπιση. Αυτός πρέπει να είναι και ο ποιμαντικός ρόλος της Εκκλησίας απέναντι στον κάθε γιατρό. Να του εμπνεύσει το σεβασμό προς την ιερότητα του ανθρώπινου σώματος που έχει μπροστά του και να τον κάνει να συναισθανθεί το μεγαλείο αυτής του της πράξης. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη διοργάνωση ημερίδων που σκοπό θα έχουν την παρουσίαση του ανθρώπινου σώματος ως δοχείο χάριτος του Θεού, αλλά και ως πεδίο ενέργειας θαυμάτων μετά από Θεία Επέμβαση. Η αγωγή πνευματικού προσανατολισμού των γιατρών είναι χρέος της Εκκλησίας. Το θέμα των μεταμοσχεύσεων μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για μια πιο πνευματική αντιμετώπιση του ανθρώπινου σώματος τόσο του δότη όσο και του λήπτη. Το κέντρο όλης αυτής της διαδικασίας πρέπει να είναι ο Θεός και όχι ο γιατρός ως άνθρωπος και επιστήμονας. Η παρουσία της Εκκλησίας στα νοσοκομεία και η οργάνωση προγραμμάτων ενημέρωσης γιατρών αλλά και συγγενών μπορεί να δώσει άλλη διάσταση στο θέμα των μεταμοσχεύσεων. Τέλος, δε θα πρέπει να παραβλέψουμε τις θεμελιώδεις ηθικές αρχές που πρέπει να υπάρχουν ως προϋποθέσεις στη διαδικασία μιας μεταμόσχευσης. Ο γιατρός θα πρέπει να γνωρίζει και να σέβεται τις ηθικές αξίες καθώς και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τόσο του υποψήφιου δότη, όσο και του λήπτη. 49

51 Κεφάλαιο Δ Η θεολογική προσέγγιση των μεταμοσχεύσεων 1. Περί σώματος και ψυχής Ανέκαθεν η φιλοσοφία, από τα αρχαία χρόνια έως και σήμερα ασχολείται με τη σχέση που έχει ο άνθρωπος με το σώμα του, τη σχέση του σώματος με την ψυχή και την αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των δύο αναπόσπαστων στοιχείων της ανθρώπινης ύπαρξης. Την εποχή που ο Χριστιανισμός ήρθε σε επαφή με τον ελληνορωμαϊκό κόσμο, δέσποζαν απόψεις περιφρονητικές προς το σώμα. Μεγάλη απήχηση κατείχε η Πλατωνική θέση ότι σπουδαιότερη αξία έχει η ψυχή και ότι το σώμα είναι ο τάφος της. Ο Πλάτωνας στο ερώτημα «τι είναι άνθρωπος;» απαντά ξεκάθαρα ότι «η ψυχή εστίν άνθρωπος» 92, δηλαδή η ψυχή συνιστά την ύπαρξη. Αντίθετα προς αυτές τις απόψεις ο Χριστιανισμός θεώρησε τον άνθρωπο ως ενιαία ψυχοσωματική οντότητα. 93 Κάθε διατάραξη του σώματος ή και της ψυχής διαταράσσει το σύνολο της ανθρώπινης υπόστασης. 94 Η ενότητα της ψυχής και του σώματος αυτή την εποχή αντικαθιστά την άποψη περί δυισμού. Όπως τονίζει ο Γρηγόριος Παλαμάς ο ορισμός για το τι είναι ο άνθρωπος είναι ο εξής 95 : «Μή ἄν ψυχήν μόνην μήτε σῶμα μόνον λέγεσθαι ἄνθρωπον, ἀλλά το συναμφότερον, ὄν δή καί κατ' εἰκόνα πεποιηκέναι Θεός λέγεται». Στην Αγία Γραφή το σώμα, ως δημιούργημα του Θεού, είναι και αυτό «καλόν λίαν». Ο «διαχωρισμός» του ανθρώπου σε σώμα και ψυχή ουσιαστικά πρωτοέγινε με την απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό και την υποδούλωση του στη φθορά και τον θάνατο. Αυτό που πρέπει να καταργηθεί δεν είναι το σώμα, αλλά η φθορά 92 Πλάτωνος Αλκιβιάδης και Αλκιβιάδης Δεύτερος, μτφρ. Λ. Κούσουλας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2001, σ Μ. Π. Μπέγζου, Το ανθρώπινο σώμα στη φιλοσοφία της θρησκείας από την ελληνική οντολογία στη βυζαντινή θεολογία, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 3, 1992, σ Μ. Π. Μπέγζου, Το ανθρώπινο σώμα στη φιλοσοφία της θρησκείας από την ελληνική οντολογία στη βυζαντινή θεολογία, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 3, 1992, σ Γρ. Παλαμά, Προσωποποιΐα ήτοι διάλογος ψυχής και σώματος, PG 150, 1361C. βλ. σχετ. Μ. Π. Μπέγζου, Η μεταφυσική της ουσιοκρατίας στο Μεσαίωνα και η εκκοσμίκευση, Αθήνα 1989, σ

52 του. «Δεν θέλουμε να απομακρύνουμε τη σάρκα, αλλά τη φθορά. Όχι το σώμα αλλά το θάνατο. Άλλο είναι το σώμα και άλλο ο θάνατος, άλλο το σώμα και άλλο η φθορά». 96 Λόγω αυτής της ψυχοσωματικής ενότητας του ανθρώπου, η Εκκλησία βλέπει θετικά όχι μόνο την ψυχική αλλά και τη σωματική υγεία. Αυτό εξάλλου μαρτυρούν και πολλές ευχές της Εκκλησίας μας. Στις ευχές του μυστηρίου του Ευχελαίου επί παραδείγματι, τονίζεται η ενότητα ψυχής και σώματος. Ο Κύριος αποκαλείται ιατρός των ψυχών και των σωμάτων, αφού δεν αρνήθηκε σε κανέναν ασθενή την θεραπεία. Εξάλλου η φρονίδα του Ιησού για τους αρρώστους μαρτυρείται συνεχώς στα Ευαγγέλια. Για την Εκκλησία, όπως ο σωματικός θάνατος μπορεί να υπηρετήσει την πνευματική ζωή, εξασφαλίζοντας τη μέλλουσα Βασιλεία στην ψυχή που χωρίζεται από το σώμα, έτσι και η αρρώστια του σώματος μπορεί να υπηρετήσει την πνευματική υγεία. Ένας άνθρωπος μπορεί να μην είναι σωματικά υγιής, αλλά να είναι πνευματικά, να ενδυναμώνεται η πίστη του και η σχέση του με το Θεό ακριβώς λόγω της σωματικής του αδυναμίας. «ἡ γὰρ δύναμίς μου ἐν ἀσθενεία τελειοῦται» 97 λέει ο Απόστολος Παύλος δίνοντας στη λέξη ασθένεια οποιαδήποτε μορφή ανθρώπινης αδυναμίας. Το θέμα της υγείας αποκτά άλλη διάσταση στην περίπτωση που ο μόνος τρόπος ίασης είναι η αντικατάσταση κάποιου οργάνου μέσω μεταμόσχευσης. Και αυτό γιατί ενώ στην περίπτωση των ανίατων ασθενειών η ελπίδα είναι μια έννοια σχετική, στην περίπτωση των μεταμοσχεύσεων, η ελπίδα είναι πιο ζωντανή, πιο δυναμική. Η ψυχή χωριζόμενη του σώματος το αναγνωρίζει και θα το προσλάβει ξανά κατά την Δευτέρα Παρουσία, έστω και αν αυτό είναι διαλυμένο. Ο χωρισμός εξάλλου ψυχής και σώματος για την Ορθόδοξη διδασκαλία είναι προσωρινός. Η υπόσταση του ανθρώπου δεν καταργείται ποτέ. 98 Τα αναστημένα σώματα δεν θα εμπεριέχουν κανένα στοιχείο σαρκικότητας, θα είναι μόνον πνευματικά, άφθαρτα και ακέραια. 99 Η Εκκλησία, σέβεται και τιμά το σώμα και στη ζωή και στη ταφή, όπως του αξίζει. 96 Ιωάν. Χρυσοστόμου, Ε.Π.Ε, τ.36, σ Β Κορ., 12,9. 98 Μοναχού Μωυσέως Αγιορείτου, Ο Άγιος Πόνος, μαθητεία στην επίσκεψη του πόνου στη ζωή μας, κέντρο Βιοιατρικής ηθικής και δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ Στο ίδιο, σ

53 2. Η έννοια του θανάτου Ο θάνατος, σύμφωνα με την επιστήμη της ιατρικής, είναι η παύση της λειτουργίας ενός ανθρώπινου οργανισμού, ως σύνολο. Είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής όλων των ανθρώπων, μία πραγματικότητα που κανένας δεν μπορεί να αποφύγει και θα αντιμετωπίσει ούτως ή άλλως, σε κάποια δεδομένη στιγμή. 100 Πρόκειται για μία κατάσταση κατά την οποία ο οργανισμός δεν λειτουργεί πλέον ως ένα ενιαίο όλο και στερείται της ζωής, που υπήρχε μέσα του. 101 Είναι μη αναστρέψιμη κατάσταση και διακρίνεται σε δύο διαφορετικά είδη, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο προέρχεται και τα αίτια που τον προκάλεσαν. Έτσι, γίνεται λόγος για τον φυσιολογικό θάνατο, που είναι ένα στιγμιαίο γεγονός και επέρχεται με την έλευση των γηρατειών και για τον βίαιο θάνατο, που οφείλεται σε άλλα αίτια, όπως είναι μία ασθένεια, ένα δυστύχημα, ένας φόνος. 102 Η πλέον διαδεδομένη σύγχρονη ιατρική άποψη υποστηρίζει, ότι ο θάνατος επέρχεται για έναν άνθρωπο, όταν κανένα θεραπευτικό μέσο πλέον δεν είναι σε θέση να αντιστρέψει τη φθίνουσα πορεία της υγείας του ασθενούς και έτσι δεν μπορεί με κανένα τρόπο να διατηρηθεί στη ζωή. 103 Ο «κλινικός θάνατος» είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται κατά κόρον, χωρίς όμως συχνά να είναι σαφές το τι ακριβώς σημαίνει, ενώ δεν αποφεύγονται οι συγχύσεις με άλλους ιατρικούς όρους. Έτσι, ο όρος «κλινικά νεκρός» δεν ταυτίζεται με τον όρο «φυτική κατάσταση», ούτε φυσικά με τον όρο «εγκεφαλικός θάνατος». Αντίθετα, ο «κλινικός θάνατος», είναι το στάδιο της πορείας προς τον οριστικό, ή 100 Γ. Κατσιμίγκα, Αικ. Μαραγκούτη, Χ. Σπηλιοπούλου, Μ. Γκίκα, Νοσηλευτική και θεολογική προσέγγιση του θανάτου, Νοσηλευτική, 46 (4), 2007, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 19/7/2014, σ Εποπτική Μεγάλη Μορφωτική Διδακτική Εγκυκλοπαίδεια, Ελληνοσουηδική Συνεργασία, τόμος 6, λήμματα: ευγενή Θησέας, εκδ. Μανιατέα, Αθήνα 1992, σ Κ. Καρακατσάνη, Εγκεφαλικός Θάνατος. Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου;, University Studio Press, Β Έκδοση, 2001, σ R. Kastenbaum, Death, society and human experience, 4 th edition, Macmillan, New York 1991, σ

54 αλλιώς βιολογικό θάνατο. Κατά το στάδιο αυτό, είναι δυνατό να αντιστραφεί η πορεία του ασθενούς και να επιστρέψει προς την ανάκτηση της ζωής. 104 Ένα είδος κλινικού θανάτου είναι ο «καρδιακός κλινικός θάνατος», κατά τον οποίο μπορεί για χρονικό διάστημα τεσσάρων έως πέντε λεπτών της ώρας να σταματήσει η λειτουργία της καρδιάς του ανθρώπου κι έπειτα να επανέλθει. Αυτό το χρονικό διάστημα πλέον μπορεί να παρατείνεται επί μακρόν, έτσι ώστε να είναι δυνατή η επαναφορά στη ζωή πολύ περισσότερων ανθρώπων έπειτα από την παύση της καρδιοαναπνευστικής τους λειτουργίας Δογματική προσέγγιση του θανάτου Ο θάνατος, σύμφωνα με τη θεολογική προσέγγιση, είναι το αποκορύφωμα των συνεπειών που το προπατορικό αμάρτημα έφερε στους ανθρώπους 106, όταν οι πρωτόπλαστοι επέλεξαν να παραβούν το θέλημα του Θεού κι έτσι εξαιτίας της πράξης τους η αμαρτία ήλθε στον κόσμο και μέσω αυτής και ο θάνατος για όλους τους ανθρώπους. «Διά τοῦτο ὥσπερ δι ἑνός ἀνθρώπου ἡ ἁμαρτία εἰς τόν κόσμον εἰσῆλθε καί διά τῆς ἁμαρτίας ὁ θάνατος, καί οὕτως εἰς πάντας ἀνθρώπους ὁ θάνατος διῆλθεν, ἐφ ᾧ πάντες ἥμαρτον». 107 Πριν την πτώση, ο άνθρωπος κοινωνούσε αρμονικά με το Θεό στον παράδεισο, και απολάμβανε πλήρη ψυχοσωματική υγεία. Με την πτώση, έχασε τη κυρίαρχη θέση του στον κόσμο και υποδουλώθηκε στην φθορά και στον θάνατο. Την αλλοτρίωση από το Θεό ακολούθησε η αλλοτρίωση από τον πλησίον και τελικά από τον ίδιο του τον εαυτό. Ο άνθρωπος πλέον γνώρισε τη φθορά και την αμαρτία. 108 Οι συνέπειες του προπατορικού αμαρτήματος έως και σήμερα έχουν θέση στη ζωή του ανθρώπου. Η πρώτη συνέπεια είναι η εκδίωξη του ανθρώπου από τον 104 Α. Β. Αβραμίδη., Τι θα θέλαμε να μάθουμε για τον εγκεφαλικό θάνατο, Παρακαταθήκη, Νοέμβριος Δεκέμβριος 2003, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 19/7/ Α. Β. Αβραμίδη, Η επιμήκυνσις των ορίων του «κλινικού θανάτου» κατά την καρδιακήν ανακοπήν, Διατριβή επί Υφηγεσία, 1964, σ Δ. Ι. Τσελεγγίδη, Χάρη και Ελευθερία κατά την Πατερική Παράδοση του ΙΔ αιώνα. Συμβολή στη σωτηριολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2002, σ Ρωμ. 5, Γ.Ι Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική 1, Θεσσαλονίκη 2002, σ

55 παράδεισο. Έπειτα, ακολουθεί η αχρείωση και η αμαύρωση του κατ εικόνα, χωρίς ωστόσο να συνάδει με την πλήρη καταστροφή του. Με το προπατορικό αμάρτημα ο άνθρωπος απώλεσε τα δώρα της αρχέγονου δικαιοσύνης. Έχασε τη δυνατότητα της αθανασίας, το ίδιο και αυτή της αναμαρτησίας. Την ίδια στιγμή, ο πεπτωκός άνθρωπος απώλεσε την προπτωτική αθωότητα και την ακακία που τον χαρακτήριζε όσο ζούσε στον παράδεισο και στη ζωή του εισήλθαν ο πόνος, η θλίψη, οι ενοχές, ενώ παράλληλα, χάθηκε η αληθινή θεογνωσία. 109 Ο θάνατος, σύμφωνα με την Ορθόδοξη Χριστιανική Δογματική, έχει τριπλή μορφή. Είναι πνευματικός, σωματικός και αιώνιος. Ο πνευματικός θάνατος επέρχεται, όταν ο άνθρωπος αμαρτάνει και διακόπτεται η κοινωνία του με τον Θεό. Είναι αυτός ο θάνατος, στον οποίο γίνεται αναφορά στη γνωστή παραβολή του ασώτου υιού, μέσα από τα λόγια του πατέρα, ο οποίος είπε στο μεγαλύτερο παιδί του για τον άσωτο υιό του ότι 110 :«ὅτι οὗτος ὁ υἱός μου νεκρός ἦν καί ἀνέζησε». Με τα λόγια αυτά εννοεί ότι αυτό το παιδί του που είχε απομακρυνθεί από την οικογένειά του και την πίστη του, στην ουσία ήταν νεκρό, καθώς είχε επέλθει γι αυτόν ο πνευματικός θάνατος. Αυτός ο θάνατος όμως, καθώς φαίνεται, δεν είναι οριστικός, αλλά ο άνθρωπος με τη μετάνοια, επανέρχεται στους κόλπους της εκκλησίας και μπορεί ξανά να απολαμβάνει τη ζωή μέσα σε αυτή. 111 Ο πνευματικός θάνατος, αυτός για τον οποίο μιλά η θρησκεία αναφέρεται στη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, για την προτεραιότητα που έχει το πρόσωπο έναντι του σώματος. Πρόκειται για το μυστήριο της ανθρώπινης ζωής και του θανάτου. Ο σωματικός θάνατος είναι το αποτέλεσμα του πνευματικού θανάτου, είναι η στιγμή που η ανθρώπινη σάρκα φθείρεται και επιστρέφει στο χώμα απ όπου προήλθε. Δεν μπορεί, ωστόσο, το ίδιο να συμβεί και με την ψυχή, η οποία απελευθερώνεται από το σώμα και αναμένει το κέλευσμα του Ιησού κατά την έλευση της Δευτέρας Παρουσίας 112 για να ενωθεί εκ νέου με αυτό μετά την ανάστασή του και μαζί να οδηγηθούν στην επόμενη ζωή. 109 Ν. Ξεξάκη, Φάκελος Μαθήματος Δογματική Α, Σ. Αθανασόπουλος Σ. Παπαδάμης & ΣΙΑ Ε.Ε., Αθήνα 2002, σ Λουκ, 15, Ν. Βασιλειάδη, Το μυστήριο του θανάτου, εκδόσεις Σωτήρ, Αθήνα 2003, σ Α Θεσ. 4,16. 54

56 Ο σωματικός θάνατος, δηλαδή ο ονομαζόμενος και βιολογικός θάνατος, επέρχεται έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα και διαχωρίζει την ψυχή από το σώμα του ανθρώπου. Πρόκειται για τη διακοπή της λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού, ως βιολογικού όντος. Όταν επέρχεται ο σωματικός θάνατος, η ψυχή χωρίζεται από το σώμα και μεταβαίνει σε μία καινούρια κατάσταση, η οποία καλείται μέση κατάσταση των ψυχών. Σε αυτή την κατάσταση οι δίκαιοι προσλαμβάνουν των μελλόντων αγαθών, ενώ όσοι είναι αμαρτωλοί δοκιμάζουν τις οδύνες που τους περιμένουν στην κόλαση. 113 Πέρα από συνέπεια της αμαρτίας και τιμωρία γι αυτή, ο θάνατος σύμφωνα με την Ορθόδοξη Χριστιανική Δογματική είναι παράλληλα και πράξη που εκφράζει τη φιλανθρωπία του Θεού, καθώς αποτελεί το τέλος της πραγμάτωσης της αμαρτίας και συμβάλλει στο να αποφευχθεί η διαιώνιση του κακού. 114 Ο σωματικός θάνατος για την Ορθόδοξη πίστη δεν είναι μία κατάσταση μόνιμη. Είναι προσωρινός, γι αυτό και στο λόγο της Εκκλησίας δεν γίνεται λόγος για θάνατο των νεκρών, αλλά για ύπνο των κεκοιμημένων. 115 Αντίστοιχα, δεν υπάρχουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία νεκροταφεία, αλλά όπως ονομάζονται κατά το ορθότερο, κοιμητήρια. Χαρακτηριστική είναι η απάντηση του Κυρίου όταν έλαβε την είδηση ότι πέθανε η κόρη του Ιαείρου και αυτός απάντησε, 116 ««οὐ γάρ ἀπέθανε τὸ κοράσιον, ἀλλὰ καθεύδει, καὶ κατεγέλων αὐτοῦ». Ο Ιησούς λοιπόν, ο οποίος κατέλυσε την έννοια του θανάτου, ονόμασε το θάνατο ύπνο. Έτσι, η βίαιη απομάκρυνση του σώματος από την ψυχή η οποία συμβαίνει με τον βιολογικό θάνατο, είναι προσωρινή και πρόκειται να καταργηθεί όταν εξαλειφθεί η αιτία που οδήγησε σε αυτή τη διάσπαση, δηλαδή η αμαρτία. Όταν θεραπευτεί η αμαρτία, δηλαδή με την έλευση της Δευτέρας Παρουσίας, ο άνθρωπος θα θεραπευτεί από αυτή και τότε η ψυχή θα επανέλθει στην αρχική της θέση, δηλαδή στο σώμα Ξ. Παπαχαραλάμπους, Φάκελος Μαθήματος Δογματική Β, εκδόσεις Σ. Αθανασόπουλος Σ. Παπαδάμης & ΣΙΑ Ε.Ε., Αθήνα 2003, σ. 33 και σ Γρ. Θεολόγου, Λόγος, PG 36, 324D. 115 Γ. Κατσιμίγκα, Αικ. Μαραγκούτη, Χ. Σπηλιοπούλου, Μ. Γκίκα, Νοσηλευτική και θεολογική προσέγγιση του θανάτου, Νοσηλευτική, 46 (4), 2007, σ , ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 19/7/2014, σ Ματθ., 9, Δ. Τσάμη, Εισαγωγή στη σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1992, σ

57 Ο αιώνιος θάνατος, είναι η κατάσταση που έπεται του σωματικού θανάτου για τον άνθρωπο που έχει αμαρτήσει, ο οποίος διαβιώνει μακριά από τον Θεό κατά τη διάρκεια της ζωής του ή φεύγει από αυτήν χωρίς να έχει μετανοήσει για τις πράξεις του. 4. Εγκεφαλικός θάνατος 4.1 Ορισμός Εγκεφαλικός θάνατος σημαίνει μη αναστρέψιμη βλάβη του εγκεφάλου, με μόνιμη απώλεια όλων των λειτουργιών του εγκεφαλικού στελέχους. Έχει γίνει αποδεκτό, ότι θάνατος του εγκεφάλου σημαίνει θάνατος του ατόμου, δηλαδή, το βιολογικό τέλος κάθε ατόμου. Ο εγκεφαλικός θάνατος θεωρείται ως η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ζωής και θανάτου του ατόμου. Έτσι, άνθρωποι χαρακτηρισμένοι ως εγκεφαλικά νεκροί δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται θεραπευτικά ως ζώντες. Αυτοί υποβάλλονται σε κατάλληλη υποστήριξη προκειμένου να διατηρηθούν τα όργανα τους στην καλύτερη δυνατή βιολογική κατάσταση, ώστε να μπορούν να προσφέρουν ζωή σε άλλους ανθρώπους. 118 Ένας από τους παράγοντες που φαίνεται να επηρεάζει ψυχολογικά τους ανθρώπους όσον αφορά τη δωρεά οργάνων και τη μεταμόσχευση και εγείρει διάφορα ζητήματα και αρνητικά συναισθήματα, είναι η αποδοχή ή μη του ονομαζόμενου εγκεφαλικού θανάτου, ο οποίος είναι απαραίτητο να διαγνωσθεί πριν καν ξεκινήσει η διαδικασία της αφαίρεσης οργάνων, προς μεταμόσχευση. Δεν είναι λίγες και οι φωνές που κατά καιρούς έχουν ακουστεί από την επιστημονική κοινότητα που αμφισβητούν την εφαρμογή των κριτηρίων διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Αυτές όχι μόνον διατυπώνουν τις επιστημονικές τους ενστάσεις αλλά φτάνουν στο σημείο να προτείνουν ακόμη και την εγκατάλειψη της έννοιας του εγκεφαλικού θανάτου. 118 Νάνα Σ., Επιστημονική Θεώρηση του εγκεφαλικού θανάτου, Τόλμη, Ιούνιος 2003, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 19/7/

58 Η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου σχετίζεται όπως είπαμε, άμεσα και με την διαδικασία των μεταμοσχεύσεων. Είναι πολύ σημαντικό να προσδιοριστεί η χρονική στιγμή κατά την οποία είναι ασφαλές, ηθικό και νόμιμο, να αφαιρεθούν όργανα από ένα άτομο χωρίς να κινδυνεύει η ζωή του, καθώς όπως είναι εύλογο σε καμία περίπτωση η αφαίρεση οργάνων δε μπορεί να προκαλέσει το θάνατο του δότη. Από την άλλη πλευρά, τα όργανα πρέπει να είναι λειτουργικά και σε καλή κατάσταση κατά τη στιγμή της αφαίρεσης, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να μεταμοσχευθούν σε κάποιον άλλον άνθρωπο. Έτσι, η ιατρική στην ουσία κατέληξε στην έννοια του εγκεφαλικού θανάτου, η οποία εκφράζει το θάνατο του ατόμου και όχι την παρουσία ενός νεκρού εγκεφάλου μέσα σε ένα ζωντανό ακόμη σώμα. 119 Ο βιολογικός θάνατος είναι η απώλεια της λειτουργικής συνοχής του σώματος ως οργανισμού. Επέρχεται όταν μία τουλάχιστον από τις ζωτικές λειτουργίες του οργανισμού, δηλαδή ή της καρδιακής, ή της εγκεφαλικής, ή της νεφρικής, ή της ηπατικής, ή της πεπτικής, ή της πνευμονικής κ.ά., δεν είναι δυνατό να επιτελεσθεί. Έτσι, καταργείται η ζωή του οργανισμού ως ενιαίου συνόλου, ακόμη κι αν με κάποιον τρόπο συνεχίζεται η λειτουργία των υπολοίπων λειτουργιών, όλων ή ενός μέρους από αυτών. 120 Το 1967 έγινε η πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς, στη Νότια Αφρική. Σε αυτή την περίπτωση ανέκυψε ο κίνδυνος να παρέμβει η δικαιοσύνη για να ρυθμίσει τα νομικά ζητήματα, που προέκυψαν από αυτή την ιατρική πράξη. Ως λύση για την αποφυγή αυτής της «επιπλοκής», προτάθηκε ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας του θανάτου. 121 Για πολλά χρόνια ο θάνατος είχε ταυτιστεί με το τέλος της λειτουργίας της καρδιάς του ανθρώπου, η οποία είναι οριστική και δε μπορεί να αποτραπεί από τους ιατρούς. Ωστόσο, οι σύγχρονες ιατρικές μέθοδοι έχουν καταστήσει δυνατή τη διατήρηση της καρδιακής λειτουργίας του ασθενούς για κάποιο, μεγάλο ή μικρό χρονικό διάστημα, με την ταυτόχρονη μηχανική υποστήριξη της λειτουργίας της 119 Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Αλλήλων μέλη. Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ Ε. Δ. Παναγόπουλου, Η Απομυθοποίηση του Εγκεφαλικού Θανάτου, Θέματα Αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής, τόμος 8, τεύχος 17, Νοέμβριος 1998, σ

59 αναπνοής. Έτσι, στη σύγχρονη εποχή διαμορφώνονται δύο διαφορετικές καταστάσεις θανάτου. Και στις δύο, απουσιάζει η έννοια της συνειδητής ζωής του ασθενούς. Η πρώτη κατάσταση είναι ο καρδιακός θάνατος. Ο καρδιακός θάνατος συνεπάγεται τη διακοπή της καρδιακής και της αναπνευστικής λειτουργίας του ανθρώπου, την πλήρη νέκρωση του εγκεφάλου και τη σταδιακή νέκρωση των υπόλοιπων ζωτικών οργάνων και των ιστών του ανθρώπινου σώματος. Η δεύτερη κατάσταση είναι ο εγκεφαλικός θάνατος. Κατά τον θάνατο αυτό επέρχεται η πλήρης νέκρωση του συνόλου του εγκεφάλου 122, ενώ η καρδιοπνευμονική λειτουργία διατηρείται με μηχανική και φαρμακευτική υποστήριξη. Σε αυτή την κατάσταση επέρχεται σταδιακή νέκρωση των ζωτικών οργάνων και ιστών του ανθρώπινου σώματος. 123 Φαίνεται ότι ο καρδιακός και ο εγκεφαλικός θάνατος δεν είναι, λοιπόν, δύο διαφορετικές μορφές θανάτου. Αντίθετα, η διαφορά τους έγκειται στον τρόπο με τον οποίο οριοθετούν το ίδιο φαινόμενο, αλλά σε τελείως διαφορετικές χρονικές διαστάσεις. Η διατύπωση του ορισμού του εγκεφαλικού θανάτου διαφέρει από χώρα σε χώρα, ενώ, όπως παρατηρούν οι μελετητές του, με το πέρασμα του χρόνου οι προϋποθέσεις που κρίνονται ως απαραίτητες για τη διάγνωσή του διαφοροποιούνται σταδιακά. 124 Σύμφωνα με τον Ε.Ο.Μ.: «Εγκεφαλικός θάνατος είναι η κατάσταση της μη αναστρέψιμης βλάβης του εγκεφάλου, με απώλεια όλων των λειτουργιών του εγκεφαλικού στελέχους. Είναι παγκοσμίως αποδεκτό ότι αν υπάρχει ανεπανόρθωτη βλάβη του εγκεφαλικού στελέχους, θεωρείται όλος ο εγκέφαλος νεκρός και ως εκ τούτου ο άνθρωπος, είναι νεκρός. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ανώτερες ψυχικές και γνωσιακές λειτουργίες (μνήμη, σκέψη, αντίληψη, κ.α.), καθώς και τα κέντρα ελέγχου ζωτικών λειτουργιών (η αυτόματη αναπνοή, η αρτηριακή πίεση κ.α.). εξαρτώνται και ρυθμίζονται από το «στέλεχος». Για το λόγο αυτό, ο θάνατος του εγκεφαλικού στελέχους ακολουθείται 122 J. L. Bernat, How much of the brain must die in brain death, J. Clin Ethics, 1992, 3, σ Σ. Μπαλογιάννη, Εγκεφαλικός θάνατος, Ελληνική Ιατρική, 1986, σ Κ. Καρακατσάνη, Εγκεφαλικός Θάνατος. Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου;, University Studio Press, Β Έκδοση, 2001, σ

60 αναπόφευκτα και ανεπιστρεπτί από το θάνατο ολόκληρου του εγκεφάλου, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα». 125 Σύμφωνα με την απόφαση 9/ του ΚΕ.Σ.Υ, ο εγκεφαλικός θάνατος προσδιορίζεται ως ακολούθως: «Ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για συνείδηση, σε συνδυασμό με την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για αναπνοή». 126 Ο εγκεφαλικός θάνατος, πάντοτε ακολουθείται από τον ονομαζόμενο «σωματικό» θάνατο. Κατά τον σωματικό θάνατο τα όργανα του σώματος νεκρώνονται σε ένα χρονικό διάστημα 48 έως 72 ωρών. Σε αυτό το μεσοδιάστημα προοδευτικά απορρυθμίζονται, όλες οι λειτουργίες του οργανισμού. Σε κάθε περίπτωση, ο εγκεφαλικός θάνατος είναι μια κατάσταση κατά την οποία ο άνθρωπος είναι μεν νεκρός, ωστόσο το σώμα του και τα ζωτικά του όργανα συνεχίζουν να βρίσκονται στη ζωή. Η ζωή του ανθρώπου εξασφαλίζεται με τον κεντρικό ρυθμιστικό ρόλο διάφορων συστημάτων του οργανισμού, όπως είναι το κεντρικό νευρικό, ενδοκρινικό και ανοσιακό επί όλων των ζωντανών κυττάρων του οργανισμού. Η διακοπή της λειτουργίας κάποιων συστημάτων, όπως είναι το ενδοκρινικό και το ανοσιακό δεν συνεπάγεται τον άμεσο θάνατο, ωστόσο η διακοπή της λειτουργίας της καρδιάς και του κεντρικού νευρικού συστήματος, έχουν ως αποτέλεσμα την άμεση διακοπή της επικοινωνίας ανάμεσα στο ρυθμιστικό κέντρο και τα περιφερικά κύτταρα, με αποτέλεσμα το θάνατο του οργανισμού, συνολικά. Η παύση της καρδιακής λειτουργίας, από την άλλη πλευρά, μπορεί να είναι αναστρέψιμη με τη χρήση της καρδιοπνευμονικής αναζωογόνησης. Οι προσπάθειες καρδιοπνευμονικής αναζωογόνησης συνεχίζονται, έως ότου διαπιστωθεί ότι η καρδιακή παύση είναι πλέον μόνιμη και έχει προκαλέσει μη αναστρέψιμη βλάβη στον εγκέφαλο του ασθενούς Τι είναι ο εγκεφαλικός θάνατος;, Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 19/7/ Διάγνωση Εγκεφαλικού Θανάτου: Απόφαση 9/21 η ολομέλεια Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας (ΚΕΣΥ), Διάγνωση Εγκεφαλικού Θανάτου: Απόφαση του υπουργού Υγείας 3853/ Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ

61 4.2 Κριτήρια διάγνωσης εγκεφαλικού θανάτου Οι επιστήμονες που τίθενται υπέρ του εγκεφαλικού θανάτου, υποστηρίζουν ότι το κριτήριο του θανάτου δεν θα πρέπει να είναι η παύση της αναπνοής και της κυκλοφορίας, όπως δηλαδή συνέβαινε με την κλασική έννοια του θανάτου, αλλά η παύση της λειτουργίας του εγκεφάλου, αφού αυτός είναι υπεύθυνος όχι μόνο για τη σωματική έκφραση των πνευματικών, ψυχικών και συναισθηματικών ιδιοτήτων που ξεχωρίζουν την προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου, αλλά και για τον έλεγχο μέσω των κέντρων των ζωτικών λειτουργιών όπως είναι η αναπνοή. 128 Το 1959 οι Γάλλοι επιστήμονες Mollaret και Goulon για πρώτη φορά επιχείρησαν να καθορίσουν τα κριτήρια που θα έκριναν τη διάγνωση του επιστημονικού θανάτου. Πρώτοι αυτοί, στη διάρκεια του 23 ου Διεθνούς Συνεδρίου Νευρολογίας χρησιμοποίησαν τον όρο «ανεπανόρθωτο κώμα» (comma dépasse 129 ) για να περιγράψουν τα κλινικά και ηλεκτροεγκεφαλικά ευρήματα που παρατήρησαν σε συνολικά είκοσι τρεις περιπτώσεις ασθενών. 130 Με τον όρο αυτό, περιέγραφαν μία κατάσταση οριστική και μη αναστρέψιμη. Το έργο τους συνεχίστηκε με τη συγκρότηση ειδικών επιτροπών για τη μελέτη του συγκεκριμένου ζητήματος, οι οποίες έθεσαν τα δικά τους κριτήρια. Τα κριτήρια για τη διαπίστωση και διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου προτάθηκαν το 1968 από μία ομάδα που αποτελείτο από ιατρούς, θεολόγους και νομικούς από το πανεπιστήμιο του Harvard. Στο άρθρο που δημοσίευσαν, διατύπωσαν τη θέση τους για τον εγκεφαλικό θάνατο και πρότειναν συγκεκριμένα κριτήρια για τη διάγνωσή του. 131 Αρχικά, το άτομο θα πρέπει να μην έχει την ικανότητα να λάβει και να ανταποκριθεί σε ερεθίσματα. Έπειτα, για χρονικό διάστημα τουλάχιστον μίας ώρας θα πρέπει να μην σημειωθεί καμία κίνηση, ενώ για τρία μόλις λεπτά έπειτα από την αποσύνδεση από τον αναπνευστήρα θα πρέπει να απουσιάζει η αναπνοή. Ακόμη, κριτήρια είναι η έλλειψη προκλητών 128 Η. Γάφου, Νομικά προβλήματα επί των μεταμοσχεύσεων, Ποινικά Χρονικά, ΙΘ, 1969, σ. 450, Α. Τσαρπάλας, Ποινικά προβλήματα εκ των μεταμοσχεύσεων, Ποινικά Χρονικά, ΚΘ, 1972, σ Α.Β Αβραμίδη, «Οι μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων», Ιατρικό Βήμα, Ιούλιος Αύγουστος 1999, σ P. D. G. Skegg, Law, ethics and medicine, Oxford, Clarendon Press, 1984, σ Ad Hoc Committee: A definition of irreversible coma. Report of The Ad Hoc Committee of the Harvard Medical School to Examine the Definition of Brain Death, JAMA, 1968, σ

62 αντανακλαστικών του εγκεφαλικού στελέχους και τέλος η διάγνωσή του μέσω του ισοηλεκτρικού ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος. Τα κριτήρια αυτά ήταν ένα πρώτο βήμα για τη διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου. Έως σήμερα σαφώς έχουν αναδιαμορφωθεί και βελτιωθεί έτσι ώστε να ταιριάζουν απόλυτα στη φύση του εγκεφαλικού θανάτου και να ικανοποιούν πλήρως τα ιατρικά κριτήρια. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1981 θεσμοθετήθηκε ένα είδος παράλληλης αναγνώρισης του εγκεφαλικού και του καρδιακού θανάτου. 132 Παρά τις αντιδράσεις μέρους της επιστημονικής κοινότητας και όχι μόνο, σταδιακά σε όλα τα κράτη γίνεται αποδεκτή η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου, η οποία κατοχυρώνεται νομοθετικά. Στην Ελλάδα, η έννοια του έχει υιοθετηθεί εδώ και χρόνια μέσα από τις διατάξεις των νομοθετημάτων που έχουν θεσπιστεί για να ρυθμίζουν τα ζητήματα των μεταμοσχεύσεων γενικά. Ήδη από το 1978 με τον νόμο 821 / 78 έγινε εμμέσως πλην σαφώς αποδεκτός ο εγκεφαλικός θάνατος. Ο Νόμος 1383 / 83 στην παράγραφο 4 αρ.7, αναγνωρίζει τον εγκεφαλικό θάνατο, χωρίς όμως να αναφέρεται στα επιστημονικά κριτήρια της διάγνωσής του. Ωστόσο, η ύπαρξη αυτής της αναγνώρισης, αποτέλεσε ένα θετικό βήμα. 133 Με τον νόμο 2737 / 99 που αναλύθηκε στο δεύτερο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης, αν και αποφεύγεται η χρήση του όρου «εγκεφαλικός θάνατος» εντούτοις γίνεται αποδεκτό το κριτήριο αυτό, για το οποίο τίθεται ως προϋπόθεση η νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους, χωρίς όμως να απαιτείται και η παύση της λειτουργίας των υπόλοιπων μερών του εγκεφάλου Guidelines for the Determination of Death. Report of the Medical Consultants of the Diagnosis of Death to the President s Commission for the study of Ethical Problems in Medicine and Biomedical and Behavior Research, JAMA, 13 Nov 1981, σ Α. Βάρκα Αδάμη, Το δίκαιο των μεταμοσχεύσεων, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1993, σ Μ. Κούρτη, Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων (σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2002, σ

63 4.3 Διάγνωση εγκεφαλικού θανάτου Στη σύγχρονη εποχή η βασική μέθοδος διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου είναι η νευρολογική κλινική εξέταση, η οποία συμπληρώνεται από μία σειρά ειδικών εργαστηριακών εξετάσεων (ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, διακρανιακό υπερηχογράφημα Doppler, αγγειογραφία, σπινθηρογράφημα εγκεφάλου) ανάλογα με τις ενδείξεις που λαμβάνει η ιατρική ομάδα. Η διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου γίνεται από τον νευρολόγο ή τον νευροχειρουργό, τον αναισθησιολόγο και τον εντατικολόγο. Πέρα από τις διαδοχικές κλινικές εκτιμήσεις της ιατρικής ομάδας, πρέπει ακόμη για να γίνει η οριστική διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου να πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Αρχικά, θα πρέπει να καθοριστεί η αιτία που οδήγησε τον ασθενή στο κώμα και παράλληλα να αποκλειστεί οποιαδήποτε άλλη αναστρέψιμη αιτία κώματος, όπως για παράδειγμα η φαρμακευτική αγωγή, κάποιο νόσημα ή κάποια άλλη κλινική κατάσταση. Θα πρέπει να γίνει διαφορική διάγνωση 135 για να αποκλειστούν άλλα αίτια που μπορούν να μιμηθούν τον εγκεφαλικό θάνατο, ενώ θα πρέπει να ακολουθήσει η διόρθωση κάθε αιτίας που μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση, στη διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου. 136 Σύμφωνα με την απόφαση του ΚΕ.Σ.Υ 137, η διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου απαιτεί την ύπαρξη βασικών προϋποθέσεων - σταδίων. Πιο αναλυτικά, κατά τη διάρκεια του πρώτου σταδίου πρέπει η ιατρική ομάδα να διαπιστώσει την κατάσταση του ασθενούς, καθώς και τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή. Παράλληλα, θα πρέπει να αποκλειστεί οποιαδήποτε πιθανότητα αναστρέψιμης καταστολής του εγκεφαλικού στελέχους (διαπίστωση απνοϊκού κώματος, ανάγκης για αναπνευστήρα, καθορισμός της ακριβούς αιτίας, που οδήγησε τον ασθενή στο κώμα). Κατά τη διάρκεια του δεύτερου σταδίου οι ιατροί διαπιστώνουν την απώλεια λειτουργίας του εγκεφαλικού στελέχους με τη διενέργεια μόνο κλινικών δοκιμασιών, 135 Πρόκειται για τη διαγνωστική διαδικασία στη διάρκεια της οποίας οι ιατροί επιχειρούν να αποκλείσουν παθήσεις με συμπτώματα παρόμοια με αυτά που παρουσιάζει ο ασθενής με στόχο να καταλήξουν στην επικρατέστερη διάγνωση. 136 Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ Διάγνωση Εγκεφαλικού Θανάτου: Απόφαση 9/21 η ολομέλεια Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας (ΚΕΣΥ), Διάγνωση Εγκεφαλικού Θανάτου: Απόφαση του υπουργού Υγείας 3853/85. 62

64 αφού ο εργαστηριακός έλεγχος σε αυτή την περίπτωση δεν είναι ιδιαίτερα βοηθητικός. Οι κλινικές δοκιμασίες θα πρέπει να διεξαχθούν δύο φορές σε διάστημα όχι μικρότερο των οκτώ ωρών. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση που υπάρχει έκδηλη καταστροφή του εγκεφάλου. Αυτές οι δοκιμασίες περιλαμβάνουν την οριστική κατάργηση όλων των αντανακλαστικών του εγκεφαλικού στελέχους και τη δοκιμασία άπνοιας, έτσι ώστε να διαπιστωθεί η οριστική και ανεπανόρθωτη απώλεια της αυθόρμητης αναπνοής του ατόμου. Οι θέσεις και οι προϋποθέσεις του ΚΕ.Σ.Υ, αν και είναι σε ισχύ, δεν τυγχάνουν της πλήρους αποδοχής από το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας. 138 Η κλινική διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου γίνεται με βάση συγκεκριμένα κριτήρια. Αρχικά, θα πρέπει ο ασθενής να είναι σε κώμα (βαθμολογία 3 σύμφωνα με την Κλίμακα Γλασκώβης 139 ), να έχει μόνιμη και διαρκή άπνοια και πλήρη απουσία των αντανακλαστικών εγκεφαλικού στελέχους (αντίδραση κορών στο φως κόρες σε μέση θέση με διαστολή 4 6 mm, αντανακλαστικά κερατοειδούς, αντίδραση στο ψυχρό, φαρυγγικά αντανακλαστικά, βήχας κατά την αναρρόφηση της τραχείας, αντανακλαστικά θηλασμού στις περιπτώσεις νεογνών ή βρεφών. 140 Ο εγκεφαλικός θάνατος ορισμένες φορές, συγχέεται με τη φυτική κατάσταση. Η δεύτερη είναι μία ιδιαίτερα σοβαρή εγκεφαλική βλάβη, η οποία όμως δεν συνεπάγεται το θάνατο του ανθρώπου. Είναι μία περίοδος κατά την οποία το άτομο δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει καμία από τις αισθήσεις του με οποιονδήποτε τρόπο, δε μπορεί να κάνει κινήσεις, δεν νιώθει πόνο και δεν έχει ζωτικές λειτουργίες, ωστόσο παραμένει εν ζωή. Υφίσταται, λοιπόν, απώλεια των υψηλών εγκεφαλικών 138 Χ. Λυντέρη, Το Ποινικό Δίκαιο των Μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2004, σ Πρόκειται για μία κλίμακα με την οποία προσδιορίζεται το επίπεδο συνείδησης του ασθενούς. Με βάση την κλίμακα βαθμολογείται από το 3 έως το 15 η ικανότητα του ασθενούς να αντιδράσει λεκτικά, να κινηθεί φυσιολογικά και να ανοίξει τα μάτια του. Η κλίμακα Γλασκώβης χρησιμοποιείται κατά τη φυσική εξέταση ασθενών με τραύμα ή με αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο, ενώ η επανάληψη της αξιολόγησης καθορίζει αν η εγκεφαλική λειτουργία του ασθενούς παρουσιάζει βελτίωση ή επιδείνωση. Βλ. Teasdale G, Jennett B. Assessment of coma and impaired consciousness. A practical scale. Lancet 1974, 2(7872), σ Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ

65 λειτουργιών η οποία οφείλεται σε καταστροφή των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, αν και το εγκεφαλικό στέλεχος παραμένει σε λειτουργία. 141 Στη φυτική κατάσταση η λειτουργία του εγκεφαλικού στελέχους διατηρείται σε ικανοποιητικά επίπεδα, αλλά ο εγκεφαλικός φλοιός έχει σταματήσει να λειτουργεί. Έτσι, το άτομο αναπνέει και έχει κανονική καρδιαγγειακή λειτουργία, όμως δεν έχει συνείδηση. Η μόνιμη φυτική κατάσταση οφείλεται σε σοβαρή βλάβη του εγκεφάλου και αντιστοιχεί σε μία υποτυπώδη μορφή ζωής. Σε αυτή την κατάσταση ο ασθενής δεν έχει πλέον κανένα στοιχείο προσωπικότητας, αλλά μπορεί να διατηρηθεί στη ζωή. Πολύ σπάνιες είναι οι περιπτώσεις ασθενών με τέτοια εγκεφαλική βλάβη, που ανένηψαν από αυτή την κατάσταση. 142 Πάντως τα άτομα σε αυτή την κατάσταση δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να χαρακτηριστούν ως εγκεφαλικά νεκρά, ούτε φυσικά να θεωρηθούν δότες οργάνων. Καθίσταται εμφανές ότι ενδεχόμενη εξομοίωση της κατάστασης βαρύτατου και παρατεταμένου κώματος με τον εγκεφαλικό θάνατο, στην πραγματικότητα θα ισοδυναμεί με μία πράξη νομιμοποίησης της ευθανασίας και της επακόλουθης αφαίρεσης οργάνων από τον άνθρωπο που βρίσκεται σε φυτική κατάσταση. Προφανώς, αυτό το ενδεχόμενο θα προκαλέσει πολύ περισσότερα προβλήματα από ότι θα επιλύσει. Θα πρέπει να εφιστάται η προσοχή των ιατρών ώστε να διακρίνουν σαφώς τους εγκεφαλικά νεκρούς από τα άτομα που βρίσκονται σε φυτική κατάσταση, ανεξαρτήτως του βαθμού στον οποίο αυτή βρίσκεται. 143 Η όλη υπόθεση των μεταμοσχεύσεων συνδέεται άρρηκτα με τη δυνατότητα λήψης των ζωτικών οργάνων, σε κατάλληλη κατάσταση. 144 Γι αυτό, όταν αφαιρούνται τα όργανα από τον δότη, θα πρέπει να υπάρχει ακόμη κυκλοφορία του αίματος, άρα και καρδιακή λειτουργία, έτσι ώστε τα όργανα και οι ιστοί να διατηρούνται στη ζωή. Έτσι, αφού διαπιστωθεί ο εγκεφαλικός θάνατος, η ιατρική ομάδα μπορεί, εφόσον ο εκλιπών είχε δώσει τη συναίνεσή του προ του θανάτου του, ή εφόσον υπάρχει η σύμφωνη γνώμη της οικογένειας, να προχωρήσει στη συγκομιδή των μοσχευμάτων που θα χρησιμοποιηθούν για να δώσουν ζωή σε άλλους ανθρώπους, που αναμένουν ένα μόσχευμα. 141 Α. Λαγγουράνη, Δωρεά οργάνων Μεταμοσχεύσεις, Ιατρικό Βήμα, τ. 62, Ιανουάριος Φεβρουάριος 1999, σ Στο ίδιο. 143 Μ. Γιαννάκου Πεφτουλίδου, Ε. Σμαρόπουλου, Φ. Στούπα, Π. Χριστοδουλίδη, Ο εγκεφαλικός θάνατος, Μεταμόσχευση, τ. 1, 1990, σ Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Αλλήλων μέλη. Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ

66 Σε αυτή τη διαδικασία ο δότης μεταφέρεται στο χειρουργείο και αφού ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα και προφυλάξεις, ακολουθεί η αφαίρεση των οργάνων του. Η ορθή διαδικασία απαιτεί ο δότης να βρίσκεται υπό μηχανικό αερισμό με οξυγόνο 100 %, να παρακολουθούνται διαρκώς οι ζωτικές του λειτουργίες στο monitor, να γίνεται συνεχής έγχυση αγγειοδραστικών φαρμάκων, όπως ακριβώς γινόταν όσο αυτός βρισκόταν στη Μ.Ε.Θ. Παράλληλα, η μεταφορά του και η τοποθέτησή του στο χειρουργικό τραπέζι, θα πρέπει να γίνει όσο το δυνατό πιο ομαλά και χωρίς απότομες κινήσεις Οι αντικρουόμενες απόψεις γύρω από τον εγκεφαλικό θάνατο Έχει γίνει μεγάλη συζήτηση όσον αφορά τον εγκεφαλικό θάνατο και το αν αυτός αποτελεί πραγματικό θάνατο. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είναι αυτά που έχουν εγείρει πλήθος συζητήσεων γύρω από την αποδοχή του, ή μη. Όσον αφορά το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων, η αποδοχή του εγκεφαλικού θανάτου είναι απαραίτητη προϋπόθεση, προκειμένου να ξεκινήσει η διαδικασία μεταμόσχευσης ιστών ή οργάνων από θανόντα δότη. Πάνω σε αυτό το ζήτημα έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις Επιχειρήματα υπέρ του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου Ο εγκέφαλος θεωρείται ότι είναι το όργανο του σώματος που ευθύνεται για την έκφραση της προσωπικότητας του ανθρώπου, που περιλαμβάνει τις πνευματικές, ψυχικές και συναισθηματικές της ιδιότητες. Ο θάνατος του εγκεφάλου συνεπάγεται την μόνιμη και παντελή απώλεια της συνείδησης, που συνεπάγεται τη διακοπή της ψυχικής και της σωματικής μοναδικότητας του κάθε ανθρώπου, γι αυτό και αποτελεί κριτήριο θανάτου Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ Α. Βάρκα Αδάμη, Το δίκαιο των μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1993, σ

67 Ένα ακόμη επιχείρημα όσων υπερασπίζονται τον εγκεφαλικό θάνατο είναι ότι ο εγκέφαλος έχει σημαντική συμβολή στις διαδικασίες της αναπνοής και της κυκλοφορίας του αίματος στον ανθρώπινο οργανισμό, καθώς αυτός είναι που δίνει το απαραίτητο σήμα από τα αντίστοιχα κέντρα του εγκεφαλικού στελέχους. Η καταστροφή του εγκεφαλικού στελέχους που επέρχεται έπειτα από τον εγκεφαλικό θάνατο λοιπόν, αναπόφευκτα θα επιφέρει την άπνοια και το άνοιγμα των περιφερειακών αρτηριών. Έτσι, κάθε εγκεφαλικά νεκρός άνθρωπος αναπνέει αναγκαστικά και μόνο με τη βοήθεια μηχανικής υποστήριξης. Σημειώνεται ότι η λειτουργία του εγκεφάλου, αντίθετα με τη λειτουργία άλλων οργάνων, δεν μπορεί να αντικατασταθεί με τεχνητά μέσα, 147 καθώς ακόμη δεν υπάρχει η δυνατότητα ή η ιατρική γνώση και τεχνολογία ώστε να επιτευχθεί κάτι τέτοιο. Τέλος, οι υποστηρικτές του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου, ενισχύουν την επιχειρηματολογία τους με μία ακόμη θέση. Θεωρούν ότι ο εγκεφαλικός θάνατος συσχετίζεται με την παύση της λειτουργίας του οργανισμού ως ενιαίου συνόλου. Μάλιστα, το 1993 το Συμβούλιο των Ομοσπονδιακών Ιατρών της Γερμανίας διατύπωσε την άποψη, ότι ένας οργανισμός θεωρείται πλέον νεκρός όταν οι μεμονωμένες λειτουργίες των οργάνων και των συστημάτων, όπως η σχέση εναλλαγής του, σταματούν να συγκεφαλαιώνονται στη λειτουργική ενότητα της ύπαρξης οριστικά και ανεπανόρθωτα και δεν διευθύνονται πλέον από αυτήν. Έτσι, το Συμβούλιο κατέληξε ότι ο εγκεφαλικός θάνατος είναι ένα βέβαιο σημείο θανάτου, αφού η επέλευσή του σηματοδοτεί την απώλεια της αυτονομίας, του αυθορμητισμού του οργανισμού, της διεύθυνσης, της συνολικής προσαρμογής και της διάκρισης από το περιβάλλον, καθώς και της ένταξης των μεμονωμένων λειτουργιών, στο σύνολο του οργανισμού Επιχειρήματα κατά του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου Επιχειρήματα κατά του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου, διατυπώνονται ακόμη και από διακεκριμένα μέλη της διεθνούς, αλλά και της ελληνικής ιατρικής 147 Α. Βάρκα Αδάμη, Ο προσδιορισμός του θανάτου στην Ελληνική νομοθεσία και η υποχρέωση ιατρικής πιστοποίησης, Ελληνική Δικαιοσύνη, τόμος 37, 1996, σ Α. Τσουτσούλη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2010, σ

68 κοινότητας. Ο Εμμανουήλ Παναγόπουλος, αναπληρωτής διευθυντής της Β χειρουργικής κλινικής του νοσοκομείου «Άγιος Σάββας» και καθηγητής χειρουργικής του πανεπιστημίου Αθηνών, θεωρεί ότι ο εγκεφαλικός θάνατος είναι μία διαδικασία θανάτου, σηματοδοτεί την πορεία προς το θάνατο, όμως ο ίδιος δεν μπορεί να ταυτιστεί με το θάνατο 149. Μάλιστα, προτείνει το επιχείρημα ότι στον εγκεφαλικά νεκρό άνθρωπο δεν συμβαίνει η διαδικασία της αποσύνθεσης του οργανισμού, αφού η υποστήριξή του με μηχανικά μέσα αναστέλλει την επέλευση του θανάτου. Εξάλλου, σύμφωνα με τον Αναπληρωτή Καθηγητή Πυρηνικής Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Καρακατσάνη, ο σωματικός θάνατος είναι ένα γεγονός που συμβαίνει στιγμιαία και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί μία συνεχιζόμενη διεργασία. 150 Οι επικριτές του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου αμφισβητούν αρχικά την αντίληψη ότι ο εγκέφαλος είναι η πηγή του πνεύματος, της συνείδησης και των συναισθημάτων. Κάτι τέτοιο στην ουσία αγνοεί τη βασική αρχή, ότι υποκείμενο του θανάτου αποτελεί ο άνθρωπος ως βιολογική οντότητα και όχι ο άνθρωπος ως προσωπικότητα. Μάλιστα, η άποψη αυτή θεωρείται ότι είναι αντισυνταγματική, αφού δεν συμφωνεί με το ατομικό δικαίωμα της ζωής, όπως αυτό περιγράφεται στο Άρθρο 2, Παράγραφος 5 του Συντάγματος της Ελλάδας 151, αλλά και στην αρχή του σεβασμού και της προστασίας της ανθρώπινης αξίας. Μάλιστα, από την παρερμηνεία ή υπερβολή στην υιοθέτηση αυτής της επιχειρηματολογίας, ξεκινά η αποδοχή της άποψης που υποστηρίζει τον εν μέρει εγκεφαλικό θάνατο, που χαρακτηρίζεται από τη συνέχιση της λειτουργίας του εγκεφαλικού στελέχους, αλλά καταστροφή του εγκεφαλικού φλοιού, μέσω του οποίου πραγματοποιούνται βασικές λειτουργίες του ανθρώπου. Η υπερβολή στην αποδοχή αυτής της θέσης έχει οδηγήσει τους υποστηρικτές του κριτηρίου του εν μέρει εγκεφαλικού θανάτου, να υποστηρίζουν ότι είναι νεκροί ακόμη και ασθενείς που έχουν κατεστραμμένο εγκεφαλικό φλοιό αλλά λειτουργών εγκεφαλικό στέλεχος, δηλαδή ασθενείς σε φυτική κατάσταση, ανεγκέφαλα βρέφη, τα οποία γεννήθηκαν χωρίς εγκεφαλικό φλοιό ή σε ιδιαίτερα υπερβολικές περιπτώσεις, ενδεικτικές του 149 Ε. Δ. Παναγόπουλου, Η Απομυθοποίηση του Εγκεφαλικού Θανάτου, Θέματα Αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής, τόμος 8, τεύχος 17, Νοέμβριος 1998, σ Κ. Καρακατσάνη, Εγκεφαλικός Θάνατος. Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου;, University Studio Press, Β Έκδοση, 2001, σ Σύνταγμα της Ελλάδας, Άρθρο 2, Παράγραφος 5. 67

69 μεγέθους του ζητήματος, ακόμη και ασθενείς που πάσχουν από τη νόσο αλτσχάιμερ ή από άνοια. 152 Με βάση τα ιατρικά δεδομένα, τα εγκεφαλικά κύτταρα υπό κανονικές συνθήκες πεθαίνουν σε έξι έως δώδεκα λεπτά. Αντίθετα, η ανώτατη αντοχή της καρδιάς υπολογίζεται ότι είναι περίπου ενενήντα λεπτά, του πνεύμονα τριάντα έως εξήντα λεπτά, του ήπατος είκοσι έως τριάντα λεπτά και του νεφρού ανέρχεται σε χρονικό διάστημα περίπου δυόμιση ωρών. 153 Σε καμία περίπτωση φυσικά, δεν αμφισβητείται το γεγονός, ότι έπειτα από τον εγκεφαλικό θάνατο είναι αναπόφευκτο ο ασθενής σύντομα να οδηγηθεί σε κατάσταση καρδιοαναπνευστικής καταπληξίας και συνεπώς δεν θα αργήσει η στιγμή που θα σταματήσει η λειτουργία όλων των οργάνων του οργανισμού, αφού ο εγκέφαλος δεν θα λειτουργεί ώστε να εξακολουθήσει να παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες. 154 Ο εγκεφαλικά νεκρός, όπως αναφέρουν οι επικριτές του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου, διαθέτει ακόμη διάφορα αντανακλαστικά όπως είναι το αντανακλαστικό του ματιού, ο βήχας, ο ιδρώτας, η στύση και η παραγωγή σπέρματος. Ακόμη, κατά τη διαδικασία της αφαίρεσης οργάνων, του χορηγούνται απαραιτήτως μυοχαλαρωτικά φάρμακα, ενώ μετά την πρώτη τομή προς αφαίρεση του οργάνου, σημειώνεται αύξηση της αρτηριακής πίεσης του δότη. Επιπρόσθετα, δεν είναι λίγοι οι εκπρόσωποι της ιατρικής κοινότητας που υποστηρίζουν σε επιστολή τους που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Καθημερινή, ότι η νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί παρά μόνο μετά την αφαίρεση του εγκεφάλου του ασθενούς, η οποία γίνεται προφανώς σε κάθε περίπτωση μετά το θάνατό του, γι αυτό και τα κριτήρια της διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου κρίνονται ως ανακριβή ή ακόμη και αυθαίρετα Α. Τσουτσούλη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2010, σ Χ. Λυντέρη, Το Ποινικό Δίκαιο των Μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2004, σ Α. Βάρκα Αδάμη, Το δίκαιο των μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1993, σ Μ. Βρεττού, Κ. Καρακατσάνη, Ν. Μπαλαμούτσου, Ι. Τσανάκα, Ελλείμματα του νόμου για τις μεταμοσχεύσεις, Η Καθημερινή, Ημερομηνία Δημοσίευσης 12/9/

70 Η διεθνής βιβλιογραφία, ακόμη, έχει παρουσιάσει ορισμένα περιστατικά όπως είναι το σύνδρομο του Λαζάρου ή ο εναγκαλισμός της νοσοκόμας, όταν αυτή σήκωσε το κεφάλι του εγκεφαλικά νεκρού ώστε να τοποθετήσει το μαξιλάρι του. Τα περιστατικά αυτά αποτελούν, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, αμφισβήτηση της θεωρίας ότι ο εγκεφαλικά νεκρός δεν μπορεί πλέον να έχει οποιαδήποτε αντίδραση στο εξωτερικό περιβάλλον. Όλες αυτές οι πιθανές κινήσεις ενός εγκεφαλικά νεκρού βέβαια εν τέλει δεν μπορούν να θεωρηθούν τίποτε άλλο παρά κατώτερα αντανακλαστικά που αποδίδονται σε νευροχημικούς μηχανισμούς του νωτιαίου μυελού ή των νευρώνων και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως ενδείξεις ζωής Σημαντικές προεκτάσεις του ζητήματος του εγκεφαλικού θανάτου Ακριβώς εξαιτίας της ιδιαίτερης φύσης του εγκεφαλικού θανάτου και της συζήτησης που έχει ξεκινήσει γύρω από αυτό το ζήτημα, αλλά και της ζωτικής σημασίας της αναγνώρισής του, καθώς είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη διεξαγωγή μεταμοσχεύσεων οργάνων και ιστών από νεκρούς δότες, είναι απαραίτητο να διευκρινιστούν ορισμένες ιδιαίτερα σημαντικές προεκτάσεις του, ώστε να αποφευχθούν ενδεχόμενες συγχύσεις που μπορεί να προκύπτουν και να απασχολούν τόσο την επιστημονική κοινότητα, όσο και ένα σημαντικό μέρος της κοινής γνώμης. Αρχικά, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι σε καμία περίπτωση η ιατρική επιστήμη δεν διαθέτει, τουλάχιστον με βάση τα έως τώρα επιστημονικά δεδομένα, τα κατάλληλα μέσα ώστε να διαγνώσει την οριστική απώλεια συνείδησης του ανθρώπου με ασφάλεια. Ακόμη, ελλοχεύει πάντοτε ο κίνδυνος να υπάρξει σύγχυση με μία εντελώς διαφορετικής φύσης νοσολογική πάθηση, όπως είναι η παρατεταμένη φυτική κατάσταση. 157 Δεν έχουν λείψει ωστόσο τα καταγεγραμμένα περιστατικά κατά τα οποία σε κάποιες από τις Πολιτείες των Η.Π.Α, συνηθιζόταν κατά το παρελθόν να εκτελείται η θανατική ποινή κατά τέτοιο τρόπο και μέθοδο που οδηγούσε στον εγκεφαλικό θάνατο 156 Βάντσου Μιλτιάδη, Η ιερότητα της ζωής, Θεσσαλονίκη 2010, σ Α. Τσουτσούλη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2010, σ

71 του κατάδικου, έτσι ώστε αυτός άμεσα να καταστεί πτωματικός δότης. 158 Ασφαλώς πρόκειται για πρακτική απαράδεκτη και καταδικαστέα από την επιστημονική κοινότητα και όχι μόνο, καθώς αντίκειται σε κάθε έννοια νομιμότητας. Σε κάθε περίπτωση, καθίσταται σαφές ότι τέτοιου είδους πρακτικές δεν θα πρέπει να εφαρμόζονται, για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Πρέπει να αποθαρρύνεται ακόμη και ως ιδέα ο συνδυασμός ευθανασίας και μεταμόσχευσης, καθώς πρόκειται για ζήτημα που εάν δεν τύχει ιδιαίτερης προσοχής και δεν αντιμετωπιστεί με προνοητικότητα μπορεί να προκαλέσει πλήθος προβλημάτων στο μέλλον Προβληματική περί του ζητήματος του εγκεφαλικού θανάτου Πέρα από την επιστημονική του φύση, ο θάνατος αποτελεί παράλληλα και ένα γεγονός με πνευματικές και ψυχολογικές προεκτάσεις. Έτσι, αν και οι επιστήμονες επιχειρούν να αναλύσουν το ζήτημα του εγκεφαλικού θανάτου με βάση τα επιστημονικά και ιατρικά δεδομένα, την ιατρική κατάσταση του ανθρώπου και τη λειτουργία του οργανισμού του, για το σύνολο της κοινής γνώμης και πολύ περισσότερο για τους συγγενείς και τους κοντινούς ανθρώπους του θανόντα, τίθενται ακόμη περισσότερα ζητήματα, που εγείρονται από τη συναισθηματική φόρτιση που προκαλείται από το γεγονός του θανάτου. Ακόμη και αν δεν πρόκειται για κάποιον συγγενή ή προσφιλή άνθρωπο, ο θάνατος, όπως κι αν αυτός χαρακτηριστεί, αποτελεί μείζον φιλοσοφικό ζήτημα, το οποίο χρήζει ανάλυσης. Πρόκειται για φαινόμενο ακατανόητο υπό την έννοια ότι κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει στην ψυχή του αποθανόντος. Έτσι αν και είναι αποδεκτό ότι ο νεκρός με βάση την υπάρχουσα επιστημονική γνώση δεν αντιδρά, δεν πονά και δεν αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει γύρω του, δεν μπορεί να γνωρίζει κανείς αν υπάρχουν παράλληλες λειτουργίες οι οποίες δεν μπορεί να γίνουν αντιληπτές από τους ζωντανούς ανθρώπους. 158 Α. Βάρκα Αδάμη, Το δίκαιο των μεταμοσχεύσεων, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1993, σ Μ. Κούρτη, Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων (σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2002, σ

72 Είναι εμφανές ότι πρόκειται για ζήτημα λεπτό που θα αντιμετωπίζεται πάντοτε με επιφύλαξη και με βάση την προσωπική θεώρηση του καθενός. Η ηθική αποδοχή ή όχι του εγκεφαλικού θανάτου επίσης, είναι στη διακριτική ευχέρεια του κάθε ανθρώπου. Σε αυτό το γεγονός οφείλονται οι διάφορες φιλοσοφικές προεκτάσεις γύρω από το ζήτημα του εγκεφαλικού θανάτου, ο οποίος επί της ουσίας είναι ένα φαινόμενο ιατρογενές και οφείλεται αποκλειστικά και μόνον στη μηχανική υποστήριξη της αναπνοής που κρατά τον άνθρωπο στη συγκεκριμένη κατάσταση. Μπορεί να υπάρξει δηλαδή υψηλή θερμοκρασία, καρδιακή λειτουργία, αιματική ροή και άλλες σωματικές λειτουργίες, παράλληλα με άλλα χαρακτηριστικά που ταιριάζουν σε άνθρωπο νεκρό, όπως είναι η απουσία αντίδρασης στα ερεθίσματα, η άπνοια και η απώλεια κάθε ελπίδας για αποκατάσταση και επαναφορά στη ζωή ή στην προηγούμενη κατάσταση. Σύμφωνα με τη δημοσίευση του νευρολογικού περιοδικού Seminars In Neurology υπάρχουν αμφιβολίες όσον αφορά τον εγκεφαλικό θάνατο. Πιο αναλυτικά 160 : «Η λεπτομερής όμως ανάλυση δείχνει ότι τα σχετιζόμενα με τον εγκέφαλο κριτήρια του θανάτου, αντιφάσκουν στην παραδοσιακή ιδέα του θανάτου. Έτσι, μολονότι ο θάνατος κατανοείται ως βιολογικό φαινόμενο, ο εγκεφαλικός θάνατος είναι μία κοινωνική κατασκευή που δημιουργήθηκε για χρησιμοθηρικούς σκοπούς, κυρίως για να επιτρέψει τις μεταμοσχεύσεις οργάνων. Ο καλύτερος ορισμός του θανάτου είναι το συμβάν που χωρίζει τη διαδικασία του θανάτου από τη διαδικασία της αποσύνθεσης και το καταλληλότερο κριτήριο του θανάτου στα ανθρώπινα όντα, είναι η μόνιμη παύση της κυκλοφορίας του αίματος. Όμως επειδή τα με τον εγκέφαλο σχετιζόμενα κριτήρια του θανάτου έχουν γίνει ευρύτερα αποδεκτά και επειδή η κοινωνία μας δείχνει έντονο ενδιαφέρον για τις μεταμοσχεύσεις, η εγκατάλειψη της ιδέας του εγκεφαλικού θανάτου θα δημιουργούσε σοβαρά πολιτικά προβλήματα». Μέσα από αυτές τις σκέψεις στην ουσία γεννώνται οι αντιθέσεις και οι αμφισβητήσεις, σχετικά με την αρτιότητα της διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου και σχετικά με το αν πρόκειται για ουσιαστικό θάνατο και όχι για μία επινόηση της 160 R. M. Taylor, Reexamining the Definition and Criteria of Death, Seminars In Neurology 17 (3), σ

73 ιατρικής κοινότητας έτσι ώστε να υποβοηθηθεί η διαδικασία της μεταμόσχευσης ιστών και οργάνων και της εξεύρεσης μοσχευμάτων από θανόντες δότες, τα οποία μπορούν να χαρίσουν μία δεύτερη ευκαιρία σε ανθρώπους που τα χρειάζονται. 4.7 Θεολογικοί προβληματισμοί για τον εγκεφαλικό θάνατο Ο Σεβασμιώτατος Ναυπάκτου κ.κ. Ιερόθεος έγραψε ότι κατά τη στιγμή που χωρίζεται η ψυχή από το σώμα, τότε γίνονται πολλά πράγματα, τα οποία ο άνθρωπος δεν γνωρίζει καθόλου και συνεχίζει λέγοντας για το ζήτημα του εγκεφαλικού θανάτου τα ακόλουθα 161 : «Το πρόβλημα είναι ότι η παύση της λειτουργίας των οργάνων του σώματος γίνεται σταδιακά, καθώς επίσης και μερικές φορές η πορεία του θανάτου, είναι αναστρέψιμη. Τότε οπωσδήποτε υπάρχει η ψυχή μέσα στο σώμα. Και όταν μερικά όργανα κινούνται με υποστηρικτικές ενέργειες και τότε εξακολουθεί να ενεργεί η ψυχή μέσα στον άνθρωπο, εφ όσον ενεργεί σε άλλο υγιές σωματικό όργανο». Και συνεχίζει παρακάτω με τη διατύπωση του ερωτήματος, που τον απασχολεί. «μήπως στην κατάσταση εκείνη της διαδικασίας εξόδου, που γίνονται και πολλά πνευματικά γεγονότα, στεκόμαστε ανάλγητοι, όταν λαμβάνουμε τα όργανα του σώματος, ενώ ως πρόσωπο ζει ο άνθρωπος;» Ο εγκέφαλος είναι το όργανο της ψυχής και ενώ η νέκρωσή του μπορεί να σημαίνει ότι παύει να εκδηλώνεται ενεργά η ψυχή, σε καμία περίπτωση αυτό δεν ταυτίζεται με τον χωρισμό της από το σώμα. Σύμφωνα με τα λόγια του Νικόδημου Αγιορείτου: «Εν τώ εγκεφάλω δε, ως εν οργάνω ευρίσκεται, ουχί η ουσία και η δύναμις του νοός, ήτοι της ψυχής, αλλά μόνη η του νοός ενέργεια, ως προείπομεν εν τη αρχή, και άφες τους νεωτέρους φυσικούς και μεταφυσικούς να λέγωσιν, ότι η ουσία της ψυχής ευρίσκεται εις τον εγκέφαλον, και εις το του εγκεφάλου κωνάριον διότι τούτο είναι το 161 Διαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Ειδική Συνοδική Επιτροπή επί της Βιοηθικής, Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, εκδ. Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2001, σ

74 ίδιον, ωσεί να είπε τις, ότι η φυσική ψυχή δεν ευρίσκεται αρχικώς εις την ρίζαν του δένδρου, αλλά εις τον κλάδον και εις τον καρπόν» 162. Σύμφωνα με τη θεολογική προσέγγιση, ο εγκεφαλικά νεκρός δεν είναι ένα άψυχο σώμα, αλλά μία έμψυχη ανθρώπινη ύπαρξη, η οποία διανύει την πορεία της προς το θάνατο. Εξάλλου, η ψυχή, η οποία σχηματίζεται κατά τη σύλληψη, προϋπάρχει του εγκεφάλου, ο οποίος σχηματίζεται πολύ αργότερα και σε κάθε περίπτωση έπεται από τον σχηματισμό της καρδιάς. Κατά τη διάρκεια του εγκεφαλικού θανάτου η ψυχή δεν έχει αποχωριστεί από το σώμα, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει σε αυτό και να συντηρεί τη βιολογική ύπαρξη που πορεύεται προς το θάνατο. Η θεωρία του εγκεφαλικού θανάτου, φαίνεται ότι προσβάλλει τον άνθρωπο, καθώς αναιρεί την ιερότητα του δυνάμει και ενεργεία προσώπου και δημιουργεί πολλά διλήμματα διαφόρων φύσεων: ηθικά, κοινωνικά, ιατρικά και θεολογικά. 163 Το ανθρώπινο πρόσωπο, που αναφέρει ο πρεσβύτερος στην ομιλία του αναφέρεται στην ανθρώπινη υπόσταση, η οποία ταυτίζεται με το πρόσωπο, γι αυτό και ο όρος αυτός αποδίδεται στον άνθρωπο. 164 Μάλιστα, όπως ο μακαριστός Γέρων Σωφρόνιος ανέλυσε 165, «στό ἀνθρώπινο ὄν, ὁμοίως ἡ ὑπόσταση εἶναι τό πιό οὐσιαστικό θεμελιῶδες στοιχεῖο. Πρόσωπο εἶναι ὁ κρυπτός τῆς καρδίας ἄνθρωπος ἐν τῷ ἀφθάρτῳ»(α Πετρ.3,4), ὁ πιό πολύτιμος πυρήνας ὅλης τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως, πού φανερώνεται στήν ἱκανότητα τοῦ ἀνθρώπου γιά αὐτογνωσία καί αὐτοδιάθεση στό ὅτι κατέχει δημιουργική ἐνέργεια στή δυνατότητα γνώσεως ὄχι μόνο τοῦ ὁρατοῦ κόσμου, ἀλλά καί τοῦ Θεοῦ ἀκόμη». 166 Σε κάθε περίπτωση ο θάνατος με την εκκλησιαστική έννοια, ως δηλαδή ο διαχωρισμός της ψυχής από το σώμα 167 είναι ένα μυστήριο κι ως τέτοιο αντιμετωπίζεται. Αυτός ο χωρισμός για την επιστήμη είναι άνευ σημασίας. Εύλογα προκύπτει το συμπέρασμα ότι αυτό που είναι εφικτό να γίνει, είναι να 162 Νικόδημου Αγιορείτου, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, Αθήνα 1991, σ Στεφόπουλου Στ., «Εγκεφαλικός θάνατος». Πως μία καινοφανής θεωρία αναιρεί την ιερότητα του ανθρώπινου προσώπου, Εισήγηση στην Ημερίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Γλυφάδος σχετικά με τον «Εγκεφαλικό θάνατο»,11 Μαρτίου 2012, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 18/7/ Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ Ιερόθεου, Το πρόσωπο στην Ορθόδοξη Παράδοση, Γ έκδοση, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), 1997, σ Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ Ιερόθεου, Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία Πατερική θεραπευτική αγωγή, Β έκδοση, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Έδεσσα 1987, σ Archimandrite Sophrony, His life is mine, Mowbrays London 1977, σελ Λουκ., 12,

75 προσδιοριστούν με ακρίβεια τα βιολογικά γνωρίσματα που συνοδεύουν την έλευση του θανάτου χωρίς να αποσκοπούμε στον προσδιορισμό του ακριβούς χρονικού σημείου αλλά στη ταυτοποίηση των βιολογικών ενδείξεων που μαρτυρούν ότι ο θάνατος έχει αδιαμφισβήτητα επέλθει. 168 Ο εγκέφαλος δεν αντικαθίσταται με τεχνική υποστήριξη, άρα σε περίπτωση καταστρφής του δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να αποκατασταθεί η εγκεφαλική λειτουργία με αποτέλεσμα ο ασθενής να έχει περάσει οριστικά και αμετάκλητα στον θάνατο. 5. Διαχριστιανική και διαθρησκειακή θεώρηση των μεταμοσχεύσεων Είναι γεγονός, ότι οι περισσότερες θρησκείες, όταν έρχονται αντιμέτωπες με το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων ενδεχομένως εκφράζουν τις επιφυλάξεις και τις ανησυχίες τους για την όλο και μεγαλύτερη διείσδυση της επιστήμης σε χώρους μεταφυσικούς και δυσκολεύονται να αποδεχθούν τις σύγχρονες εξελίξεις στον τομέα της ιατρικής, ωστόσο δεν παραγνωρίζουν ότι η μεταμόσχευση είναι μία έντονη έκφραση αλληλεγγύης και αγάπης προς τον πλησίον. Με αυτό το επιχείρημα η πρακτική των μεταμοσχεύσεων έρχεται πιο κοντά στον κόσμο της θρησκείας και στην ουσία γίνεται αποδεκτή από αυτή. Η επίσημη άποψη των μεγαλύτερων θρησκευτικών δογμάτων είναι θετικά διακείμενη στην ιδέα της δωρεάς οργάνων. Δεν είναι λίγες όμως και οι περιπτώσεις, που εκπρόσωποι κάποιας θρησκείας έχουν κατά καιρούς εκφράσει γνώμες αντίθετες προς τις διαδικασίες μεταμοσχεύσεων. Οι δύο κύριες αιτίες που έχουν κατά τους ίδιους οδηγήσει σε αυτή την αρνητική στάση είναι αφενός ο βαθμός στον οποίο οι συγκεκριμένες χειρουργικές πρακτικές είναι αντίθετες προς το σεβασμό στο ανθρώπινο σώμα και αφετέρου το αν ο εγκεφαλικός θάνατος σημαίνει απαραιτήτως και το θάνατο του ανθρώπου. 169 Ένα από τα πιο συχνά χρησιμοποιούμενα επιχειρήματα κατά των μεταμοσχεύσεων σχετίζεται με την ίδια την έννοια του θανάτου και τον τρόπο που τον αντιλαμβάνεται ο μέσος άνθρωπος. Ο θάνατος δεν είναι μόνο ένα ιατρικό 168 Βάντσου Μιλτιάδη, Η ιερότητα της ζωής, Θεσσαλονίκη 2010, σ Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Αλλήλων μέλη. Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ

76 γεγονός. Αντίθετα, έχει μία έντονη συναισθηματική αλλά και μεταφυσική διάσταση, με την οποία κατά κύριο λόγο ασχολούνται οι διάφορες θρησκείες. Έτσι, αντίθετα με τον προσδιορισμό του θανάτου από την ιατρική επιστήμη, η θρησκεία αναγνωρίζει σε αυτόν κι άλλες ιδιότητες, γι αυτό και λόγοι συνείδησης παρεμβάλλονται στην αναγνώριση της διαδικασίας της μεταμόσχευσης, κι αυτό γιατί η ύπαρξη και ο ορισμός του εγκεφαλικού θανάτου, είναι εξέχουσας σημασίας για τη διαδικασία της μεταμόσχευσης κι έτσι πρέπει να ληφθεί υπόψη κατά τη θεολογική τοποθέτηση Ορθόδοξη Εκκλησία Η Ορθόδοξη Εκκλησία είχε λάβει θέση στο ζήτημα των μεταμοσχεύσεων μόνο έμμεσα, με συγκεκριμένες ενέργειες κάποιων επίσημων εκπροσώπων της. Κάποιοι εξ αυτών μάλιστα, ήταν δωρητές οργάνων ή και αποδέκτες δωρεάς. Μέσα από συνοδικές αποφάσεις και εγκύκλιες επιστολές των τελευταίων ετών, φαίνεται πως η Ορθόδοξη Εκκλησία αποδέχεται τις μεταμοσχεύσεις, ασφαλώς υπό όρους. 171 Σε γενικές γραμμές, εξετάζοντας τις θέσεις και τις απόψεις της, δεν είναι ούτε προτρεπτική ούτε αποτρεπτική, αλλά κατά βάση επιτρεπτική. 172 Σύμφωνα με τα γραφόμενα στην Αγία Γραφή όλοι οι άνθρωποι είναι «αλλήλων μέλη» 173 και «εν σώμα». 174 Η μεταμόσχευση θα μπορούσε να είναι μία θαυμάσια ευκαιρία για τον άνθρωπο να προσφέρει το ίδιο του το σώμα ως έκφραση αγάπης στον συνάνθρωπο που το έχει ανάγκη. Όμως σκοπός δεν είναι μόνο να ζήσει ο λήπτης, αλλά να δώσει ο δότης, αφού σώζεται μεν βιολογικά ο λήπτης πνευματικά δε ο δότης. Η προσέγγιση της Ορθόδοξης Εκκλησίας βασίζεται, όπως και για όλα τα σύγχρονα προβλήματα στο μέτρο του Ιησού, που είναι το μέτρο της τελειότητας, το οποίο οφείλει ο κάθε πιστός να έχει. Ασφαλώς αναγνωρίζεται η ανθρώπινη αδυναμία 170 Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Αλλήλων μέλη. Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ Ρωμ. 12, Α Κορ. 10,

77 και σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να καταδικάζεται κάποιος επειδή δεν φτάνει την τελειότητα του Θεανθρώπου. Εξάλλου, η Εκκλησία τρέφει απεριόριστο σεβασμό για την ελευθερία του ανθρώπου και για τη διασφάλισή της εξαντλεί κάθε περιθώριο της οικονομίας της. Αυτή είναι και η βασική προϋπόθεση που θέτει η Εκκλησία σε κάθε απόφαση, να είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου. Αυτό ισχύει και στο ζήτημα της μεταμόσχευσης ιστών και οργάνων. Ο άνθρωπος θα πρέπει μόνος του να αποφασίσει εάν θα προβεί σε αυτή την πράξη και σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να εξαναγκαστεί. Είναι, λοιπόν, αντίθετη στο ζήτημα της «εικαζόμενης συναίνεσης», η οποία δεν πρέπει να εφαρμοστεί. Εκκλησία της Ελλάδος Η Εκκλησία της Ελλάδος αναγνωρίζει το γεγονός ότι η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει αλλάξει τα δεδομένα στη ζωή του ανθρώπου κατά τη σύγχρονη εποχή. Ωστόσο, αντιλαμβάνεται πως οποιαδήποτε εφαρμογή των επιτευγμάτων των επιστημών θα πρέπει να βασίζεται στο γεγονός ότι η ζωή είναι Θείο δώρο, ανεκτίμητης αξίας. Επίσης, θα πρέπει να τυγχάνει απεριόριστου σεβασμού η αναφαίρετη ελευθερία του ανθρώπινου προσώπου, που καλείται «ἐπὶ τὸ βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ». 175 Μεταξύ των Ορθόδοξων Εκκλησιών, η Διαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, είναι η πρώτη που επέλεξε να τοποθετηθεί στο ζήτημα των μεταμοσχεύσεων τον Δεκέμβριο του 1999, κατά τη συνεδρία της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδας. 176 Η θέση της διατυπώθηκε μέσα από ένα κείμενο, το οποίο περιλαμβάνει συνολικά 55 άρθρα. Αυτά χωρίζονται σε δώδεκα ενότητες και παρουσιάζουν τις γενικές και ειδικές αρχές που συγκροτούν τον ευρύτερο προβληματισμό της Εκκλησίας, για το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων και το ρόλο της ιατρικής επιστήμης σε αυτό. Πρόκειται για ένα κείμενο σαφές, συνοπτικό, που παρουσιάζει μία πρόταση για το πώς θα έπρεπε στην πραγματικότητα να γίνονται οι μεταμοσχεύσεις, σύμφωνα με τις αντιλήψεις της Ορθοδοξίας για τη ζωή και το θάνατο. Προβάλλει τον ιερό 175 Φλπ., 3, Α. Τσουτσούλη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2010, σ

78 χαρακτήρα της προσφοράς, ωστόσο δεν τη θεωρεί υποχρεωτική, αντίθετα κατανοεί τη στάση αυτών που για κάποιο λόγο δεν επιθυμούν να δωρίσουν τα όργανα του σώματός τους. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δίνει μεγαλύτερη προτεραιότητα στην προσωπικότητα του δότη και την προστασία της, σέβεται την ελευθερία και τη δυνατότητα επιλογής που έχει, καθώς και τις τελευταίες στιγμές πριν το θάνατό του. Ο σεβασμός προς τον δότη, τοποθετείται υψηλότερα από ότι η παράταση της ζωής του λήπτη. Ουσιαστικά, δεν υπάρχει κάποιο σημείο στο κείμενο που να ταυτίζει τον εγκεφαλικό θάνατο με το διαχωρισμό της ψυχής από το σώμα, ωστόσο στην πέμπτη ενότητα αποδέχεται τη διεθνή άποψη ότι ο εγκεφαλικός θάνατος είναι το αμετάκλητο βιολογικό τέλος του ανθρώπου, σεβόμενη την άποψη της ιατρικής επιστήμης. 177 Τέλος, απαγορεύει τη λήψη οργάνων από ανεγκέφαλα βρέφη, την εμπορευματοποίηση της διαδικασίας της μεταμόσχευσης, την εικαζόμενη συναίνεση. Δέχεται μόνον υπό όρους και κατ οικονομίαν, τη συγγενική συναίνεση. Υψίστης σημασίας είναι για την Εκκλησία της Ελλάδος η ρητή συναίνεση του δότη, καθώς και η έκφραση του ύψιστου σεβασμού για τις τελευταίες στιγμές του στη ζωή, παράμετρος που ισχύει ασφαλώς όχι μόνο για τους δότες οργάνων, αλλά για το σύνολο των ανθρώπων. 178 Πατριαρχείο της Μόσχας Τον Αύγουστο του 2000, η Διαρκής Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου της Μόσχας, εξέδωσε μία εγκύκλιο για τα σύγχρονα κοινωνικά θέματα. Μεταξύ των θεμάτων αυτών ήταν και το θέμα των μεταμοσχεύσεων. Σύμφωνα με την εγκύκλιο, απαγορεύεται οποιαδήποτε αγοραπωλησία ή εμπόριο οργάνων και απορρίπτεται η εικαζόμενη συναίνεση. Πάντως, αναγνωρίζει τη διάθεση αγάπης που περιέχει η πράξη της δωρεάς οργάνων, γι αυτό και την επικροτεί. Διακηρύσσει ότι η ζωή συνεχίζεται μόνον κατά το χρονικό διάστημα στο οποίο ο οργανισμός λειτουργεί ως σύνολο, γι αυτό και δεν υποστηρίζει τη συνέχιση της ζωής με τεχνητή μηχανική υποστήριξη, όταν κάποια όργανα έχουν νεκρωθεί. Δεν 177 Χριστόδουλου, Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Διαθρησκειακή θεώρηση των μεταμοσχεύσεων, στο Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, Έκδοση του Κλάδου Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2001, σ Μ. Κούρτη, Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων (σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 2002, σ

79 θεωρεί την παράταση ζωής με τεχνητά μέσα ως καθήκον της ιατρικής και μάλιστα συχνά φαίνεται, ότι είναι μάλλον επιβαρυντική, καθώς παρατείνει την αγωνία και την ταλαιπωρία του ασθενούς και των συγγενών και του στερούν το δικαίωμα σε έναν ειρηνικό θάνατο, σαν αυτό για τον οποίο κάθε Ορθόδοξος Χριστιανός προσεύχεται στη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας. 179 Αποδέχεται τον εγκεφαλικό θάνατο και δίνει μεγάλη σημασία στον καθορισμό της ακριβής στιγμής του θανάτου, μετά την οποία μπορούν να αφαιρεθούν τα όργανα από τον δότη. 180 Ιδιαίτερη έμφαση δίνει στο γεγονός ότι, αν και η μεταθανάτια δωρεά οργάνων είναι εκδήλωση αγάπης προς τον συνάνθρωπο, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να θεωρηθεί ότι είναι καθήκον οποιουδήποτε ανθρώπου. Γι αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι αποδεκτή η αφαίρεση οργάνων νομικά και ηθικά, είναι ο δότης να έχει δώσει τη συγκατάθεσή του, είτε ο ίδιος προ του θανάτου του, είτε μέσω των συγγενών του μετά από αυτόν. Συνεπώς, δεν υποστηρίζει την εικαζόμενη συναίνεση, αλλά θέτει ως βασική προϋπόθεση της εκούσια συγκατάθεση του ζώντα δότη ώστε να είναι η πράξη της μεταμόσχευσης νόμιμη και ηθική. Η αφομοίωση των οργάνων και των ιστών από τον οργανισμό του λήπτη σε καμία περίπτωση δε μπορεί να θεωρηθεί ότι επηρεάζει τη μοναδικότητά του, την προσωπικότητά του, το χαρακτήρα και την υπόστασή του. Πρόκειται για όρο που αναφέρεται κατά κύριο λόγο στις μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων από ζώα προς τον άνθρωπο. Αυτό συμβαίνει επειδή τα όργανα και οι ιστοί που μεταμοσχεύονται στον λήπτη εντάσσονται στον τομέα της ψυχικής και σωματικής του ενότητας. Έτσι, είναι αδικαιολόγητη η μεταμόσχευση που μπορεί να τον οδηγήσει σε απώλεια της προσωπικής του ταυτότητας, να επηρεάσει και να αλλοιώσει τη μοναδικότητα του προσώπου του Χριστόδουλου, Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Διαθρησκειακή θεώρηση των μεταμοσχεύσεων, στο Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, Έκδοση του Κλάδου Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2001, σ Α.Κωστάκη, «Διαθρησκειακή θεώρηση των μεταμοσχεύσεων», ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 13/6/ Ιερά Σύνοδος της Ιεραρχίας της Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, Οι αρχές του κοινωνικού δόγματος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 24/12/

80 5.2 Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία Μέχρι σήμερα η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, δεν έχει εκδώσει κάποιο επίσημο κείμενο σχετικά με το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων. Ωστόσο, αντιμετωπίζει τη δωρεά οργάνων ως μία πράξη που δηλώνει την αγάπη για τον πλησίον, θέτοντας όμως τρείς προϋποθέσεις, α) την πλήρη ενημέρωση του υποψήφιου δότη, ώστε η πράξη του να είναι ελεύθερη και συνειδητή, β) την προστασία της ζωής του και γ) η πράξη αυτή, να είναι αποτέλεσμα μιας ηθικά σωστής και σημαντικής αιτίας. 182 Ο Πάπας Πίος ο 12 ος είχε χαρακτηρίσει τη δωρεά οργάνων ως πράξη ιδιαίτερα ευγενή, ενώ ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο 2 ος αναφέρθηκε σε αυτή ως πράξη ηρωϊκή. 183 Ο ίδιος, σε ομιλία του στο 18 ο διεθνές συνέδριο της εταιρείας μεταμοσχεύσεων, εξέφρασε την αποδοχή του προς τον εγκεφαλικό θάνατο. 184 Αν και στα κατεξοχήν επίσημα κείμενα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας απουσιάζει κάποια ρητή αναφορά στον εγκεφαλικό θάνατο, ωστόσο από ομιλίες και πορίσματα γίνεται σαφές ότι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αποδέχεται τον εγκεφαλικό θάνατο ως γεγονός που αποτελεί ένα επιστημονικά τεκμηριωμένο κριτήριο θανάτου καθώς δεν έρχεται σε αντίθεση με την ανθρωπολογία της. 185 Παρά την επίσημη αποδοχή βέβαια, δεν λείπουν και αυτοί που εκφράζουν την αντίθεσή τους στην ταύτιση του εγκεφαλικού θανάτου με τον πραγματικό θάνατο του ανθρώπου με κύριους εκπροσώπους τους Paul Byrne και Sean O Reily Προτεσταντικές ομολογίες Ανάμεσα στους εκπροσώπους των διάφορων προτεσταντικών ομολογιών, υπάρχει μια σύμπνοια απόψεων και μια ανεπιφύλακτη γενική αποδοχή του 182 Βάντσου Μιλτιάδη, Η ιερότητα της ζωής, Θεσσαλονίκη 2010, σ Βάντσου Μιλτιάδη, Η ιερότητα της ζωής, Θεσσαλονίκη 2010, σ Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Οι μεταμοσχεύσεις εξ απόψεως Ορθοδόξου ήθους και Θεολογίας, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2002, σ Βάντσου Μιλτιάδη, Η ιερότητα της ζωής, Θεσσαλονίκη 2010, σ Byrne P., O Reilly S., Quay P.M., Brain death, an opposing viewpoint, JAMA, and Evers J.C., Byrne Pharos 1990, σ

81 εγκεφαλικού θανάτου και της διαδικασίας της μεταμόσχευσης. 187 Μεταξύ των πιο διαδεδομένων και ευρέως γνωστών προτεσταντικών ομολογιών που αποδέχονται τις μεταμοσχεύσεις, είναι η Επισκοπελιανή Εκκλησία, η Πρεσβυτεριανή Εκκλησία και η Λουθηρανική Εκκλησία. 188 Η Επισκοπελιανή Εκκλησία ήδη από το 1982 εξέδωσε απόφαση με την οποία προτρέπει τους πιστούς της να γίνουν δωρητές ιστών, οργάνων και αίματος συσχετίζοντας αυτή την πράξη με τη θυσία του Ιησού υπέρ του ανθρώπου. Τρία χρόνια αργότερα, το 1985, η Χριστιανική Εκκλησία των μαθητών του Χριστού επίσης συνέστησε στους δικούς της πιστούς να γίνουν δωρητές οργάνων και να βοηθήσουν διά της προσευχής, αυτούς που έχουν λάβει κάποιο μόσχευμα. Η Λουθηρανική Εκκλησία, έχει χαρακτηρίσει τη δωρεά οργάνων ως έκφραση θυσιαστικής αγάπης προς τον πλησίον που έχει ανάγκη και προτρέπει τους πιστούς να ρυθμίσουν τις αποφάσεις τους κατόπιν συνεννόησης με το συγγενικό τους περιβάλλον. 189 Όσον αφορά τις διάφορες θρησκείες, η αντιμετώπισή τους στο ζήτημα των μεταμοσχεύσεων έχει ως εξής: 5.4 Ιουδαϊσμός Ο Ιουδαϊσμός, δεν είναι αρχικά αντίθετος με τη διαδικασία της μεταμόσχευσης ιστών και οργάνων από έναν άνθρωπο σε άλλο. Αντίθετα, ο Ιουδαϊκός νόμος επιτρέπει τη λήψη οργάνων από έναν άνθρωπο και τη μεταφορά τους σε έναν άλλο, με δύο προϋποθέσεις, α) ότι αυτή η διαδικασία δεν επισπεύδει με οποιονδήποτε τρόπο το θάνατο του δότη και β) ότι γίνεται με το μέγιστο σεβασμό προς το ανθρώπινο σώμα. 187 Gallagher CM and Widjicks EFM: Religious and cultural aspects of brain death, in Widjicks Eelco: Brain Death, Lippincott William & Wilkins, 2001, σ Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Αλλήλων μέλη. Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Οι μεταμοσχεύσεις εξ απόψεως Ορθοδόξου ήθους και Θεολογίας, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2002, σ

82 Αν και, όπως φαίνεται, η θρησκεία επιτρέπει και ενθαρρύνει τις μεταμοσχεύσεις, εντούτοις δεν έχει υπάρξει ακόμη κάποια νομοθετική ρύθμιση που θα δεσμεύει το σύνολο του πληθυσμού, γεγονός που συντελεί στη συχνή δημόσια έκφραση απόψεων διαφορετικών από τις συγκεκριμένες πεποιθήσεις. Όσον αφορά το ζήτημα του εγκεφαλικού θανάτου, ακόμη δεν έχει γίνει εκτεταμένη συζήτηση μεταξύ των ειδικών Ισλαμισμός Η θρησκεία του Ισλαμισμού έχει ως γενική αρχή της την απαγόρευση κάθε χρήσης του νεκρού σώματος, όχι μόνο των ανθρώπων, αλλά και των ζώων, με μοναδική εξαίρεση την περίπτωση κατά την οποία με αυτό τον τρόπο μπορεί να σωθεί μία άλλη ζωή που βρίσκεται σε κίνδυνο. Όσον αφορά τον εγκεφαλικό θάνατο, ήδη από το 1986 έχει γίνει αποδεκτός από την Ισλαμική Νομική Ακαδημία. Το Κοράνιο και πιο συγκεκριμένα ο Ισλαμικός Κώδικας Ηθικής, θεωρεί ότι η μεταμόσχευση είναι αποδεκτή με την προϋπόθεση ότι ο δότης συναινεί στη διαδικασία, ότι η πρόθεση είναι ευγενής, ενώ παράλληλα χαρακτηρίζεται από αμέριστο σεβασμό προς τον άνθρωπο και την έννοια του θανάτου. 191 Απαγορεύει αυστηρά ωστόσο, οποιαδήποτε αγοραπωλησία οργάνων, η οποία μάλιστα θεωρείται μέγιστη προσβολή προς την ανθρώπινη αξία, ενώ δεν κάνει καμία διάκριση φύλου μεταξύ των δοτών ή των ληπτών και σε καμία περίπτωση δεν θέτει κριτήριο θρησκείας Βουδισμός Η φιλοσοφία του Βουδισμού, αποδέχεται τη δωρεά μέρους ή και του συνόλου του ζώντος ή νεκρού ανθρώπινου σώματος. Θεωρεί αυτή την πράξη ως πράξη γενναιοδωρίας, αρκεί να πρόκειται για αληθινή και αγνή προσφορά, απαλλαγμένη 190 Α. Κωστάκη, Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδ. Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα 2004, σ Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Οι μεταμοσχεύσεις εξ απόψεως Ορθοδόξου ήθους και Θεολογίας, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2002, σ Μ. Κούρτη, Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων (σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2002, σ

83 από οποιουδήποτε είδους ανταποδοτικά οφέλη. Μάλιστα, σύμφωνα με τον βουδισμό, ο δότης θα πρέπει να ξεχνά την πράξη του, καθώς και τον ευεργετούμενο έπειτα από την ολοκλήρωσή της. 193 Στην Ιαπωνία, ωστόσο, επικρατεί η φιλοσοφία των Σίντο. Αυτή είναι ενάντια προς την ιδέα της δωρεάς οργάνων, καθώς μεταξύ των αρχών της υπάρχει η άποψη, ότι το σώμα μετά το θάνατο είναι μολυσμένο. Ακόμη, με βάση αυτή τη φιλοσοφία, είναι βαρύτατο παράπτωμα η οποιαδήποτε βλάβη ή παρέμβαση στο νεκρό σώμα, καθώς αποτελεί προσβολή απέναντί του. Έτσι, οι συγγενείς του θανόντος δεν θα μπορούσαν να συναινέσουν σε διαδικασία λήψης οργάνων, αφού αυτό θα θεωρείτο ασέβεια προς τον νεκρό και τιμωρία του. 194 Εξάλλου, σύμφωνα με το giri, δηλαδή την φιλοσοφία της καλής συμπεριφοράς η οποία επείχε ισχύ νόμου στην Ιαπωνία, για να έχει αξία μία προσφορά, πρέπει ο δότης και ο λήπτης να γνωρίζονται, αλλά και με βάση την αρχή της αμοιβαιότητας, να υπάρχει ανταπόδοση. Στις μεταμοσχεύσεις ωστόσο, δεν είναι δυνατό να εφαρμοστούν αυτές οι αρχές, αφού η πρώτη εναντιώνεται στη σειρά προτεραιότητας της λίστας μεταμοσχεύσεων, ενώ η δεύτερη δεν μπορεί να ισχύσει, αφού ο δότης είναι νεκρός. Μέχρι και το 1999 αυτοί οι παράγοντες δυσχέραιναν το τοπίο των μεταμοσχεύσεων στην Ιαπωνία. Εκείνη τη χρονιά οι μεταμοσχεύσεις τελικά επιτράπηκαν, υπό όρους και προϋποθέσεις Η στάση της Εκκλησίας απέναντι στις Μεταμοσχεύσεις Το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων, συνδέεται άρρηκτα με ένα άλλο μείζον ζήτημα, το αν και κατά πόσον ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα να παρεμβαίνει στη ζωή του συνανθρώπου του και να αφαιρεί ιστούς και όργανα από αυτόν. Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Χριστιανική Δογματική, αυτός που έδωσε τη ζωή στον άνθρωπο, είναι ο Θεός και κανένας άλλος δεν γνωρίζει την ακριβή στιγμή που θα επέλθει ο θάνατός 193 Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Οι μεταμοσχεύσεις εξ απόψεως Ορθοδόξου ήθους και Θεολογίας, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2002, σ Ό.π., σ Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Αλλήλων μέλη. Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ

84 του. 196 Πράγματι, όπως προαναφέρθηκε, ο θάνατος είναι μία κατάσταση που για τις ανάγκες της επιστήμης της ιατρικής μπορεί να καθυστερήσει ή ακόμη και να επισπευτεί υπό ορισμένους όρους. Ο εγκεφαλικός θάνατος έχει εγείρει πλήθος αντιδράσεων από τους κόλπους της Εκκλησίας, αφού ο εγκεφαλικά νεκρός άνθρωπος στην ουσία μοιάζει με ζωντανός, η καρδιά του λειτουργεί, η θερμοκρασία του είναι αρκετά υψηλή και τα όργανά του λειτουργούν κι αυτά κανονικά. Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι λογικό οι συγγενείς του να διατηρούν τις ελπίδες τους ότι αυτός θα επανέλθει στην πρότερη κατάσταση, θεωρούν δηλαδή ότι ακόμη δεν έχει φύγει από τη ζωή. Δεν θα ήταν υπερβολή ο ισχυρισμός ότι ακόμη ελπίζουν στο θαύμα, αυτό που θα φέρει τον αγαπημένο τους άνθρωπο ξανά κοντά τους. Με αυτή τη λογική δικαιολογούνται οι αμφιβολίες που έχουν, έστω κι αν δεν είναι δυνατό να επαληθευτούν οι προσδοκίες τους. Ένα ακόμη θέμα που προκύπτει από τη συζήτηση αυτή είναι εάν η αγάπη προς τον πλησίον ή και προς τον Θεό πραγματικά δίνει στον άνθρωπο κάποια εξουσία επί της βιολογικής ζωής. Ο πλησίον είναι, σύμφωνα με την παραβολή του καλού Σαμαρείτη 197 ο άνθρωπος που προσφέρει την αγάπη, ο δότης. Ο πλησίον δεν είναι πια άλλος άνθρωπος, είναι ο ίδιος μας ο εαυτός, όπως ακριβώς εννοείται μέσα από τη φράση «ἀγαπήσεις τόν πλησίον σου ὡς σεαυτόν». 198 Η Αγία Γραφή επαινεί κάθε είδους προσφορά στον πλησίον, ακόμη και του δίλεπτου της χήρας 199 και ενός ποτηρίου ψυχρού ύδατος. 200 Ακόμη και η πιο μικρή προσφορά, η πιο ανέξοδη και ταπεινή, θεωρείται αξιέπαινη στον ίδιο βαθμό με μία μεγαλύτερη. Δεν είναι λοιπόν δυνατό να μην θεωρείται άξια επαίνου η προσφορά ενός μέρους από το σώμα του ανθρώπου προς τον πλησίον του, έτσι ώστε να του δώσει ζωή. Εξάλλου η λογική της Εκκλησίας δεν είναι προσανατολισμένη στην παράταση της ζωής για βιολογικούς σκοπούς, καθότι ο θάνατος είναι ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής μας. Αυτό που έχει σημασία είναι η παράταση της 196 Ξ. Παπαχαραλάμπους, Χριστιανική Ηθική, Τεύχος Α, Εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2003, σ Λουκ., 10, Μαρκ., 12, Μαρκ., 12, Ματθ., 10, 42, Ματθ., 9,

85 ζωής με σκοπό ουσιαστικά την υπέρβαση του θανάτου με την μετάνοια και την εν Χριστώ κοινωνία. Είναι ανάγκη πάντοτε ο άνθρωπος να έχει το βλέμμα του στραμμένο στον Θεό και να προσβλέπει σε αυτόν για τη σωτηρία και την υγεία του. 201 Κανείς όμως στην ουσία δεν αμφισβητεί τη σπουδαιότητα των μεταμοσχεύσεων, που παραμένουν ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα της ιατρικής επιστήμης και ουδέποτε έχει ειπωθεί ότι ο πιστός Ορθόδοξος Χριστιανός θα πρέπει να αποφεύγει την ιατρική ή να σταματήσει να αναζητά τους καλύτερους ιατρούς για να αντιμετωπίσει ένα ιατρικό πρόβλημα που προέκυψε είτε στον ίδιο είτε σε κάποιο μέλος της οικογένειάς του. Η προς τους Αποστόλους εντολή του Χριστού, σχετικά με το έργο που όφειλαν να επιτελέσουν στον κόσμο, περιείχε δύο βασικά σκέλη. Το κήρυγμα για την νέα ηθική τάξη στον κόσμο για την «Βασιλεία του Θεού» και το να θεραπεύουν ασθενείς, να εκβάλουν δαιμόνια και να εγείρουν νεκρούς στο όνομα του Κυρίου. Είναι εμφανές λοιπόν ότι η αποστολική εποχή ακόμα, εμπεριέχει από την αρχή της, αγώνα για την απαλλαγή του ανθρώπου από τον σωματικό και ψυχικό πόνο. 202 Η ικανότητα θεραπείας ασθενών δεν αποτελεί ιδιότητα του κάθε Χριστιανού, αλλά δωρεά του Αγίου Πνεύματος προς ορισμένα μόνο άτομα. Τα «χαρίσματα ιαμάτων» δίνονται σε αυτούς που θα τα χρησιμοποιήσουν προς συμφέρον όλων. 203 «η ιατρική επιστήμη, ως επίσης και αι ιατρικαί έρευναι, δέον όπως επιτελώνται εντός των πλαισίων των ιατρικών και βιοηθικών δεοντολογικών κανόνων, οίτινες προστατεύουσι τον άνθρωπον ως προσωπικότητα. Οι ιατροί επίσης δέον όπως εργάζωνται με ταπείνωσιν και βαθυτάτην αίσθησιν ότι είναι όργανα του Θεού προς εξυπηρέτησιν του ανθρώπου». 204 Ο Θεός τοποθέτησε τον καθένα στην ορισμένη του θέση «μή πάντες ἀπόστολοι; μή πάντες προφῆται; μή πάντες διδάσκαλοι; μή πάντες δυνάμεις; μή πάντες χαρίσματα ἔχουσιν ἰαμάτων; μή πάντες γλώσσαις λαλοῦσι; μή πάντες διερμηνεύουσι; ζηλοῦτε δέ τά χαρίσματα τά κρείττονα» Ιωάν. Χρυσοστόμου, Προς Ολυμπιάδα 17, PG 52, Πραξ., 3, 1-10, 8, 4-8, 9, 32-35, 28, Α Κορ., 12, Διαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Ειδική Συνοδική Επιτροπή επί της Βιοηθικής: Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, Έκδοσις του Κλάδου Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2002, Άρθρο Α Κορ. 12,

86 Από το 1971 η Νομοκανονική Επιτροπή της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου, έπειτα από σχετική της μελέτη εισηγήθηκε ότι η πράξη της δωρεάς οργάνων προς μεταμόσχευση είναι θεάρεστη, εφόσον δεν γίνεται επί χρήμασι. Με την υπ αριθμόν 397/ απόφαση, η Αγία και Διαρκής Ιερά Σύνοδος επικύρωσε αυτή τη γνωμοδότηση. Το 1985 ο τότε Προκαθήμενος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Σεραφείμ, ανακοίνωσε ότι και ο ίδιος προτίθεται να προσφέρει μετά το θάνατό του τους νεφρούς και τους οφθαλμούς του και μάλιστα προέτρεψε τους πιστούς, κληρικούς και λαϊκούς, να κάνουν το ίδιο, λέγοντας τα ακόλουθα λόγια που θεωρήθηκαν ως το επισφράγισμα της θέσης της Εκκλησίας της Ελλάδας απέναντι στο ζήτημα των μεταμοσχεύσεων. 206 «Ας δώσουμε οι κληρικοί το παράδειγμα, αλλά και ο καθένας ας εμπιστευθεί τα μέλη του (μάτια, νεφρά) για τη σωτηρία συνανθρώπων μας. Κι ενώ μια ζωή τελειώνει, μια άλλη σώζεται. Και φεύγει ο πόνος κι η αγωνία και χαρίζουμε, μετά το θάνατό μας, τη γαλήνη σε κάποιον, που υποφέρει και απελπισμένα αναζητάει τη σωτηρία». Στο πέρασμα του χρόνου, οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας της Ελλάδος τίθενται υπέρ των μεταμοσχεύσεων. Οι δηλώσεις που ο Μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος έκανε πάνω στο ζήτημα των μεταμοσχεύσεων στις 7/1/2004 στη Θεσσαλονίκη κατά την εκδήλωση των εγκαινίων της «Στέγης Αγάπης», είναι χαρακτηριστικές του πνεύματος που επικρατεί στους κόλπους της Εκκλησίας. Συγκεκριμένα είπε: 207 «Ας προσευχόμαστε ο Θεός και σε μας να χαρίζει την υγεία αλλά και στα παιδάκια αυτά να δώσει την δυνατότητα να ξεπεράσουν το πρόβλημα το οποίο έχουν. Άλλωστε τώρα η επιστήμη έχει κάνει πολλά άλματα, ιδιαίτερα στον τομέα των μεταμοσχεύσεων σε ό,τι έχει σχέση με τις νεφροπάθειες, ώστε βασίμως κανείς να ελπίζει ότι τα παιδιά που πάσχουν από τα νεφρά τους και είναι ήδη στα μηχανήματα αιμοκάθαρσης θα μπορέσουν κάποτε με μία μεταμόσχευση νεφρού να αποκτήσουν υγιή νεφρά και να μην έχουν αυτήν την ανάγκη της ημέρας παρ' ημέραν 206 Ε. Κ. Μαντζουνέα, Αἰ Μεταμοσχεύσεις εἰς την Ελλαδικήν Ορθόδοξον Εκκλησίαν εξ απόψεως κοινού και εκκλησιαστικού δικαίου, Αθήνα 1985, σ Θ. Ζήση, Εκκλησία και μεταμοσχεύσεις. Κύριος της ζωής και του θανάτου ο Θεός, Θεοδρομία, Τεύχος Οκτωβρίου Δεκεμβρίου 2005, σ

87 παρουσιάσεώς των εις τα νοσοκομεία, για να δέχονται την αιμοκάθαρση, η οποία είναι απαραίτητη για την συντήρηση της ζωής των. Γι' αυτό θα ήθελα να πω ότι στο θέμα των μεταμοσχεύσεων η Εκκλησία μας έχει λάβει ήδη θέσιν και είναι θετική απέναντι στις μεταμοσχεύσεις. Και εκ λόγων ανθρωπίνης ευαισθησίας, διότι έχει μεγάλην σημασίαν να σώζονται κάποιες ανθρώπινες ζωές, οι οποίες υπό διαφορετικές συνθήκες είναι καταδικασμένες εις τον θάνατον, αλλά όχι μόνο αυτό, αλλά και εξ απόψεως θεολογικής δεν υπάρχουν αντενδείξεις για την θετική στάση απέναντι στις μεταμοσχεύσεις, όπως αυτό διεφάνη από πολλές ημερίδες, τις οποίες η Διαρκής Ιερά Σύνοδος διοργάνωσε για τον σκοπό αυτό στην Αθήνα και εδώ στην Θεσσαλονίκη και εις άλλας πόλεις της Ελλάδος, για να συζητηθεί το θέμα και να αποδειχθεί ότι ορισμένοι εκ των καλών μας πιστών, τινές των οποίων είναι και ιατροί, μάλλον σφάλλουν με το να τοποθετούνται εναντίον των μεταμοσχεύσεων και με αυτόν τον τρόπον να συμβάλλουν εις το να καταδικάζονται άνθρωποι εις τον θάνατον, ενώ θα μπορούσαν ευχερέστερα να ξανακερδίσουν την ζωή τους, όπως αυτό είναι υποχρέωσις όχι μόνον των ιατρών αλλά καθενός ο οποίος έχει την δυνατότητα να βοηθήσει». 6.1 Εγκύκλιος 2819 της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Ελλάδος «Περί της δωρεάς οργάνων σώματος» Η Εκκλησία της Ελλάδος με εγκύκλιο που εξέδωσε το 2005 και υπεγράφη από τον Μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο και τους Σεβασμιώτατους Συνοδικούς Αρχιερείς 208 είχε δηλώσει την αποδοχή και τη στήριξή της, αναφορικά με το θεσμό της Δωρεάς Οργάνων. Μάλιστα, μέσα από τη συγκεκριμένη εγκύκλιο 208 Την Εγκύκλιο υπέγραψαν, εκτός από τον Μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χριστόδουλο, οι Σεβασμιώτατοι Αρχιερείς που έλαβαν μέρος στη Σύνοδο: ο Ξάνθης και Περιθεωρίου Παντελεήμων, ο Ελασσώνος Βασίλειος, ο Σάμου και Ικαρίας Ευσέβιος, ο Καστορίας Σεραφείμ, ο Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας Θεόκλητος, ο Κασσανδρείας Νικόδημος, ο Σύρου, Τήνου, Άνδρου, Κέας και Μήλου Δωρόθεος, ο Χαλκίδος Χρυσόστομος, ο Νέας Σμύρνης Συμεών, ο Κερκύρας και Παξών Νεκτάριος, ο Γλυφάδας Παύλος και ο Θήρας, Αμοργού και Νήσων Επιφάνιος. 86

88 προέτρεπαν τη συμμετοχή των πιστών στη δωρεά οργάνων. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται : 209 «Κάθε τι που ξεπερνά τον ατομικισμό και συνδέει τους ανθρώπους με σχέση αμοιβαιότητας και κοινωνίας, κάθε τι που αποδεικνύει την υπεροχή της πνευματικής ζωής επί της βιολογικής επιβιώσεως και που συνηγορεί στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά της φιλοζωίας και την υποδούλωση στη φιλαυτία, η Εκκλησία το προστατεύει, το περιποιείται και μόνο τότε το υποστηρίζει. Αλλά και μπροστά σε κάθε τι που ψηλαφεί το μυστήριο της ζωής και του θανάτου και προσεγγίζει το ιερό της ψυχοσωματικής συμφυΐας του ανθρώπου, ξεδιπλώνει όλο το σεβασμό και το δέος της και με ιδιάζουσα ευαισθησία, αρνείται την κακοποίησή του ως βεβήλωση». Μέσω της εγκυκλίου επίσης η Εκκλησία της Ελλάδος, διατυπώνει την πεποίθηση ότι μέσω της μεταμόσχευσης το δράμα του λήπτη γίνεται ελπίδα ζωής, γι αυτό και είναι διαδικασία ευλογημένη, εφόσον και μόνο, η διαδικασία προστατεύει τη συνείδηση του δότη και δεν παραβιάζει τις πνευματικές αξίες. Σε κάθε περίπτωση, η δωρεά οργάνου οφείλει να γίνεται έπειτα από τη «συνειδητή συναίνεση» του δότη, ο οποίος πρέπει να έχει επίγνωση της πράξης του και να αποφασίσει ελεύθερα και αβίαστα ότι δίνει τη συγκατάθεσή του για την αφαίρεση των οργάνων του σε περίπτωση που από οποιασδήποτε αιτία καταλήξει να καταστεί εγκεφαλικά νεκρός. Η μεταμόσχευση για την Εκκλησία είναι πράξη αγάπης, γι αυτό και τονίζει ότι: 210 «Και η Εκκλησία θα μπορούσε να δεχθεί τις μεταμοσχεύσεις μόνο μέσα σε ατμόσφαιρα αγάπης, συναλληλίας, ενίοτε αυτοθυσιαστικού φρονήματος, προσωπικής ανάγκης εξόδου μας από τον κλοιό της φιλαυτίας και φιλοζωίας μας, ποτέ ωφελιμιστικής ή χρησιμοθηρικής λογικής που αποξενώνει τον δότη από την προσφορά του. Η λογική της δεν είναι προσανατολισμένη στο ότι κάποιος βιολογικά θα ζήσει λίγο παραπάνω, γιατί ύστερα από λίγο ούτως ή άλλως κι αυτός θα πεθάνει, 209 Εγκύκλιος 2819 της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος με θέμα «Περί της δωρεάς οργάνων σώματος», 7/7/2005, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 27/7/2014, σ Εγκύκλιος 2819 της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος με θέμα «Περί της δωρεάς οργάνων σώματος», 7/7/2005, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 27/7/2014, σ. 3, 4. 87

89 αλλά στο ότι η αγάπη κάποιου συνανθρώπου του δεν θα του επιτρέψει να πεθάνει τώρα, με την ελπίδα της υπέρβασης του θανάτου με την μετάνοια και την ενχρίστωση». Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι η Εκκλησία της Ελλάδος στηρίζει το θεσμό των μεταμοσχεύσεων, τον οποίο θεωρεί πράξη που εκφράζει την αγάπη προς τον πλησίον, ωστόσο αυτό ισχύει μόνον στην περίπτωση που η πράξη αυτή γίνεται κατόπιν της συνειδητής συναίνεσης του δότη, ο οποίος ελεύθερα θα αποφασίσει ότι θέλει να προβεί σε αυτή την ενέργεια. Η διαδικασία της μεταμόσχευσης είναι ευλογημένη, καθώς μπορεί να δώσει την ελπίδα στους ανθρώπους που βρίσκονται σε ανάγκη, να τους χαρίσει καλύτερη ποιότητα ζωής, ή ακόμα και την ίδια τους τη ζωή. Έτσι, πρόκειται για πράξη θεάρεστη, πράξη αγάπης και ελπίδας με την οποία ο ένας άνθρωπος επιλέγει να βοηθήσει τον συνάνθρωπό του και μέσα από τη δική του ατυχία, προσφέρει τη χαρά και την αισιοδοξία. 6.2 Η Ειδική Συνοδική Επιτροπή Βιοηθικής της Εκκλησίας της Ελλάδος Η Βιοηθική καλείται να προσδιορίσει τις ενέργειες και τις παρενέργειες της βιοϊατρικής, δηλαδή να θέσει τα όρια μεταξύ των θετικών και των αρνητικών επακολουθιών της επιστήμης στη ζωή μας. Για τον Χριστιανισμό, η βιοηθική εξαρτάται από την βιοθεολογία, η οποία περιλαμβάνει τις έννοιες της θεολογίας και της ανθρωπολογίας μαζί. Η Ορθόδοξη βιοηθική είναι το Ορθόδοξο ήθος απέναντι στις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας αλλά και τα προβλήματα που εγείρονται διαρκώς από τη σύγχρονη ιατρική και βιοϊατρική. 211 Η βιοηθική καλείται να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της βιολογικής επανάστασης 212, της προόδου της επιστημονικής έρευνας σε ζητήματα γενετικής, σε καινοτομίες που αφορούν στην αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους, καθώς και σε ζητήματα παράτασης της ανθρώπινης ζωής, δηλαδή ζητήματα που έχουν εγείρει 211 Δαμασκηνού Αγιορείτου, Ορθόδοξη ανθρωπολογία και μεταμοσχεύσεις ζωτικών οργάνων, εκδ. Μυριόβιβλος, Α έκδοση, Άγιον Όρος, Νοέμβριος Α. Μ. Σταυρόπουλου, «Μία θεολογική ανάγνωση της Βιολογικής «Επανάστασης», Εφημέριος, αρ. 4, Αθήνα Απρίλιος 2001, σ

90 συζητήσεις και έχουν αποτελέσει πεδίο αντιπαραθέσεων μεταξύ του επιστημονικού κόσμου και του χώρου της Εκκλησίας. Η ειδική συνοδική επιτροπή βιοηθικής καλείται να επιτελέσει ακριβώς αυτό το έργο. Η συγκεκριμένη επιτροπή διορίστηκε στις 8 Δεκεμβρίου 1998 και έχει ως σκοπό την κατανόηση των επιμέρους βιοηθικών προβλημάτων επί ακαδημαϊκής βάσης και μεθοδολογίας, με γνώμονα την επιστημονική ακρίβεια, το Ορθόδοξο ήθος και τη θεολογική εκκλησιαστική κατανόηση του ανθρώπου, της κοινωνίας, των αξιών κ.τ.λ., καθώς και την όσο το δυνατό πιο εύστοχη διατύπωση απαντήσεων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, στα συναφή ερωτήματα και διλήμματα 213 που απασχολούν τον σύγχρονο άνθρωπο και την κοινωνία συνολικά. Η επιτροπή αποτελείται από εννέα μέλη, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται ένας εκπρόσωπος της Εκκλησίας που προεδρεύει των διαδικασιών, τρεις καθηγητές Θεολογίας, τρεις καθηγητές ιατρικής, ένας καθηγητής βιολογίας ή γενετικής και ένας νομικός σύμβουλος. Παράλληλα, διορίζονται και μέλη αναπληρωματικά συνεργαζόμενα, τα οποία προέρχονται από τους τομείς της θεολογικής επιστήμης, της ιατρικής, της γενετικής και της νομικής, με σκοπό να αναπληρώνουν τα τακτικά μέλη, εφόσον παρουσιαστεί οποιοδήποτε κώλυμα και δεν μπορούν να παρουσιαστούν σε κάποια από τις συνεδριάσεις της συγκεκριμένης επιτροπής. 214 Η ειδική συνοδική επιτροπή βιοηθικής έχει εκδώσει 55 άρθρα σχετικά με το ζήτημα της μεταμόσχευσης ιστών και οργάνων στις 10 Δεκεμβρίου Σε αυτά 213 Επιτροπή Βιοηθικής της Εκκλησίας της Ελλάδος, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 26/7/ Τα μέλη της Ειδικής Επιτροπής Βιοηθικής της Εκκλησίας της Ελλάδος είναι ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικόλαος, ο οποίος κατέχει τη θέση του προέδρου, ο Πρωτοπρεσβύτερος Βασίλειος Καλλιακμάνης, Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο Κωνσταντίνος Κορναράκης, Επίκουρος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Απόστολος Νικολαΐδης, Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Ανδρέας Καραμπίνης, Καθηγητής Επείγουσας Ιατρικής, Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Δημήτριος Μπούμπας, Καθηγητής Παθολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Σεραφείμ Νανά, Καθηγητής Εντατικής Θεραπείας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Νικόλαος Μοσχονάς, Καθηγητής Βιολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Πατρών, Μοριακός Γενετιστής και Ισμήνη Κριάρη Κατράνη, Αντιπρύτανις Παντείου Πανεπιστημίου, Καθηγήτρια Συνταγματολόγος. Τα αναπληρωματικά μέλη της Επιτροπής είναι ο Πρωτοπρεσβύτερος Αθανάσιος Γκίκας, Αναπληρωτής Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η Χαρά Σπηλιοπούλου, Καθηγήτρια Ιατροδικαστικής Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών και η Καλιρρόη Παντελίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Θράκης. Τα συνεργαζόμενα μέλη είναι η Μαγδαληνή Κώνστα Τσολάκη, Καθηγήτρια Νευρολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο Γρηγόριος Τσιώτος, Assistant Professor of University of Missuri, USA, Χειρουργός Ογκολόγος και η Ελισάβετ Πατηράκη, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών. 89

91 περιγράφεται αναλυτικά και διεξοδικά η θέση της Εκκλησίας της Ελλάδος και οι βασικές αρχές της για το ζήτημα της ηθικής των μεταμοσχεύσεων. 215 Τα σημαντικότερα σημεία των άρθρων είναι: 216 Α. Γενικές αρχές 1. Η στάση της Εκκλησίας απέναντι στο συγκεκριμένο ζήτημα που αφορά στην υγεία του ανθρώπου και τη μάχη του με το θάνατο χαρακτηρίζεται από σοβαρότητα, συμπάθεια και κατανόηση αντιλαμβανόμενη το χρέος της απέναντι στην κοινωνία. 2. Τα κριτήριά της είναι πνευματικά, γι αυτό και απορρίπτει οτιδήποτε είναι βλαπτικό για την ψυχή ή τις πνευματικές αξίες ενώ προωθεί αυτά τα επιτεύγματα που είναι συμβατά με τη θεολογική παράδοση και διδασκαλία. 3. Η Εκκλησία στηρίζει οτιδήποτε ξεπερνά τον ατομικισμό και τη φιλοζωία, που προωθεί τις σχέσεις αμοιβαιότητας και κοινωνίας και αποδεικνύει ότι η πνευματική ζωή υπερέχει της βιολογικής επιβιώσεως. Β. Ειδικές Αρχές 4. Η μεταμόσχευση βοηθά στη μετατροπή του δράματος του λήπτη σε ελπίδα για ζωή. 5. Η αποδοχή των μεταμοσχεύσεων από την Εκκλησία γίνεται σε τρεις άξονες: i. Η Εκκλησία δίνει προτεραιότητα και προστατεύει τον δότη οργάνων, ενώ κατανοεί την ανάγκη του λήπτη. ii. Η δωρεά πρέπει να γίνεται με τη συνειδητή συναίνεση του δότη. iii. Η μεταμόσχευση, γίνεται δεκτή μόνο στο πνεύμα της αγάπης και της συναλληλίας και όχι της ωφελιμιστικής ή χρησιμοθηρικής λογικής. 215 Βασικαί θέσεις επί της ηθικής των μεταμοσχεύσεων, Εκκλησία, Απρίλιος 2000, τ. 4, σ Το πλήρες κείμενο των βασικών θέσεων επί της ηθικής των μεταμοσχεύσεων, παρατίθεται στο παράρτημα 1, σ. 120 της παρούσας μελέτης. 90

92 Γ. Ο ρόλος της ιατρικής 6. Η Εκκλησία δεν εμποδίζει το έργο της ιατρικής, αλλά θεωρεί ότι πρέπει να γίνεται πάντοτε με σεβασμό του προσώπου και ωφέλεια του πλησίον. 7. Η ιατρική επιστήμη πρέπει να γίνεται με στόχο την προστασία του ανθρώπου ως προσωπικότητα. Δ. Η δυνατότητα προσφοράς οργάνων 8. Η ζωή είναι δώρο που προσφέρει στον άνθρωπο, ο Θεός. 9. Η διάθεση αυτοπροσφοράς, είναι ο πνευματικός άξονας της ηθικής της Εκκλησίας στο ζήτημα των μεταμοσχεύσεων. 10. Η πράξη κάποιου που επιθυμεί να προσφέρει τα όργανά του, εμπεριέχει την αυτοθυσία. 11. Η Εκκλησία, ευνοεί και ενθαρρύνει την προσφορά ενός από τα διπλά όργανα ή των ιστών από ζώντα δότη. Ε. Περί εγκεφαλικού θανάτου 12. Η Εκκλησία δέχεται την διεθνώς ομόφωνη άποψη για την ταύτιση του εγκεφαλικού θανάτου, με το αμετάκλητο βιολογικό τέλος του ανθρώπου. 13. Η τεχνητή υποστήριξη της αναπνοής δεν διακόπτει την αναχώρηση της ψυχής από το σώμα. 14. Ο εγκεφαλικός θάνατος πρέπει να διαχωρίζεται σαφώς από τον κλινικό θάνατο. 15. Πρέπει να τηρούνται επακριβώς τα διεθνώς αποδεκτά κριτήρια διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου, προς αποφυγήν λαθών και ασέβειας. 16. Ο έλεγχος αν κάποιος είναι δότης οργάνων, πρέπει να γίνεται μετά την οριστική διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου. 17. Η Εκκλησία συμφωνεί με τη δωρεά οργάνων από εγκεφαλικά νεκρούς δότες με βάση τα παραπάνω. 91

93 Στ. Περί συνειδητής και εικαζόμενης συναινέσεως 18. Απαραίτητη προϋπόθεση της δωρεάς, είναι η συνειδητή συναίνεση του δότη. 19. Η συνειδητή συναίνεση είναι πράξη αυταπάρνησης και αγάπης. 20. Η Εκκλησία στρέφεται στους πραγματικούς, αλλά και στους δυνητικούς δότες. 21. Η συναίνεση πρέπει να είναι ελεύθερη και απόλυτα συνειδητή, ανεξάρτητη από οποιαδήποτε άλλη πράξη. Ζ. Περί συγγενικής συναινέσεως 22. Η Εκκλησία δέχεται την υποκατάσταση της βούλησης του δότη από τους συγγενείς, εφόσον δεν αντιτίθεται προς τη δική του. 23. Θα πρέπει ο νόμος να φροντίζει ώστε να μην υπάρχει υποψία εμπορευματοποίησης μοσχευμάτων από τους συγγενείς. 24. Το ιδανικό είναι ο δότης εκ των προτέρων να εκχωρήσει το δικαίωμα διαθέσεως του σώματός του στους συγγενείς. Η. Οι επιφυλάξεις της Εκκλησίας 25. Η Εκκλησία οφείλει να προστατεύει το θεσμό από ενδεχόμενη βεβήλωση, εκμετάλλευση, εμπορευματοποίηση, επιλογή ληπτών επί ρατσιστικών κριτηρίων κ.τ.λ. 26. Πρέπει να δημιουργηθεί αδιάβλητο μηχανογραφημένο αρχείο δοτών. 27. Στην ηθική της Εκκλησίας δεν αντιτίθεται η δωρεά οργάνου σε προκαθορισμένο λήπτη, αν και ο νόμος επιβάλλει τη διατήρηση της ανωνυμίας. 28. Η Εκκλησία δεν συναινεί στην αφαίρεση οργάνων από βρέφη με συγγενή ανεγκεφαλία. 29. Η Επιτροπή επιφυλάσσεται αναφορικά με το ενδεχόμενο χρήσης τεχνητών οργάνων και ξενομοσχευμάτων, αλλά και προϊόντων κλωνοποίησης. 92

94 30. Η Επιτροπή εκφράζει φόβο για τυχόν νομική κατοχύρωση της ευθανασίας και εκμετάλλευση του γεγονότος προς όφελος των μεταμοσχεύσεων. Θ. Κριτική του νέου νόμου περί μεταμοσχεύσεων 31. Οι μεταμοσχεύσεις δεν μπορούν να στηριχθούν στη μη άρνηση των συγγενών του δότη. 32. Η μη εξεύρεση συγγενών θα μπορούσε εσφαλμένα και καταχρηστικά να ερμηνευτεί ως μη άρνηση. 33. Η συναίνεση είναι κάτι τελείως διαφορετικό από τη μη άρνηση. 34. Το κράτος δε μπορεί να καταχραστεί την ιδιωτικότητα των πολιτών. 35. Είναι απαραίτητο να κατοχυρωθεί το δικαίωμα του πολίτη να μην εκφέρει γνώμη. 36. Η υποκατάσταση του όρου «εγκεφαλικός θάνατος» με το «νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους» θεωρείται ύποπτη και ιατρικά αμφιλεγόμενη. 37. Ο νόμος πρέπει να κατοχυρώνει τον ιατρό που δεν επιθυμεί να διακόψει την υποστήριξη της αναπνοής του ασθενούς και όχι να τον τιμωρεί. 38. Πρέπει να γίνεται σεβαστή η δυσκολία των συγγενών να συναινέσουν στη δωρεά του σώματος που οφείλεται σε προσωπικούς, συναισθηματικούς και φιλοσοφικούς λόγους. Ι. Ποιμαντικές δυνατότητες της Εκκλησίας 39. Η Εκκλησία οφείλει να αγωνιστεί ώστε να βελτιωθεί η μεταμοσχευτική πολιτική. 40. Η Εκκλησία μπορεί να οργανώσει προγράμματα αγωγής δοτών. 41. Η Εκκλησία κατανοεί και αυτούς που επιθυμούν να γίνουν δωρητές και αυτούς που δεν το επιθυμούν. 42. Η Εκκλησία σέβεται και κατανοεί αυτούς που επιθυμούν να παρατείνουν το χρόνο της βιολογικής τους ζωής. 43. Πριν τη μεταμόσχευση, θα ήταν καλό ο ιερέας του νοσοκομείου να διαβάσει κατάλληλη ευχή ή να τελέσει κάποια αγιαστική πράξη. 93

95 44. Μπορεί να γίνει αγωγή πνευματικού προσανατολισμού και για την προετοιμασία του λήπτη. 45. Μέσα από τη διαδικασία πρέπει να δοξάζεται ο Θεός και να ολοκληρώνονται οι άνθρωποι πνευματικά. ΙΑ. Προτεινόμενη τακτική της Εκκλησίας 46. Η πολιτεία έχει ανάγκη τη συμβολή της Εκκλησίας στο ζήτημα της μεταμόσχευσης κι αυτό δημιουργεί δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις. 47. Η Εκκλησία πρέπει να είναι προσεκτική στις ενέργειές της και φειδωλή στα λόγια της, προς αποφυγή κατάχρησης και παραβίασης θεμελιωδών ηθικών αρχών και αξιών. 48. Η Εκκλησία θα πρέπει να θέτει σαφείς όρους στη συνεργασία της με την πολιτεία. 49. Η απουσία επίσημης εκκλησιαστικής τοποθέτησης είχε προκαλέσει σύγχυση ή και διχασμό. Από αυτό το σημείο κι έπειτα θα αναλάβει δράση ώστε να καλυφθεί αυτό το κενό. 50. Η Εκκλησία διαχωρίζει τη θέση της από το νέο νόμο χωρίς εμπάθεια και θα ζητήσει τροποποιήσεις. 51. Η πολιτεία οφείλει να κατανοήσει την τεράστια υποχρέωση για νομοθετική και πρακτική προστασία των μεταμοσχεύσεων. 52. Θα πρέπει να καθοριστούν πιο ακριβή κριτήρια για τον εγκεφαλικό θάνατο και να ελέγχεται η τήρησή τους. 53. Πρέπει να ιδρυθούν αξιόπιστα και σοβαρά μεταμοσχευτικά κέντρα. 54. Η Εκκλησία θα συμμετέχει σε συνέδρια επιστημονικά και ιατρικά για το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων ώστε να ανανεώνει τη γνώση της και να προβάλλει τις αρχές της. 55. Ο ρόλος της στο Εθνικό Συμβούλιο Μεταμοσχεύσεων και τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων θα πρέπει να είναι κεντρικός και παρεμβατικός. 94

96 Μέσα από αυτά τα 55 άρθρα, διατυπώνεται εύγλωττα η θέση της Εκκλησίας για το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων. Αρχικά, καθίσταται εμφανές ότι η πρόθεση της Εκκλησίας είναι να λάβει θέση στο συγκεκριμένο ζήτημα πάντοτε με τη σοβαρότητα και την κατανόηση που απαιτεί η κατάσταση. Εξάλλου, η ίδια η λογική της μεταμόσχευσης, προωθεί τις αξίες της Εκκλησίας και μάλιστα αποτελεί απόδειξη του γεγονότος ότι η πνευματική ζωή, υπερτερεί της βιολογικής επιβίωσης του ανθρώπου. Για την Εκκλησία ο δότης είναι σε προτεραιότητα. Θεωρείται απαραίτητο να είναι πλήρως ενήμερος και να έχει δώσει τη συγκατάθεσή του για τη διαδικασία της μεταμόσχευσης που θα ακολουθήσει, έπειτα από το δικό του θάνατο. Επιπρόσθετα, κρίνεται απαραίτητο να έχουν γίνει όλες οι προσπάθειες εκ μέρους του ιατρικού προσωπικού, έτσι ώστε να είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος δεν μπορεί να σωθεί, με σεβασμό στην ζωή και την προσωπικότητά του. Αυτό εξάλλου είναι το έργο της ιατρικής, το οποίο η Εκκλησία στηρίζει. Αναγνωρίζεται ότι κάποιος που θα αποφασίσει να δωρίσει τα όργανά του, προβαίνει σε πράξη αυτοθυσίας και επιδεικνύει διάθεση αυτοπροσφοράς. Σε κάθε περίπτωση, η Εκκλησία υποστηρίζει την προσφορά ενός από τα διπλά όργανα ή των ιστών, ενός ζώντα δότη. Το φλέγον ζήτημα για την Εκκλησία της Ελλάδος είναι αυτό του εγκεφαλικού θανάτου. Αποδέχεται τα επιστημονικά δεδομένα που τον ταυτίζουν με το αμετάκλητο βιολογικό τέλος του ανθρώπου, αλλά ζητά να υπάρχει επιμελής έλεγχος όσον αφορά την τήρηση των κριτηρίων διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου, έτσι ώστε να μην υπάρχει περιθώριο σφάλματος. Ιδιαίτερος λόγος γίνεται για ένα ακόμη ζήτημα που θεωρείται φλέγον σύμφωνα με την Εκκλησία της Ελλάδος, τη συναίνεση. Η συνειδητή και ελεύθερη συναίνεση του δότη, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την έναρξη της διαδικασίας της μεταμόσχευσης, ενώ σε περίπτωση που δεν είναι αυτή δυνατή, μπορεί να γίνει αποδεκτή η συναίνεση των συγγενικών του προσώπων, πάντοτε με μεγάλη προσοχή, προς αποφυγήν λήψης απόφασης που θα ήταν αντίθετη με την άποψη του θανόντος δότη. Η Εκκλησία στα άρθρα αυτά διατυπώνει τη στήριξή της στο θεσμό των μεταμοσχεύσεων, αλλά και τις διαφωνίες και τις επιφυλάξεις της. Κρίνει αρνητικά το νέο νόμο και την πρακτική της εικαζόμενης συναίνεσης, καθώς, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, δεν είναι δυνατό η μη άρνηση να θεωρηθεί συναίνεση, 95

97 αφού κάθε πολίτης θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να μην εκφράσει τη γνώμη του εφόσον το επιθυμεί. Σε κάθε περίπτωση, η Εκκλησία της Ελλάδος αντιλαμβάνεται το ρόλο της και παίρνει θέση σε αυτό το σύνθετο ζήτημα. Παρά τις επιφυλάξεις της, δηλώνει ότι είναι πρόθυμη να στηρίξει το θεσμό, να βοηθήσει για τη βελτίωση της πολιτικής των μεταμοσχεύσεων, σεβόμενη τη γνώμη όλων, και αυτών που επιθυμούν να γίνουν δωρητές οργάνων και αυτών που δεν το επιθυμούν. Δηλώνει έτοιμη και πρόθυμη να συνεργαστεί με την πολιτεία και με τον επιστημονικό κόσμο. Πρόκειται για μία δήλωση ιδιαίτερα σημαντική, καθώς πράγματι η μη έκφραση επίσημης θέσης εκ μέρους της Εκκλησίας κατά τα προηγούμενα χρόνια, είχε προκαλέσει αμφιβολίες και υπόνοιες ότι η θέση της είναι αρνητική. Όπως φαίνεται από τα 55 άρθρα, η θέση της είναι κάθε άλλο παρά αρνητική. Είναι απόλυτα θετική, εφόσον φυσικά τηρούνται οι απαραίτητες προϋποθέσεις και τα κριτήρια που έχουν θεσπιστεί για τη διαδικασία της μεταμόσχευσης. Ασφαλώς, από το 1999 που εκδόθηκαν τα άρθρα έως και σήμερα η ιατρική έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο και πολλά από τα επιστημονικά και νομικά δεδομένα που τότε βρίσκονταν σε ισχύ έχουν αναθεωρηθεί και μεταβληθεί. Ωστόσο, η ισχύς των 55 άρθρων για την Εκκλησία της Ελλάδος έχει παραμείνει αμετάβλητη, ακόμη και σχετικά με τις παραμέτρους που έχουν τροποποιηθεί Η στάση της ποιμένουσας Εκκλησίας Στο ζήτημα των μεταμοσχεύσεων, όσο κι αν είναι σαφώς αναγνωρισμένη η σπουδαιότητά του και τα αδιαμφισβήτητα οφέλη του για τον άνθρωπο, λείπει ακόμη σε μεγάλο βαθμό ο συντονισμός και η οργάνωση από πλευράς των κρατικών φορέων. Πράγματι, από την πλευρά του κράτους, αλλά και της επιστημονικής κοινότητας, γίνεται προσπάθεια να προσελκύσουν νέους δωρητές οργάνων χωρίς ωστόσο να αιτιολογείται αυτό το αίτημα με βάση τις αρχές του αλτρουισμού, χωρίς να προβάλλεται επαρκώς ή πειστικά η ανθρωπιστική φύση της μεταμόσχευσης και χωρίς 217 Α. Β. Αβραμίδη, Υπάρχουν πολλοί θάνατοι ή ένας οριστικός και αμετάκλητος θάνατος του ανθρώπου;, Ορθόδοξος Τύπος, 24 Ιουνίου & 1 Ιουλίου 2011, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 28/7/

98 να τονίζεται ότι πρόκειται για μία μέγιστη πράξη αγάπης, ανιδιοτελούς μάλιστα, προς τον πλησίον. Σε αυτό το σημείο καθίσταται αναγκαία η παρεμβολή της ποιμένουσας Εκκλησίας, η οποία θα πρέπει να αναλάβει το ρόλο της και να κάνει λόγο γι αυτά τα ιδιαίτερα σοβαρά ζητήματα που την αφορούν. Οφείλει να αγωνιστεί ώστε να καλυτερεύσει η μεταμοσχευτική πολιτική, να θέτει ερωτήματα στην πολιτεία και να μην εφησυχάζει καθώς τα ιατρικά επιτεύγματα πολλαπλασιάζονται μέρα με την μέρα. Το ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας, αποτελεί τη συνέχιση του έργου του Χριστού. Ο Χριστός είναι ο τέλειος ποιμήν που θυσιάστηκε για τους ανθρώπους. «ἐγώ εἰμί ὁ ποιμήν ὁ καλός. ὁ ποιμήν ὁ καλός τήν ψυχήν αὐτοῦ τίθησιν ὑπέρ τῶν προβάτων.» 218 Ο Θεός έγινε άνθρωπος, για να μπορέσει να «θεωθεί» ο άνθρωπος. Υπηρέτες και συνεχιστές του έργου της Εκκλησίας, είναι οι ποιμένες της. Σύμφωνα με τα λόγια του Ιησού στο δέκατο κεφάλαιο του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου, ο καλός ποιμένας είναι αυτός που θυσιάζει τη ζωή του για το ποίμνιο, γνωρίζει τα πρόβατά του και τον γνωρίζουν κι αυτά. 219 Στην σύγχρονη εποχή ένας ποιμένας πρέπει να έχει ιδιαίτερα προσόντα. Καταρχήν πρέπει απαραιτήτως να είναι μορφωμένος, και να κατέχει στοιχειώδεις γνώσεις των σύγχρονων επιστημών όπως της ψυχολογίας, της ιατρικής, της κοινωνιολογίας κ.α. Οι γνώσεις του και οι εμπειρίες του πρέπει να συμβαδίζουν ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει κάθε κατηγορία ανθρώπων. Πρέπει να έχει το χάρισμα να προσαρμόζει τον τρόπο του, το επίπεδό του, τον λόγο του ανάλογα με τον άνθρωπο που συνδιαλέγεται. Πρέπει να γνωρίζει και να διακρίνει την διαφορετικότητα του κάθε προσώπου. Το έργο του ποιμένα είναι πολύ δύσκολο, γιατί προϋποθέτει την καθαρότητα του ιδίου, η οποία αν δεν υπάρχει, τα αποτελέσματα για το ποίμνιό του αλλά και τον ίδιο μπορεί να είναι καταστροφικά. Οι πνευματικοί πατέρες της Εκκλησίας, πρέπει να υπερέχουν στην αρετή. Πρέπει να ξεχωρίζουν ανάμεσα στους πολλούς. Ακόμη και η στατικότητα, όταν αποκτήσει κανείς την αρετή, θεωρείται αποτυχία, γιατί ο ποιμένας ποτέ δεν πρέπει να μένει ικανοποιημένος για όσα πέτυχε, αλλά να θεωρεί ζημία ότι καλό του ξέφυγε. Καθετί που κατορθώνει είναι βάση για παραπάνω πορεία. «Ο ποιμένας δεν πρέπει να συγκρίνει τον εαυτό του με αυτούς που ποιμαίνει, είτε είναι 218 Ιω., 10, Ιω., 10,14. 97

99 καλοί είτε κακοί, αλλά με την τελειότητα που αποκαλύφθηκε εν Χριστώ». 220 Πρέπει να είναι για τους πιστούς υπόδειγμα ενάρετης ζωής. Θεμέλιο της αρετής, είναι η αγάπη προς τον Θεό, που πρέπει να επεκτείνεται προς κάθε άνθρωπο χωρίς διακρίσεις. Ο ιερέας ως πνευματικός πατέρας, πρέπει να βλέπει με στοργή όλους όσους επηρεάζουν και επηρεάζονται από την διαδικασία των μεταμοσχεύσεων, είτε είναι ο δότης, ο λήπτης, το συγγενικό περιβάλλον, ή το ιατρικό προσωπικό. Πρέπει να νοιώθει την ανθρώπινη αδυναμία τους και να τους συμπαραστέκεται. Απαιτεί μεγάλη προσοχή και επιδεξιότητα η καθοδήγηση της ψυχής. Η διαποίμανση είναι πολύ δύσκολο έργο. Οι ευθύνες του ποιμένα είναι μεγάλες και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν αρκετοί. Η βοήθεια του Θεού είναι καθοριστική για τους πνευματικούς μας πατέρες ώστε να επιτύχουν στο έργο τους. Η Εκκλησία, μας προτρέπει να αγαπάμε τον πλησίον μας χωρίς ανταλλάγματα. Η αγνή αγάπη μόνο πνευματικά αγαθά μπορεί να μας προσφέρει. Η αγάπη μας προς τον συνάνθρωπό μας, πρέπει να είναι όμοια με την αγάπη μας στον Θεό. Μας προτρέπει να μελετάμε την Αγία Γραφή και τους Πατέρες της Εκκλησίας μας διότι η συγγραφή τους είναι ουσιαστική και απτή απόδειξη της φιλανθρωπίας του Θεού, αφού όσα γράφτηκαν μας χρησιμεύουν να αντιμετωπίσουμε, τον εαυτό μας, τον πλησίον, φόβους και προβληματισμούς. Ο Μέγας Βασίλειος, θεωρεί την ασθένεια παιδαγωγία. Σε επιστολή του προς τον Αμφιλόχιο Ικονίου αναφέρει: «Την ασθένεια οι δίκαιοι τη δέχονται ως άσκηση και με την υπομονή τους μεγάλους αναμένουν στεφάνους». 221 Όλες οι ασθένειες μας φέρνουν κοντά στο Θεό, οι αμαρτίες μας απομακρύνουν από αυτόν. Με την σωστή αντιμετώπιση των δοκιμασιών μας, αποδεικνύουμε την αγάπη μας προς τον Θεό. Είναι μια αφορμή για επαγρύπνηση, για την επαναφορά μας στον Κύριο όταν λοξοδρομούμε, πιστεύοντας από τον εγωισμό μας, ότι μπορούμε να καταφέρουμε τα πάντα μόνοι μας. Είναι αφορμή για ταπείνωση, μια προτροπή για αρετή. Είναι ο μοναδικός τρόπος να απαλλαγούμε από τις αμαρτίες μας, που είναι το μέγιστο κακό. Πρέπει τις κακουχίες να τις αντιμετωπίζουμε σαν ευλογία, σαν θείο δώρο. Όσο 220 Δ. Γ. Τσάμη, Εισαγωγή στην σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2000, σ Μοναχού Μωυσέως Αγιορείτου, Ο Άγιος Πόνος, μαθητεία στην επίσκεψη του πόνου στη ζωή μας, κέντρο Βιοιατρικής ηθικής και δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ

100 μεγάλη είναι η δοκιμασία τόσο μεγάλη είναι και η ανταμοιβή. Ο καθένας θα πάρει το δικό του μισθό, ανάλογα με το κόπο του. 222 Ο Μέγας Βασίλειος, όντας παράδειγμα ποιμένα, βοηθούσε πάντοτε τους αδικημένους, τους πεινασμένους και τους αρρώστους, ανεξάρτητα από το γένος, τη φυλή και το θρήσκευμα τους. Όλη η ζωή του Πατέρα της Εκκλησίας μας ήταν γεμάτη από πράξεις αγάπης προς τον πλησίον. Για τον ίδιο η χριστιανική ζωή σύμφωνα με το Ευαγγέλιο ήταν υψίστης σημασίας. Η φιλανθρωπική του δράση ήταν μια συνειδητή προσπάθεια εφαρμογής του ευαγγελικού τρόπου ζωής. Γιατί, σύμφωνα με το Ευαγγέλιο κάθε άνθρωπος που βοηθάει τον πλησίον του που έχει ανάγκη, ανοίγει μια οδό προς τον Κύριο. Φιλάνθρωπος όμως δεν είναι μόνο αυτός που παρέχει υλικά αγαθά, αλλά και αυτός που μοχθεί για τα πνευματικά αγαθά. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ήταν και ο ίδιος ασθενικός και ταλαιπωρούνταν χρόνια από το ασθενικό του σώμα. Σε επιστολή του προς τον Φιλάγριο, αναφέρει ότι αυτό που πρέπει να αποκομίσει από την ασθένεια του είναι οι ωφέλειες που του προσφέρει, ως παιδαγωγικό μέσον. Αφού και ο ίδιος ο Φιλάγριος έχει εξαίρετη κατάρτιση για τα θεία, θα είναι άριστο παράδειγμα για πολλούς αν φιλοσοφήσει τα πάθη του. 223 Είναι όμως άτοπο λέει ο Γρηγόριος να δεχόμαστε το παιδαγωγικό χαρακτήρα των δεινών μόνο στη θεωρία και την στιγμή που μας συμβαίνουν να διαψεύδουμε την υπόσχεσή μας. 224 Ο ίδιος λέει χαίρεται για την αρρώστια του, γιατί έτσι γίνεται παράδειγμα καρτερίας για τους υπόλοιπους. Υπομένει και ευχαριστεί στα δεινά όπως και στα ευχάριστα. Από τις δοκιμασίες γεννιέται η υπομονή, που αν κρατήσει μέχρι τέλους γινόμαστε τέλειοι και ολοκληρωμένοι. 225 Ο Απόστολος Πέτρος απευθυνόμενος στους πιστούς ζητά, να μην παραξενεύονται με τη φοβερή δοκιμασία με την οποία δοκιμάζονται, σαν να ήταν κάτι παράξενο. Αντίθετα πρέπει να χαίρονται που συμμετέχουν στα παθήματα του Χριστού. 226 Η Εκκλησία προβάλλει ως παράδειγμα τη ζωή του Χριστού. Γνώρισε και υπέστη τον ανθρώπινο πόνο και έφτασε μέχρι το θάνατο. Ο ερχομός μας στη γη είναι μια πρόσκαιρη δοκιμασία. Γρήγορα αυτή η δοκιμασία θα τελειώσει και θα 222 Α Κορ. 3, Γρ. Θεολόγου, Επιστολή ΛΑ Φιλάγριῳ PG 37, 68C. 224 Γρ. Θεολόγου, Επιστολή ΛΒ Φιλάγριῳ PG 37, 69C. 225 Ιακ. 1, Α Πετρ. 4,

101 επιστρέψουμε κοντά στο Θεό. Πρέπει να έχουμε θάρρος, να αναγνωρίζουμε ότι τα δικά μας δεινά είναι ασήμαντα, αν τα συγκρίνουμε με του Κυρίου. Για την Ορθόδοξη διδασκαλία, οι κακουχίες και τα δεινά, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ευκαιρίες και αφορμές για αυτογνωσία, για υπομονή, για πνευματική πρόοδο, για ταπείνωση, για ενδυνάμωση της πίστης, για επαναφορά στον Θεό. Γιατί αν η πίστη μας είναι ακλόνητη, ακόμη και αν όλα φτάσουν στην χειρότερη καταστροφή, τίποτα δεν είναι αδύνατο για τον Θεό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι ο Θεός ως στοργικός Πατέρας δεν μας εγκαταλείπει ποτέ, οι δοκιμασίες δεν είναι ποτέ πάνω από τις δυνάμεις μας, ακόμα και όταν νομίζουμε το αντίθετο. 227 Εργάζεται πάντα για το συμφέρον μας. Πρέπει να ελπίζουμε στη βοήθεια του Θεού. Οτιδήποτε συμβαίνει στη ζωή μας, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προετοιμασία για την σωτηρία μας. Ακόμα και οι ασθένειες συμβάλλουν στην εσωτερική κάθαρση του ανθρώπου. Είναι η οδός για πνευματική πρόοδο, το μέσο για να αντιμετωπίζουμε με δύναμη κάθε δυσκολία. Μας σκληραγωγούν και μας εκπαιδεύουν ώστε να μπορούμε να αντιμετωπίζουμε δυναμικά τις αντιξοότητες που μπορεί να προκύψουν στη ζωή μας. Η αυτογνωσία που προκύπτει μέσα από τις αρνητικές εμπειρίες μας βοηθά να κάνουμε προσπάθειες να αλλάξουμε τον εαυτό μας. Ότι δεν μπορούμε να καταφέρουμε πνευματικά μακροχρόνια με την υγεία μας, το καταφέρνουμε σε σύντομο χρονικό διάστημα με την ασθένεια. Δεν πρέπει να αγνοούμε τον πόνο και την λυτρωτική του σημασία. Ο πόνος βρίσκεται μέσα στη ζωή μας, από την στιγμή της γέννησής μας, μέχρι και τον θάνατο μας. Ο άνθρωπος κυοφορείται με πόνους και γεννιέται με ωδίνες. Η πρώτη αντίδραση της ζωής του είναι το κλάμα. Έτσι συνεχίζει όλη η επίγεια ζωή του και έτσι λήγει, με τον θάνατο. Ο θάνατος μετά την ενανθρώπηση του Κυρίου απέκτησε άλλο νόημα για τους Χριστιανούς. Δεν είναι πλέον η απομάκρυνση από το Θεό αλλά μια αναπόφευκτη πραγματικότητα, ένας πρόσκαιρος χωρισμός της ψυχής από το σώμα μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου. 228 Έχοντας λοιπόν πίστη στην ανάσταση, ο άνθρωπος πρέπει να βλέπει το θάνατο πιο ήρεμα, να διακρίνει ακόμα και τις θετικές του πλευρές. Με την προοπτική λοιπόν της αιωνιότητας μπορούμε να αντιμετωπίζουμε το θάνατο παιδαγωγικά. Και αν η παρακοή στο θέλημα του Θεού ήταν ολέθρια για την ανθρώπινη φύση, ωστόσο ο θάνατος μπορεί να θεωρηθεί 227 Α Κορ. 10, Α Θεσ. 4,

102 χρήσιμος, γιατί εξαιτίας του παύει να υφίσταται η αμαρτία. Αναμφίβολα λοιπόν, ενώ η αρχική αιτία του θανάτου ήταν η αμαρτία, η φιλανθρωπία του Θεού, τον οδήγησε σε πνευματική ωφέλεια. Η διαποίμανση βέβαια, δεν πρέπει να μένει στα λόγια αλλά να αποδεικνύεται με πράξεις, εφαρμόζοντας τα όσα λέμε πρώτα στον εαυτό μας. Ο Άγιος Γρηγόριος σε επιστολή του προς τον Γρηγόριο Νύσσης για το θάνατο του Μεγάλου Βασιλείου, εμφανίζεται βαθιά λυπημένος για το χαμό του φίλου του, και ακόμη περισσότερο που λόγω της κακής του υγείας δεν μπόρεσε να παρακολουθήσει την ταφή και να ασπαστεί το ιερό σκήνος, παρόλα αυτά αναγνωρίσει πως πρέπει να αποδεχτεί την συμφορά με αξιοπρέπεια. «εὐπραξίαν τε διαθέσθαι μετρίως, καί συμφοράν εὐσχημόνως» 229. Όμως ο Γρηγόριος γνωρίζει καλά ότι το ξέσπασμα του θρήνου ανακουφίζει αυτόν που πενθεί. Στο πένθος ο θρήνος είναι ανακούφιση και ο φρόνιμος παραμυθητικός λόγος παρηγοριά. Γι αυτό και με κάθε τρόπο συνιστά να κουβεντιάζει και να εξωτερικεύει την θλίψη του εκείνος που πονά, αντί να την καλύπτει με την σιωπή. Ο Γρηγόριος προσπαθεί γενικά να περιορίσει την προσκόλληση μόνο στην επίγεια πραγματικότητα, που μεγιστοποιεί το πένθος και δεν αφήνει περιθώρια για μια ωριμότερη προσέγγιση των γεγονότων. Με αυτή την ωριμότερη αντιμετώπιση προς το θάνατο, αποδεικνύουμε και την πίστη μας στο Θεό. Γιατί όταν ασπαζόμαστε την Χριστανική πίστη, υποσχόμαστε στο Θεό, πως θα υπομένουμε τα δεινά και θα ελπίζουμε τα μελλοντικά αγαθά. Όταν δεν αντέχουμε τα δεινά και αναζητάμε στη ζωή μας μόνο τα ευχάριστα, αθετούμε την υπόσχεση που δώσαμε στο Θεό. 230 Το πιο αποτελεσματικό φάρμακο όταν υποφέρουμε, είναι να συλλογιζόσαστε το Θεό, όπως ο μεγάλος Δαβίδ λέει «ἐμνήσθην γάρ, φησίν, τοῦ Θεοῦ, και εὐφράνθην». 231 Και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, τονίζει ότι η ασθένεια είναι ένα είδος ευεργεσίας. Θαυμαστό παράδειγμα είναι οι επιστολές του προς την μαθήτρια του Ολυμπιάδα. Συγκεκριμένα της λέει ότι είναι μεγάλος ο μισθός που λαμβάνει ο ασθενής που υπομένει γενναία την ασθένειά του. 232 Ο πόνος μας οδηγεί στην ευσέβεια και την ελπίδα και μένει όσο χρειάζεται για να μετανοήσει ειλικρινά ο 229 Γρ.Θεολόγου, Επιστολή ΟΣT Γρηγορίῳ Νύσσης, PG37, 141A. 230 Γρ.Θεολόγου, Επιστολή ΣΚΓ Θέκλῃ, PG37, 365C. 231 Ψαλμ ΟΣΤ, Ιωάν. Χρυσοστόμου, Επιστολή προς Ολυμπιάδα 3 η, ΕΠΕ 37 Θεσσαλονίκη 1989 σ

103 άθρωπος. Η στέρηση του πολυτιμότερου αγαθού, της υγείας, δημιουργεί ένα νοερό σκαλοπάτι ανόδου προς τον Θεό. Για τον χριστιανικό κόσμο κάθε πράξη και κάθε επιλογή είναι ένα συστατικό της ολότητας, του συνόλου της προσπάθειας του ανθρώπου να βρεθεί κοντά στον Θεό. Ο Θεός εμφύτευσε μέσα μας την ικανότητα για ελευθερία επιλογής και μάλιστα σέβεται την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου σε τέτοιο βαθμό που χωρίς αυτή δεν ενεργεί στη ζωή του. Όπως και σε όλα τα θέματα, έτσι και στο θέμα των μεταμοσχεύσεων, η ελευθερία επιλογής προϋποθέτει τη γνώση γύρω από τις υπάρχουσες επιλογές. Η ενημέρωση γύρω από τις μεταμοσχεύσεις δεν είναι μόνο ρόλος της πολιτείας, αλλά και της Εκκλησίας καθώς η διαδικασία της μεταμόσχευσης ως τρόπος συνέχισης της ίδιας της ζωής συνδέεται άμεσα με το Θεό. Αυτό που μπορεί να κάνει η ποιμένουσα Εκκλησία, είναι να τονίσει την ανάγκη εύρεσης δωρητών οργάνων και ιστών στα πλαίσια της θυσιαστικής προσφοράς του ανθρώπου προς τον συνάνθρωπο. Η ίδια η Εκκλησία θα πρέπει να γνωρίζει ότι το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνει η κοινωνία προκειμένου να μπορέσει να πείσει τα μέλη της να γίνουν δωρητές οργάνων είναι να μάθει να προσφέρει αφιλοκερδώς και να ευχαριστεί γι αυτά που λαμβάνει. Η προσφορά είναι αναπόσπαστο κομμάτι στη ζωή της Εκκλησίας και στα πλαίσια αυτής της προσφοράς θα πρέπει να στηριχθεί η εκστρατεία ενημέρωσης. Οφείλει να προστατεύσει το θεσμό, έχει δικαιώματα αλλά έχει και υποχρεώσεις απέναντι στο ποίμνιό της. Μπορεί να σταθεί αρωγός στο έργο της πολιτείας, βοηθώντας την να οργανώσει διάφορα προγράμματα, σεμινάρια, συνέδρια αλλά κυρίως ενημερώνοντας συνεχώς και με κάθε τρόπο τους πολίτες για το λεπτό αυτό ζήτημα. Πρέπει να θέτει όρια και ερωτήματα σε κάθε νέα νομοθετική ρύθμιση. Για να συμβεί αυτό, θα πρέπει να στελεχώνεται διαρκώς από καταρτισμένους ανθρώπους που θα παρακολουθούν και θα ενημερώνονται για όλες τις εξελίξεις στο χώρο των μεταμοσχεύσεων. Πρωτίστως οφείλει να αναδείξει το θεολογικό υπόβαθρο του θεσμού. Οποιαδήποτε προσφορά σωματικού ιστού ή οργάνου, ως αυτοπροσφορά ανιδιοτελούς αγάπης, είναι ιερή πράξη. Αντίστοιχα και η λήψη ιστού ή οργάνου, ως εκούσια 102

104 αποδοχή προσφερόμενης αγάπης, έχει ιερό χαρακτήρα. Η όλη διαδικασία θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ιερουργία αγάπης. Η προστασία του δότη θα πρέπει να είναι η πρώτη προτεραιότητα της Εκκλησίας κι αυτό γιατί αυτός είναι που κάνει τη σπουδαία πράξη, αλλά και που έρχεται αντιμέτωπος με τους μεγαλύτερους κινδύνους. Με την πράξη του ο δότης δίνει ζωή, αλλά την ίδια στιγμή δίνει και αγάπη προς τον πλησίον του. Έτσι, είναι χρέος της Εκκλησίας να μεταδώσει το μήνυμα ότι η μεταμόσχευση δεν έχει αξία μόνο για τον λήπτη, στον οποίο χαρίζει τη βιολογική ζωή, αλλά και για τον δότη που δίνει τα όργανά του και γι αυτό λαμβάνει το αντάλλαγμα της πνευματικής ζωής. Ο ρόλος της Εκκλησίας είναι αφενός να μεταλαμπαδεύσει το πνεύμα της προσφοράς στους υποψήφιους δότες, αλλά και το αίσθημα της ευλογίας αυτής της δωρεάς από τους πιθανούς λήπτες. Δότης, ωστόσο, για την Εκκλησία είναι μόνον αυτός που εκουσίως προσφέρει τα όργανά του, γι αυτό και θα πρέπει να δίνεται έμφαση στην συναίνεσή του. Ο ποιμαντικός ρόλος της Εκκλησίας λοιπόν είναι διττός. Από τη μια πλευρά καλείται να σταθεί δίπλα στην κοινωνία ως προς τα θέματα των μεταμοσχεύσεων, κατανοώντας την τεράστια ανάγκη των ληπτών για παράταση του χρόνου της βιολογικής τους ζωής. Οφείλει να ευαισθητοποιήσει το ποίμνιο όσον αφορά τις ανάγκες ενός πιθανού λήπτη και την ελπίδα που εκείνος τρέφει για τη συνέχιση της ζωής του. Οφείλει να εξαλείψει κάθε αδικαιολόγητο αρνητισμό που αφορά στο θέμα διοργανώνοντας ημερίδες με σεμινάρια πνευματικών, διαλέξεις, ομιλίες κλπ και εκδίδοντας ενημερωτικά φυλλάδια με τις απόψεις της πάνω στο ζήτημα, επεξηγώντας την στάση της με απλό και κατανοητό τρόπο. Από την άλλη πλευρά, με την τεράστια πνευματική ευθύνη που φέρει και συναισθανόμενη το βάρος μιας τόσο σημαντικής απόφασης όσο η δωρεά οργάνων, οφείλει να σέβεται την επιθυμία του κάθε προσώπου ξεχωριστά και να το προστατεύει. Εάν επιθυμεί να γίνει κάποιος δότης να τον ευλογεί, εάν όμως δυσκολεύεται να τον κατανοεί. Οφείλει επιπλέον να προστατεύει το δότη και να μη θυσιάζει επ ουδενί το σεβασμό προς το πρόσωπο του χάριν της επιβίωσης του λήπτη, ο οποίος πρέπει ελεύθερα και αβίαστα να έχει συναινέσει στην αφαίρεση των οργάνων του. Τέλος, η ακριβής εφαρμογή των κριτηρίων του εγκεφαλικού θανάτου είναι υψίστης σημασίας, καθώς και η τήρηση όλων των κανόνων που σχετίζονται με 103

105 τις μεταμοσχεύσεις, ώστε η λήψη των οργάνων και η μεταμόσχευση τους στον κατάλληλο λήπτη να γίνεται με τις λιγότερες δυνατές απώλειες. Η ποιμένουσα Εκκλησία λοιπόν, θα πρέπει να στέκεται δίπλα στον επιστημονικό κόσμο σε αυτή την προσπάθεια και όχι απέναντί του. Ωστόσο, σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να κάνει εκπτώσεις στις ηθικές αρχές και τα πιστεύω της, αλλά να μένει σταθερή σε αυτά υπερασπιζόμενη την αλήθεια της. Το ανθρώπινο σώμα είναι ιερό και έτσι ακριβώς θα πρέπει να αντιμετωπίζεται, το ίδιο και η ψυχή του ανθρώπου. 104

106 Συμπεράσματα Το ζήτημα της μεταμόσχευσης ιστών και οργάνων απασχολεί το σύνολο της επιστημονικής, ιατρικής και θεολογικής κοινότητας, αλλά και την κοινή γνώμη, καθώς πρόκειται για ένα θέμα κρίσιμο που αφορά όλους, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Όλοι μπορούν να γίνουν δότες οργάνων και όλοι είναι εν δυνάμει λήπτες αυτών, καθώς κανείς δεν γνωρίζει εάν κάποια στιγμή στη ζωή του θα παραστεί ανάγκη να αναζητήσει κάποιο μόσχευμα, έτσι ώστε να κατανικήσει ενδεχόμενη ασθένεια που θα του παρουσιαστεί. Είναι ένα θέμα ευαίσθητο, που, όπως κατέστη αντιληπτό, έχει πολλές και διαφορετικές διαστάσεις και προεκτάσεις. Οι αντιλήψεις του ανθρώπου, οι πεποιθήσεις του, η θρησκευτική του συνείδηση, είναι ορισμένοι μόνον από τους παράγοντες που ενδέχεται να συνεισφέρουν στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης προσωπικής του άποψης, σχετικά με το υπό διερεύνηση ζήτημα της μεταμόσχευσης. Εκτός από αυτά, είναι γεγονός ότι μεταξύ των ποικίλων διλημμάτων που τίθενται από τη ραγδαία εξέλιξη που σημειώνει η επιστήμη στον αιώνα που διανύουμε, ιδιαίτερα στους τομείς της Βιοτεχνολογίας και της Γενετικής που σημειώνουν όλο και μεγαλύτερη ανάπτυξη, πολλοί διατυπώνουν τον ενθουσιασμό τους, άλλοι όμως το φόβο τους σχετικά με τις διαρκώς αυξανόμενες δυνατότητες γενετικής παρέμβασης. Το ίδιο συμβαίνει και με τον τομέα των μεταμοσχεύσεων, που όπως τονίζεται, διακρίνεται από μία αίσθηση προσφοράς και αγάπης προς τον πλησίον, προς αυτόν που έχει ανάγκη, ωστόσο συχνά φαίνεται πως εγείρει τον προβληματισμό και προκαλεί έντονη συζήτηση και αμφισβήτηση όσον αφορά τις πρακτικές και τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν. Το νομοθετικό πλαίσιο εντός του οποίου ορίζονται οι διαδικασίες της μεταμόσχευσης ιστών και οργάνων και λαμβάνει χώρα η ιατρική αυτή πράξη, καθορίζεται τόσο από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όσο και από τις αρμόδιες αρχές της κάθε χώρας ξεχωριστά. Για την Ελλάδα αρμόδιος φορέας είναι ο Ε.Ο.Μ., ο οποίος διαχειρίζεται οποιοδήποτε ζήτημα προκύψει σε αυτό τον τομέα. Ο ψυχολογικός παράγοντας είναι ιδιαίτερα σημαντικός σε ότι αφορά το ζήτημα της μεταμόσχευσης και φαίνεται ότι σε μεγάλο βαθμό οφείλεται σε αυτόν η 105

107 στάση της κοινής γνώμης απέναντι στο θέμα. Πλήθος ζητημάτων που δεν έχουν βρει τη λύση τους ή που προβάλλονται από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και την επιστημονική κοινότητα, φαίνεται ότι προκαλούν την αμφισβήτηση και το δισταγμό των δυνητικών δοτών ιστών και οργάνων, που δεν αισθάνονται ότι θα διαφυλάσσονται τα δικαιώματά τους σε περίπτωση που πράγματι αποφασίσουν να δηλώσουν δότες οργάνων, αλλά και ότι ενδεχομένως θα αποτελέσουν θύματα εκμετάλλευσης από το ιατρικό προσωπικό, με σκοπό να βρεθεί μόσχευμα που θα σώσει τη ζωή κάποιου άλλου ανθρώπου. Πρόκειται για απόψεις που συχνά διατυπώνονται και φαίνεται να βρίσκουν σύμφωνο μεγάλο τμήμα της κοινής γνώμης, αν και τονίζονται τα αντίθετα από την ιατρική κοινότητα που προσπαθεί να διαφυλάξει το κύρος της διαδικασίας. Ο λόγος για τον οποίο πλήθος ζητημάτων που άπτονται του πεδίου της Βιοηθικής εγείρονται από το ζήτημα της μεταμόσχευσης ζωτικών οργάνων από άνθρωπο σε άνθρωπο, είναι ότι για να λάβει χώρα αυτή η διαδικασία, θα πρέπει η λήψη των οργάνων από τον δότη να γίνει ενόσω αυτός ακόμη βρίσκεται εν ζωή και τα όργανα αυτά λειτουργούν, καθώς μόνο τότε μπορούν να μεταμοσχευθούν σε άλλον άνθρωπο. Έτσι, συχνά διατυπώνεται η άποψη ότι η αφαίρεση των οργάνων του, ισοδυναμεί ουσιαστικά με το θάνατό του. Σύμφωνα με την επιστήμη, είναι δυνατό ο άνθρωπος να αναπνέει και να έχει καρδιακή λειτουργία, τα υπόλοιπα συστήματα να λειτουργούν κανονικά, ωστόσο να έχει διαγνωστεί ότι ο εγκέφαλός του έχει νεκρωθεί και επομένως, ο θάνατός του θεωρείται αναπότρεπτος. Σε αυτή την περίπτωση, οι ιατροί έχουν τη δυνατότητα, εφόσον υπάρχει η συναίνεση του δότη ή της οικογένειάς του, να προβούν σε αφαίρεση των ζωτικών του οργάνων, έτσι ώστε αυτά να μεταμοσχευθούν και να δώσουν μία δεύτερη ευκαιρία για ζωή, σε κάποιον ασθενή που έχει ανάγκη τη μεταμόσχευση. Τα ηθικά διλλήματα βεβαίως που προκύπτουν είναι πολλά. Είναι δικαίωμά μας να προσφέρουμε τα όργανα μας; Μας ανήκουν; Ο εγκεφαλικός θάνατος είναι και ο οριστικός θάνατος; Τα κριτήριά του είναι πλήρη και ορθά; Αρκεί η συναίνεση της οικογένειας του δότη για τη δωρεά οργάνων; Οι θέσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος σχετικά με τα ζητήματα αυτά είναι ξεκάθαρες και σαφείς και έχουν διατυπωθεί μέσα από 55 άρθρα που εξέδωσε η Ειδική Συνοδική επιτροπή Βιοηθικής. 106

108 Αξίζει να κλείσει η παρούσα μελέτη με την ευχή να διαλευκανθούν οι ασάφειες, να απαντηθούν όλα τα ερωτήματα και να αρθούν όλα τα προβλήματα που έχουν προκύψει σχετικά με το θεσμό των μεταμοσχεύσεων. Η Εκκλησία, όπως και η ιατρική κοινότητα, πρέπει να εξακολουθήσουν να προσεγγίζουν το ζήτημα με υπευθυνότητα και προσοχή, να συνεργάζονται για τη διαμόρφωση και την αυστηρή τήρηση των κριτηρίων που πάντοτε θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη έτσι ώστε ο θεσμός να λειτουργεί χωρίς ηθικά ή ιατρικά προβλήματα. Θα πρέπει να υπάρχει αμέριστος σεβασμός προς την προσωπικότητα τόσο του δότη ιστών ή οργάνων, όσο και του λήπτη αυτών, να τηρείται η ισονομία και η προτεραιότητα στις λίστες μοσχευμάτων, να υπάρχει παντελής απουσία οποιασδήποτε υπόνοιας για εμπορευματοποίηση των μοσχευμάτων, να υπάρχει απόλυτη εφαρμογή των κριτηρίων του εγκεφαλικού θανάτου και η όλη διαδικασία να λαμβάνει χώρα εντός του πλαισίου της αγάπης και της αλληλεγγύης έτσι όπως η Εκκλησία το ορίζει και όπως θα έπρεπε να ισχύει, για ένα θεσμό και μία πρακτική που αποτελεί δώρο ζωής προς τον συνάνθρωπο και πράξη ανιδιοτελούς αγάπης του ανθρώπου, προς τον άνθρωπο. 107

109 Βιβλιογραφία Πηγές 1. Αγία Γραφή. 2. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος, PG 36, 324D. 3. Γρηγορίου Θεολόγου, Επιστολή ΛΑ Φιλάγριῳ PG 37, 68C. 4. Γρηγορίου Θεολόγου, Επιστολή ΛΒ Φιλάγριῳ PG 37, 69C. 5. Γρηγορίου Θεολόγου, Επιστολή ΟΣT Γρηγορίῳ Νύσσης, PG37, 141A. 6. Γρηγορίου Θεολόγου, Επιστολή ΣΚΓ Θέκλῃ, PG37, 365C. 7. Γρηγορίου Νύσσης, Απολογητικός προς Πέτρον τον αδελφόν αυτού, περί της Εξαημέρου, PG 44, Γρηγορίου Νύσσης, Περί Κατασκευής του ανθρώπου, PG 44, Γρηγορίου Παλαμά, Προσωποποιΐα ήτοι διάλογος ψυχής και σώματος, PG 150, 1361C. 10. Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσης ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, PG 94, Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις τον τετραήμερον Λάζαρον, PG 48, Ιωάννου Χρυσοστόμου, Προς Ολυμπιάδα 17, PG 52, Κλήμεντος Αλεξανδρέως, Στρωματείς, PG 8, Κλήμεντος Αλεξανδρέως, Λόγος Προτρεπτικός προς Έλληνας, PG 8, Νικοδήμου Αγιορείτου, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, Αθήνα Πλάτωνος Αλκιβιάδης και Αλκιβιάδης Δεύτερος, μτφρ. Λ. Κούσουλας, εκδ. Πόλις, Αθήνα Επιλεκτική βιβλιογραφία 17. Αβραμίδη Α. Β., Η επιμήκυνσις των ορίων του «κλινικού θανάτου» κατά την καρδιακήν ανακοπήν, Διατριβή επί Υφηγεσία, Αβραμίδη Α.Β., «Οι μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων», Ιατρικό Βήμα, Ιούλιος Αύγουστος 1999, σ

110 19. Ad Hoc Committee: A definition of irreversible coma. Report of The Ad Hoc Committee of the Harvard Medical School to Examine the Definition of Brain Death, JAMA, 1968, σ Anker A. E., Feeley T. H., Friedman E., Kruegler J., Teaching organ and tissue donation in medical and nursing education: a needs assessment, Progress in Transplantation, Vol. 19, No 4, December 2009, σ Αντωνιάδη Α., Ηθική των Μεταμοσχεύσεων, Θέματα Αναισθησιολογίας και εντατικής ιατρικής, τεύχος 20.41, Δεκέμβριος 2010, σ Archimandrite Sophrony, His life is mine, Mowbrays, London Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Οι μεταμοσχεύσεις εξ απόψεως Ορθοδόξου ήθους και θεολογίας, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη Βάντσου Μ., Θέματα Βιοηθικής, η θέση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, Διατριβή επί διδακτορία, Θεσσαλονίκη Βάντσου Μ., Η ιερότητα της ζωής, Θεσσαλονίκη Βάρκα Αδάμη Α., Το δίκαιο των μεταμοσχεύσεων, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή Βάρκα Αδάμη Α., Ο προσδιορισμός του θανάτου στην Ελληνική νομοθεσία και η υποχρέωση ιατρικής πιστοποίησης. Ελληνική Δικαιοσύνη, τόμος 37, 1996, σ Βάρκα Αδάμη Α., Κριτική Θεώρηση του Ν / 1999 για τις Μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων. Κριτική Επιθεώρηση, τόμος 2, Βασιλειάδη Ν., Το μυστήριο του θανάτου, εκδόσεις Σωτήρ, Αθήνα Becker C., Money talks, Money Kills, The Economics of Transplantation in Japan and Bioethics, 13 (3/4), 1999, σ Bernat J. L., Culver C., Gert B., On the definition and criterion of death, Annals of Internal Medicine, 1981, 94, σ Bernat J. L., How much of the brain must die in brain death, J.C.R., 1992, σ Βιδάλη Τ., Βιοδίκαιο Το πρόσωπο, τόμος πρώτος. Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη Boey Kam Weng, A cross-validation study of nurses, attitudes and commitment to organ donation in Hong Kong, International Journal of Nursing Studies, 39, 2002, σ

111 35. Boulware L. E. et al, Understanding Disparities in Donor Behavior. Race and Gender Differences in Willingness to Donate Blood and Cadaveric Organs, Medical Care, 40 (2), 2002, σ Βρεττού Μ., Καρακατσάνη Κ., Κουντουρά Ι., Γουλιανού Α., Μεταμοσχεύσεις Επιστημονικές επιφυλάξεις για το νέο νόμο. Η Καθημερινή. Ημερομηνία δημοσίευσης: 10/10/ Βρεττού Μ., Καρακατσάνη Κ., Μπαλαμούτσου Ν., Τσανάκα Ι., Ελλείμματα του νόμου για τις μεταμοσχεύσεις. Η Καθημερινή. Ημερομηνία δημοσίευσης 12/9/ Byrne P., O Reilly S., Quay P.M., Brain death, an opposing viewpoint, JAMA, , σ Γάφου Η., Νομικά προβλήματα επί των μεταμοσχεύσεων. Ποινικά Χρονικά, ΙΘ 1969, σ Cater Gentry D., Mc Curren C., Organ procurement from the perspective of perioperative nurses, AORN Journal, 80 (3), σ Γιαννάκου Πεφτουλίδου Μ., Σμαρόπουλου Ε., Στούπα Φ., Χριστοδουλίδη Π., Ο εγκεφαλικός θάνατος, Μεταμόσχευση, τ. 1, 1990, σ Γολεμάτη Β. Χ., Χειρουργική Παθολογία, τόμος 2, Πασχαλίδης, Αθήνα Cunningham J., Cass A., Anderson K., Snelling P., Devitt J., Preece C., Eris J., Australian nephrologists, attitudes towards living kidney donation, Nephrology Dialysis Transplantation, 21 (5), 2006, σ Δαγτόγλου Π. Δ., Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, τόμος Β, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή Δάλλα Βοργία Π., Σύμβαση για την Προστασία των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων και της Αξιοπρέπειας του Ανθρώπου, σε σχέση με την εφαρμογή της Βιολογίας και της Βιοϊατρικής, Νο. Β, τ. 47/ Δαμασκηνού Αγιορείτου, Ορθόδοξη ανθρωπολογία και μεταμοσχεύσεις ζωτικών οργάνων, εκδόσεις Μυριόβιβλος, Α έκδοση, Άγιον Όρος, Νοέμβριος Διαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Ειδική Συνοδική Επιτροπή επί της Βιοηθικής, Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, εκδ. Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος 2001, σ

112 48. Ellison M. D., McBride M. A., Taranto S. E., Delmonico F. L., Kauffman H. M., Living kidney donors in need of kidney transplants: a report from the organ procurement and transplantation network, Transplantation, 74, 2002, σ Εποπτική Μεγάλη Μορφωτική Διδακτική Εγκυκλοπαίδεια. Ελληνοσουηδική Συνεργασία, τόμος 6, λήμματα: ευγενή Θησέας, εκδ. Μανιατέα, Αθήνα Fehrman Ekholm I., Elinder C. G., Stenbeck M., Tyden G., Groth C. G., Kidney donors live longer, Transplantation, 64 (7), 1997, σ Gabriel M., Davovitch, Hand book of kidney transplantation, 3rd Edition, Lippincott Williams and Wilkins, Gallagher C. M. and Widjicks E. F. M., Religious and cultural aspects of brain death, in Widjicks Eelco, Brain Death, Lippincott William & Wilkins, 2001, σ Giacomini M., A change of heart and a change of mind? Technology and the redefinition of death in 1968, Social Science and Medicine, 31, 1997, σ Giesen D., A comparative law study of civil liability arising from medical care, International Medical Malpractice Law (I.M.M.L.), Spring 1995, σ Guidelines for the Determination of Death, Report of the Medical Consultants of the Diagnosis of Death to the President s Commission for the study of Ethical Problems in Medicine and Biomedical and Behavior Research, JAMA, 13 Nov 1981, σ Heak G., Schweitzer J., Seidel Wieselm M., Psychological effects of living related kidney transplantation risks and chances, Transplant, 18 (6), 2004, σ Hornby K., Hornby L., Shemie S. D., A systematic review of autoresuscitation after cardiac arrest, Crit Care Med, 35 (5), May 2010, σ Ιεροδιακόνου Χ., Παπαδημητρίου Μ., Παπακώστα Βαρλάμη Ε., Βαργεμέζη Β., Μεταξά Π., Ψυχολογικά προβλήματα ασθενών σε χρόνια περιοδική αιμοκάθαρση, Διάγνωση και αντιμετώπιση, Materia Medica Greca, 1978, σ

113 59. Ingram J. E., Buckner E. B., Rayburn A. B., Critical Care Nurses, Attitudes and Knowledge Related to Organ Donation, Dimensions of Critical Care Nursing, Vol. 21, No 6, 2002, σ Jones Riffel A., Stroeckle M., Attitudes of upper division nursing students toward organ donation. Journal of Continuing Education in Nursing, 29 (6), 1998, σ Καϊάφα Γκμπάντι Μ., Κουνουγέρη Μανωλεδάκη Ε., Συμεωνίδου Καστανίδου Ε., Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, τόμος 8, σειρά, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη Καρακατσάνη Κ., Εγκεφαλικός Θάνατος, Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου; University Studio Press, Β Έκδοση, Kastenbaum R., Death, society and human experience, 4th edition, Macmillan, New York 1991, σ Kim Jung Ran (Theresa), Murray J., Fisher, Doug Elliott, Undergraduate nursing students knowledge and attitudes towards organ donation in Korea, Implications for education, Nurse Education Today, 26, 2006, σ Κούρτη Μ., Αστικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων σύμφωνα με τον ν. 2737/1999, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Κωστάκη Α., Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων. Δώρο ζωής, επιστημονικές εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε, Αθήνα Λαγγουράνη Α., Δωρεά οργάνων, Μεταμοσχεύσεις, Ιατρικό Βήμα, τ. 62, Ιανουάριος Φεβρουάριος 1999, σ Levenson J., Olbrisch M., Shortage of donor organs and long waits, Psychosomatics, 28 (8)1987, σ Leventhal T., The Illegal Transportation and Sale of Human Organs, Reality or Myth?, Paper presented to conference of the International Association of Chiefs of Police, Washington D.C, USA Lin L. M., Lin C. C., Lam H. D., Chen C. L., Increasing the participation of intensive care unit nurses to promote deceased donor organ donation, Transplant Proc, April 2010, 42 (3), σ Λογοθέτη Ι., Νευρολογία, Β Έκδοση, University Studio Press, Λυντέρη Χ., Το Ποινικό Δίκαιο των Μεταμοσχεύσεων, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή

114 73. Manara A. R., Murphy P. G., O Callaghan G. Donation after circulatory death, British Journal of Anaesthesia, σ Μαντζαρίδη Ι. Γεωργίου, Χριστιανική Ηθική 1, εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Μαντζουνέα Ε. Κ., Αι Μεταμοσχεύσεις εις την Ελλαδικήν Ορθόδοξον Εκκλησίαν εξ επόψεως κοινού και εκκλησιαστικού δικαίου, Αθήνα Matten M. R., Sliepcevich E. M., Sarvela P. D., Lacey E. P., Woehlke P. L., Richardson C. E., Wright W. R., Nurses knowledge, attitudes and beliefs regarding organ and tissue donation and transplantation, Public Health Report, 106, 1991, σ Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ Ιερόθεου, Το πρόσωπο στην Ορθόδοξη Παράδοση, Γ έκδοση, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ Ιερόθεου, Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, Πατερική θεραπευτική αγωγή, Β έκδοση, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Έδεσσα Mok C. Y., Organ Donation in Hong Kong, Public Health and Epidemiology Bulletin, 3, 1994, σ Μοναχού Μωυσέως Αγιορείτου, Ο Άγιος Πόνος, μαθητεία στην επίσκεψη του πόνου στη ζωή μας, κέντρο Βιοιατρικής ηθικής και δεοντολογίας, Αθήνα Morrissey P. E., Dube C., Gogn R., Yango A., Gautam A., Monaco A. P., Kidney Donation Editorials and Perspectives, Transplantation, 80 (10), 2005, σ Mosby s Medical Dictionary, 8th edition, Elsevier Μουδανίδου Σ., Νταούτη Δ., Παπαδοπούλου Β., Μεταμόσχευση και δωρεά οργάνων ιστών. Στάση και αντιλήψεις των σπουδαστών του Α.Τ.Ε.Ι. Ηρακλείου και των κατοίκων του Ηρακλείου, Τ.Ε.Ι. Κρήτης, Σχολή Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Ηράκλειο Μπαλογιάννη Στ., «Ο εγκεφαλικός θάνατος», στο Εκκλησία και μεταμοσχεύσεις, εκδόσεις Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα Μπαλογιάννη Στ., Εγκεφαλικός θάνατος, Ελληνική Ιατρική, 1986, σ

115 86. Μπέγζου Μ. Π., Το ανθρώπινο σώμα στη φιλοσοφία της θρησκείας από την Ελληνική οντολογία στη Βυζαντινή θεολογία, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 3, Μπέγζου Μ. Π., Η μεταφυσική της ουσιοκρατίας στο Μεσαίωνα και η εκκοσμίκευση, Αθήνα Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Αλλήλων μέλη. Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής, Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα Ξεξάκη Ν., Φάκελος Μαθήματος Δογματική Α, Σ. Αθανασόπουλος, Σ. Παπαδάμης & ΣΙΑ Ε.Ε, Αθήνα Οδηγία 2010/45/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 7ης Ιουλίου 2010 σχετικά με τα πρότυπα ποιότητας και ασφάλειας των ανθρώπινων οργάνων που προορίζονται για μεταμόσχευση, Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 6/8/ Ομπέση Φ., Μανιού Μ., Οργάνωση της μεταμοσχευτικής διαδικασίας, Ο θεσμός του Συντονιστή Μεταμοσχεύσεων, Το Βήμα του Ασκληπιού, Τόμος 7, Τεύχος 2, Απρίλιος Ιούνιος 2008, σ Παναγόπουλου Ε. Δ., Η Απομυθοποίηση του Εγκεφαλικού Θανάτου, Θέματα Αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής, τόμος 8, τεύχος 17, Νοέμβριος 1998, σ Παπαχαραλάμπους Ξ., Φάκελος Μαθήματος Δογματική Β, εκδόσεις Σ. Αθανασόπουλος Σ. Παπαδάμης & ΣΙΑ Ε.Ε, Αθήνα Παπαχαραλάμπους Ξ., Χριστιανική Ηθική, Τεύχος Α, εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα Παπαχρίστου Θ., Ιατρική Νομοθεσία, εκδ. Δίκαιο και Οικονομία, Π. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Πατσουράκου Σ., Το πρόβλημα της χρησιμοποίησης μελών του σώματος του κληρονομούμενου για μεταμόσχευση κατά τη νέα ισχύουσα νομοθεσία, Ελληνική Δικαιοσύνη, τόμος 28 / Peters T. G., Kittur D. S., McGaw L. J., Organ donors and non donors, An American dilemma, Archives of Internal Medicine, 1996, σ Pope John Paul II, Address to the 18th International Congress of Transplantation Society, August 29, Rome

116 99. Ratner L. E., Ciseck L. J., Moore R. G., Laparoscopic live donor nephrectomy, Transplantation, 60, 1995, σ Sanner M. A., Attitudes toward organ donation and transplantation, A model for understanding reactions to medical procedures after death, Social Science & Medicine, 38 (8), 1994, σ Scheper Hughes N., Organ Stealing, Fact, Fantasy, Conspiracy or Urban Legend, Theft of Life, Society, 1990, σ Skegg P. D. G., Law, ethics and medicine, Oxford, Clarendon Press, Spital A., Ethical and policy issues in altruistic living and cadaveric organ donation, Clinical Transplantation, 11 (2), 1997, σ Spital A., Spital M., Living kidney donation, attitudes outside the transplant center, Archives of Internal Medicine, 1988, 148, σ Σταυρόπουλου Α. Μ., «Μία θεολογική ανάγνωση της Βιολογικής «Επανάστασης», Εφημέριος, αρ. 4, Αθήνα, Απρίλιος 2001, σ Τατάκη Β. Ν., Θέματα Χριστιανικής και Βυζαντινής Φιλοσοφίας, Βιβλιοθήκη Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα Taylor R. M., Reexamining the Definition and Criteria of Death, Seminars In Neurology 17 (3), σ Teasdale G., Jennett B., Assessment of coma and impaired consciousness. A practical scale, Lancet 1974, σ Teo B., Organ donation and transplantation, A Christian viewpoint, Transplantation Proceedings, 1992, 24 (5), σ Τσάμη Δ., Εισαγωγή στη σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Τσαρπάλας Α., Ποινικά προβλήματα εκ των μεταμοσχεύσεων, Ποινικά Χρονικά, ΚΘ, 1972, σ Τσελεγγίδη Δ. Ι., Χάρη και Ελευθερία κατά την Πατερική Παράδοση του ΙΔ αιώνα. Συμβολή στη σωτηριολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Τσιούτσικα Λ., Στεφόπουλου Σ., Δαμασκηνού Αγιορείτου, Μεταμοσχεύσεις και εγκεφαλικός θάνατος, Θεολογική και ιατρική παρέμβασις, Ορθόδοξος Τύπος, 3 Δεκεμβρίου Τσουτσούλη Α., Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη

117 115. Wallace C., For Sale, The Poor s Body Parts, LA Times, August 1992, σ Wang Yi-Jen, Lin Chi-Yun, The Experience of Perioperative Nurses Involved in Organ Procurement, Journal of Nursing Research, Vol 17, No 4, December 2009, σ Χριστόδουλου, Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Διαθρησκειακή θεώρηση των μεταμοσχεύσεων, στο Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, Αθήνα, Έκδοση του Κλάδου Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Ψαρούλη Δ., Βούλτσου Π., Ιατρικό Δίκαιο, Στοιχεία Βιοηθικής, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη Zamperion A., Corso M., Frigo A.C., Undergraduate nursing students attitudes towards organ donation, a survey in an Italian university, I.N.R., 2010, September, 57 (3), σ Ζήση Θ., Εκκλησία και μεταμοσχεύσεις. Κύριος της ζωής και του θανάτου ο Θεός. Θεοδρομία. Τεύχος Οκτωβρίου Δεκεμβρίου 2005, σ Διαδικτυακές Πηγές 1. Αβραμίδη Α., Τι θα θέλαμε να μάθουμε για τον εγκεφαλικό θάνατο, Παρακαταθήκη, Νοέμβριος Δεκέμβριος 2003, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 19/7/ Αβραμίδη Α.Β., Υπάρχουν πολλοί θάνατοι, ή ένας οριστικός και αμετάκλητος θάνατος του ανθρώπου; Ορθόδοξος Τύπος, 24 Ιουνίου - 1 Ιουλίου 2011, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 28/7/ Βάρκα Αδάμη Α., Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο για τις μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων, Έμφαση, τόμος Ιανουαρίου Φεβρουαρίου Μαρτίου 2003, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 5/7/ Βασικές Θέσεις επί της Ηθικής των Μεταμοσχεύσεων (55 άρθρα), 10/12/1999, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 25/7/

118 5. Βιδάλη Τ., Η «εικαζόμενη συναίνεση», Επιθεώρηση Βιοηθικής, τόμος 1, τεύχος 1, Φθινόπωρο 2007 Χειμώνας 2008, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 28/7/ Βογιατζή Δ., Παρουσίαση και σχόλια στο έργο του Γρηγορίου Νύσσης «Περί κατασκευής του ανθρώπου», Ημερομηνία Δημοσίευσης 24/1/2013, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 28/7/ Δεβετζόγλου Ι. «Μεταμόσχευσαν τμήμα καρδιάς αλόγου σε άνθρωπο», Τα Νέα gr, ημ/νία δημοσίευσης 19/1/2010, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 26/12/ Δημητρακόπουλου Δ., Βιοηθικές επισημάνσεις στο έργο Περί κατασκευής του ανθρώπου, Ημερίδα προς τιμή του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, Ιανουάριος 2007, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 27/7/ Διάγνωση Εγκεφαλικού Θανάτου, Απόφαση 9/21 η ολομέλεια Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας (ΚΕΣΥ), Διάγνωση Εγκεφαλικού Θανάτου: Απόφαση του υπουργού Υγείας 3853/85, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 18/7/ Εγκύκλιος 2819 της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος με θέμα «Περί της δωρεάς οργάνων σώματος», 7/7/2005, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 27/7/ Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 30/6/ Ελληνική Εταιρεία Μεταμοσχεύσεων, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 11/7/ Ιερά Σύνοδος της Ιεραρχίας της Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, Οι αρχές του κοινωνικού δόγματος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 24/12/

119 14. Καρακατσάνη Ι., Κουντουρά Ι., Γήτα Χ., Τσαντήλα Δ., Κωνσταντινίδη Ν., Απαράδεκτη η εικαζόμενη συναίνεση. Ανοικτή επιστολή καθηγητών ιατρικής στους Βουλευτές του Ελληνικού Κοινοβουλίου, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 28/7/ Κατσιμίγκα Γ., Μαραγκούτη Αικ., Σπηλιοπούλου Χ., Γκίκα Μ., Νοσηλευτική και θεολογική προσέγγιση του θανάτου, Νοσηλευτική, 46 (4), 2007, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 19/7/ Κέντρου Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 26/7/ Νανά Σ., Επιστημονική Θεώρηση του εγκεφαλικού θανάτου, Τόλμη, Ιούνιος 2003, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 19/7/ Κωστάκη Α., «Διαθρησκειακή θεώρηση των μεταμοσχεύσεων», ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 13/6/ Νόμος 2619 / 1998 (ΦΕΚ 132 Α ) Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου σε σχέση με τις εφαρμογές της βιολογίας και της ιατρικής, Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 5/7/ Νόμος 2737 / 1999 (ΦΕΚ 174 Α ), Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις, ανάκτηση από /Nomoi/Nomos_2737_FEK_174_A_1999.pdf, τελευταία πρόσβαση 29/6/ Νόμος 3984 / 2011 (ΦΕΚ Α 150), Δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων και άλλες διατάξεις, ανάκτηση από %CF%83%CE%B5%CE%BB-1.html, τελευταία πρόσβαση 5/7/

120 22. Oviedo Convention, Council of Europe, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 5/7/ Στεφόπουλου Στ., «Εγκεφαλικός θάνατος». Πως μία καινοφανής θεωρία αναιρεί την ιερότητα του ανθρώπινου προσώπου, Εισήγηση στην Ημερίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Γλυφάδος σχετικά με τον «Εγκεφαλικό θάνατο», 11 Μαρτίου 2012, ανάκτηση από τελευταία πρόσβαση 18/7/ Σύνταγμα της Ελλάδας, Όπως αναθεωρήθηκε με το Ψήφισμα της 27 ης Μαΐου 2008 της Η Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων, Βουλή των Ελλήνων, ανάκτηση από 49db-9148-f24dce6a27c8/SYNTAGMA1_1.pdf, τελευταία πρόσβαση 5/7/ Σχέδιο Νόμου. «Προσαρμογή στο εθνικό δίκαιο της Εκτελεστικής Οδηγίας 2012/25/ΕΕ της Επιτροπής της 9 ης Οκτωβρίου 2012 για τη θέσπιση διαδικασιών ενημέρωσης σχετικά με την ανταλλαγή μεταξύ των κρατών μελών ανθρωπίνων οργάνων που προορίζονται για μεταμόσχευση, Ρυθμίσεις για την Ψυχική Υγεία και την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και λοιπές διατάξεις, ανάκτηση από Ergo/Psifisthenta-Nomoschedia?law_id=a02467a8-ffae-422e-9ef6- f99d8b9d6564, τελευταία πρόσβαση 5/7/ Τι είναι η «εικαζόμενη» συναίνεση και γιατί δεν εφαρμόζεται στην Ελλάδα, ανάκτηση από τελευταία ανάκτηση 28/7/

121 Παράρτημα 1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Η ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ιωάννου Γενναδίου 14 (115 21) ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ ( ) α. Γενικές ἀρχές 1) Η Εκκλησία, ἀντικρύζει τὶς μεταμοσχεύσεις, ὅπως καὶ κάθε τι ποὺ σχετίζεται μὲ τὴν ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν πάλη του μὲ τὸν θάνατο, μὲ ἰδιαίτερη συμπάθεια, κατανόηση καὶ αἴσθημα σοβαρότητος. Αντιλαμβάνεται καὶ τὸ μέγεθος τοῦ προβλήματος καὶ τὶς δυνατότητες ποὺ παρέχουν οἱ μεταμοσχεύσεις καθὼς καὶ τὸ μεγάλο της χρέος ἀπέναντι στὴν κοινωνία, στὴν ἰατρικὴ πράξη, στοὺς λῆπτες ἀλλὰ καὶ στοὺς δυνητικοὺς δότες. Καὶ τὸν λήπτη θέλει νὰ βοηθήσει, ἀλλὰ καὶ τὸν δωρητή ὀφείλει νὰ σεβασθεῖ. 2) Τὸ κριτήριο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἠθικῆς τῶν μεταμοσχεύσεων, ὅπως καὶ κάθε προβλήματος, εἶναι πνευματικό. Ἂν κάτι βλάπτει τὴν ψυχὴ ἢ ὑποβιβάζει τὶς πνευματικὲς ἀξίες, ἀνεπιφύλακτα τὸ ἀπορρίπτει. Ἀντιθέτως, ἐὰν τὸ ἐπὶ μέρους ἐπιστημονικό ἐπίτευγμα εἶναι συμβατὸ μὲ τὴ θεολογικὴ παράδοση, διδασκαλία καὶ ἐμπειρία της, τὴν ἰδιοφυῆ ἀνακάλυψη τὴν ἀντιμετωπίζει μὲ τὴν τόλμη τῆς πνευματικῆς καινοτομίας της. Οὔτε μὲ τὸν ὀρθολογιστικὸ σχολαστικισμὸ ἔχει σχέση, οὔτε σὲ πολιτικὲς σκοπιμότητες ὑποχωρεῖ, οὔτε μὲ τὴν ἐκκοσμίκευση συντάσσεται. 3) Κάθε τι ποὺ ὑπερβαίνει τὸν ἀτομικισμὸ καὶ τὴν φιλοζωία καὶ συνδέει τοὺς ἀνθρώπους μὲ σχέση ἀμοιβαιότητος καὶ κοινωνίας, κάθε τι ποὺ ἀποδεικνύει τὴν ὑπεροχὴ τῆς πνευματικῆς ζωῆς ἐπὶ τῆς βιολογικῆς ἐπιβιώσεως, ἡ Εκκλησία τὸ προστατεύει καὶ τὸ ὑποστηρίζει. Αλλὰ καὶ μπροστὰ στὸ μυστήριο τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου καθὼς καὶ τῆς ψυχοσωματικῆς συμφυΐας τοῦ ἀνθρώπου στέκεται μὲ σεβασμὸ καὶ ἰδιάζουσα εὐαισθησία. β. Εἰδικὲς ἀρχὲς 4) Οἱ μεταμοσχεύσεις μεταμορφώνουν τὸ δράμα τοῦ λήπτη σὲ ἐλπίδα ζωῆς. Ἡ Εκκλησία θὰ μποροῦσε μὲσα ἀπὸ τὴν φιλανθρωπία της νὰ τὶς εὐλογήσει, μὲ τὴν 120

122 ἀδιαπραγμάτευτη ὅμως προϋπόθεση ὅτι κατὰ τὴ μεταμοσχευτικὴ διαδικασία προστατεύεται ἡ συνείδηση τοῦ δότη καὶ δὲν παραβιάζονται οἱ πνευματικὲς ἀξίες. 5) Kάθε λογικὴ ἀποδοχῆς τῶν μεταμοσχεύσεων ἀπὸ τὴν Εκκλησία ἔχει τρεῖς ἄξονες α) Η Εκκλησία αἰσθάνεται μὲν τὸ φιλάνθρωπο χρέος της ἀπέναντι στὸν λήπτη -ποὺ ἔχει ἀνάγκη νὰ ζήσει-, ἀντιλαμβάνεται ὅμως περισσότερο τὸν ρόλο της δίπλα στὸν δότη -ποὺ μπορεῖ ἐλεύθερα νὰ προσφέρει. Επ οὐδενὶ λόγῳ καὶ μὲ κανένα τρόπο δὲν θυσιάζει τὸν σεβασμὸ πρὸς τὸ δότη στὴν ἀνάγκη ἐπιβιώσεως τοῦ λήπτη. Ὁ σκοπὸς δὲν εἶναι νὰ ζήσει ὁ λήπτης ὁ σκοπὸς εἶναι νὰ δώσει ὁ δότης. Ὁ λήπτης λαμβάνει θνητὸ σῶμα ὁ δότης δίνει ἀπὸ τὴν ἀθάνατη ψυχή του. Ὅσο ἀνώτερη εἶναι ἡ ψυχὴ ἀπὸ τὸ σῶμα τόσο μεγαλύτερο εἶναι τὸ πνευματικὸ ὄφελος τοῦ δότη ἀπὸ τὸ βιολογικὸ κέρδος τοῦ λήπτη. «Μακάριόν ἐστι μᾶλλον διδόναι ἢ λαμβάνειν» (Πραξ. κ 35). β) Η δωρεὰ ὀργάνου πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ περιλαμβάνει τὴν «συνειδητὴ συναίνεση» τοῦ δότη, δηλαδὴ ὁ δότης πρέπει ἐν ἐπιγνώσει, ἐλεύθερα καὶ ἀβίαστα νὰ ἔχει συγκατατεθεῖ στὴν ἀφαίρεση τῶν ὀργάνων του, ἂν τυχὸν ἀπὸ κάποια αἰτία καταστεῖ ἐγκεφαλικὰ νεκρός. Ὁ δότης πρέπει νὰ ἐνεργεῖ ὡς δωρητής. Καὶ γ) Η Εκκλησία μπορεῖ νὰ δεχθεῖ τὶς μεταμοσχεύσεις μόνο μέσα σὲ ἀτμόσφαιρα ἀγάπης, συναλληλίας, ἐνίοτε αὐτοθυσιαστικοῦ φρονήματος, ἐξόδου ἀπὸ τὸν κλοιὸ τῆς φιλαυτίας καὶ φιλοζωίας μας -ποτὲ ὠφελιμιστικῆς ἢ χρησιμοθηρικῆς λογικῆς ποὺ ἀποξενώνει τὸ «δότη» ἀπὸ τὴν προσφορά του. Κατόπιν τούτων, οἱ μεταμοσχεύσεις προσεγγίζονται ὡς ἀφορμὴ μετάδοσης ζωῆς σὲ μερικοὺς ἀνθρώπους, κυρίως ὅμως ὡς εὐκαιρία μετάγγισης πνευματικοῦ ἤθους στὴν κοινωνία. γ. Ο ρόλος τῆς ἰατρικῆς 6) Η ἰατρικὴ φροντίζει γιὰ τὴν ἀποκατάσταση ἢ τὴ βελτίωση τῆς ὑγείας τοῦ ἀνθρώπου καὶ κατ' ἐπέκταση γιὰ τὴν παράταση τῆς ζωῆς του. Ἡ θεολογία δὲν ἐμποδίζει τὴν ἰατρικὴ στὴν προσπάθεια αὐτή, ἀλλὰ καὶ δὲν ἀγνοεῖ τὴ σχετικότητά της. Παράλληλα, προβάλλει καὶ ὁρισμένες προϋποθέσεις γιὰ τὴν ὀρθὴ ἀνάπτυξη καὶ ἄσκησή της. Οἱ προϋποθέσεις αὐτὲς εἶναι δύο: α) Ο σεβασμὸς τοῦ προσώπου καὶ β) ἡ ὠφέλεια τοῦ πλησίον. 7) Ἐπίσης, ἡ ἰατρικὴ ἐπιστήμη, ὅπως ἐπίσης καὶ οἱ ἰατρικὲς ἔρευνες, πρέπει νὰ ἐπιτελοῦνται μέσα στὰ πλαίσια τῶν ἰατρικῶν καὶ βιοηθικῶν δεοντολογικῶν κανόνων, οἱ ὁποῖοι προστατεύουν τὸν ἄνθρωπο ὡς προσωπικότητα. Οἱ γιατροὶ πρέπει νὰ ἐργάζονται μὲ ταπείνωση καὶ βαθύτατη αἴσθηση ὅτι εἶναι ὄργανα τοῦ Θεοῦ πρὸς ἐξυπηρέτηση τοῦ ἀνθρώπου. δ. Η δυνατότητα προσφορᾶς ὀργάνων 8) Η ζωὴ εἶναι δῶρο τοῦ Θεοῦ, τὸ ὁποῖο δὲν μᾶς χαρίζεται γιὰ νὰ βιώνουμε τὴ φιλαυτία καὶ τὴν κτητικότητά μας, ἀλλὰ μᾶς προσφέρεται γιὰ νὰ εἶναι τόσο δική μας, ὥστε νὰ μποροῦμε ἀκόμη καὶ νὰ τὴν προσφέρουμε μὲ ἀγάπη. Ο καλύτερος τρόπος ἐπιστροφῆς της στὸν Θεὸ εἶναι ἡ προσφορά της ἀπὸ ἀγάπη στὸν πλησίον «οὐκ ἔστιν ἄλλως σωθῆναι εἰ μὴ διὰ τοῦ πλησίον» (Ἅγιος Μακάριος Αἰγύπτιος). 121

123 9) Τὸ φρόνημα καὶ ἡ διάθεση τῆς αὐτοπροσφορᾶς ἀποτελοῦν τὸν πνευματικὸ ἄξονα τῆς ἠθικῆς τῆς Εκκλησίας στὸ θέμα τῶν μεταμοσχεύσεων. Ο ἀποστολικὸς λόγος «ἐν τούτῳ ἐγνώκαμεν τὴν ἀγάπην ὅτι ἐκεῖνος ὑπὲρ ἡμῶν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ἔθηκε καὶ ἡμεῖς ὀφείλομεν ὑπὲρ τῶν ἀδελφῶν τὰς ψυχὰς τιθέναι» (Α Ιω. γ 16) διαλύει κάθε ἀμφιβολία γιὰ τὸ ὅτι ἡ προσφορὰ τῆς ζωῆς, καὶ συνεπῶς καὶ ἡ δωρεὰ σώματος, δὲν εἶναι πράξεις αὐτοκτονίας ἢ εὐθανασίας, ἀλλά μποροῦν νὰ ἀποτελοῦν ἐκφράσεις τῆς «μείζονος ἀγάπης», περὶ τῆς ὁποίας κάνει λόγο ὁ ἴδιος ὁ Κύριος κατὰ τὴν παράδοση τῶν τελευταίων Του ὑποθηκῶν στοὺς μαθητές «μείζονα ταύτης ἀγάπην οὐδεὶς ἔχει ἵνα τις τὴν ψυχὴν αὐτοῦ θῇ ὑπὲρ τῶν φίλων αὐτοῦ» ( Ιω. ιε 13). Η προσφορὰ τῆς ζωῆς εἶναι τὸ μεῖζoν ἡ προσφορὰ τῶν ὀργάνων εἶναι τὸ εὐλογημένο ἔλασσον. Οἱ παραπάνω ἁγιογραφικὲς ἀναφορὲς μεταθέτουν τὸ ἠθικὸ πρόβλημα ἀπὸ τὸ σχολαστικὸ προσδιορισμὸ τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου στὸ σεβασμὸ καὶ τὴν ἐλεύθερη ἔκφραση τοῦ αὐτεξουσίου. 10) Στὴν περίπτωση λοιπὸν ποὺ κάποιος ἐπιθυμοῦσε νὰ προσφέρει τὰ ὄργανά του, ἀκόμη κι ἂν ὁ ἐγκεφαλικὸς θάνατος δὲν ταυτιζόταν μὲ τὸν ὁριστικὸ χωρισμὸ τῆς ψυχῆς ἀπὸ τὸ σῶμα, μαζὶ μὲ τὰ ὄργανά του θὰ εἶχε προσφέρει καὶ τὴ ζωή του. Η πράξη του δὲν θὰ περιεῖχε μόνο τὸ στοιχεῖο τῆς προσφορᾶς, ἀλλὰ καὶ αὐτὸ τῆς αὐτοθυσίας. 11) Η Εκκλησία εὐνοεῖ καὶ ἐνθαρρύνει τὴν προσφορὰ ἑνὸς ἀπὸ τὰ διπλᾶ μας ὄργανα (νεφρά) ἢ ἱστῶν (δέρματος, μυελοῦ τῶν ὀστῶν, αἵματος), ἀπὸ ζῶντα δότη. ε. Περὶ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου 12) Η Εκκλησία σέβεται καὶ ἐμπιστεύεται τὴν ἰατρικὴ ἔρευνα καὶ κλινικὴ πράξη. Γι αὐτό, ἂν καὶ δὲν εἶναι ἁρμόδια, θὰ μποροῦσε νὰ δεχθεῖ τὴν διεθνῶς ὁμόφωνη ἄποψη ὅτι ὁ ἐγκεφαλικὸς θάνατος ταυτίζεται μὲ τὸ ἀμετάκλητο βιολογικὸ τέλος τοῦ ἀνθρώπου. Ο ἐγκεφαλικὸς θάνατος ἀποτελεῖ γεγονὸς ὁριστικῆς καὶ ἀνεπίστρεπτης καταστροφῆς τοῦ ἐγκεφάλου καὶ κατάσταση πλήρους ἀπώλειας αἰσθήσεων καὶ συνειδήσεως. Κατ' αὐτὸν ἡ ἀναπνευστικὴ λειτουργία συντηρεῖται μόνον μηχανικά, ἡ δὲ διακοπὴ τῆς τεχνητῆς ὑποστηρίξεως ὁδηγεῖ σὲ σχεδὸν ἄμεση παύση καὶ τῆς καρδιακῆς λειτουργίας. 13) Αὐτὸ ποὺ στὴν οὐσία κάνει ἡ τεχνητὴ ὑποστήριξη τῆς ἀναπνοῆς εἶναι ὅτι προσωρινὰ ἀναχαιτίζει τὴν διαδικασία ἀποσυνθέσεως τοῦ σώματος ὄχι ὅμως καὶ τὴν ἀναχώρηση τῆς ψυχῆς. 14) Ο ἐγκεφαλικὸς θάνατος πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ διαφοροποιηθεῖ ἀπὸ τὴν φυτικὴ κατάσταση -ποὺ συνήθως ὀνομάζεται «κλινικὸς θάνατος». Κατ' αὐτήν, τὸ ἐγκεφαλικὸ στέλεχος λειτουργεῖ καὶ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον δὲν ἀπαιτεῖται τεχνητὴ ὑποστήριξη. 15) Επειδὴ ὑπάρχει πάντοτε ὁ κίνδυνος -σὲ μεμονωμένες εὐτυχῶς περιπτώσεις-, ἀπροσεξίας, λάθους ἢ καὶ ἀσέβειας πρὸς τὸ γεγονὸς τοῦ θανάτου, ἡ Εκκλησία μαζὶ μὲ τὴν πλειοψηφία τοῦ ἰατρικοῦ καὶ νοσηλευτικοῦ κόσμου καὶ τῶν ἁρμοδίων κοινωνικῶν φορέων, ἀπαιτεῖ τὴν ἐξασφάλιση τῆς ἀκριβοῦς τηρήσεως τῶν διεθνῶς ἀποδεκτῶν κριτηρίων διαγνώσεως τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου. Ετσι: 122

124 α) εἶναι ἀπαραίτητη ἡ τεκμηριωμένη καὶ σαφὴς διαπίστωση τῶν αἰτίων τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου. β) Η πιστοποίηση τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου πρέπει νὰ γίνεται ἀπὸ ἐπιτροπὴ εἰδημόνων ποὺ νὰ μὴν ἔχουν καμμία σχέση ἐξαρτήσεως ἀπὸ τὶς μεταμοσχευτικὲς ὁμάδες καὶ ἐπὶ τῇ βάσει τῶν ὑφισταμένων κλινικῶν καὶ ἐργαστηριακῶν κριτηρίων. γ) Τὰ κριτήρια τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου δὲν εἶναι ἐπαρκῆ ἂν εἶναι μόνον κλινικά. Πρέπει νὰ προστεθοῦν καὶ ἐργαστηριακά (ἀξονικὴ τομογραφία καὶ ἕνα ἠλεκτροεγκεφαλογράφημα) ὥστε νὰ ἐπιβεβαιωθεῖ, κατὰ τὸ δυνατόν, ὄχι μόνο ἡ παύση τῶν λειτουργιῶν τοῦ ἐγκεφαλικοῦ στελέχους, ἀλλὰ καὶ τοῦ φλοιοῦ. Οπου δὲν ὑπάρχει ἐμφανὴς αἰτία ἐγκεφαλικῆς βλάβης πρέπει νὰ ἐπαναλαμβάνονται οἱ ἐξετάσεις γιὰ μεγαλύτερη ἐπιβεβαίωση, ἀκόμη κι ἂν αὐτὴ ἡ καθυστέρηση ὁδηγεῖ σὲ ἀπώλεια τῶν ὀργάνων. δ) Πρὶν ἀπὸ τὶς δοκιμασίες τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου θὰ πρέπει νὰ ἔχουν προηγηθεῖ οἱ βιοχημικὲς ἐξετάσεις ποὺ νὰ παρουσιάζουν φυσιολογικὲς τιμὲς (ὄχι οὐρία οὔτε ἠλεκτρολυτικὲς διαταραχές). Επίσης, γιὰ νὰ ἐλεγχθεῖ ὁ ἐγκεφαλικὸς θάνατος πρέπει νὰ ἔχουν παρέλθει τουλάχιστον 24 ὧρες ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ τοῦ συμβάντος. 16) Ο ἔλεγχος ἂν κάποιος εἶναι δότης (δηλαδὴ ἂν ὑπάρχει συναίνεση) πρέπει νὰ γίνεται μετὰ τὴν ὁριστικὴ διάγνωση τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου, ὥστε αὐτὴ νὰ εἶναι κατὰ τὸ δυνατὸν ἀμερόληπτη καὶ ἀνεπηρέαστη. 17) Σύμφωνα μὲ ὅλα τὰ παραπάνω, ἡ δωρεὰ ὀργάνων ἀπὸ ἐγκεφαλικὰ νεκροὺς δότες καθὼς καὶ ἡ νηφάλια καὶ συνειδητὴ ἀπόφαση ὑγιοῦς ἀνθρώπου νὰ προσφέρει κάποιο ὄργανό του σὲ πάσχοντα συνάνθρωπο, ὡς πράξεις φιλαλληλίας καὶ ἀγάπης, εἶναι σύμφωνες μὲ τὴ διδασκαλία καὶ τὸ φρόνημα τῆς Εκκλησίας μας. στ. Περὶ συνειδητῆς καὶ εἰκαζομένης συναινέσεως 18) Ἡ δωρεὰ προϋποθέτει τὴ «συνειδητὴ συναίνεση» τοῦ δότη σ αὐτὸ ποὺ κάνει. Κάθε τι ποὺ «εἰκάζει» τὴ βούλησή του ἀποτελεῖ παρέμβαση στὸ αὐτεξούσιο καὶ δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ γίνει ἀποδεκτό. 19) Η «συνειδητὴ συναίνεση» ἀποτελεῖ πράξη αὐταπάρνησης, καὶ ἀγάπης, ποὺ συνδέει τὸ δωρητὴ μὲ τὸ γεγονὸς τοῦ θανάτου του, ποὺ ἐπισυμβαίνει μὲ τρόπο τραγικὸ καὶ σὲ σχετικὰ νεαρὴ ἡλικία. Ἐπίσης, ἐνέχει τὶς ἀρετὲς τῆς ἀνιδιοτέλειας, τῆς ἄρνησης τῶν φυσικῶν δικαιωμάτων, τῆς ἐμπιστοσύνης καὶ τοῦ ἐνδιαφέροντος γιὰ τοὺς ἄλλους, τῆς αὐτοπροσφορᾶς καὶ τῆς ἀπαλλαγῆς ἀπὸ τὸ φρόνημα τῆς φιλοζωίας. 20) Ἡ Εκκλησία, ἀσκώντας τὴν μεταμοσχευτικὴ ποιμαντική της, ἴσως ἐξασφαλίσει ἕναν ἀριθμὸ μοσχευμάτων καὶ συντελέσει ἔτσι στὴν ἐπιβίωση ἀντίστοιχων ἀνθρώπων (ἀνάλογα μὲ τὸ ποσοστὸ ἐπιτυχίας τῶν μεταμοσχευτικῶν ἐπεμβάσεων). Μὲ τὴν προϋπόθεση ὅμως τῆς συνειδητῆς συναινέσεως, αὐτοὶ ποὺ πνευματικὰ καλλιεργοῦνται εἶναι πολλοὶ περισσότεροι -ὅσοι ἔχουν συνειδητὰ δώσει τὴν συναίνεσή τους. Ἀπὸ αὐτοὺς θὰ προέλθουν οἱ ὁπωσδήποτε λιγότεροι δότες. Η Εκκλησία δὲν εἶναι στραμμένη μόνο στοὺς πραγματικοὺς ἀλλὰ καὶ στοὺς δυνητικοὺς δότες. 123

125 Ο δότης μπορεῖ μὲν νὰ ὠφελεῖ μὲ τὴν προσφορά του, ὠφελεῖται ὅμως κυρίως μὲ τὴν πράξη τῆς συναίνεσής του. Σώζει βιολογικὰ μὲν τὸν λήπτη πνευματικὰ δὲ τὸν ἑαυτό του. 21) Η συναίνεση δὲν εἶναι κάτι δευτερεῦον ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἐπισκιασθεῖ ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἄλλη πράξη (π.χ. ἀπογραφή, ἔκδοση ταυτότητος κ.τ.λ.). Θὰ πρέπει ἡ δήλωσή της νὰ εἶναι ἐλευθέρα καὶ ἀπόλυτα συνειδητή, καρπὸς ὥριμης σκέψης. Γι αὐτό, καλὸ θὰ ἦταν νὰ διατυπώνεται ἐντελῶς ἀνεξάρτητα ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἄλλη κοινωνικὴ πράξη καὶ μὲ τὴν προϋπόθεση τῆς σωστῆς καὶ ἀβίαστης ἐνημερώσεως. ζ. Περὶ συγγενικῆς συναινέσεως 22) Η Εκκλησία ὑπὸ ὅρους καὶ κατ' οἰκονομία, μέσα στὴν προοπτικὴ τῆς ἱερότητος τῶν συγγενικῶν δεσμῶν καὶ τῆς ἐπιδιωκόμενης καλλιέργειας τῶν σχέσεων κοινωνίας, θὰ μποροῦσε νὰ δεχθεῖ καὶ τὴν ὑποκατάσταση τῆς βουλήσεως τοῦ δότη ἀπὸ τοὺς συγγενεῖς, βέβαια μὲ τὸ δεδομένο ὅτι αὐτὴ δὲν ἀντιτίθεται πρὸς τὴ δική του. Η πρόνοια γιὰ τοὺς οἰκείους ἀποτελεῖ ἔκφραση πίστεως (Α Τιμ. ε 8), οἱ δὲ ἐγγενεῖς ὑποχρεώσεις ἀπέναντί τους ἀπόδειξη ἱερῶν συγγενικῶν δικαιωμάτων. Γιὰ τοὺς συγγενεῖς ἡ ζωὴ τοῦ δότη καὶ ἡ τιμὴ τοῦ σώματός του ἴσως νὰ ἔχουν μεγαλύτερη ἀξία ἀπ ὅ,τι γιὰ τὸν ἴδιο. Μὲ δεδομένη τὴν ἀγάπη, ἡ ἀπόφαση τῆς δωρεᾶς τοῦ σώματος τοῦ ἄλλου ἴσως νὰ εἶναι καὶ δυσκολότερη ἀπὸ αὐτὴν τῆς δωρεᾶς τοῦ δικοῦ μας σώματος. Υπ αὐτὴν τὴν ἔννοια, ὁ πραγματικὸς δότης εἶναι οἱ συγγενεῖς. 23) Ἐπειδὴ στὴν κοινωνία καὶ ἐποχή μας τὰ πάσης φύσεως συμφέροντα, ἰδίως τὰ οἰκονομικά, συχνὰ παρεμβάλλονται μὲ βέβηλο τρόπο ἀκόμη καὶ στὶς ἱερότερες τῶν σχέσεων, ὁ νόμος θὰ πρέπει νὰ προνοεῖ γιὰ τὴν ἀποφυγὴ κάθε ὑποψίας ἐμπορευματοποίησης τῶν μοσχευμάτων ἀπὸ τοὺς συγγενεῖς. 24) Εὐχῆς ἔργον θὰ ἦταν, κατὰ τὴν ὁποιαδήποτε διαδικασία ἐνυπογράφου συναινέσεως, νὰ μποροῦσε ὁ δότης νὰ ἐκχωρήσει ἐκ τῶν προτέρων τὸ δικαίωμα διαθέσεως τοῦ σώματός του στοὺς συγγενεῖς του. η. Οἱ ἐπιφυλάξεις τῆς Εκκλησίας 25) Επειδὴ ἡ ἐξέλιξη τῶν ἐπιστημῶν ἐπικοινωνίας καὶ πληροφορικῆς (διαδίκτυο, τήρηση μηχανογραφικῶν ἀρχείων μὲ εὐρύτατο φάσμα δεδομένων καὶ περιορισμένη δυνατότητα ἐλέγχου κ.ἄ.) ἀφ ἑνὸς καὶ ἡ πνευματικὴ πενία τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν ἀφ ἑτέρου εἶναι δυνατὸν νὰ ὁδηγήσουν σὲ κακοποίηση, ἐκμετάλλευση ἢ καὶ θυσία τῶν μεταμοσχεύσεων στὸν βωμὸ τῶν μεγάλων οἰκονομικῶν συμφερόντων, ἡ Εκκλησία ὀφείλει νὰ προστατεύσει τὸ θεσμό, τὴν πράξη καὶ τὰ ἐμπλεκόμενα πρόσωπα ἀπὸ ἐνδεχόμενη βεβήλωση (βεβιασμένη διάγνωση ἢ προχειρότητα στὴν τήρηση τῶν κριτηρίων τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου, ἐμπορευματοποίηση ἢ συναλλαγή οἱασδήποτε φύσεως σχετικὰ μὲ τὴν προσφορὰ ὀργάνων, ἐπιλογὴ ληπτῶν ἐπὶ τῆ βάσει ρατσιστικῶν κριτηρίων, παραβιάσεις τῶν καταστάσεων ἀναμονῆς, κ.λπ.). 26) Πρὸς ἀποφυγὴν τῶν παραβιάσεων τῶν καταστάσεων ἀναμονῆς, πρέπει νὰ γίνει ἀρχεῖο ἐγγραφῆς δοτῶν ἐπὶ μηχανογραφικῆς βάσεως, τὸ ὁποῖο νὰ ἐλέγχεται ἀπὸ κεντρικὸ ἀδιάβλητο μηχανισμό. 124

126 27) Ενῶ ἡ διεθνὴς καὶ ἑλληνικὴ νομοθεσία, γιὰ νὰ προστατεύσει τὶς μεταμοσχεύσεις ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ τῆς ἐμπορικῆς συναλλαγῆς, ἐπιβάλλει τὴν ἀνωνυμία τοῦ λήπτη καὶ τοῦ δότη καὶ ἀπαγορεύει τὴ δωρεὰ ὀργάνου σὲ προκαθορισμένο ἀπὸ τὸ δότη φιλικὸ ἢ συγγενικὸ πρόσωπο (ἐξαίρεση οἱ μεταμοσχεύσεις νεφρῶν ἀπὸ ζῶντα δότη), κάτι τέτοιο δὲν ἀντιτίθεται κατ ἀνάγκην στὴν ἠθικὴ τῆς Ορθοδόξου Χριστιανικῆς Εκκλησίας. 28) Η Εκκλησία δὲν μπορεῖ νὰ συγκατατεθεῖ στὴν ἀφαίρεση ὀργάνων ἀπὸ βρέφη μὲ συγγενῆ ἀνεγκεφαλία. Τέτοιοι δότες εἶναι πολλοὶ σπάνιοι, πράγμα ποὺ περιορίζει τὶς ἐλπίδες τῶν ληπτῶν-βρεφῶν. Παρὰ ταῦτα τὰ ἀνεγκέφαλα βρέφη ἐπειδὴ δὲν στεροῦνται στελέχους δὲν εἶναι ἐγκεφαλικῶς νεκρὰ καὶ ἐπειδὴ στεροῦνται συνειδήσεως δὲν ἔχουν τὴ δυνατότητα τῆς συναινέσεως -καὶ φυσικὰ κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ τὴν εἰκάσει. Αὐτὸ δημιουργεῖ νομικὸ κώλυμα στὴν ἀφαίρεση ὀργάνων. Επὶ πλέον, ἡ κοινωνία πρέπει νὰ ἀρνηθεῖ κάθε ὠφελιμιστικὴ θεώρηση αὐτῶν τῶν βρεφῶν. Η ἀνάγκη σεβασμοῦ πρὸς αὐτὰ δὲν ἀφήνει περιθώρια ὥστε τὸ πέρασμά τους ἀπ αὐτὸν τὸν κόσμο νὰ εἶναι ἐντελῶς χρηστικό. 29) Σχετικὰ μὲ τὸ ἐνδεχόμενο χρήσης τεχνητῶν ὀργάνων ἢ καὶ ξενομοσχευμάτων (γενετικὰ ἐπεξεργασμένων μοσχευμάτων ἀπὸ ζῶα), ὅπως καὶ προϊόντων κλωνοποίησης, ἐπειδὴ ἡ ἔρευνα δὲν ἔχει νὰ παρουσιάσει σαφῆ ἐπὶ τοῦ παρόντος ἀποτέλεσματα καὶ ἡ πορεία της δὲν εἶναι εὐκρινής, ἡ Επιτροπὴ Βιοηθικῆς ἐπιφυλάσσεται νὰ παρουσιάσει ἐν εὐθέτῳ χρόνῳ τὶς θέσεις καὶ ἀπόψεις της ἐπ' αὐτοῦ. 30) Υπάρχει ὁ κίνδυνος, στὸ ἄμεσο μέλλον, μὲ τὴν χαλαρὴ διεθνῶς ἠθικὴ ἀπέναντι στὴν εὐθανασία καὶ τὴν τάση νομοθετικῆς κατοχυρώσεώς της, οἱ μεταμοσχεύσεις νὰ συνδυασθοῦν μὲ τὴν εὐθανασία. Ετσι, ἄτομα ποὺ θὰ ἐπιλέγουν αὐτὸν τὸν τρόπο τερματισμοῦ τῆς ζωῆς τους ἐνδεχομένως θὰ καθίστανται καὶ δωρητὲς ὀργάνων. Αὐτὸς εἶναι ἕνας ἐπὶ πλέον λόγος ποὺ ἡ νομοθεσία τῶν μεταμοσχεύσεων θὰ πρέπει ἀπαραιτήτως νὰ διαθέτει ὑψηλὸ ἰδεολογικὸ ὑπόβαθρο. θ. Κριτικὴ τοῦ νέου νόμου περὶ μεταμοσχεύσεων Ενῶ ἡ Εκκλησία ἀποδέχεται τὴν ἰδέα τῶν μεταμοσχεύσεων, ἀδυνατεῖ νὰ συμφωνήσει μὲ τὴν πρόσφατη νομοθετικὴ κατοχύρωσή τους στὴ χώρα μας, ἡ ὁποία κυριαρχεῖται ἀπὸ χρησιμοθηρικὴ ἀντίληψη καὶ στενὸ ὀρθολογισμό. Ο μόνος τρόπος προστασίας τῆς ἠθικῆς καὶ πρακτικῆς τῶν μεταμοσχεύσεων ἀπὸ τὸ ἐνδεχόμενο κακοποιήσεώς της εἶναι ἡ σχετικὴ νομοθεσία νὰ εἶναι σαφής, μελετημένη, ἰδεολογικὴ καὶ ὄχι χρησιμοθηρική. 31) Στὸν προσφάτως ψηφισθέντα νόμο, ὁ νομοθέτης ἑρμηνεύει τὴ «μὴ ἄρνηση» τῶν συγγενῶν ὡς συναίνεση τοῦ δότη ( Αρθρ. 12, παρ. 4). Τὰ ὄργανα ἀφαιροῦνται ὄχι ὅταν συναινοῦν, ἀλλὰ ὅταν «δὲν ἀντιτίθενται» οἱ συγγενεῖς. Οἱ μεταμοσχεύσεις δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ στηριχθοῦν σὲ μιὰ «μὴ ἄρνηση», καὶ μάλιστα τῶν συγγενῶν, τὴν στιγμὴ ποὺ ὅλοι ἀγωνιζόμαστε γιὰ τὴ συγκατάθεση, καὶ μάλιστα τοῦ δότη. 32) Στὴν περίπτωση αὐτή, ἡ ἔλλειψη ἢ ἡ μὴ ἐξεύρεση συγγενῶν θὰ ἦταν δυνατὸν νὰ ἑρμηνευθεῖ ὡς «μὴ ἄρνηση». Συνεπῶς, κάθε ἐγκεφαλικὰ νεκρὸς ἀλλοδαπός, λαθρομετανάστης, ἄγνωστος καὶ ἐγκαταλελειμμένος, ἀθίγγανος κ.τ.λ., -ὁ ἀριθμὸς τῶν ὁποίων δὲν εἶναι καθόλου εὐκαταφρόνητος, καὶ τῶν ὁποίων οἱ συγγενεῖς εἴτε δὲν βρίσκονται στὴν Ελλάδα, εἴτε δὲν εἶναι εὔκολο νὰ ἀνευρεθοῦν- ἢ ὅποιος βρεθεῖ 125

127 μόνος στὸ νοσοκομεῖο μετὰ ἀπὸ τροχαῖο ἀτύχημα ποὺ δὲν ἔχει γίνει ἀμέσως ἀντιληπτὸ ἀπὸ τοὺς συγγενεῖς του θὰ θεωρεῖται αὐτομάτως δότης. Θὰ πρέπει ἄραγε στὴ δυστυχία τῆς μοναξιᾶς τους νὰ προσθέσουμε καὶ τὴν αὐθαίρετη ἀφαίρεση τῶν ὀργάνων τους; Ο νόμος τῆς «μὴ ἄρνησης» λοιπὸν ἀποτελεῖ ἐκβιασμὸ τῆς συνειδήσεως. 33) Η «συναίνεση» δὲν ἔχει καμμία σχέση μὲ τὴ «μὴ ἄρνηση». Τὸ «δίνω κάτι δικό μου» εἶναι ἐντελῶς διαφορετικὸ ἀπὸ τὸ «μοῦ παίρνουν κάτι ποὺ μοῦ ἀνήκει». Στὴ δεύτερη περίπτωση ἡ βούληση τῆς πολιτείας καὶ κοινωνίας ὑποκαθιστᾶ ὡς ἀγαθὸ τὴν ἔκφραση τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας. 34) Τὸ κράτος δὲν ἔχει κανένα δικαίωμα εἰσχωρήσεως στὴν ἰδιωτικὴ σφαῖρα τῆς ζωῆς τῶν πολιτῶν. Μία τέτοια ἐνέργεια ἀντιβαίνει στὰ ἄρθρα 2, παρ. 1 (περὶ τοῦ σεβασμοῦ καὶ τῆς προστασίας τῆς ἀνθρώπινης ἀξιοπρέπειας) καὶ 5, παρ. 1 (περὶ τῆς ἐλεύθερης ἀνάπτυξης τῆς προσωπικότητος τοῦ ἀτόμου) τοῦ συντάγματος. 35) Δὲν μπορεῖ ἐπίσης νὰ ὑποχρεώνει τὸν πολίτη νὰ ἐκφέρει γνώμη χωρὶς νὰ κατοχυρώνει τὸ δικαίωμά του νὰ μὴν ἐκφέρει. Ποιὲς οἱ ἐπιπτώσεις ἂν ὁ πολίτης ἀρνηθεῖ νὰ ἐκφράσει τὴ βούλησή του; 36) Η ὑποκατάσταση τοῦ ὅρου «ἐγκεφαλικὸς θάνατος» μὲ τὸ «νέκρωση τοῦ ἐγκεφαλικοῦ στελέχους» θεωρεῖται ἰατρικὰ ἀμφιλεγόμενη καὶ ἰδεολογικὰ ὕποπτη. Ἡ διαπίστωση τῆς παύσης τῶν λειτουργιῶν ὄχι μόνο τοῦ ἐγκεφαλικοῦ στελέχους ἀλλὰ καὶ τοῦ φλοιοῦ ἐπιβεβαιώνει τὴν ἀνεπίστρεπτη παύση ὅλων τῶν ἐγκεφαλικῶν λειτουργιῶν καὶ γι' αὐτὸ εἶναι ἐπιβεβλημένη. 37) Η διὰ νόμου ὑποχρεωτικὴ διακοπὴ τῆς μηχανικῆς ὑποστήριξης τῆς ἀναπνευστικῆς λειτουργίας σὲ περίπτωση ἐγκεφαλικὰ νεκροῦ ἀτόμου ποὺ δὲν εἶναι δότης ( Αρθρ. 12, παρ. 6) εἶναι πνευματικὰ καὶ ἠθικὰ ἀντιδεοντολογική. Ο νόμος πρέπει νὰ κατοχυρώνει τὸν γιατρὸ πού, γιὰ λόγους συνειδήσεως, δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ διακόψει τὸν μηχανικὸ ἀερισμὸ καὶ φυσικὰ ὄχι νὰ τὸν τιμωρεῖ ( Αρθρ. 20, παρ. 1). 38) Η δυσκολία τῶν συγγενῶν νὰ συναινέσουν στὴ δωρεὰ τοῦ σώματος, ποὺ ὀφείλεται σὲ προσωπικοὺς, συναισθηματικοὺς ἢ καὶ φιλοσοφικοὺς λόγους, πρέπει νὰ γίνεται ἀπόλυτα σεβαστὴ καὶ ὄχι νὰ ἀντιμετωπίζεται ἐκβιαστικὰ μὲ τὴν ἀπειλὴ τῆς διακοπῆς τῆς μηχανικῆς ὑποστήριξης ( Αρθρ. 12, παρ. 6). ι. Ποιμαντικὲς δυνατότητες τῆς Εκκλησίας 39) Μὲ βάση τὶς παραπάνω ἀρχές, ἡ Εκκλησία ὀφείλει νὰ ἀγωνισθεῖ γιὰ τὴν ἐπικράτηση τῶν ἀρχῶν της, τὸ θετικὸ ἐπηρεασμὸ τῆς μεταμοσχευτικῆς πολιτικῆς καὶ νὰ δημιουργήσει ἡ ἴδια μιὰ μεταμοσχευτικὴ πνευματικὴ παράδοση προσανατολισμένη πρὸς τὶς πνευματικὲς ἀνάγκες προσφορᾶς αἰσθημάτων τοῦ δότη. Μὲ τὸν τρόπο αὐτόν, ἡ ἐξεύρεση μοσχευμάτων καὶ ἡ προώθηση τῶν μεταμοσχεύσεων δὲν θὰ ἀποτελεῖ ἐπιδιωκόμενο σκοπὸ ἀλλὰ φυσικὸ ἀποτέλεσμα. 40) Ἡ Εκκλησία μπορεῖ νὰ ὀργανώσει προγράμματα ἀγωγῆς δοτῶν μὲ σκοπὸ τὴν καλλιέργεια σημαντικῶν ἀρετῶν μεταξὺ τῶν πιστῶν της (μνήμη θανάτου, αὐτοπροσφορά, θυσιαστικὸ φρόνημα κ.τ.λ.). Ἔτσι, θὰ δίνει τὴ μαρτυρία τοῦ ἤθους της στὴ σύγχρονη κοινωνία μὲ ἕνα ἐντελῶς σύγχρονο τρόπο. 126

128 41) Η Εκκλησία οὔτε τὴν ἀλήθεια θυσιάζει οὔτε τὸ πρόσωπο ὑποδουλώνει. Αν κάποιος ἐπιθυμεῖ νὰ γίνει δωρητὴς τὸν εὐλογεῖ ἂν δυσκολεύεται τὸν κατανοεῖ. Αὐτὴ εἶναι ἡ προστασία τοῦ προσώπου. Τὸ πνεῦμά της δὲν ὑποτάσσεται στὴν ἀνάγκη τῶν μεταμοσχεύσεων, ἀλλὰ ὑπηρετεῖ τὸ σεβασμὸ τοῦ προσώπου. Κυρίως τοῦ προσώπου ὡς δότου. 42) Ἐπίσης, σέβεται καὶ πλήρως κατανοεῖ τὴν φυσικὴ ἐπιθυμία τῶν ἀσθενῶν ἐκείνων οἱ ὁποῖοι μὲ τὴ λήψη τῶν μοσχευμάτων ἐπιθυμοῦν νὰ παρατείνουν τὸ χρόνο τῆς βιολογικῆς τους ζωῆς, καθὼς πιστεύει ὅτι τὸ γεγονὸς αὐτὸ θὰ μποροῦσε νὰ συντελέσει στὴν πνευματική τους ὁλοκλήρωση καὶ τὴν ἐπίτευξη τοῦ σκοποῦ τῆς ὕπαρξής τους. 43) Λόγῳ τοῦ πνευματικοῦ μεγέθους ποὺ ἐνέχει ἡ πράξη τῆς δωρεᾶς σώματος, πρὶν αὐτὸ συμβεῖ, καλὸ θὰ ἦταν ὁ ἱερεὺς τοῦ νοσοκομείου νὰ διαβάσει μιὰ κατάλληλη εὐχὴ ἢ νὰ τελέσει κάποια ἁγιαστικὴ πράξη (χρίση δι ἐλαίου, σταύρωμα κ.τ.λ.). 44) Σχετικὴ ἀγωγὴ πνευματικοῦ προσανατολισμοῦ θὰ μποροῦσε νὰ γίνει καὶ γιὰ τὴν καλλιέργεια καὶ προετοιμασία τοῦ λήπτη, ὥστε νὰ μὴν νοιώθει μόνον ὡς ὁ εὐνοημένος ἀποδέκτης ἑνὸς μοσχεύματος, ἀλλὰ ὡς εὐλογημένος δέκτης τῆς ἀγάπης κάποιου ἄγνωστου συνανθρώπου καὶ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ. 45) Συμπερασματικά, ἡ ποιμαντικὴ τῆς Ἐκκλησίας πρὸς τοὺς δότες, τοὺς λῆπτες καὶ τοὺς γιατρούς πρέπει νὰ εἶναι τέτοια, ὥστε μέσα ἀπὸ ὅλους αὐτοὺς τοὺς τρόπους νὰ δοξάζεται ὁ Θεός, νὰ ὁλοκληρώνονται πνευματικὰ οἱ ἄνθρωποι και ἡ ἀσθένεια ἢ παράταση ζωῆς νὰ ἀποτελέσουν προϋπόθεση ἐκπλήρωσης τοῦ βαθύτερου σκοποῦ τῆς δημιουργίας τους. ια. Προτεινόμενη τακτικὴ τῆς Εκκλησίας 46) Εἶναι κοινὴ πεποίθηση ὅτι ὁ λόγος καὶ ὁ ρόλος τῆς Εκκλησίας μας στὴν πορεία τῶν μεταμοσχεύσεων στὴν Ελλάδα εἶναι κεντρικός. Οἱ μεταμοσχεύσεις εἶναι ἴσως ἕνα ἀπὸ τὰ λίγα θέματα στὰ ὁποῖα ἡ πολιτεία ἔχει τὴν ἄμεση ἀνάγκη τῆς Εκκλησίας. Αὐτὸ δημιουργεῖ στὴν Εκκλησία οὐσιαστικὰ δικαιώματα καὶ μεγάλες ὑποχρεώσεις. 47) Δεδομένου ὅτι οἱ μεταμοσχεύσεις εὔκολα μποροῦν νὰ ὁδηγήσουν σὲ κατάχρηση καὶ παραβίαση θεμελειωδῶν ἠθικῶν ἀρχῶν καὶ ἀξιῶν καὶ ὑπάρχει τεράστια διαφορὰ ἤθους καὶ προσεγγίσεως μεταξὺ κοσμικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς ἀντιλήψεως τοῦ θέματος, ἡ Εκκλησία πρέπει νὰ εἶναι πολὺ προσεκτικὴ στὶς ἐνέργειές της καὶ φειδωλὴ στὰ λόγια της. 48) Στὴν συνεργασία της μὲ τὴν πολιτεία, ἡ Εκκλησία θέτει σαφεῖς ὅρους, ὥστε νὰ μὴ χρεωθεῖ κοσμικὲς ἀποφάσεις καὶ ἐνέργειες ποὺ πιθανῶς θὰ γίνουν μὲ ἐντελῶς διαφορετικὸ πνεῦμα καὶ σκοπό. Τὸ ἐνδεχόμενο νὰ ὀργανώσει ἡμέρα δότου ἢ ἐκστρατείας ὑποστήριξης τῶν μεταμοσχεύσεων, μὲ σκοπὸ τὴ συγκέντρωση τοῦ μεγαλύτερου δυνατοῦ ἀριθμοῦ μοσχευμάτων θὰ τὸ ἀποφασίσει μόνον, ἀφοῦ ὑπάρχουν σαφῆ ἐχέγγυα σεβασμοῦ τῶν ἀρχῶν καὶ ὅρων της. 49) Η ἀπουσία ἐπίσημης ἐκκλησιαστικῆς τοποθετήσεως στὸ θέμα ὁδήγησε σὲ αὐθαίρετη εἴτε ἀποδοχὴ εἴτε ἀπόρριψη τῶν μεταμοσχεύσεων ἀπὸ συγκεκριμένα 127

129 ἁρμόδια ἢ ἀναρμόδια ἐκκλησιαστικὰ πρόσωπα. Αὐτὸ ἔχει προκαλέσει σύγχυση, ἐνίοτε δὲ καὶ διχασμό, μεταξὺ τῶν πιστῶν καὶ τοῦ θεολογικοῦ κόσμου. Στὴν παροῦσα φάση, ἡ Εκκλησία μὲ σαφήνεια ἀλλὰ σὲ χαμηλοὺς τόνους διακηρύττει ὅτι θὰ μποροῦσε, μέσα στὰ πλαίσια τῶν προαναφερθεισῶν θεολογικῶν ἀρχῶν, νὰ δεχθεῖ τὴν ἰδέα τῶν μεταμοσχεύσεων καὶ ὅτι μέσα ἀπὸ αὐτὲς θὰ τῆς ἦταν δυνατὸν νὰ ἀσκήσει τὴν ποιμαντικὴ καὶ νὰ διοχετεύσει τὸ πνεῦμα καὶ τὸ ἦθος της. Στὴ συνέχεια, θὰ προκαλέσει διάλογο καὶ εὐκαιρίες ἐνημέρωσης μέσα στοὺς κόλπους της (σεμινάρια πνευματικῶν, ὁμιλίες κ.τ.λ.), θὰ προσπαθήσει νὰ καλλιεργήσει πνεῦμα κατανοήσεως, συμφωνίας καὶ εὐρείας ἀποδοχῆς τῶν βασικῶν θεολογικῶν θέσεών της μεταξὺ τοῦ σώματος τῶν πιστῶν, ὥστε νὰ ἐξαλειφθεῖ κάθε ἀδικαιολόγητος ἀρνητισμός. Τρίτο βῆμα θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι ἡ ἔκδοση καὶ κυκλοφορία ἐνημερωτικῶν καὶ ἐπεξηγηματικῶν τῶν ἀπόψεών της φυλλαδίων ἢ καὶ ἡ διοργάνωση μεγάλης ἀνοιχτῆς ἡμερίδος διὰ τῆς ὁποίας θὰ διακηρύξει τὶς ἀπόψεις της στὴν κοινωνία μας. Τελευταία ἐνέργεια θὰ εἶναι ἡ ἔκδοση συνοδικῆς ἐγκυκλίου, ἡ ὁποία θὰ ἐκφράζει τὴν ἐπιτομὴ τῶν ἐκκλησιαστικῶν θέσεων καὶ προτάσεων καὶ θὰ διατυπώνει μὲ σαφήνεια τὸ περίγραμμα καὶ τὴν πρακτικὴ τοῦ Ὀρθοδόξου χριστιανικοῦ ἤθους στὸ θέμα τῶν μεταμοσχεύσεων. 50) Σχετικὰ μὲ τὸ νέο νόμο, ἡ Εκκλησία διαχωρίζει τὴ θέση της, δίχως ἐμπάθεια ἀλλὰ μὲ σύνεση καὶ σαφήνεια, ὥστε οὔτε τὴν ὑπόθεση τῶν μεταμοσχεύσεων νὰ βλάψει οὔτε τὴ βαρύτητα τῶν ἀπόψεών της νὰ ὑποβιβάσει. Παράλληλα ἔχει δημοσιοποιήσει τὶς ἀπόψεις της στὰ σημεῖα ποὺ διατηρεῖ τὶς ἐπιφυλάξεις καὶ ἔχει τὶς ἀντιρρήσεις της. Επίσης, ἔχει ἑτοιμότητα γιὰ ἄμεσες νομικὲς παρεμβάσεις καὶ θὰ ζητήσει τροπολογίες καὶ νομοθετικὲς βελτιώσεις, τέτοιες ποὺ θὰ διασφαλίζουν τὶς ἀρχὲς τῆς λογικῆς της καὶ θὰ ἐπιτρέπουν τὴν οὐσιαστικὴ συμπαράστασή της. 51) Απαραίτητος ὅρος συνεργασίας μὲ τὴν πολιτεία εἶναι ἡ τελευταία νὰ κατανοήσει ὅτι εἶναι ἐπιφορτισμένη μὲ τὴν τεράστια ὑποχρέωση νὰ προστατεύσει τὶς μεταμοσχεύσεις νομοθετικὰ καὶ πρακτικὰ ἀπὸ κάθε μορφῆς ἀσυνειδησία, χρησιμοθηρία ἢ καὶ χρηματικὴ ἐκμετάλλευση καὶ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν ἐπιστημονικὴ ἀρτιότητα, ἐνημέρωση καὶ κατάρτιση τῶν ἁρμοδίων ἰατρῶν καὶ φορέων. Μὲ τὸν τρόπο αὐτόν, ὁ δότης δὲν καταντάει θῦμα ποταπῶν συμφερόντων, ἀσεβείας ἢ ἐπιστημονικῆς ἐπιπολαιότητος καὶ ἀγνοίας. 52) Επὶ πλέον, ἡ ἰατρικὴ κοινότητα καὶ ἡ πολιτεία ὀφείλουν νὰ βοηθήσουν στὴν ἐπιβολὴ καὶ νομοθετικὴ κατοχύρωση τῶν ἀκριβεστέρων κριτηρίων τοῦ «ἐγκεφαλικοῦ θανάτου», ἡ πιστὴ τήρηση τῶν ὁποίων αὐστηρῶς νὰ ἐλέγχεται. 53) Επίσης, εἶναι ἀναγκαία ἡ ἵδρυση σοβαρῶν καὶ ἀξιοπίστων μεταμοσχευτικῶν κέντρων τὰ ὁποῖα νὰ διαθέτουν τὴν κατάλληλη ἐπιστημονικὴ καὶ τεχνολογικὴ ὑποδομὴ, ὥστε ἡ λήψη τῶν ὀργάνων τοῦ δότη καὶ ἡ ἐν συνεχείᾳ μεταμόσχευσή τους στὸν κατάλληλο λήπτη νὰ γίνεται μὲ τὰ ὑψηλότερα ποσοστὰ ἐπιτυχίας καὶ τὶς λιγότερες ἀπώλειες. 128

130 54) Ἡ Εκκλησία θὰ ἐπιμεληθεῖ τὴ συμμετοχή της δι' ἐκπροσώπων της σὲ ἐπιστημονικὰ ἰατρικὰ συνέδρια σχετικὰ μὲ τὶς μεταμοσχεύσεις, ὥστε καὶ τὴ γνώση της νὰ ἀνανεώνει καὶ τὶς ἀρχές της νὰ προβάλλει. 55) Τέλος, ὁ ρόλος καὶ ἡ ἐκπροσώπησή της στὸ Εθνικὸ Συμβούλιο Μεταμοσχεύσεων -ἐφ' ὅσον αὐτὸ συνεχίσει νὰ ὑφίσταται- καὶ στὸν ὑπὸ σύστασιν Εθνικὸ Οργανισμὸ Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.) πρέπει νὰ εἶναι κεντρικὸς καὶ παρεμβατικὸς καὶ ὄχι εἰκονικὸς καὶ δευτερεύων. Σκοπός της εἶναι τὰ μεταμοσχευτικὰ κέντρα νὰ λειτουργοῦν κατὰ τὸ δυνατὸν ἐπὶ τῆ βάσει τῶν ἰδικῶν της ἀρχῶν σεβασμοῦ, ἐλευθερίας καὶ ἀγάπης τοῦ προσώπου. 129

131 Παράρτημα 2 130

132 131

133 132

134 133