Έφεσος (Αρχαιότητα), Δημόσια Αγορά

Transcript

1 Περίληψη : Η δημόσια αγορά της Εφέσου βρίσκεται ανάμεσα στους λόφους Panayır Dağ και Bülbül Dağ και αποτελεί το διοικητικό οικοδομικό τετράγωνο της πόλης. Κατασκευάστηκε αρχικά στην Ελληνιστική εποχή, αναμορφώθηκε όμως την εποχή του Αυγούστου αποκτώντας ρωμαϊκό χαρακτήρα. Σημαντικότερη είναι η βόρεια πλευρά του συγκροτήματος, όπου πίσω από την τρίκλιτη βασιλική, παρατάσσονταν το πρυτανείο, ο ναός του Αυγούστου και της Αρτέμιδος και το ωδείο-βουλευτήριο. Οι υπόλοιπες πλευρές κλείνονταν με στοές, εκτός από τη δυτική, που οριζόταν από μια σειρά αυτόνομων μικρών αρχιτεκτονημάτων. Στο εσωτερικό του υπαίθριου χώρου υπήρχε ένας περίπτερος ναός αφιερωμένος στη λατρεία του Καίσαρα και της Ρώμης. Χρονολόγηση 1ος αι. π.χ.-1ος αι. μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Έφεσος, Ιωνία 1. Θέση Ανάμεσα στους λόφους Πίον (Panayır) και Λεπρή Ακτή (Bülbül) βρίσκεται το διοικητικό οικοδομικό τετράγωνο της Εφέσου, το οποίο περιλαμβάνει το συγκρότημα της Άνω Αγοράς (αρ. 18), με κτήρια θρησκευτικού και πολιτικού χαρακτήρα. Στα βόρεια το συγκρότημα οριοθετείται από τις παρυφές του λόφου Panayır Dağ. Στα ανατολικά συνορεύει με ένα συγκρότημα θερμών (αρ. 16), ενώ στα δυτικά βρίσκεται το ιερό του Δομιτιανού (αρ. 30). Στη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς βρίσκεται το νυμφαίο του Λεκάνιου Βάσσου (αρ. 29). Στα νότια διέρχεται μια από τις κεντρικές οδικές αρτηρίες της πόλης (αρ. 110), που κατευθύνεται προς την πύλη της Μαγνησίας (αρ. 10) πρόκειται για τμήμα της πομπικής ιεράς οδού, που συνέδεε το Αρτεμίσιο με το διοικητικό κέντρο της πόλης. Η πρόσβαση στην Αγορά από τη νότια οδό εξασφαλιζόταν από μια μνημειώδη δωρική πύλη (αρ. 19). Ανάμεσα στη νότια οδό και το συγκρότημα ήταν διευθετημένες οικίες και καταστήματα Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός Ο αρχικός σχεδιασμός της Αγοράς ανάγεται στους Ελληνιστικούς χρόνους. Κατά την πρώτη οικοδομική φάση, τον υπαίθριο χώρο του συγκροτήματος οριοθετούσαν απλές στοές στη βόρεια και νότια πλευρά του. 2 Η εικόνα της Αγοράς που έχουμε σήμερα ανάγεται στην εποχή του Αυγούστου. Διαπιστώνεται ο ανασχεδιασμός του χώρου και η μετατροπή της ελληνιστικής αγοράς σε ρωμαϊκό φόρουμ, όπου επικρατεί η ορθογωνική χάραξη και η σαφής οριοθέτηση. Το σχήμα του συγκροτήματος ήταν ορθογώνιο με γενικές διαστάσεις 160x58 μ. Στη βόρεια πλευρά παρατάσσονταν, με κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά, το πρυτανείο (αρ. 24), το τέμενος του Αυγούστου και της Αρτέμιδος (αρ. 23) και το ωδείο-βουλευτήριο (αρ. 22). Μπροστά από αυτά τα κτήρια εκτεινόταν μια τρίκλιτη βασιλική (αρ. 21), που αποτελούσε τη βόρεια όψη του συγκροτήματος. Η ανατολική και νότια πλευρά κλείνονταν με στοές, που πρέπει να ανήκαν στην ελληνιστική κτηριακή φάση. Κατά μήκος του τοίχου της νότιας δωρικής στοάς υπήρχε μια σειρά μαρμάρινων θρανίων. Στην ανατολική άκρη της στοάς διαμορφωνόταν η δωρική πύλη (αρ. 19), ενώ μια μικρότερη πύλη επίσης δωρικού ρυθμού βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία της. Η δυτική πλευρά της δημόσιας αγοράς οριζόταν από μια σειρά αυτόνομων μικρών αρχιτεκτονημάτων, αναθηματικών κτηρίων, όπως το ηρώο του Γ. Σεξτίλιου Πολλίωνος (αρ. 28) και κρηναίων κατασκευών προσανατολισμένων προς το ναό του Δομιτιανού (αρ. 30). 3 Στην πλατεία του διοικητικού συγκροτήματος ο περίπτερος ναός αφιερωμένος στον Καίσαρα και τη Ρώμη (αρ. 20) αναδεικνύεται την εποχή του Αυγούστου κεντρικό στοιχείο της σύνθεσης σύμφωνα με τα πρότυπα των αυτοκρατορικών αγορών. 4 Δημιουργήθηκε στις 16/5/2017 Σελίδα 1/8

2 3. Βασιλική Στη θέση της ελληνιστικής μονόκλιτης στοάς στη βόρεια πλευρά, οικοδομήθηκε μια μνημειώδη διώροφη τρίκλιτη βασιλική (αρ. 21) ελληνικού τύπου, που συνέβαλε καθοριστικά στη μετατροπή της ελληνιστικής δημόσιας αγοράς της Εφέσου σε ρωμαϊκό forum. 5 Σε αντίθεση με τις βασιλικές δυτικού τύπου, η βασιλική της Εφέσου είχε ανοιχτή τη νότια πλευρά της. Το μήκος της ξεπερνούσε εκείνο της πλατείας της Αγοράς καθώς τα άκρα της έκλειναν μικροί ορθογώνιοι σε κάτοψη χώροι, τα χαλκιδικά, όπως αποκαλούνται από το Βιτρούβιο. 6 Τέσσερις αναβαθμοί διαμορφώνονταν στο κεντρικό τμήμα της όψης της βασιλικής προς την πλατεία. Το πλάτος των πλευρικών κλιτώνήταν 4,72 μ, και του μεσαίου 6,85 μ. Οικίονεςτης πρόσοψης ήταν ιωνικού ρυθμού και στέφονταν με ιωνικά κιονόκρανα, ενώ οι εσωτερικές ιωνικές κιονοστοιχίες έφεραν κιονόκρανα διακοσμημένα με παραστάσεις βουκρανίων. Λίγα χρόνια μετά την αποπεράτωση του κτηρίου, ο πίσω τοίχος ενισχύθηκε με μαρμάρινους ορθοστάτες και στα μετακιόνια διαστήματα των εσωτερικών κιονοστοιχιών προστέθηκαν κίονες κορινθιακού ρυθμού, πιθανώς στο πλαίσιο αποκατάστασης ζημιών που προκλήθηκαν από σεισμούς. Μονόρριχτες στέγες πρέπει να κάλυπταν τα πλευρικά κλίτη, ενώ η δίρριχτη στέγη του μεσαίου κλίτους ήταν πιθανόν υπερυψωμένη και διέθετε παράθυρα, ώστε να εξασφαλίζει το φωτισμό του εσωτερικού. Στις στενές πλευρές του οικοδομήματος το επίμηκες μεσαίο κλίτος επικοινωνούσε με τα χαλκιδικά μέσω τοξωτών ανοιγμάτων. Αναθηματική επιγραφή από το επιστύλιο του οικοδομήματος αναφέρει ότι η βασιλική ήταν αφιερωμένη στη θεά Άρτεμη, τους αυτοκράτορες Aύγουστο και Τιβέριο, και το δήμο. Ως χορηγοί έχουν αποκατασταθεί τα ονόματα του Σεξτίλιου Πολλίωνος και της οικογένειάς του. 7 Η ανέγερση της βασιλικής εντάσσεται στο πρόγραμμα αναμόρφωσης της Αγοράς στα χρόνια του Αυγούστου, ενώ η ολοκλήρωση του έργου τοποθετείται γύρω στο μ.χ. Στα χρόνια του Νέρωνα (43-68 μ.χ.) προστέθηκε το δυτικό χαλκιδικό (αρ. 27), το οποίο εσωτερικά χωριζόταν σε τρεις θαλάμους. Η είσοδος στους χώρους του δυτικού χαλκιδικού ήταν εφικτή μέσω θυραίων ανοιγμάτων από την πλατεία του Δομιτιανού. Ιωνικοί κίονες και πεσσοί συνέθεταν τον αρχιτεκτονικό διάκοσμο του άνω ορόφου. Κατά τους Ύστερους Ρωμαϊκούς χρόνους το δυτικό χαλκιδικό μετράπηκε σε εκκλησία. 8 Το ανατολικό χαλκιδικό της βασιλικής ανοικοδομήθηκε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους με μορφή περίστυλης αυλής, ενώ οι σωζόμενοι κορινθιακοί κίονες φαίνεται να προέρχονται από κιονοστοιχία του άνω ορόφου της αρχικής κατασκευής. Από λειτουργική άποψη, η παρουσία της βασιλικής στο εσωτερικό της δημόσιας αγοράς της πόλης σηματοδοτεί τον πολιτικό χαρακτήρα της και παραπέμπει στη γενικότερη χρήση των οικοδομημάτων αυτού του τύπου ως χώρων εξυπηρέτησης δημόσιων και διοικητικών λειτουργιών. Θραύσματα και βάσεις αυτοκρατορικών πορτρέτων της δυναστείας Ιουλίων Κλαυδίων, που βρέθηκαν στο χώρο, προδίδουν την πλούσια πλαστική διακόσμηση και πολυτέλεια του εσωτερικού χώρου του οικοδομήματος. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα κολοσσιαία πορτρέτα του Αυγούστου και της συζύγου του Λιβίας, που πιθανόν κοσμούσαν το ανατολικό χαλκιδικό. 4. Πρυτανείο Το πρυτανείο (αρ. 24) βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της δημόσιας αγοράς της Εφέσου δίπλα στο ωδείο-βουλευτήριο. Τους επιμέρους χώρους του αποτελούσαν μια περίστυλη αυλή, στα βόρεια της οποίας ανοίγονταν τέσσερις αίθουσες, διατεταγμένες σε ζεύγη. Οι αρχαιολογικές έρευνες στο χώρο εντόπισαν τέσσερις οικοδομικές φάσεις, το μεγαλύτερο μέρος όμως των σωζόμενων ερειπίων είναι της εποχής του Αυγούστου. Από το σημείο αυτό ξεκινούσε ένας μικρός δρόμος, ο λεγόμενος «Clivus Sacer», ο οποίος έστριβε ελαφρώς διαγώνια, για να συναντήσει την οδό Κουρητών, από όπου εξασφαλιζόταν η άμεση πρόσβαση και επικοινωνία με το κάτω κέντρο της ρωμαϊκής πόλης. 5. Τέμενος Στο χώρο (αρ. 23) ανάμεσα στο πρυτανείο και στο ωδείο-βουλευτήριο της Εφέσου αναπτύσσεται μια υπαίθρια αυλή, διαστάσεων 33x28 μ., με ιωνικές στοές στις τρεις πλευρές της. 9 Τα ιωνικά κιονόκρανα και οι βάσεις τους ακολουθούν την Δημιουργήθηκε στις 16/5/2017 Σελίδα 2/8

3 ελληνιστική παράδοση. Στο εσωτερικό της αυλής διαμορφώνεται ένα υπερυψωμένο επίπεδο με κλίμακα. Πιθανολογείται ότι αποτελούσε βάθρο αρχιτεκτονικής σύνθεσης με τη μορφή βωμών ή ναΐσκων. Αρχικά θεωρήθηκε πιθανότερη η παρουσία βωμού στο χώρο, που συνδέθηκε αρχιτεκτονικά και λειτουργικά με το πρυτανείο και χρονολογήθηκε στην Ελληνιστική περίοδο. 10 Αργότερα η θέση ταυτίστηκε με το ιερό του θεού Καίσαρος και της θεάς Ρώμης, ενώ τυπολογικά αποκαταστάθηκε με τη μορφή δύο πρόστυλων ιωνικών ναΐσκων, υψωμένων σε κοινό πόδιο,πρωτοποριακού σχεδιασμού για την περιοχή της Μικράς Ασίας, με έντονη ρωμαϊκή επίδραση. 11 Στις πιο πρόσφατες όμως δημοσιεύσεις της τοπογραφίας της πόλης αναγνωρίζεται ως τέμενος με βωμούς του Αυγούστου και της Αρτέμιδος, και χρονολογείται πριν από το 25 π.χ Ωδείο-βουλευτήριο Το ωδείο-βουλευτήριο βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της δημόσιας αγοράς. Η αρχική κατασκευή του ανάγεται στους Ελληνιστικούς χρόνους και αποτελούσε το βουλευτήριο της πόλης. Κατά τη διάρκεια των Αυτοκρατορικών χρόνων πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες μεταποιήσεις και οικοδομικές επεμβάσεις, με αποτέλεσμα να εξελιχθεί σε θεατρικό οικοδόμημα νέας τυπολογίας με διττή λειτουργία. 7. Ναός του Καίσαρα και της Ρώμης Στο εσωτερικό της πλατείας της Αγοράς υπήρχε ένας μικρός πρόστυλος περίπτερος ναός. Χρονολογείται το β μισό του 1ου αι. π.χ και πρέπει να καταστράφηκε κατά την Ύστερη Αρχαιότητα. Αρχικά στην έρευνα θεωρήθηκε ότι ο ναός αυτός ήταν αφιερωμένος στη λατρεία της αιγυπτιακής θεότητας Ίσιδας και του θεού Διονύσου, 13 ενώ η ανέγερσή του συνδέθηκε με την επίσκεψη του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας στην πόλη το 32 π.χ. Σύμφωνα με άλλη άποψη ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Αύγουστο. 14 Στις τελευταίες δημοσιεύσεις ο ναός αποδόθηκε στη λατρεία του θεού Καίσαρα και της θεάς Ρώμης, που χτίστηκε από το Conventus Civium Romanorum (σύλλογος των Ρωμαίων πολιτών), με την άδεια του Αυγούστου μετά το 29 π.χ. και αποτέλεσε από τους πρώτους ναούς αυτοκρατορικής λατρείας στην πόλη. 15 Ο ναός, γενικών διαστάσεων 22,24x14,50 μ., ήταν πιθανόν κορινθιακού ρυθμού με 6x10 κίονες και διέθετε πρόναο και σηκό. Μόνο τα θεμέλιά του είναι σήμερα ορατά, κατασκευασμένα από ορθογώνιους και πολυγωνικούς ασβεστόλιθους, με πλήρωση του εσωτερικού τους με opus caementicium.η κρηπίδα πρέπει να είχε 4 αναβαθμούς, η διάμετρος των κιόνων υπολογίζεται γύρω στα 0,60 μ., και το μετακιόνιο διάστημα πρέπει να ήταν 1,85 μ Νότια δωρική πύλη Η δωρική πύλη βρίσκεται στο νότιο δρόμο που διέρχεται από την πύλη της Μαγνησίας και σηματοδοτεί την είσοδο προς τη δημόσια αγορά. Σώζεται μόνο το εξωτερικό νότιο τμήμα της με πρόσοψη μήκους 8,40 μ και βάθος 2,95 μ. Στην κάτοψη αποτυπώνεται με 4 πρόστυλους δωρικούς κίονες (διαμέτρου 0,77 μ.), και δύο πεσσούς (πάχους 0,58 μ.). Είναι κατασκευασμένη από μάρμαρο. Το ύψος των κιόνων υπολογίζεται γύρω στα 5,39 μ. Ο θριγκός ήταν κανονικού δωρικού τύπου, με τριταινιωτό επιστύλιο,τρίγλυφα και μετόπες στη ζωφόρο και δωρικό γείσο με προμόχθους και σταγόνες,ενώτο αέτωμα κοσμούσε κυκλική ασπίδα. Η πύλη χρονολογείται με βάση τα στυλιστικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής διακόσμησής της στην Ελληνιστική περίοδο (2ος/1ος αι. π.χ.) Ερμηνευτικές προσεγγίσεις Η αρχιτεκτονική αναμόρφωση της δημόσιας αγοράς την εποχή του Αυγούστου είχε ως στόχο τη μετατροπή της από περίστυλη αγορά σε ρωμαϊκό φόρουμ και συνεπώς την προσαρμογή της στα ρωμαϊκά πρότυπα. Αυτή την πρόθεση Δημιουργήθηκε στις 16/5/2017 Σελίδα 3/8

4 πραγματοποίησε η ανέγερση της επιμήκους βασιλικής στη βόρεια πλευρά, που μείωσε αισθητά την έκταση του πλατείας και τόνισε το περίγραμμα του συγκροτήματος. Καθοριστικής σημασίας αποτέλεσε η ανέγερση του ναού του Καίσαρα και της Ρώμης στο εσωτερικό, που παρά τη μη αξονική διάταξη του οικοδομήματος στο χώρο αναδείχθηκε κεντρικό στοιχείο της σύνθεσης. Τα κτήρια της Αγοράς, αν και ήταν ετερόκλιτα ως προς τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τη μορφή τους, είχαν σαφή δημόσιο και θρησκευτικό χαρακτήρα, ώστε να συνθέτουν το διοικητικό και πολιτικό κέντρο της πόλης. Επιπλέον ο χαρακτήρας των θρησκευτικών οικοδομήματων μετέτρεψε το αρχιτεκτονικό σύνολο σε μνημειακό χώρο αυτοκρατορικής λατρείας. 18 Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η Αγορά της Εφέσου παρουσιάζει ομοιότητες, με παρόμοιου τύπου δημόσιου χαρακτήρα εγκαταστάσεις της Μικράς Ασίας, όπως το αυτοκρατορικό forum του Αυγούστου στην Αντιόχεια της Πισιδίας και το forum στην Κρήμνα της Πισιδίας. 10. Μεταγέστεροι χρόνοι Μέχρι τον 4ο αι. μ.χ. το συγκρότημα δεν υπέστη αλλαγές. Το 358, 365 και 368 μ.χ. καταστροφικοί σεισμοί έπληξαν τη πόλη. Μεγάλο τμήμα της βασιλικής καταστράφηκε. Πιθανολογείται η αποκατάσταση των ζημιών και μια γενικότερη οικοδομική επέμβαση στο συγκρότημα την εποχή του Θεοδοσίου Β ( ). Η παραπάνω υπόθεση βασίζεται σε επιγραφή που αναφέρει το forum Theodosianum, το οποίο από τους μελετητές ταυτίζεται με τη δημόσια αγορά της πόλης Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση Ανασκαφικές έρευνες στο χώρο διεξήχθησαν από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και τους αρχαιολόγους Wilhelm Alzinger, Stefan Karwiese, Gerhard Langmann στις δεκαετίες του 1960, 1970 και Τα αποτελέσματα των ανασκαφών αυτών έδωσαν μια αποσπασματική εικόνα της οικοδομικής εξέλιξης του χώρου, καθώς παραμένουν πολλά σημεία που πρέπει να αποσαφηνιστούν. Από τα κτήρια της Αγοράς, μόνο για τη βασιλική έχει δημοσιευθεί μια επιστημονική μελέτη συνοδευόμενη από σχέδια και προτάσεις αποκατάστασης. 20 Για τα περισσότερα όμως από τα κτήρια υπάρχει, όπως διαπιστώσαμε, έντονος προβληματισμός ως προς την ταυτότητα και τη χρήση τους. Αναστηλωτικές εργασίες διεξήχθησαν στο ωδείο-βουλευτήριο, με αποτέλεσμα να αποτελεί σήμερα το πιο εντυπωσιακό μνημείο του συνόλου. Κάποιες προσπάθειες αναστήλωσης έγιναν επίσης στις κιονοστοιχίες της βασιλικής και στο πρόπυλο του πρυτανείου. Aπό τα υπόλοιπα κτήρια του συγκρoτήματος σώζονται λιγοστά αρχιτεκτονικά λείψανα Scherrer, P., The historical topography of Ephesos, στο Parrish, D. (επιμ.), Urbanism in Western Asia Minor (Portsmouth 2001), σελ Scherrer, P., Ephesus. The New Guide (Wien 1995), σελ Thür, H., Ein dorischer Torbau am Staatsmarkt in Ephesos, στο Fremde Zeiten. Festschrift für J. Borchhardt zum sechzigsten Geburtstag 1 (Wien 1996), σελ Ο P. Scherrer υποθέτει ότι στη βόρεια πλευρά ίσως να υπήρχε ένα στάδιο, βασιζόμενος στο ότι το μήκος ενός σωζόμενου αναλημματικού τοίχου ήταν 180 μ. καθώς και στη γειτνίαση με το γυμνάσιο στα ανατολικά. Βλ. Scherrer, P., The historical topography of Ephesos, στο Parrish, D. (επιμ.), Urbanism in Western Asia Minor (Portsmouth 2001), σελ Για το νυμφαίο Πολλίωνος και την κρήνη Δομιτιανού, βλ. αντίστοιχα Bammer, A., Das Denkmal des C. Sextilius Pollio in Ephesos, ÖJh 51 ( ), σελ Bammer, A., Elemente flavisch-trajanischer Architekturfassaden aus Ephesos, ÖJh 52 ( ), σελ Τα κτήρια εντάσσονται στην έρευνα στο λεγόμενο οικοδομικό τετράγωνο του Δομιτιανού βλ. Wiplinger, G. Wlach, G., Ephesus, 100 Years of Austrian Research (Vienna 1996), σελ. 79 Scherrer, P., Ephesus. The New Guide (Wien 1995), σελ Alzinger, W., Das Regierungsviertel, ÖJh 50 ( ), σελ Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ Για τη βασιλική στη δημόσια αγορά της Εφέσου βλ. Fossel-Peschl, E.A., Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos (Graz 1982) Alzinger, W., Das Regierungsviertel, ÖJh 50 ( ), σελ Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ Δημιουργήθηκε στις 16/5/2017 Σελίδα 4/8

5 6. Χαλκιδικά: στεγασμένοι χώροι προσαρτημένοι σε μεγαλύτερα κτήρια βλ. Βιτρ., Περί Αρχιτεκτονικής 5.1.4, (μτφρ. Π. Λέφας, σημ. 5.10). 7. Βλ. Börker, C. Merkelbach, R Engelmann, H. Knibbe, D., Die Inschriften von Ephesos, II, Nr (Bonn 1979), αρ. 404, σελ Knibbe, D. Engelmann, H. İplıkçioglu, D., Neue Inschriften aus Ephesos XII, ÖJh 62 (1993), αρ. 80, σελ Αναλυτικά για το δυτικό χαλκιδικό της βασιλικής βλ. Scherrer, P., Ephesus. The New Guide (2000), σελ. 80, Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ Παλιότερα στην έρευνα αποδιδόταν στο οικοδόμημα η ονομασία «Ροδιακό περιστύλιο», βλ. Alzinger, W., Das Regierungsviertel, ÖJh 50 ( ), σελ Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ Miltner, F., Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos, ÖJh 44 (1959), σελ Alzinger, W., Augusteische Architektur in Ephesos (Wien 1974), σελ Jobst, W., Zur Lokalisierung des Sebasteion-Augusteum in Ephesos, IstMitt 30 (1980), σελ , σημ Αναλυτικά για το θέμα της ταυτότητας του τεμένους βλ. Scherrer, P., Augustus, die Mission des Vedius Pollio und die Artemis Ephesia, Öjh 60 (1990), σελ Scherrer, P., The historical topography of Ephesos, στο Parrish, D. (επιμ.), Urbanism in Western Asia Minor (Portsmouth 2001), σελ. 71, σημ. 59, όπου αναφέρεται ότι το 25 π.χ. κάποιος Απολλώνιος Πασσάλας, μέλος επιφανούς οικογενείας της πόλης, αφιέρωσε ένα άγαλμα του Αυγούστου στο τέμενος. Για τη συγκεκριμένη επιγραφή βλ. Engelmann, H. Knibbe, D. Merkelbach, R., Die Inschriften von Ephesos III, Nr (Repertorium) (Bonn 1980), αρ. 902, σελ Για τα επιχειρήματα που επικρατούσαν παλιότερα στη βιβλιογραφία ως προς την ταύτιση του οικοδομήματος με ναό της Ίσιδος, βλ. Alzinger, W., Das Regierungsviertel, ÖJh 50 ( ), σελ Ο W. Alzinger κατέληξε μάλιστα στο συμπέρασμα ότι το κτήριο ήταν αφιερωμένο στο Διόνυσο Όσιρι και την Ίσιδα παραπέμποντας σε ταύτιση με τον Μάρκο Αντώνιο και την Κλεοπάτρα. Αναλυτικά για την αρχιτεκτονική του ναού βλ. Fossel, E., Zum Tempel auf dem Staatsmarkt in Ephesos, ÖJh 50 ( ), σελ Jobst, W., Zur Lokalisierung des Sebasteion-Augusteum in Ephesos, IstMitt 30 (1980), σελ Ο W. Jost με πειστικά επιχειρήματα προσπάθησε να ταυτίσει το ναό με το επιγραφικά παραδιδόμενο Σεβαστείον, χώρο λατρείας του αυτοκράτορα Αυγούστου, της οικογένειας και των απογόνων του. Στην έρευνα όμως αμφισβητείται γενικότερα η παρουσία αυτόνομου δημόσιου Σεβαστείου στο πολιτικό κέντρο της πόλης. Η λατρεία του αυτοκράτορα Αύγουστου από τους πολίτες θεωρήθηκε ότι θα ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη λατρεία της Αρτέμιδος και πρέπει να αναζητηθεί σε άμεση τοπογραφική και λειτουργική σχέση με το ιερό της Εστίας και την περιοχή του Πρυτανείου, στην καρδιά της λατρευτικής ζωής της πόλης. Για το λόγο αυτό το διπλό τέμενος, στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω, πρέπει να ήταν αφιερωμένο στον Αύγουστο και τη θεά Άρτεμη. Βλ. Scherrer, P., Augustus, die Mission des Vedius Pollio und die Artemis Ephesia, Öjh 60 (1990), σελ Ως προς τη νέα ταύτιση με ναό του θεού Καίσαρα (divus Iulius) και της θεάς Ρώμης (dea Roma), βλ. Scherrer, P., Augustus, die Mission des Vedius Pollio und die Artemis Ephesia, ÖJh 60 (1990), σελ Ο P. Scherrer δεν αμφισβητεί το σχεδιασμό του περίπτερου ναού στη δημόσια αγορά προς τιμή του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας. Θεωρεί όμως ότι από το 29 π.χ. ο ναός αφιερώθηκε στη λατρεία του θεού Ιούλιου και της θεάς Ρώμης. 16. Fossel, E., Zum Tempel auf dem Staatsmarkt in Ephesos, ÖJh 50 ( ), σελ Thür, H., Ein dorischer Torbau am Staatsmarkt in Ephesos, στο Fremde Zeiten. Festschrift für J. Borchhardt zum sechzigsten Geburtstag (Wien 1996), σελ Jobst, W., Zur Lokalisierung des Sebasteion-Augusteum in Ephesos, IstMitt 30 (1980), σελ Alzinger, W., Das Regierungsviertel, ÖJh 50 ( ), σελ Alzinger, W., Die Ruinen von Ephesos (Wien 1972), σελ Bauer, F.A., Stadt, Platz und Denkmal in der Spätantike: Untersuchungen zur Ausstattung des öffentlichen Raums in den spätantiken Städten Rom, Konstantinope und Ephesos (Mainz am Rhein 1996), σελ Fossel Peschl E.A., Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos, (Graz 1982). 21. Για το ιστορικό των ανασκαφικών ερευνών στη δημόσια αγορά, βλ. Wiplinger, G. Wlach, G., Ephesus, 100 Years of Austrian Research (Vienna 1996), σελ. 82, 112. Δημιουργήθηκε στις 16/5/2017 Σελίδα 5/8

6 Βιβλιογραφία : Alzinger W., Die Ruinen von Ephesos, Berlin Wien 1972 Scherrer, P. (ed.), Ephesus. The New Guide, Istanbul 2000 Wiplinger G., Wlach G., Ephesus. 100 Years of Austrian Research, Vienna Cologne Weimar 1996 Bauer F.A., Stadt, Platz und Denkmal in der Spätantike. Untersuchungen zur Ausstattung des öffentlichenraums in den spätantiken Städten Rom, Konstantinopel und Ephesos, Mainz am Rhein 1996 Scherrer P., "The historical topography of Ephesos", Parrisch, D., Urbanism in Western Asia Minor: new studies on Aphrodisias, Ephesos, Hierapolis, Pergamon, Perge and Xanthos, Portsmouth, Rhode Island 2001, Journal of Roman archaeology, Supplementary series no. 45, Alzinger W., Augusteische Architektur in Ephesos, Wien 1974, SoschrÖAI 16 Fossel-Peschl E.A., Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos, Graz 1982 Mitsopoulos-Leon V., Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos. Kleinfunde. 1. Teil: Keramik hellenistischer und römischer Zeit, Wien 1991, Forschungen in Ephesos IX 2/2 Keil J., Ephesos. Ein Führer durch die Ruinenstätte und ihre Geschichte, Wien 1964 Alzinger W., "Das Regierungsviertel", ÖJh, 50, , Jobst W., "Zur Lokalisierung des Sebasteion-Augusteum in Ephesos", IstMitt, 30, 1980, Scherrer P., "Augustus, die Mission des Vedius Pollio und die Artemis Ephesia", ÖJh, 60, 1990, Thür Η., "Ein dorischer Torbau am Staatsmarkt in Ephesos", Fremde Zeiten. Festschrift für J. Borchhardt zum sechzigsten Geburtstag, Wien 1996, Fossel E., "Zum Tempel auf dem Staatsmarkt in Ephesos", ÖJh, 50, , Δικτυογραφία : Ephesos- Gesamtplan Ephesos, Plan Staatsmarkt Γλωσσάριo : αέτωμα, το Τριγωνικό αρχιτεκτονικό μέλος που βρίσκεται πάνω από το οριζόντιο γείσο της πρόσοψης των οικοδομημάτων. Επιστέφεται από το καταιέτιο γείσο, Δημιουργήθηκε στις 16/5/2017 Σελίδα 6/8

7 ενώ το βάθος του κλείνεται από τύμπανο. Διακοσμείται συνήθως με συνθέσεις γλυπτών, ανάγλυφων ή με γραπτό διάκοσμο. αναβαθμός, ο Το σκαλοπάτι, η βαθμίδα. βασιλική, η Σημαντικός τύπος δημόσιου κτηρίου της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής που χρησίμευε ως δικαστική αίθουσα και χώρος εμπορικών συναλλαγών και χρηματιστηριακών πράξεων ή απλώς ως τόπος δημόσιων συγκεντρώσεων και ακροάσεων. Στα χριστιανικά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας και μετεξελίχθηκε σε ναό, ο δε τύπος των ναών που ονομάζονται βασιλικές είναι λιτές δρομικές, δηλαδή επιμήκεις, δομές. Βιτρούβιος (Vitruvius Pollio) Ρωμαίος αρχιτέκτονας, μηχανικός και συγγραφέας της περίφημης πραγματείας De Architectura (Περί Αρχιτεκτονικής). Έζησε τον 1ο αι. π.χ. Το έργο του βασίζεται τόσο στην προσωπική του πείρα, όσο και στις θεωρητικές εργασίες φημισμένων Ελλήνων αρχιτεκτόνων. βουκράνιο, το Διακοσμητικό μοτίβο, πολύ συνηθισμένο σε βωμούς της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου, που παριστάνει κεφαλές θυσιασμένων ταύρων ή βοδιών. γείσο, το 1. (Αρχαιότητα και Βυζάντιο) Αρχιτεκτονικό προεξέχον μέρος του επιστυλίου και γενικά του θριγκού στην ανωδομή ενός κτηρίου ή ναού. Ως οριζόντιο μέρος απαντάται ενίοτε και σε τοίχους. Το γείσο συχνά αποτελεί προεξέχον μέρος της στέγης με την έννοια ότι προστατεύει το κτήριο από τη βροχή. 2. (Βυζ. αρχιτ.) Διακοσμητικό αρχιτεκτονικό μέρος ταυτόσημο με τον «κοσμήτη». Χωρίζει οργανικά τις επιφάνειες των εκκλησιών τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό και τονίζει τη μετάβαση από τους κάθετους τοίχους προς τις θολωτές κατασκευές. Κατά κανόνα φέρει γραπτό ή γλυπτό διάκοσμο με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. δωρικός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός που αναπτύχθηκε στην κυρίως Ελλάδα και στις δωρικές αποικίες, ειδικότερα στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία, κατά τον 6ο αι. π.χ. Στο δωρικό ρυθμό ο κίονας εδράζεται απευθείας στο στυλοβάτη, οι ραβδώσεις του κορμού είναι αβαθείς και σχηματίζουν οξείες ακμές, το κιονόκρανο αποτελείται από τον άβακα, τον εχίνο και το υποτραχήλιο, το επιστύλιο έχει αδιάρθρωτη επιφάνεια και η ζωφόρος αποτελείται από δύο εναλλασσόμενα μέλη: τα τρίγλυφα και τις μετόπες. Ο δωρικός ρυθμός χαρακτηρίζεται από τις αναλογίες των κιόνων που είναι βαριές σε σχέση με εκείνες του ιωνικού ρυθμού. επιστύλιο, το Η δοκός που ήταν τοποθετημένη πάνω από τους κίονες (στύλους) και ακριβώς πάνω από τα κιονόκρανα. Αρχικά το επιστύλιο κατασκευαζόταν από ξύλο, ενώ αργότερα ήταν λίθινο (πώρινο ή μαρμάρινο). Στους ναούς της Αρχαιότητας αποτελεί το κατώτατο τμήμα του θριγκού. ζωφόρος, η 1. (αρχιτεκτονική) Tμήμα του θριγκού πάνω από το επιστύλιο, το οποίο αποτελείται στο μεν δωρικό ρυθμό από εναλλασσόμενα τρίγλυφα και μετόπες, στο δε ιωνικό από ενιαία επιφάνεια που φέρει συνήθως ανάγλυφη διακόσμηση. 2. (ζωγραφική) Διακοσμητική οριζόντια ταινία που περιτρέχει διάφορα μέρη ενός αγγείου ή το άνω μέρος των τοίχων ενός δωματίου. θέρμες, οι Μεγάλα συγκροτήματα λουτρών της Ρωμαϊκής περιόδου. Διαθέτουν τους τρεις κύριους χώρους λούσεως, τον ψυχρό (frigitarium), το χλιαρό (tepidarium) και το θερμό (caldarium), και πλήθος άλλων βοηθητικών δωματίων. Αποτελούν ταυτόχρονα χώρο συγκεντρώσεων και συχνά συνδυάζονται με κτήρια φυσικής αγωγής (γυμνάσια, παλαίστρες). Ο όρος στη συνέχεια αφορούσε λουτρά γενικώς ή και αμιγώς θερμά (ιαματικά) λουτρά εγκατεστημένα σε φυσικές πηγές, αλλά και τις ίδιες τις φυσικές θερμές πηγές. θριγκός, ο Το τμήμα του οικοδομήματος πάνω από το επίπεδο των κιόνων. Αποτελείται από το επιστύλιο, τη ζωφόρο (ή τρίγλυφα και μετόπες στο δωρικό ρυθμό) και το γείσο. ιωνικός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός που γεννήθηκε στην Ιωνία και αναπτύχθηκε στη Μικρά Ασία και τα νησιά κατά τον 6ο αι. π.χ. Ο κίονάς του έχει σύνθετη βάση, οι ραβδώσεις του κορμού απολήγουν σε ταινία, το κιονόκρανο είναι ορθογώνιο και χαρακτηρίζεται από τις έλικες, κύριο γνώρισμα του ρυθμού. Ο θριγκός του αποτελείται από τριταινιωτό επιστύλιο, ενιαία ζωφόρο, που συχνά φέρει ανάγλυφες παραστάσεις, και γείσο. Ο ιωνικός ρυθμός χαρακτηρίζεται για τη ραδινότητα των αναλογιών του σε σχέση με το δωρικό. κιονόκρανο, το Το επιστέφον στοιχείο ενός κίονα, που αποτελεί τη μετάβαση μεταξύ του κατακόρυφου στηρίγματος και του οριζόντιου στοιχείου του επιστυλίου. Κατά την Αρχαιότητα η διακόσμηση του κιονόκρανου αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ρυθμού. Το δωρικό κιονόκρανο φέρει άβακα και εχίνο, το ιωνικό επιπλέον έλικες και προσκεφάλαιο, ενώ το κορινθιακό φέρει άβακα και κάλαθο με φύλλα ακάνθου. κλίτος, το Επιμήκης χώρος στο εσωτερικό κτηρίου ή ναού που δημιουργείται από την ύπαρξη κιονοστοιχίας. κορινθιακός ρυθμός, ο Δημιουργήθηκε στις 16/5/2017 Σελίδα 7/8

8 Αρχιτεκτονικός ρυθμός, ο πιο διακοσμητικός από τους αρχαίους ρυθμούς. Αναπτύχθηκε τον 4ο αι. π.χ. στην κυρίως Ελλάδα και αποτέλεσε τον πιο διαδεδομένο ρυθμό κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Διαφέρει ελάχιστα από τον ιωνικό, διατηρώντας παραπλήσιες αναλογίες με αυτόν. Ο κίονάς του εμφανίζει τις ίδιες ραβδώσεις, στέφεται όμως από εντελώς διαφορετικό κιονόκρανο, το οποίο αποτελείται από κάλαθο επενδεδυμένη εξωτερικά με τρεις σειρές πλαστικού φυτικού διάκοσμου. Οι δύο κατώτερες επάλληλες σειρές αναπαριστούν φύλλα ακάνθου, ενώ η ανώτερη σειρά περιλαμβάνει τέσσερις έλικες, τοποθετημένες συμμετρικά ανά δύο. Από αυτές, οι δύο ακραίες έχουν μεγαλύτερο ύψος, προεξέχουν κατά τη διαγώνιο και υποστηρίζουν την προέχουσα γωνία του άβακα, ενώ οι μεσαίες κάμπτονται προς τον κεντρικό άξονα του κίονα. Ο θριγκός στον κορινθιακό ρυθμό είναι όμοιος με τον ιωνικό. κρηπίδα, η / κρηπίδωμα, το Η βάση αρχαίου οικοδομήματος. Συχνά περιλαμβάνει μία ή περισσότερες βαθμίδες, συνήθως τρεις. Η ανώτερη από αυτές λέγεται στυλοβάτης, γιατί πάνω της στηρίζονται απευθείας οι κίονες. μετακιόνιο διάστημα, το Το διάστημα μεταξύ δύο κιόνων. μετόπη, η 1. (αρχιτεκτονική) Λίθινη ή πήλινη ορθογώνια πλάκα που αποτελεί τμήμα της δωρικής ζωφόρου και εναλλάσσεται με τα τρίγλυφα. Συνήθως φέρει γραπτή ή ανάγλυφη διακόσμηση. 2. (ζωγραφική) Ορθογώνιος χώρος, συνήθως στο ύψος των λαβών ενός αγγείου, με διακοσμητικές παραστάσεις. ορθοστάτης, ο Ορθογώνιος λίθος τοποθετημένος όρθιος στο κάτω μέρος του τοίχου ενός οικοδομήματος. περίπτερος (ναός), ο Ναός που περιβάλλεται στις 4 πλευρές από κιονοστοιχίες (πτερό). πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. πρόδομος, πρόναος, ο Ο προθάλαμος του κυρίως ναού (σηκού). πρόμοχθος, ο Τετράγωνη πλάκα της κάτω κεκλιμένης επιφάνειας του δωρικού γείσου, που φέρει ανάγλυφες σταγόνες. σηκός, ο (λατ. cella) Εσωτερικό περίκλειστο τμήμα πυρήνας ναού ή άλλου ναόσχημου οικοδομήματος. σταγόνες, οι Αρχιτεκτονικά στοιχεία σε σχήμα κώνου ή κυλίνδρου, που κοσμούσαν το κάτω τμήμα των προμόχθων του δωρικού θριγκού. στοά, η Επίμηκες επιστεγασμένο δημόσιο κτήριο υποβασταζόμενο στη μία πλευρά του από κιονοστοιχίες. Κατ επέκταση, είναι και ο επιστεγασμένος διάδρομος που υποβαστάζεται από κιονοστοιχίες. τρίγλυφο, το Το άνω του επιστυλίου μέλος ενός δωρικού οικοδομήματος, αποτελεί τμήμα της ζωφόρου και εναλλάσσεται με τις μετόπες. Το πλάτος του ισούται με το μισό της διαμέτρου ενός κίονα, φέρει τρεις γλυφές, συνήθως δύο ολόκληρες και δύο μισές. χαλκιδικόν Στεγασμένος χώρος προσαρτημένος στις στενές πλευρές κιονοστοιχίας, στοάς ή βασιλικής. Ο χώρος αυτός προαναγγέλει το νάρθηκα των παλαιοχριστιανικών βασιλικών. χυτή τοιχοποιία, η (opus caementicium, το) Τρόπος δόμησης με τη χρήση ξυλότυπων, κονιάματος ως συνδετικού υλικού και αργών λίθων. Στο ανατολικό τμήμα του ρωμαϊκού κράτους διαδόθηκε από το 50 π.χ. και μετά. Δημιουργήθηκε στις 16/5/2017 Σελίδα 8/8