Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο

Transcript

1 Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.

2 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Κωδικός μαθήματος: ΙΒΑ 306 Διδάσκων: Δημήτριος Μ. Κοντογεώργης Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης, 17 ος -19 ος αιώνας. Μάθημα 4

3 Μάθημα 4: Στόχοι του μαθήματος I Χαρτογράφηση της κατάστασης της Ορθόδοξης εκκλησία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σύντομη επισκόπηση της ιστορικής της εξέλιξης 1453-c. 1700). Διερεύνηση της θεσμικής της θέσης στο οθωμανικό πλαίσιο. Παρουσίαση των σχέσεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου με τις προτεσταντικές ομολογίες και της δράσης των Ιησουϊτών. Προσέγγιση στο φαινόμενο του θρησκευτικού ουμανισμού.

4 Η ορθόδοξη εκκλησία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Βασική βιβλιογραφία Hering, Gunnar, Οικουμενικό Πατριαρχείο και Ευρωπαϊκή Πολιτική, , Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Κονόρτας, Παρασκευάς, Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο, 17 ος - αρχές 20ού αιώνα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, Runciman, Steven, The Great Church in Captivity: A study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence, Cambridge: Cambridge University Press, 1968 [ελληνική μετάφραση 1979]. Τσιρπανλής, Ζαχαρίας Ν., Το Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης και οι μαθητές του ( ). Συμβολή στη μελέτη της μορφωτικής πολιτικής του Βατικανού, Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1980.

5 «Παλαίφατα» Πατριαρχεία και αυτόνομες ορθόδοξες εκκλησίες στον ύστερο μεσαίωνα Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως Πατριαρχείο Αλεξανδρείας Πατριαρχείο Αντιοχείας Πατριαρχείο Ιεροσολύμων Αρχιεπισκοπή Κύπρου Πατριαρχείο του Ιπεκίου (Σερβικό)

6

7 Χρονολόγιο 1453: Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς. 1454: Άνοδος στον Πατριαρχικό θρόνο του επιφανή ανθενωτικού κληρικού Γεννάδιου Σχολάριου. 1463: Κατάργηση της αυτονομίας της σερβικής ορθόδοξης εκκλησίας. 1557: Ανασύσταση της αυτόνομης σερβικής εκκλησίας του Ιπεκίου (Peć) : Πατριαρχεία του Ιερεμία Β του Τρανού {με κάποια κενά}. Ανταλλαγή επιστολών και επίσημων κειμένων, , μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των Γερμανών (Λουθηρανών) θεολόγων της Τυβίγγης (Tübingen). 1577: Ίδρυση του Παπικού Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου στη Ρώμη για τη μόρφωση «ανατολικών» καθολικών : Πατριαρχεία του Κύριλλου Λούκαρι ( ), πρώην πατριάρχη Αλεξανδρείας ( ). Σύσφιγξη των δεσμών με τους Προτεστάντες (ιδίως τους Καλβινιστές). 1627: Λειτουργία του πρώτου ελληνικού τυπογραφείου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (Κωνσταντινούπολη). 1638: Έκδοση της πρώτης μετάφρασης της Καινής Διαθήκης στα νέα ελληνικά. 1688: Έκδοση της πρώτης πλήρους μετάφρασης της Βίβλου στα ρουμανικά.

8 Γεννάδιος Σχολάριος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ( )

9

10 Ρουμανική Βίβλος του 1688

11 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οθωμανική Αυτοκρατορία Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ήταν επίσημα αναγνωρισμένος από τον Οθωμανό σουλτάνο και είχε διοικητικά και δικαστικά καθήκοντα. Είχε διευρυμένη δικαιοδοσία σε ζητήματα εσωτερικής λειτουργίας του ορθόδοξου μιλλέτ. Ο Πατριάρχης είχε δικαίωμα να εισπράττει φόρους από τους χριστιανούς. Ο Πατριάρχης ήταν υπεύθυνος έναντι του Σουλτάνου για τη νομιμοφροσύνη και υπακοή των ορθόδοξων χριστιανών ραγιάδων. Τα προνόμια του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως σε σημαντικό βαθμό υπονομεύθηκαν κατά τον 17 ο αιώνα, λόγω και της γενικότερης κρίσης της Οθωμανικής διοίκησης. Παρέμεινε, ωστόσο, ο ουσιαστικός ηγέτης των ορθοδόξων ασχέτως εθνικότητας, γλώσσας και εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας.

12 Ο Σουλτάνος Μωάμεθ παραχωρεί προνόμια στον Γεννάδιο Σχολάριο.

13 Παρά τον ελληνικό/ελληνόφωνο χαρακτήρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της ηγεσίας του κλήρου δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι το τελευταίο «καταπίεζε» τις τοπικές γλώσσες. Λατρευτικά βιβλία κυκλοφορούσαν σε ελληνικά, σλαβωνικά και ρουμανικά, μολονότι με την εξαίρεση της τελευταίας συνήθως σε παλαιότερες μορφές της γλώσσας.

14 Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και Δυτικές χριστιανικές ομολογίες. Η σχέση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και γενικότερα των ορθόδοξων χριστιανών με τους καθολικούς χαρακτηριζόταν από εντάσεις, μολονότι δεν έλειπε στο τοπικό επίπεδο (π.χ. σε νησιά) η συνεργασία και οι πνευματικές σχέσεις ήταν πάντως έντονες και σταθερές. Το Πατριαρχείο ήταν σχεδόν σταθερά μέχρι τον 17 ο αιώνα υπό τον έλεγχο των ανθενωτικών. Τον 17 ο αιώνα, στο πλαίσιο του μεγαλύτερου ανταγωνισμού μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Προτεσταντών στην Ευρώπη, αυξήθηκε η επίδρασή τους στην Ορθόδοξη Ανατολή.

15 Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμίας Β Τρανός ( , πατριάρχης με κενά)

16 Η δράση των δυτικών μοναχικών ταγμάτων (Καπουτσίνοι, Δομηνικανοί, Ιησουΐτες) Στο πρώτο μισό του 16 ου αιώνα συστάθηκαν διάφορα μοναχικά τάγματα στην Καθολική Ευρώπη με στόχο να ανανεώσουν τη θρησκευτική ζωή και να αντιμετωπίσουν επιτυχώς την προτεσταντική πρόκληση (Καπουτσίνοι ιδρ. 1520, Ιησουΐτες το 1540). Έδωσαν έμφαση, ιδίως οι Ιησουΐτες στην εκπαίδευση, χρησιμοποιήσαν με επιτυχία νέες μορφές τέχνης (π.χ. το θέατρο και τη μουσική), και ενδιαφέρθηκαν για τον προσηλυτισμό ιεραρχών και μορφωμένων κληρικών ανάμεσα στους ορθοδόξους.

17 Κύριλλος Λούκαρις. Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ( )

18 Το έργο του Κύριλλου Λούκαρι Δυναμική απάντηση στην καθολική προπαγάνδα στην Οθωμανική επικράτεια αλλά και αλλού (π.χ. στην Πολωνία). Θεολογικό ενδιαφέρον για τις προτεσταντικές ομολογίες, ιδίως τον καλβινισμό, τον οποίον πλησίασε πολύ με την Ομολογία του (1629). Συνεργάστηκε στενά με τον Ολλανδό και Άγγλο πρέσβη. Πρώτο ελληνικό τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη. Μετάφραση της Καινής Διαθήκης στα νέα ελληνικά.

19

20 Καθολικές κοινότητες στη Βουλγαρία

21 Θρησκευτικός Ουμανισμός Υποστήριξη της εκπαίδευσης-ίδρυση πολλών σχολείων. Ανάπτυξη της ελληνικής τυπογραφίας, όχι μόνο στη Βενετία αλλά και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Χρήση της δημώδους σε θρησκευτικά βιβλία.

22 Στόχοι Μαθήματος ΙΙ Η κατάσταση της ορθόδοξης εκκλησίας στην Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία. Παρακμή και αναγένησση. Η Ένωση του Μπρεστ ( ) και η συγκρότηση της ελληνοκαθολικής (ουνιτικής) εκκλησίας στην Πολωνία/Ουκρανία. Η ιδιαίτερη πορεία της ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας. Το σχίσμα του 17 ου αιώνα (Ρασκόλ) και η πρόσληψη «δυτικών» πολιτισμικών στοιχείων την περίοδο του τσάρου Αλεξίου ( ).

23 Η ορθόδοξη εκκλησία στην Ανατολική Ευρώπη. Βασική βιβλιογραφία. Πολωνία-Ουκρανία-ανατολικοσλαβικές περιοχές: Magosci, Paul R., A History of Ukraine, Seattle, University of Washington Press, 1996, ιδίως σελ Halecki, Oscar, From Florence to Brest, , New York Gudziak, Borys A., Crisis and Reform: The Kyivan Metropolitanate, the Patriarch of Constantinople and the Genesis of the Union of Brest, Cambride Mass: Harvard University Press, 1998

24 Ρωσία: Φλορόφσκυ, Γεώργιος π., Σταθμοί της ρωσικής θεολογίας, τ. 1, Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Π. Πουρνάρα, Bushkovitch, Paul, Religion and Society in Russia. The Sixteenth and Seventeenth Centuries, Oxford: Oxford University Press, 1992 Ο βίος του πρωτόπαπα Αββακούμ, μετάφραση από τα ρωσικά του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου, Αθήνα: Κέδρος, 1976.

25 Χρονολόγιο Ι 1240: Καταστροφή του Κιέβου από τους Μογγόλους. Ο Μητροπολίτης του Κιέβου εφεξής δεν διαμένει στο Κίεβο και συνήθως ούτε σε ουκρανικές περιοχές. 14 ος αιώνας: Προσπάθειες σύστασης της Μητρόπολης Κιέβου αποτυγχάνουν. Γνωρίζουν την αντίδραση του Μητροπολίτη Κιέβου που εδρεύει πλέον στη Μόσχα : Ηγεμονία του Μεγάλου Δούκα Alrgirdas. Παρά την παγανική πίστη του τελευταίου η Ορθόδοξη εκκλησία όχι μόνο δεν εμποδίζεται αλλά ενισχύεται από τους Λιθουανούς (πολλά μέλη της ηγεμονικής οικογένειας είχαν βαπτιστεί ορθόδοξοι χριστιανοί). 1385: Ένωση του Krewo. Ο ειδωλολάτρης Μεγάλος Δούκας της Λιθουανίας Jogaila νυμφεύεται την Jadwiga, βασίλισσα της Πολωνίας. Δυναστική ένωση των δύο κρατών. Προσχώρηση των Λιθουανών στον καθολικισμό. Ο Jogaila θα βασιλέψει ως Wladyslaw II μέχρι το Πρώτο μισό του 15 ου αιώνα: Συστηματική υποστήριξη των καθολικών Λιθουανών έναντι των Σλάβων ορθόδοξων βογιάρων σε θέσεις διοίκησης.

26 Χρονολόγιο ΙΙ 1458: Σύσταση της Μητρόπολης του Κιέβου με έδρα το Navahrudak στη Λιθουανία (σημερινή Λευκορωσία). Οργανώνονται 10 επισκοπές, αλλά στις ουκρανικές περιοχές δεν εδρεύει κανένας ορθόδοξος μητροπολίτης, γεγονός που υποβαθμίζει την ορθόδοξη εκκλησία στις επαρχίες αυτές. 1567: Ίδρυση του πρώτου «ανατολικο-σλαβικού» τυπογραφείου υπό τον Ivan Fiodorov, μετανάστη από τη Μοσχοβία. 1569: Ένωση του Λιούμπλιν. Είχε προηγηθεί η ενσωμάτωση των μέχρι τότε λιθουανικών περιοχών της Βολυνίας, Bratslav & Κιέβου στην Πολωνία. Παραχώρηση περιορισμένων προνομίων σε ορθόδοξους ευγενείς. 1581: Τυπώνεται η Βίβλος του Ostrih.

27 Ορθόδοξη αντίδραση και αναγέννηση Αναγέννηση του μοναχισμού-ίδρυση ή ανακαίνιση πολλών νέων μονών. Λαϊκές αδελφότητες (bratstva). Καλλιέργεια των γραμμάτων και υποστήριξη της εκδοτικής κίνησης. Ενίοτε προσκαλούσαν Έλληνες λογίους. Η συμβολή των Ελλήνων της Κοινοπολιτείας ήταν σημαντική. Αρκετοί από τους Έλληνες παροίκους ήταν ευκατάστατοι, και συνεπώς μπορούσαν να ενισχύουν οικονομικά τις ορθόδοξες κοινότητες, ενώ διατηρούσαν δεσμούς με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο είχε τυπικά την εποπτεία των ορθοδόξων των περιοχών αυτών. Ενίσχυση της ορθοδοξίας από κάποιους μεγάλους γαιοκτήμονες/ευγενείς που είχαν διατηρήσει την ορθόδοξη πίστη.

28 Η σφραγίδα της Αδελφότητας του Λβοφ.

29 Ο πύργος του Κωνσταντίνου Κορνιάκτου στον ορθόδοξο ναό Κοίμησης της Θεοτόκου (Λβοφ)

30 Η Βίβλος του Οστρόγ (Πρώτη Βίβλος στα σλαβωνικά)

31 Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση στην Πολωνία- Λιθουανία 1525: Εκκοσμίκευση του Τευτονικού Τάγματος. Προσχώρηση των Γερμανών σε Πρωσία, Λιβονία, Πολωνία στον λουθηρανισμό : Διάδοση του καλβινισμού. Γύρω στο 1550 το 30% των ευγενών είχε προσχωρήσει στον Καλβινισμό. 1563: Σχίσμα ανάμεσα στου Καλβινιστές της Πολωνίας. Σχηματισμός της εκκλησίας των Αριανών. 1564: Άφιξη των Ιησουϊτών στην Κοινοπολιτεία. Μέχρι το τέλος του αιώνα ιδρύουν δεκάδες εκπαιδευτικά ιδρύματα και δραστηριοποιούνται ιδιαίτερα στις ανατολικές περιοχές. 1573: Κατοχυρώνεται η θρησκευτική ειρήνη μεταξύ των «δυτικών» χριστιανικών ομολογιών. 1596: Ένωση του Μπρεστ. Σχηματισμός της ελληνοκαθολικής εκκλησίας στην Ουκρανία/Λευκορωσία. 1632: Απαγόρευση οικοδόμησης μη καθολικών εκκλησιών. 1658: Εκδίωξη των Πολωνών Αδελφών (προτεσταντικής ομολογίας). Μέσα 17 ου αιώνα: Μέτρα ενάντια αρχικώς των Αριανών και κατόπιν των Καλβινιστών

32

33 Piotr Skarga. Επιφανής καθολικός ιερέας στην Πολωνία

34 : Ποιμαντορική επίσκεψη του Πατριάρχη Ιερεμία σε διάφορες πόλεις της Πολωνίας- Λιθουανίας. Καθαίρεση διαφόρων επισκόπων και ιερέων. Ενίσχυση των λαϊκών αδελφοτήτων : Πρώτες προσπάθειες ορθόδοξων κληρικών της Ουκρανίας να χειραφετηθούν από τον έλεγχο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και να περιορίσουν την ισχύ των λαϊκών αδελφοτήτων : Διάφοροι επίσκοποι διακηρύττουν την υποταγή τους στη Ρώμη. 9 Οκτωβρίου 1596: Σύνοδος του Brest. Αποτυγχάνει η προσέλκυση του συνόλου των ιερέων και λαϊκών στην ένωση.

35 Η ορθόδοξη εκκλησία στη Μοσχοβία/Ρωσία κατά τον 15 ο -16 ο αιώνα Μία κοινωνία/πολιτισμός αρκετά απομονωμένη από τις εξελίξεις ακόμη και εκείνες στις άλλες ορθόδοξες κοινωνίες. Αναπτύσσει τη θεωρία της Μόσχας Τριτης Ρώμης, χαρακτηριστικό δείγμα του μεσσιανισμού. Ελάχιστα στοιχεία της μεταρρύθμισης γίνονται γνωστά. Πάρα ταύτα δεν λείπουν τα δειλά αρχικά, αργότερα πιο έντονα στοιχεία αλλαγής.

36 Μάξιμος ο Γραικός ( )

37

38 Θρησκευτικές αλλαγές/αναθεωρήσεις/συγκρούσεις Μετά την άνοδο του Τσάρου Αλεξίου (1645) πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν την ανανέωση της εκκλησιαστικής ζωής και της ρωσικής ορθοδοξίας (μητροπολίτης Νόβγκοροντ Νίκων, πρωτόπαπας Αββακούμ). Το κίνημα ενισχύεται με την άνοδο του Νίκωνα στον πατριαρχικό θρόνο (1652). Προσπάθειες αλλαγών (εκκλησιαστικά, λειτουργικά βιβλία, σημείο του Σταυρού). Ο «εθνικισμός» των αντιρρήσεων του Αββακούμ και ο σχηματισμός των Παλαιόπιστων. Η έξωση του Νίκωνα ( ) αλλά διατήρηση των μεταρρυθμίσεων. Διάδοση του Μπαρόκ (καλλιέργεια λατινικής, κοσμικά στοιχεία στη λογοτεχνία και την τέχνη, πρώτες θεατρικές παραστάσεις). Το βαθύ «ρήγμα» στο ρωσικό λαό.

39 Εξορία μίας οπαδού των Ρασκόλνικων

40 Ρωσικό μπαρόκ

41 Ποίημα του Συμεών Πολότσκυ ( )

42 Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.