Αριστοτελική Ηθική. Παύλος Κόντος. Από τον Δίκαιο στον Σίσυφο. 4η εβδομάδα

Transcript

1 Αριστοτελική Ηθική Παύλος Κόντος 4η εβδομάδα Από τον Δίκαιο στον Σίσυφο

2 Περιεχόμενα Από τον Δίκαιο στον Σίσυφο... 1 Εβδ. 4: Από τον Δίκαιο στον Σίσυφο : Δικαιοσύνη... 3 (1) V4.1.1 Τι εννοούμε όταν λέμε δικαιοσύνη (V 1); (10 )... 3 (2) V4.1.2 Είναι η δικαιοσύνη επιστήμη (VI & Πολιτικά ΙΙΙ 16); (6 )... 6 (3) V4.1.3 Δικαιοσύνη και πλεονεξία (V 1-2). (9 )..8 (4) V4.1.4 Τα δύο είδη της δικαιοσύνης (V 2-5). (14 )..11 (5) V4.1.5 Ἐπιείκεια: επανορθώνοντας τους νόμους (V 10). (8 )...15 (6) V4.1.6 Δικαιοσύνη: κρατώντας ίσες αποστάσεις (V 5). (7 ) : Με και χωρίς φρόνηση (7) V4.2.1 Των φρονίμων τα παιδιά και ο ορθός λόγος (VI 2, 13). (7 ) (8) V4.2.2 Τα αιώνια και όσα περνούν από το χέρι μας (VI 1). (11 ) (9) V4.2.3 Επιστήμη, νους, σοφία (VI 3, 6-7). (6 ) : Με και χωρίς φρόνηση (10) V4.3.1 Υπολογίζοντας τι πρέπει να πράξω (VI 2). (8 ) (11) V4.3.2 Ο οικοδόμος και η τέχνη του (VI 4) /α. (8 ) (12) V4.3.3 Ο οικοδόμος και η τέχνη του (VI 4) /β. (8 ) (13) V4.3.4 Μια ζωή τεχνίτης: ο Σίσυφος. (9 ) ~ 2 ~

3 Εβδ. 4 Από τον Δίκαιο στον Σίσυφο 4.1: Δικαιοσύνη V4.1.1 Τι εννοούμε όταν λέμε δικαιοσύνη (V 1); (?) απομαγνητοφώνηση Rico / αντιπαραβολή sofiarizopoulou Ξεκινάμε την 4η εβδομάδα μαθημάτων και την ξεκινάμε για να δούμε μια αρετή, που όλοι οι αρχαίοι Έλληνες τη θεωρούσαν ως τη βασικότερη απ όλες. Αυτό δεν ισχύει ακριβώς για τον Αριστοτέλη, ίσχυε όμως σίγουρα για τον Πλάτωνα κι ένας απ τους λόγους που ένα ολόκληρο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, το βιβλίο V, είναι αφιερωμένο στη δικαιοσύνη ένας απ τους λόγους πρέπει να είναι και το γεγονός ότι αυτή αποτελούσε για τον Πλάτωνα την κεντρικότερη μάλλον αρετή. Και πολλά απ αυτά που λέει ο Αριστοτέλης στο βιβλίο V, τα λέει γιατί θέλει να διαφοροποιηθεί με κάποιον τρόπο, από εκείνα που έλεγε ο Πλάτωνας. Θα ήταν καλό βέβαια, να γνωρίζει κανείς περισσότερα για το τι έχει πει ο Πλάτωνας, αλλά δεν είναι της παρούσης, ούτε θα μας χρειαστεί να το γνωρίζουμε σε βάθος. Βέβαια, τη δικαιοσύνη δεν τη συζητά ο Αριστοτέλης μόνο στα Ηθικά Νικομάχεια, τη συζητάει και στα Πολιτικά περιέργως πώς, περισσότερο στα Ηθικά Νικομάχεια παρά στα Πολιτικά, ενώ κανείς θα περίμενε να συμβαίνει το αντίστροφο. Και τι μας λέει για τη δικαιοσύνη; Άμα ανοίξει κανείς το βιβλίο V των Ηθικών Νικομαχείων και διαβάσει τα πρώτα χωρία ένα από αυτά σας έχω εδώ στην ουσία θ απογοητευτεί, γιατί δε μαθαίνει και τίποτα ουσιαστικά. Στην ουσία μαθαίνει μόνο κάποιες έννοιες, πώς να χρησιμοποιούμε κάποιες έννοιες. Για παράδειγμα: (1) V a 1-10: αρχικός ορισμός της δικαιοσύνης. περὶ δὲ δικαιοσύνης καὶ ἀδικίας σκεπτέον, περὶ ποίας τε τυγχάνουσιν οὖσαι πράξεις, καὶ ποία μεσότης ἐστὶν ἡ δικαιοσύνη, καὶ τὸ δίκαιον τίνων μέσον [.] ὁρῶμεν δὴ πάντας τὴν τοιαύτην ἕξιν βουλομένους λέγειν δικαιοσύνην, ἀφ' ἧς πρακτικοὶ τῶν δικαίων εἰσὶ καὶ ἀφ' ἧς δικαιοπραγοῦσι καὶ βούλονται τὰ δίκαια τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ περὶ ἀδικίας, ἀφ' ἧς ἀδικοῦσι καὶ βούλονται τὰ ἄδικα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι τη λέξη δικαιοσύνη καλό είναι να τη χρησιμοποιούμε ως μία ηθική αρετή. Αν θέλουμε να πούμε ότι κάτι είναι δίκαιο, ότι έχει δηλαδή την ιδιότητα του ότι είναι αγαθό, είναι σωστό, έχει γίνει σωστά, αυτό θα το λέμε δίκαιο. Κι όταν θέλουμε να μιλήσουμε για την πράξη της δικαιοσύνης, μπορούμε να χρησιμοποιούμε τον όρο δικαιοπραγία δικαιοπραγοῦσι είναι το ρήμα. Και ότι το αντίθετο της δικαιοσύνης είναι η αδικία τίποτ άλλο. Α ναι, και τὸ δίκαιον τίνων ~ 3 ~

4 μέσον υπάρχει και μία σχέση με τη μεσότητα; θα πρέπει να το διερευνήσουμε σε επόμενο μάθημα. Σχετικά απογοητευόμαστε, λοιπόν. Ποια είναι η βασική έγνοια του Αριστοτέλη σ αυτά τα πρώτα χωρία στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου για τη δικαιοσύνη; Είναι, στην πραγματικότητα, ν αποστασιοποιηθεί απ τη χρήση του όρου στα πλατωνικά έργα στους πλατωνικούς διαλόγους. Και ποια ήταν αυτή η χρήση; είναι αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει «η δικαιοσύνη ως όλον» η ὅλη δικαιοσύνη. Δηλαδή; δηλαδή, αυτό που πιστεύουμε κι εμείς στην καθημερινή χρήση τουλάχιστον του όρου που χρησιμοποιούμε τις λέξεις δίκαιο και άδικο με μια τεράστια ευρύτητα, για μια τεράστια γκάμα πραγμάτων. Σας δίνω παραδείγματα. Λέμε: αυτός μου έκανε κάτι άδικο, με αδίκησε πρώτη περίπτωση. Αλλά λέμε και: αυτός αδίκησε τον εαυτό του ενώ ήταν ταλαντούχος, ήταν τεμπέλης αδίκησε τον εαυτό του. Άρα, χρησιμοποιούμε την έννοια της δικαιοσύνης και για πράγματα που αφορούν εμάς τους ίδιους και για πράγματα που αφορούν τις σχέσεις μας με τους άλλους, σαν να ήταν το ίδιο πράγμα ή σαν να ήταν η δικαιοσύνη κάτι που συμβαίνει μέσα μου, σαν να είναι μία σχέση ανάμεσα σε διάφορες πλευρές του εαυτού μου κάπως έτσι το σκεφτόταν ο Πλάτωνας. Ή λέμε, για παράδειγμα: ό,τι έχει ηθική αξία, έχει καταγραφεί στους νόμους και άρα, στην πραγματικότητα ό,τι είναι δίκαιο, είναι αυτό που λένε οι νόμοι. Άρα υπό μία έννοια η δικαιοσύνη είναι ζήτημα νομιμότητας, ζήτημα Συντάγματος, ζήτημα δικαστών δηλαδή ανάγουμε τη δικαιοσύνη στο πολιτικό επίπεδο. Και αν οι νόμοι καλύπτουν το σύνολο της ανθρώπινης ζωής και το σύνολο των ανθρώπινων σχέσεων, υπ αυτήν την έννοια πάλι, η δικαιοσύνη είναι κάτι που αφορά οτιδήποτε κάνουμε. Ο Αριστοτέλης θέλει να μας απομακρύνει από αυτή την τόσο ευρεία χρήση του όρου και θέλει να ονομάσει δικαιοσύνη κάτι πολύ-πολύ συγκεκριμένο. Και τι κάνει λοιπόν; λέει, δικαιοσύνη θα είναι κάτι που αφορά μόνο τις σχέσεις μας με τους άλλους, όχι τη σχέση με τον εαυτό μου. Πώς το λέει αυτό; το λέει με μια όμορφη διατύπωση λέει, στο τρίτο χωρίο από αυτά που σας έχω δώσει: (3) V1 1130a 3-4: προς του άλλους: καὶ ἀλλότριον ἀγαθὸν δοκεῖ εἶναι ἡ δικαιοσύνη μόνη τῶν ἀρετῶν, ὅτι πρὸς ἕτερόν ἐστιν. Λέει, λοιπόν, ότι η δικαιοσύνη είναι μια αρετή πρὸς ἕτερον, όχι πρὸς ἑαυτὸν πρὸς ἕτερον αφορά τη σχέση μου με τους άλλους. Αν δεν λάβω υπόψη μου πώς μεταχειρίζομαι τους άλλους πώς στέκομαι απέναντί τους, τότε δεν μπορώ να καταλάβω αν κάποιος είναι δίκαιος ή άδικος απλώς κοιτώντας πώς σχετίζεται με τον εαυτό του. Τρόπον τινά, έχει τέτοια εξάρτηση η δικαιοσύνη από τις σχέσεις μας με τους άλλους, που θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ἀλλότριον ἀγαθὸν, δηλαδή ένα αγαθό των άλλων ή ξένο ως προς εμένα. Προφανώς η δικαιοσύνη δικιά μου είναι διότι είναι δική μου ηθική αρετή είναι κάτι που χαρακτηρίζει εμένα, αλλά ~ 4 ~

5 νοιάζεται για τον άλλον, ως εάν ο άλλος να είναι αγαθό για μένα. Ή το τι συμβαίνει στον άλλον να είναι κάτι που πρέπει να λάβω πολύ σοβαρά υπόψη μου, για να δω ποια αγαθά δικαιούμαι εγώ ο ίδιος. Άρα, στο μυαλό του Αριστοτέλη η δικαιοσύνη θα είναι ένα αγαθό πρὸς ἕτερον το πιο σημαντικό αγαθό πρὸς ἕτερον, σύμφωνα με όσα έχουμε μάθει μέχρι τώρα. Κρατήστε όμως μια μικρή επιφύλαξη, γιατί τρία βιβλία αργότερα, δηλαδή στο βιβλίο VIII και στο βιβλίο IX των Ηθικών Νικομαχείων, τελικά θα πει ότι το ανώτερο ή σύμφωνα με ορισμένες ερμηνείες, τουλάχιστον, το ανώτερο αγαθό, η ανώτερη ηθική αρετή πρὸς ἕτερον δεν είναι η δικαιοσύνη, αλλά μάλλον η φιλία. Αλλά αυτά θα τα δούμε πολύ-πολύ αργότερα και θα πρέπει να διακρίνουμε τι ακριβώς εννοεί κάθε φορά. Μια τελευταία παρατήρηση πριν φύγουμε από τα εισαγωγικά για τη δικαιοσύνη. Σας έχω δώσει άλλο ένα χωρίο και να επιμείνουμε λίγο σε αυτό, γιατί σχετίζεται με τον τρόπο που σήμερα αντιλαμβανόμαστε τη δικαιοσύνη. Ο Αριστοτέλης χωρίζει, λοιπόν, ήδη από την 4η ενότητα το 4ο κεφάλαιο του βιβλίου III των Πολιτικών, ό,τι είναι δίκαιο απ αυτό που είναι απλώς νόμιμο κι αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία. Γιατί το κάνει αυτό; Μ έναν πολύ απλό συλλογισμό. Λέει: (4) Πολιτικά ΙΙΙ b30-34: δίκαιο και νόμιμο. διὸ τὴν ἀρετὴν ἀναγκαῖον εἶναι τοῦ πολίτου πρὸς τὴν πολιτείαν. εἴπερ οὖν ἔστι πλείω πολιτείας εἴδη, δῆλον ὡς οὐκ ἐνδέχεται τοῦ σπουδαίου πολίτου μίαν ἀρετὴν εἶναι, τὴν τελείαν. τὸν δ' ἀγαθὸν ἄνδρα φαμὲν κατὰ μίαν ἀρετὴν εἶναι, τὴν τελείαν. Είδη πολιτείας (είδη, δηλαδή, κοινωνικών συμβιώσεων είδη πολιτευμάτων, θα λέγαμε εμείς σήμερα) υπάρχουν πολλά άρα, το τι είναι νόμιμο διαφέρει από πόλη σε πόλη και κάποιος, για να είναι αγαθός πολίτης, πρέπει να κάνει αυτό που είναι νόμιμο στην πόλη του. Όμως, το πραγματικά αγαθό είναι ένα. Και το πραγματικά δίκαιο είναι ένα έχουμε εξηγήσει σε προηγούμενα μαθήματα τι σημαίνει ένα δεν σημαίνει ένα αριθμητικά, σημαίνει περιορισμένο. Και άρα, είναι πολύ πιθανό κάποιος να είναι αγαθός πολίτης δηλαδή να είναι νόμιμος στο πλαίσιο της πόλης, στην οποία ζει χωρίς όμως να είναι πραγματικά δίκαιος χωρίς να πραγματώνει το ιδανικό της δικαιοσύνης. Προφανώς, ο Αριστοτέλης έχει στο μυαλό του ότι υπάρχει περίπτωση αυτά τα δύο να συμπίπτουν γιατί ξέρουμε ποιο είναι το τέλειο πολίτευμα (ή ο Αριστοτέλης νομίζει ότι ξέρει), ξέρει ποιος είναι και ο αγαθός άνθρωπος δηλαδή ο πραγματικά δίκαιος, άρα μπορεί πράγματι αγαθός άνθρωπος και αγαθός πολίτης να συμπίπτουν. Δεν συμπίπτουν πάντα. Και σκεφτείτε το κι ως εξής: ένας άνθρωπος μπορεί να μετακινηθεί να γεννηθεί σε μια πόλη, να πάει να ζήσει σε μια άλλη μπορεί να ζούσε σε μια δίκαιη, σε μια τέλεια πόλη και να πάει σε μια κατώτερη πόλη σ ένα κατώτερο πολίτευμα. Άρα, τι θέλω να πω: Ό,τι είναι σχετικό, πρέπει να το εντάξετε στον χώρο της πολιτικής ό,τι είναι αντικειμενικό, υπό μία έννοια μπορεί να οριστεί με απόλυτους όρους θα μείνει στο επίπεδο της ηθικής. Και η δικαιοσύνη είναι ηθική αρετή πριν γίνει πολιτική αρετή. ~ 5 ~

6 Μια τελευταία σημείωση: ο Αριστοτέλης προτιμάει τους κακούς νόμους, παρά την ανομία. Άρα, η νομιμότητα δεν είναι κάτι χωρίς αξία στον Αριστοτέλη. Πρέπει μια πόλη να έχει νόμους, ακόμα και στην περίπτωση που είναι κακοί. Το χειρότερο πράγμα αυτό που κάνει την ανθρώπινη φύση να διαφθείρεται πλήρως, αυτό που τρόπον τινά απελευθερώνει τα ένστικτα, αυτό που κάνει τον έναν να τρώει τον άλλον δεν είναι οι κακοί νόμοι είναι η πλήρης απουσία νόμων, όταν οι νόμοι δεν έχουν καμία αξία, όταν κανείς αισθάνεται και ζει ως εάν οι νόμοι να ήταν κάτι τελείως δευτερεύον και σχετικό. Αυτό δεν θα το αναλύσουμε περαιτέρω, γιατί θα έπρεπε να μπούμε στη συζήτηση των Πολιτικών. Είναι χρήσιμο, όμως, που το ακούσαμε. V4.1.2 Είναι η δικαιοσύνη επιστήμη (VI & Πολιτικά ΙΙΙ 16); (6 ) απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Rico Θα πρέπει να ξεδιαλύνουμε και κάτι ακόμα σε σχέση με τη δικαιοσύνη (πριν προσπαθήσουμε να βρούμε τον ακριβή ορισμό της). Αυτό είναι η σχέση που μπορεί να έχει η δικαιοσύνη με την επιστήμη. Δεν είναι περίεργο και μεις θα το πιστεύαμε σήμερα. Δηλαδή, ο δικαστής τι μαθαίνει; Μαθαίνει μια επιστήμη πηγαίνει στο πανεπιστήμιο, κάτι μαθαίνει και μπορεί να είναι δικαστής, ως εάν η γνώση του να τον βάζει σε μία θέση πλήρους αποστασιοποίησης από αυτά που συμβαίνουν. Ως εάν να μπορεί να κρίνει σαν να μη μετέχει στα ανθρώπινα, σαν απ έξω τρόπον τινά κι αυτό που μόνο έχει να κάνει, είναι απλώς να εφαρμόσει μία γνώση. Πώς μας το λέει ο Αριστοτέλης; Μας λέει ότι όταν πηγαίνουμε στον δικαστή, έχουμε την αίσθηση ότι πηγαίνουμε στο ίδιο το Δίκαιο. Ως εάν ο δικαστής λέει στην πρόταση 2 να ήταν το δίκαιον ἔμψυχον, το δίκαιο με ψυχή. (2) V a 20-22: τὸ δ' ἐπὶ τὸν δικαστὴν ἰέναι ἰέναι ἐστὶν ἐπὶ τὸ δίκαιον ὁ γὰρ δικαστὴς βούλεται εἶναι οἷον δίκαιον ἔμψυχον. Αλλά η εικόνα της αποστασιοποίησης που ίσως έχουμε εμείς σήμερα, δεν είναι η αριστοτελική εικόνα. Όταν μιλάμε για δικαιοσύνη στον Αριστοτέλη υπενθυμίζω μιλάμε για μία ηθική αρετή. Μιλάμε, δηλαδή, για το πώς κάποιος μπορεί να διαχειριστεί τα πάθη του, έτσι ώστε να μπορεί να εφαρμόσει τη γνώση που έχει. Δεν υποθέτει ο Αριστοτέλης, σε καμία περίπτωση, ότι είναι δυνατόν για τους ανθρώπους να δράσουν σαν εξωτερικοί θεατές των ανθρώπινων πραγμάτων. Και για να το πει αυτό, έχει δύο επιχειρήματα. Το πρώτο θα το δούμε πάρα πολλές φορές είναι ότι στο μυαλό του Αριστοτέλη κάθε επιστήμη μπορεί να κάνει δύο πράγματα: και το καλό και το κακό το χω ξαναπεί και θα το ξαναπώ, η Ιατρική ~ 6 ~

7 και γιατρεύει και δηλητηριάζει. Η δικαιοσύνη κάνει μόνο ένα πράγμα κάνει μόνο δίκαια πράγματα. Αν η δικαιοσύνη ήταν επιστήμη, τότε αυτός που κατέχει αυτή τη γνώση θα μπορούσε σύμφωνα με την ορολογία του Αριστοτέλη να τη χρησιμοποιήσει και με αρνητικό τρόπο (πράγμα αντιφατικό ως προς το τι είναι δικαιοσύνη). Άρα, η δικαιοσύνη δεν είναι επιστήμη. Είναι ηθική αρετή. Ωραία. Δεύτερο επιχείρημα. Λέει ο Αριστοτέλης: εάν πεις στην πρόταση 3, απ τα Πολιτικά, στο πρώτο της μέρος εάν πεις ότι κάποιος είναι πλήρως αποστασιοποιημένος απ τα ανθρώπινα, είναι σαν να λες ότι αυτός ήταν σκέτη διάνοια, ότι ήταν σαν θεός (λέει το κείμενο). (3) Πολιτικά, ΙΙΙ a 28-41: ὁ μὲν οὖν τὸν νόμον κελεύων ἄρχειν δοκεῖ κελεύειν ἄρχειν τὸν θεὸν καὶ τὸν νοῦν μόνους, ὁ δ' ἄνθρωπον κελεύων προστίθησι καὶ θηρίον. ἥ τε γὰρ ἐπιθυμία τοιοῦτον, καὶ ὁ θυμὸς ἄρχοντας διαστρέφει καὶ τοὺς ἀρίστους ἄνδρας. διόπερ ἄνευ ὀρέξεως νοῦς ὁ νόμος ἐστίν. Ότι δεν έχει, δηλαδή, τίποτα μέσα του που να έχει σχέση με τις επιθυμίες. Οι επιθυμίες εδώ αντιστοιχούν σε ένα πάρα πολύ όμορφο χωρίο, με το θηρίο μέσα μας. Δεν υπάρχει, όμως, άνθρωπος χωρίς αυτό το θηρίο. Το ζήτημα είναι και αυτό μαθαίνουμε, τόσο καιρό που μαθαίνουμε τις ηθικές αρετές πώς θα διαχειριστείς αυτό το θηρίο μέσα σου. Άρα, λοιπόν, η ψευδαίσθηση ότι υπάρχει ένας δικαστής πλήρως αποστασιοποιημένος, είναι μια ψευδαίσθηση που κάνει τον δικαστή να είναι σαν θεός. Δεν υπάρχει τέτοιος δικαστής. Εμείς είμαστε άνθρωποι, κουβαλάμε το θηρίο μέσα μας. Ο νόμος ο νόμος ποιος; Ο καταγεγραμμένος, αυτός που είναι εκεί, δημόσια προσβάσιμος ο νόμος είναι, τρόπον τινά, ένας νους χωρίς επιθυμία (ἄνευ ὀρέξεως νοῦς). Ο νόμος, το κείμενο, αυτό που βρίσκεται εκεί, όχι ο δικαστής ο δικαστής έχει πάντα την ὄρεξιν μέσα του. Κι υπάρχει και μια πολύ ωραία, νομίζω, αναλογία που φέρνει εδώ ο Αριστοτέλης. Λέει: παρόλα αυτά, τι προτιμάω να έχω; Νόμους, εκεί, άψυχους; Ή θέλω και ανθρώπους δίκαιους και δικαστές δίκαιους, παρόλο που αναγκαστικά μέσα εκεί προϋποτίθεται και το θηρίο (και η επιθυμία); Μη βιαστείτε να απαντήσετε. Ακόμα δεν πρέπει να βιαστείτε να απαντήσετε, αν σας δώσω την αναλογία με την Ιατρική, λέει ο Αριστοτέλης. Υπό μία έννοια, άμα έχω τα ιατρικά βιβλία, τα εγχειρίδια, ανοίγω (ή σήμερα ανοίγω το ίντερνετ) και βρίσκω ποιο είναι το σύμπτωμα, ποια είναι η θεραπεία, βρίσκω και ποιο είναι το φάρμακο, το παίρνω, τελειώνω. Δεν είναι έτσι όμως, γιατί υπάρχουν πάρα πολλές περιπτώσεις που έχουν ασάφειες, που χρειάζεται η γνώση και η εμπειρία του συγκεκριμένου γιατρού. Με τον ίδιο τρόπο και στη δικαιοσύνη. Χρειαζόμαστε τους δικαστές, χρειαζόμαστε τους ανθρώπους που θα κρίνουν θα μάθουμε κι άλλα γι αυτό στη συνέχεια, όταν μιλήσουμε για την ἐπιείκεια. Σκεφτείτε, τώρα, και κάτι άλλο. Ακόμα και για τους γιατρούς λέει ο Αριστοτέλης πιστεύουμε ότι δεν έχουν μέσα τους προσωπικά κίνητρα. Ακόμα και γι αυτούς, ~ 7 ~

8 όμως λέει το χωρίο 2 πολύ όμορφα, άμα υπάρχει περίπτωση να υποπτευθούμε ότι έχουν κάποιο προσωπικό κίνητρο (να δηλητηριάσουν, για παράδειγμα, τους εχθρούς ή κάτι άλλο), τότε και σ αυτούς ακόμα πρέπει να προϋποθέσουμε το θηρίο μέσα τους. (2) [...] ὅτι τὸ κατὰ γράμματα ἰατρεύεσθαι φαῦλον, ἀλλὰ αἱρετώτερον χρῆσθαι τοῖς ἔχουσι τὰς τέχνας. [...] καὶ τοὺς ἰατροὺς ὅταν ὑποπτεύωσι πιστευθέντας τοῖς ἐχθροῖς διαφθείρειν διὰ κέρδος, τότε τὴν ἐκ τῶν γραμμάτων θεραπείαν ζητήσαιεν ἂν μᾶλλον. Νομίζω ότι θέλει να πει: σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να υποθέσουμε ότι υπάρχουν άνθρωποι χωρίς το θηρίο μέσα τους. Το ζήτημα είναι είπα η διαχείρισή του. Απλώς, τόνισα όλα αυτά στην περίπτωση της δικαιοσύνης, γιατί σε αυτήν κάνουμε συνήθως το σφάλμα και πιστεύουμε ότι κάποιος, για να είναι δίκαιος, πρέπει να είναι ένας καθαρός νους. Καθαρός νους δεν υπάρχει. V4.1.3 Δικαιοσύνη και πλεονεξία (V 1-2). (9 ) απομαγνητοφώνηση MEDIALUZ / αντιπαραβολή Lemonia9 Μετά από τα θεωρητικά ερωτήματα που προσπαθήσαμε να διατυπώσουμε και να απαντήσουμε κάπως στα προηγούμενα δύο μαθήματα, ας δούμε τώρα πιο συγκεκριμένα τι είναι αυτό που ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται ως δικαιοσύνη ποια είναι δηλαδή η ειδική ηθική αρετή που πρέπει να ονομάσουμε δικαιοσύνη. Και με βάση το κείμενο που έχουμε, δηλαδή με βάση αυτά που μας λέει ο ίδιος ο Αριστοτέλης στο Βιβλίο V, φαίνεται το βλέπετε στο δεύτερο απόσπασμα που σας έχω δώσει η δικαιοσύνη να έχει κάποια σχέση με την πλεονεξία. Άδικος είναι ο πλεονέκτης και δίκαιος είναι αυτός που δεν είναι πλεονέκτης. Πλεονέκτης, το λέει η λέξη: αυτός που θέλει να έχει περισσότερα απ όσα πρέπει, απ όσα ταιριάζει, απ όσα επιβάλλει η περίσταση ή η αξία του θα δούμε αργότερα πώς πρέπει ακριβώς να καταλάβουμε αυτές τις διατυπώσεις. V b 1-3: ἐπεὶ δὲ πλεονέκτης ὁ ἄδικος, περὶ τἀγαθὰ ἔσται, οὐ πάντα, ἀλλὰ περὶ ὅσα εὐτυχία καὶ ἀτυχία [...]. Πρώτα όμως πρέπει να δούμε, πλεονέκτης ως προς τι; Και λέει ο Αριστοτέλης: πλεονέκτης περί όσα ευτυχία και ατυχία. Να λοιπόν που θα μας φανεί χρήσιμη μία γνώση που έχουμε από πολύ-πολύ προηγούμενο μάθημα: η γνώση για αυτό που είχαμε ονομάσει εξωτερικά αγαθά. Η ευτυχία και η ατυχία δεν είναι πράγματα που αντικατοπτρίζουν την ηθική μου ποιότητα, είναι εξωτερικά αγαθά. ~ 8 ~

9 Είχαμε μιλήσει γι αυτά, είχαμε μιλήσει για τον πλούτο, είχαμε μιλήσει για την υγεία. Για όλα τα εξωτερικά αγαθά; Γιατί μόνο για τα εξωτερικά αγαθά; Πρώτον, γιατί τα αγαθά που δεν είναι εξωτερικά, έχουμε μάθει να τα λέμε αγαθά της ψυχής και θα ήταν ανόητο να πει κάποιος ότι ο Γιάννης είναι πλεονέκτης ως προς τα αγαθά της ψυχής θα ήταν ανόητο να πει κάποιος ότι, δηλαδή, θέλει περισσότερα απ όσα του αξίζουν. Ποια εξωτερικά αγαθά όμως, αφορά η πλεονεξία που σχετίζεται με τη δικαιοσύνη; Λέει το κείμενο μας ποιο; το χωρίο πριν απ αυτό που μόλις διάβασα: τιμή, χρήματα, σωτηρία τρία πράγματα: τιμή, χρήματα, σωτηρία. Τιμή, θυμάστε, είναι η δημόσια αναγνώριση, χρήματα είναι οτιδήποτε έχει να κάνει με τον πλούτο, σωτηρία είναι να μπορείς να διασώζεις τη ζωή σου, να μπορείς να διασώζεις την περιουσία σου, τους φίλους σου και ούτω καθεξής. V b 2-4: περὶ τιμὴν ἢ χρήματα ἢ σωτηρίαν, ἢ εἴ τινι ἔχοιμεν ἑνὶ ὀνόματι περιλαβεῖν ταῦτα πάντα, καὶ δι' ἡδονὴν τὴν ἀπὸ τοῦ κέρδους. Γιατί αυτά τα τρία πράγματα κι όχι άλλα; Διότι εξωτερικά αγαθά είναι, ας πούμε, και οι φίλοι, εξωτερικό αγαθό είναι η ομορφιά, εξωτερικό αγαθό είναι η ευγενική καταγωγή. Γιατί αυτά τα τρία εξωτερικά αγαθά και όχι τα υπόλοιπα; Γιατί αυτά είναι που μοιράζονται. Δηλαδή, αυτά είναι εκείνα για τα οποία ισχύει ότι, για να έχω εγώ πολύ, πρέπει κάποιος άλλος να έχει λιγότερο. Αυτό δεν ισχύει στην ομορφιά, θα μπορούσαμε όλοι να είμαστε όμορφοι. Το ότι εγώ είμαι όμορφος, δεν μειώνει τη δικιά σου δυνατότητα να είσαι όμορφος ενώ η δικαιοσύνη αφορά τη σχέση σου με τους άλλους, το πολύ ή το λίγο που για να έχω εγώ, πρέπει να ζημιωθεί ο άλλος. Γι αυτό λοιπόν ο Αριστοτέλης επιμένει ότι είναι, πρώτον, εξωτερικά αγαθά εξήγησα ότι δεν θα μπορούσε να είναι της ψυχής και δεύτερον, τα τρία αυτά συγκεκριμένα εξωτερικά αγαθά τα οποία κόβονται, τέμνονται, διεκδικούνται από πολλούς ταυτόχρονα. Έχω μάθει αρκετά πράγματα για τη δικαιοσύνη, ακόμα όμως δεν έχω καταλάβει σε τι αφορά. Γιατί δεν έχω καταλάβει; Γιατί, ας πούμε, μία πράξη μοιχείας, αφορά τη δικαιοσύνη ή δεν την αφορά; Μία πράξη μοιχείας είπαμε σε προηγούμενο μάθημα αφορά μάλλον την εγκράτεια, κατά πόσο δηλαδή μπορώ να συγκρατήσω τις γενετήσιες ορμές μου. Ναι, αλλά υπό μία άλλη οπτική, αν μία πράξη μοιχείας έχει, για παράδειγμα, στόχο το κέρδος, τότε θα αφορά τη δικαιοσύνη. Άρα, δεν είναι ένα συγκεκριμένο παζλ, μια συγκεκριμένη ενότητα πράξεων, πρέπει πάντα να λαμβάνω υπόψη μου το κίνητρο μάθαμε σε προηγούμενο μάθημα. Άρα, δεν είναι κάποιες πράξεις που αφορούν τη δικαιοσύνη, είναι οι πράξεις αυτές όταν έχουν ως κίνητρό τους κάτι που θα σχετίζεται με την πλεονεξία. Πλεονεξία θυμίζω ως προς την τιμή, το χρήμα και τη σωτηρία. Ωραία. Επαρκεί αυτό για να δούμε τι είναι δικαιοσύνη; Μμμ, έτσι κι έτσι, γιατί σ ένα προηγούμενο βιβλίο τώρα θυμίζω είμαστε στο πέμπτο (V) βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων στο προηγούμενο βιβλίο στο τέταρτο (ΙV) βιβλίο, ο Αριστοτέλης ~ 9 ~

10 αναλύει μια άλλη ηθική αρετή, την ηθική αρετή της ελευθεριότητας. Δεν την έχουμε εμείς σήμερα στα Νέα Ελληνικά, η ελευθεριότητα είναι η σωστή διαχείριση των χρημάτων. Μα, αν υπάρχει μια αρετή που έχει σχέση με τη σωστή διαχείριση των χρημάτων και αν η δικαιοσύνη αφορά την πλεονεξία ως προς μεταξύ άλλων το χρήμα, δηλαδή τον πλούτο, πώς στην ευχή διακρίνει τη δικαιοσύνη από την ελευθεριότητα; Το να δαπανάω λιγότερα απ όσα πρέπει, είναι ζήτημα ανελευθεριότητας στον Αριστοτέλη. Γιατί δεν είναι ζήτημα αδικίας; Το να δαπανώ, το να παίρνω περισσότερα απ όσα πρέπει, είναι επίσης ζήτημα ανελευθεριότητας. Γιατί δεν είναι ζήτημα αδικίας; Η διάκριση που πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας είναι η εξής: η ελευθεριότητα στον Αριστοτέλη έχει πράγματι να κάνει με το δούναι και λαβείν, με το πόσα δίνω και πόσα παίρνω. Αλλά εκεί, το λάθος γι αυτό και το ονομάζει το αἰσχρόν και όχι το κακόν, αυτό που είναι ηθικά άσχημο δηλαδή είναι το γεγονός ότι δεν φτάνει να δίνω, πρέπει να ξέρω πόσα πρέπει να δώσω, σε ποιους πρέπει να δώσω, πότε πρέπει να δώσω δηλαδή δεν σημαίνει ότι κάθε φορά που θέλω να δώσω χρήματα, αυτό αντιστοιχεί στην αρετή της ελευθεριότητας. Πρέπει να δίνω τη σωστή ποσότητα, στους σωστούς ανθρώπους, για τον σωστό λόγο. Μπορεί να δίνω χρήματα και αυτό να μην είναι ελευθεριότητα. Ή δεν είναι κάθε φορά που παίρνω χρήματα, ένδειξη ανελευθεριότητας είναι όταν παίρνω χρήματα από λάθος ανθρώπους, με λάθος τρόπο, για λάθος λόγο. Άρα, λοιπόν, η ελευθεριότητα έχει περισσότερο μια αισθητική χροιά, δηλαδή δεν κάνει τον άλλον να είναι κακός ή καλός (η ελευθεριότητα, καλός, η ανελευθεριότητα, κακός), τον κάνει να είναι ηθικά άστοχος θα λέγαμε δεν κάνει κάτι που είναι κακό, κάνει κάτι που είναι ηθικά ανεπιτυχές, ας πούμε. Η δικαιοσύνη τι διαφορά έχει απ όλα αυτά; Η δικαιοσύνη έχει μέσα την ιδέα ότι παίρνω ή δίνω και αυτό προκαλεί ζημία στον άλλον στην ελευθεριότητα δε βάλαμε καθόλου το στοιχείο της ζημίας, βάλαμε το στοιχείο της αστοχίας. Εδώ η δικαιοσύνη είναι ζήτημα ζημίας, ότι για να ωφεληθώ εγώ ζημιώνεται ο άλλος και όσο περισσότερο ωφελούμαι εγώ, τόσο περισσότερο ζημιώνεται ο άλλος. Τι είναι δηλαδή η αδικία τελικά; Αδικία είναι το να μη θεωρώ ότι η ζημιά που υφίσταται ο άλλος είναι αιτία για να αλλάξω την συμπεριφορά μου. Να μη θεωρώ ότι η ζημιά που υφίσταται ο άλλος είναι κάτι ηθικά σημαντικό που πρέπει να λάβω υπόψη μου, αποφασίζοντας πώς θα πράξω. Άρα, αδικία έχω κάθε φορά που η ζημία του άλλου δεν είναι κάτι που λειτουργεί ανασχετικά για τη δικιά μου πράξη (δηλαδή για το δικό μου όφελος) ή η ζημία του άλλου δεν αποτελεί κάτι που μου δημιουργεί λύπη, που μειώνει την ηδονή που λαμβάνω, όταν εγώ επωφελούμαι, ή στη χειρότερη περίπτωση, εκεί που τελικά η αδικία θα έφθανε στα όρια του φθόνου όταν το στοιχείο ότι ο άλλος ζημιώνεται αυξάνει τη δικιά μου ηδονή για τη δικιά μου ωφέλεια. Όλα αυτά είναι αδικία. Έχουμε λοιπόν τρόπους να δείξουμε ότι η δικαιοσύνη στον Αριστοτέλη διακρίνεται από άλλες ηθικές αρετές, οι οποίες φαίνεται να αντιστοιχούν ή να αφορούν παρόμοιες πράξεις. Και ο λόγος είναι, επαναλαμβάνω, ότι έχει δύο πράγματα που καμία άλλη ηθική αρετή δεν τα έχει: μία σχέση με την πλεονεξία και, δεύτερον, μία σχέση με τη ζημία που υφίσταται ο άλλος. Πώς ακριβώς πρέπει να καταλάβουμε αυτές τις σχέσεις, θα το δούμε στο επόμενο μάθημα. ~ 10 ~

11 V4.1.4 Τα δύο είδη της δικαιοσύνης (V 2-5) (14 ); απομαγνητοφώνηση aspi / αντιπαραβολή sofiarizopoulou Ας δούμε τώρα κάτι εξαιρετικά σημαντικό κάτι που θα το βρείτε σε όλα τα βιβλία φιλοσοφίας που κάνουν μία εισαγωγή στην αρχαία ελληνική ηθική ή πολιτική φιλοσοφία, θα το βρείτε σε όλα τα βιβλία πολιτικής φιλοσοφίας γενικά. Είναι ο περίφημος διαχωρισμός των ειδών της δικαιοσύνης από τον Αριστοτέλη. Λέω περίφημος υπό την έννοια ότι οποιοσδήποτε ακόμα και σήμερα που θέλει να γράψει κάτι για τη δικαιοσύνη θα πρέπει ή να επικαλεστεί ή να αντιπαρατεθεί ή με κάποιο τρόπο να σχολιάσει αυτά που έχει πει ήδη ο Αριστοτέλης κι αυτό δεν είναι τυχαίο, είναι διότι ακριβώς περιγράφει με πολύ μεγάλη ακρίβεια τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι συλλαμβάνουν το τι είναι η δικαιοσύνη στις σχέσεις τους. V b a 9: τῆς δὲ κατὰ μέρος δικαιοσύνης καὶ τοῦ κατ αὐτὴν δικαίου (1) ἓν μέν ἐστιν εἶδος τὸ ἐν ταῖς διανομαῖς τιμῆς ἢ χρημάτων ἢ τῶν ἄλλων ὅσα μεριστὰ τοῖς κοινωνοῦσι τῆς πολιτείας [...] (2) ἓν δὲ τὸ ἐν τοῖς συναλλάγμασι διορθωτικόν. τούτου δὲ μέρη δύο τῶν γὰρ συναλλαγμάτων τὰ μὲν ἑκούσιά ἐστι τὰ δ ἀκούσια, (2α) ἑκούσια μὲν τὰ τοιάδε οἷον πρᾶσις ὠνὴ δανεισμὸς ἐγγύη χρῆσις [=παραχώρηση για χρήση] παρακαταθήκη μίσθωσις (ἑκούσια δὲ λέγεται, ὅτι ἡ ἀρχὴ τῶν συναλλαγμάτων τούτων ἑκούσιος), (2β) τῶν δ ἀκουσίων τὰ μὲν λαθραῖα, οἷον κλοπὴ μοιχεία φαρμακεία προαγωγεία δουλαπατία δολοφονία ψευδομαρτυρία, τὰ δὲ βίαια, οἷον αἰκία [=βίαη επίθεση] δεσμὸς [=φυλάκιση] θάνατος ἁρπαγὴ πήρωσις [=πρόκληση αναπηρίας] κακηγορία προπηλακισμός. Σας έχω δώσει το κείμενο, δεν είναι δύσκολο, είναι πολύ ενδιαφέρον, το έχω χωρίσει όπως βλέπετε σε επιμέρους προτάσεις και πάλι. Και είμαι στην πρώτη πρόταση: Ένα είδος δικαιοσύνης είναι αυτή που αφορά τη διανομή της τιμής και των χρημάτων ή όλα όσα αναφέραμε προηγουμένως, δηλαδή της διανομής, της τιμής, των χρημάτων και των ζητημάτων σωτηρίας. Πώς θα ονομάσουμε αυτή τη δικαιοσύνη λοιπόν; διανεμητική δικαιοσύνη. Πώς πρέπει να τη συλλάβω; πρέπει να τη συλλάβω τρόπον τινά σε πολύ ψηλό επίπεδο, σε επίπεδο νομοθεσίας. Θα λέγαμε σήμερα ακόμα και σε επίπεδο συντάγματος, δηλαδή το ποιους θα αποφασίσει η πόλη ότι είναι αξιότεροι, έτσι ώστε σε αυτούς να δοθούν τα περισσότερα αγαθά. Ποια αγαθά; χρήμα πλούτος και δημόσια ~ 11 ~

12 αναγνώριση αυτά τα δύο κυρίως. Δείχνει τον τρόπο με τον οποίο μία πόλη αντιλαμβάνεται την αξία των πολιτών της, είτε ως ατόμων ο Γιάννης, ο Παύλος, ο Κώστας είτε ως ρόλων μέσα στην πόλη δηλαδή ανάλογα με τις λειτουργίες τις οποίες επιτελούν νομοθέτης, δικαστής, επιπλοποιός, τεχνίτης, δάσκαλος κ.ο.κ. Ανάλογα με το άτομο λοιπόν και ανάλογα με τον ρόλο που του έχει αναγνωρίσει η πόλη δικαιούται θα πρέπει να δικαιούται σύμφωνα με την αξία του, κάτι αντίστοιχο ως προς την τιμή και ως προς τον πλούτο. Θα βιαζόταν κανείς να πει σήμερα ότι αυτό είναι ένα σύστημα ας πούμε αριστοκρατικής έμπνευσης έχει κάτι το αριστοκρατικό, όχι όμως με μια στενάχωρη για σήμερα έννοια, αλλά με την απλή ιδέα ότι κανείς πρέπει να λαμβάνει όσα αντιστοιχούν στην αξία του. Υπό μία έννοια το χουμε μάθει ήδη αυτό δεν είναι πάντα δίκαιο γιατί το ποια είναι η αξία σου δεν εξαρτάται πλήρως από εσένα. Παρόλα αυτά, στο μυαλό του Αριστοτέλη μια πόλη δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο από το να καταμερίσει τα δύο αυτά αγαθά, την τιμή και τον πλούτο, με βάση την αξία που έχουν ή που επιδεικνύουν να έχουν, τη στιγμή στην οποία ενηλικιώνονται, τα άτομα οι πολίτες της. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό δικαιοσύνη στον Αριστοτέλη. Υπάρχει και ένα δεύτερο είδος δικαιοσύνης, που έρχεται αμέσως μετά και λέει: Σε άλλα συνδιαλλάγματα, δηλαδή σε άλλες συναλλαγές των ανθρώπων έχουμε ένα άλλο είδος δικαιοσύνης, το οποίο ονομάζει εδώ διορθωτικόν διορθωτική δικαιοσύνη κι αυτή την επιμερίζει σε δύο, σε διορθωτική δικαιοσύνη που αφορά εκούσιες συναλλαγές και σε μία άλλη που αφορά ακούσιες συναλλαγές. Εκούσιες συναλλαγές ποιες είναι; είναι για παράδειγμα και αυτά είναι τα παραδείγματα, θα το δείτε στο κείμενο εμπορικές συμφωνίες διαφόρων ειδών, να αγοράζω, να πουλάω, να δίνω ως εγγύηση, να λαμβάνω ως χρήση, να μισθώνω κ.ο.κ. αυτά που έχουμε και σήμερα. Αυτά είναι εκούσια υπό ποια έννοια; υπό την έννοια ότι δύο άνθρωποι, δύο ομάδες ανθρώπων, δύο οικογένειες μεταξύ τους δεν έχει σημασία αποφασίζουν μία συναλλαγή καθορίζουν τους όρους αυτής της συναλλαγής και υπάρχει κάτι που συνιστά δίκαιη συναλλαγή το ξέρουμε κι εμείς σήμερα. Όταν κάποιοι πιέζονται σε μια συναλλαγή, επειδή παράδειγμα βρίσκονται σε τρομακτική ανάγκη, την κάνουν εκούσια παρ όλα αυτά δεν σημαίνει ότι είναι πάντα δίκαιη. Καταλαβαίνουμε πάνω-κάτω ποια είναι η δίκαιη συναλλαγή και το καταλαβαίνουμε αυτό γιατί μπορούμε να μετατρέψουμε την αξία ενός πράγματος ή να την προσμετρήσουμε, ανάλογα με την αξία ενός άλλου πράγματος: κάποιος μου φτιάχνει το σπίτι και μπορούμε να υπολογίσουμε πάνωκάτω ποια είναι η δίκαιη ανταμοιβή του γι αυτή την εργασία. Είτε την υπολογίσουμε σε κάτι άλλο (εμένα) ας πούμε, με προσλαμβάνει ως παιδαγωγό για τα παιδιά του είτε σε χρήμα, σε νόμισμα. Δεν είναι τυχαίο ότι σ αυτήν ακριβώς τη συνάφεια ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη δημιουργία του νομίσματος ως ανταλλακτικού μέσου κοινού μέτρου δηλαδή, προσδιοριστικού της αξίας που έχουν τα πράγματα. Έχουμε ξαναμιλήσει γι αυτό όταν μιλήσαμε για την χρηματιστική, στην πρώτη εβδομάδα μαθημάτων. Αλλά δεν είναι μόνο αυτή η δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη η διορθωτική που αφορά τις εκούσιες πράξεις, αφορά προφανώς και το τι συμβαίνει αν κάποιο από τα δύο μέλη αυτής της συμφωνίας τελικά πράξει ενάντια στη συμφωνία γι αυτό και ονομάζεται υπό μία έννοια ~ 12 ~

13 διορθωτική, διορθώνει το λάθος, τη ζημία που προκάλεσε κάποιος ενάντια σε κάτι που έχουμε συμφωνήσει από κοινού. Υπάρχει όμως και μια άλλη παρόμοια μορφή, πάλι διορθωτικής δικαιοσύνης, που έχει να κάνει με ακούσια πράγματα, μ αυτά δηλαδή που υφίσταμαι χωρίς να τα έχω συνυπογράψει, χωρίς να έχω συμφωνήσει. Προφανώς αυτά είναι δύο μορφών: είναι αυτά που συμβαίνουν εν αγνοία μου όταν κάποιος με κλέβει ή αυτά που συμβαίνουν εν γνώσει μου ναι μεν ενώ δεν τα θέλω, αλλά ξέρω ότι συμβαίνουν για παράδειγμα όταν κάποιος με βρίζει, όταν κάποιος με βασανίζει, όταν κάποιος με βάζει φυλακή. Στη βιβλιογραφία θα δείτε ότι πολλές φορές η διορθωτική δικαιοσύνη χωρίζεται σε δύο επιμέρους σύμφωνα με το χωρισμό που μόλις είδαμε είδη και συχνά θα δείτε να ονομάζουν την εκούσια διορθωτική δικαιοσύνη, ανταποδοτική, ενώ την άλλη που αφορά τα ακούσια να την ονομάζουν επανορθωτική. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται τέτοια διάκριση, υπό την έννοια και στις εκούσιες συναλλαγές είπαμε αν κάποιος πράξει ενάντια σε αυτό που αποφασίστηκε η δικαιοσύνη θα έρθει να επανορθώσει το λάθος ή τη ζημία η οποία έγινε. Δεν είναι λοιπόν οι πρώτες απλώς πρότερες και οι δεύτερες απλώς ύστερες ως προς τη σχέση τους με τη δικαιοσύνη και στις δύο περιπτώσεις μπορώ να καθορίσω τι είναι δίκαιο και πριν γίνει κάτι και αφού συμβεί κάτι για να το επανορθώσω. Αυτό που διακρίνει τη διορθωτική δικαιοσύνη συνολικά από τη διανεμητική είναι ότι η διορθωτική είναι, αυτό που λέμε στα νέα ελληνικά, τυφλή. Τι σημαίνει τυφλή; δεν ασχολείται βάζω εδώ μια μικρή παρενθεσούλα (ίσως δεν είναι τόσο απόλυτο, αλλά προς στιγμήν ας το πούμε έτσι για να συνεννοηθούμε) με την αξία των προσώπων δηλαδή, είτε μου έκλεψε δέκα δραχμές κάποιος που είναι πλούσιος, είτε μου τις έκλεψε κάποιος που είναι φτωχός δέκα δραχμές μου έκλεψε και εγώ υπό μία έννοια πρέπει να διορθώσω αυτή τη ζημία ή το κράτος πρέπει να τη διορθώσει, βρίσκοντας ένα τρόπο να μου δώσει εμένα πίσω τις δέκα δραχμές που χάθηκαν. Εάν κάποιος σε χτυπήσει με το αυτοκίνητο, δεν εξετάζεις ποιος είναι αυτός, εξετάζεις το προϊόν της πράξης του τι ζημιά υφίστασαι. Άρα υπό μία έννοια, η επανορθωτική ή διορθωτική δικαιοσύνη δεν εξετάζει τα πρόσωπα, εξετάζει μόνο τις δεδομένες πράξεις και τη ζημία την οποία υφίσταται κάποιος ή αντίστροφα σε άλλες περιπτώσεις το όφελος που άδικα έλαβε κάποιος τρίτος. Αν κάποιος λοιπόν με κλέψει και γίνει πλούσιος, τότε πρέπει με κάποιο τρόπο να βρεθεί μία ισορροπία ανάμεσα στα περισσότερα που πήρε αυτός και στα λιγότερα με τα οποία βρέθηκα εγώ. Αυτή η ισορροπία ανάμεσα στο πολύ και στο λίγο θα είναι η δικαιοσύνη και για να το κάνω αυτό, αρκεί να ξέρω σ αυτή την περίπτωση πόσο έχασα εγώ και πόσο κέρδισε ο άλλος, δεν χρειάζεται να ξέρω κάτι ούτε για μένα ούτε για τον άλλο. Ενώ λοιπόν στην πρώτη, στη διανεμητική, η αξία των προσώπων ήταν καθοριστικό στοιχείο, στη διορθωτική δικαιοσύνη δεν είναι (τουλάχιστον) το πρωτεύον στοιχείο κι ο Αριστοτέλης για να μας το παρουσιάσει αυτό πιο ανάγλυφα σκέφτηκε να το αντιστοιχήσει σε δύο είδη αναλογίας. Την πρώτη, αυτήν που αφορά τη διανεμητική δικαιοσύνη, την ονομάζει γεωμετρική αναλογία. Τι δηλαδή; δηλαδή η αξία η δικιά μου προς τα οφέλη που λαμβάνω εγώ, ο λόγος τους το κλάσμα δηλαδή πρέπει να είναι ίσο με το κλάσμα της αξίας της δικιάς σου, προς ~ 13 ~

14 τα οφέλη που λαμβάνεις εσύ; Αν εγώ λοιπόν είμαι ο Α και εσύ είσαι ο Β τότε η αξία, ήδη, του Α προς τα αγαθά του Α πρέπει να είναι ίση με την αξία του Β προς τα αγαθά του Β πρέπει να είναι ανάλογα με λίγα λόγια τα ποσά (αυτό). Αντίθετα στη διορθωτική δικαιοσύνη δεν χρειάζομαι τέτοια αντιστοίχηση, το μόνο που χρειάζομαι είναι να εξισορροπείται η ζημία του ενός με τα οφέλη του άλλου τίποτα λιγότερο, τίποτα περισσότερο είπαμε η αξία των προσώπων δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη. Ας ονομάσουμε λοιπόν την πρώτη γεωμετρική αναλογία και τη δεύτερη απλώς αριθμητική. Φτάνουν αυτά για να καταλάβουμε τη διάκριση διανεμητικής και διορθωτικής δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη; Δεν θα αρκούν! Δεν θα αρκούν και ο λόγος που δεν αρκούν είναι διότι τελικά αυτές οι διακρίσεις δεν είναι τόσο στεγανές, όσο τις παρουσίασα το υπαινίχθηκα προηγουμένως, αλλά το χετε καταλάβει και εσείς δεν μπορεί να ναι τόσο στεγανές. Δηλαδή, όταν πηγαίνω σε ένα δικαστήριο σήμερα για να απονεμηθεί δικαιοσύνη, για ποια δικαιοσύνη πρόκειται; πρόκειται προφανώς για τη διορθωτική δικαιοσύνη δεν θα λάβουν υπόψη τους ποιος είμαι; ποιος είναι ο άλλος; ποια πράξη έγινε; ποια ήταν τα κίνητρα; ποιος ήταν ο σκοπός; φυσικά και θα τα λάβουν υπόψη τους, γιατί αν δεν τα λάβουν αυτά υπόψη τους μάθαμε στο προηγούμενο μάθημα δεν μπορούν καν να προσδιορίσουν ποια πράξη διαπράχθηκε. Άρα, ακόμα και στην περίπτωση της διορθωτικής δικαιοσύνης λαμβάνω υπόψη μου προφανώς λαμβάνω υπόψη μου την περιγραφή της πράξης και για να περιγράψω την πράξη, είναι προφανές ότι έχω και κάποια αξιολογικά στοιχεία. Δεν μπορώ να τα απομονώσω εντελώς, δεν συμπεριφερόμαστε με τον ίδιον τρόπο σε κάποιον που κατ επανάληψη έκανε μια βλάβη στους άλλους και σε κάποιον που κατά λάθος, τυχαία ή για πρώτη φορά ή για κάποιον πολύ συγκεκριμένο λόγο ή για κάποιον πολύ σημαντικό σκοπό έκανε βλάβη. Δεν τον φυλακίζουμε με τον ίδιο τρόπο, δεν τον τιμωρούμε με τον ίδιο τρόπο κ.ο.κ. Και ο Αριστοτέλης επιμένει σε όλο το βιβλίο V ότι πρέπει να διακρίνουμε ακριβώς τις πράξεις της αδικίας από ό,τι είναι τυχαίο, για παράδειγμα. Λέει πολλές φορές, δεν είναι το ίδιο το να πράττεις άδικα και το να αδικείς μπορείς να πράξεις άδικα επειδή δεν ήξερες τις περιστάσεις, μπορείς να πράξεις άδικα κατά λάθος χωρίς να ήταν δικιά σου απόφαση. Άρα, κάθε φορά που απονέμουμε δικαιοσύνη, είτε είναι διανεμητική είτε είναι διορθωτική, λαμβάνουμε υπόψη τους άλλους, απλώς έχει διαφορετική ας πούμε θέση, έχει διαφορετική σημασία, έχει πολύ πιο πρωτεύοντα ρόλο η αξία των άλλων στη διανεμητική δικαιοσύνη. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο αυτό που είπα στην αρχή ότι τη διανεμητική δικαιοσύνη πρέπει να τη σκεφτούμε σε ένα υψηλότερο επίπεδο, περισσότερο σε ένα επίπεδο νομοθεσίας, παρά σε ένα επίπεδο καθημερινής, πρακτικής πολιτικής συμβίωσης με τους άλλους δηλαδή δεν πάμε στον δικαστή για να κάνει διανεμητική δικαιοσύνη η πολιτεία κάνει τη διανεμητική δικαιοσύνη αυτό πάνω-κάτω είναι που πιστεύουμε και σήμερα. Όμως, ακόμα, μένουν πράγματα να μάθουμε για την αριστοτελική δικαιοσύνη, πόσω μάλλον για τον αριστοτελικό δικαστή, για τον οποίον ελάχιστα έχουμε μιλήσει μέχρι τώρα αυτά όμως στο επόμενο μάθημα. ~ 14 ~

15 V4.1.5 Ἐπιείκεια: επανορθώνοντας τους νόμους (V 10) (8 ); απομαγνητοφώνηση dkatsi / αντιπαραβολή Asimenia Ας δούμε, ακόμα μια έννοια μέσα από το πέμπτο V βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, που αφορά τη δικαιοσύνη, που χρησιμοποιείται συνέχεια, ακόμα και σήμερα στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία και θεωρείται εξαιρετικά όμορφη. Η έννοια της επιείκειας δεν θέλω να την καταλάβετε όπως λέμε στα νέα Ελληνικά επιείκεια είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο. Το τι είναι θα το δούμε αμέσως, δεν χρειάζεται να το μεταφράσουμε, είναι ένας τεχνικός όρος θα δείτε αμέσως τι σημαίνει, το λέει ξεκάθαρα ο Αριστοτέλης στο χωρίο στο οποίο σας έχω εδώ. V b19-32: ὅταν οὖν λέγῃ μὲν ὁ νόμος καθόλου, συμβῇ δ' ἐπὶ τούτου παρὰ τὸ καθόλου, τότε ὀρθῶς ἔχει [ ] ἐπανορθοῦν τὸ ἐλλειφθέν, ὃ κἂν ὁ νομοθέτης αὐτὸς ἂν εἶπεν ἐκεῖ παρών, καὶ εἰ ᾔδει, ἐνομοθέτησεν. [ ] καὶ ἔστιν αὕτη ἡ φύσις ἡ τοῦ ἐπιεικοῦς, ἐπανόρθωμα νόμου, ᾗ ἐλλείπει διὰ τὸ καθόλου. τοῦ γὰρ ἀορίστου ἀόριστος καὶ ὁ κανών ἐστιν, ὥσπερ καὶ τῆς Λεσβίας οἰκοδομίας ὁ μολίβδινος κανών πρὸς γὰρ τὸ σχῆμα τοῦ λίθου μετακινεῖται καὶ οὐ μένει ὁ κανών, καὶ τὸ ψήφισμα πρὸς τὰ πράγματα. Λέει λοιπόν, κοιτάω να το διαβάσουμε παρέα να δείτε τι όμορφο που είναι: Όταν ο νόμος μιλάει με τρόπο καθολικό, αλλά συμβεί, στη συγκεκριμένη περίπτωση, κάτι ενάντια σε αυτό το καθολικό, τότε το ορθό είναι να έχουμε μια επανόρθωση, να επανορθώσουμε αυτή την έλλειψη. Πώς θα το κάνουμε αυτό; Όταν κάνουμε αυτό που θα έλεγε ο ίδιος ο νομοθέτης, αν ήταν παρών και αν έπρεπε να νομοθετήσει. Και η φύση τοῦ ἐπιεικοῦς είναι ακριβώς το ότι συνιστά ἐπανόρθωμα, επανόρθωση, διόρθωση του νόμου, στο μέτρο που ο νόμος έχει μια έλλειψη εξαιτίας της καθολικότητάς του. Τι λέει ο Αριστοτέλης εδώ; Λέει το εξής: Νόμοι υπάρχουν πολλοί άλλοι νόμοι είναι καλοί, άλλοι νόμοι είναι κακοί, ανάλογα με το πολίτευμα. Όσο καλός και να είναι ένας νόμος, από τη φύση του είναι καθολικός. Τι σημαίνει καθολικός; Σημαίνει ότι λέει κάτι που ισχύει για μια τεράστια γκάμα ομοειδών περιπτώσεων. Ο νόμος ένας είναι, αλλά το περιεχόμενό του αναφέρεται σε καθολικά πράγματα, δηλαδή σε κάτι που ισχύει ή πρέπει να ισχύει εν γένει, και λέει το κείμενο: αυτό είναι πρόβλημα. Αυτό είναι πρόβλημα διότι μάθαμε ήδη, σε προηγούμενα μαθήματα, ότι οι ανθρώπινες πράξεις δεν έχουν τέτοιο καθολικό χαρακτήρα. Οι ανθρώπινες πράξεις είναι καθ ἕκαστα, δηλαδή ανάλογα μάθαμε με το ποιος, γιατί, με ποιο όργανο, ποια πρόθεση πράττει κ.ο.κ., η πράξη είναι διαφορετική, είναι τόσο διαφορετική που δεν μπορώ καν να προβλέψω τις πιθανές πράξεις που μπορούν να συμβούν στο μέλλον. ~ 15 ~

16 Ο νομοθέτης έχει στο μυαλό του μία συγκεκριμένη γκάμα πράξεων, με βάση την πολιτική του εμπειρία έχει δει κάποια πράγματα και έτσι φτιάχνει έναν νόμο, δεν μπορεί να προβλέψει ακριβώς τι θα κάνουν οι άνθρωποι στο μέλλον. Άρα, η καθολικότητα του νόμου είναι, τρόπον τινά, ένα εμπόδιο στη δικαιοσύνη του νόμου, στο αν ο νόμος είναι απολύτως σωστός. Καλύτερα: για το αν ο νόμος μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις επιμέρους περιπτώσεις, που θα προκύψουν μέσα στην ανθρώπινη συμβίωση στο εσωτερικό μιας πόλης. Και τι πρέπει να κάνουμε τότε; Μα πρέπει να διορθώσουμε τον νόμο. Ο νόμος ναι, μεν, είναι κάτι ιερό είναι κάτι που δεν μπορούμε να το αλλάζουμε από τη μια μέρα στην άλλη, είναι κάτι που όπως θα δούμε αργότερα είναι κακό οι άνθρωποι να συνηθίσουν, να μάθουν, ότι αλλάζει εύκολα. Όχι, ο νόμος είναι κάτι σταθερό παρόλα αυτά, παρόλη την καθολικότητά του, είναι πολύ σημαντικό να είμαστε σε ετοιμότητα και όταν διαπιστώσουμε ότι ο νόμος δεν μπορεί να προσαρμοστεί στα καθ ἕκαστα στα συγκεκριμένα να τον διορθώσουμε. Και πώς θα τον διορθώσουμε; Θα τον διορθώσουμε ψηφίζοντας μια διόρθωση, ψηφίζοντας έναν νέο κανόνα. Πώς ονομαζόταν αυτός στα αρχαία Ελληνικά; Ονομαζόταν ψήφισμα. Ψήφισμα είναι οι συγκεκριμένες αποφάσεις που παίρνει η Εκκλησία του Δήμου ενώπιον συγκεκριμένων περιστάσεων για παράδειγμα: θέλω να φτιάξω έναν ναό, θα βγάλω ένα ψήφισμα το οποίο θα προσδιορίζει πόσοι ιερείς θα προσληφθούν σε αυτόν τον ναό, πόσο θα κοστίσει η δημιουργία του ναού, από πού θα πάρουμε το μάρμαρο, με ποια κριτήρια θα κάνουμε την προκήρυξη για να επιλέξουμε τον αρχιτέκτονα του ναού κ.ο.κ. Όλα αυτά δεν τα λέει ο νόμος, τα λέει το ψήφισμα. Θα μπορούσε, μάλιστα, να υπάρχει ένας νόμος ο οποίος θα έλεγε, ας πούμε: ότι ξέρεις απαγορεύεται το κράτος, η πόλις, να ξοδέψει πάνω από τόσες χιλιάδες ευρώ για ναούς. Και όμως να κάνουμε ένα ψήφισμα γιατί κάποια στιγμή στην πόλη αποφασίσαμε ότι είναι επείγον, σημαντικό, απαραίτητο, για μας να φτιάξουμε έναν ναό πολύ πιο πλούσιο απ αυτόν που μέχρι τώρα ο νόμος προέβλεπε και άρα να φτιάξουμε ένα ψήφισμα που θα επιτρέπει, στη συγκεκριμένη περίπτωση, να υπερβούμε το ποσό που ο νόμος όριζε. Ποιος θα φτιάξει τα ψηφίσματα; Η Εκκλησία του Δήμου. Μπορεί να αστοχήσει; Προφανώς μπορεί να αστοχήσει. Για αυτό λέει ο Αριστοτέλης, στο κείμενο που μόλις διάβασα: το ιδανικό θα ήταν να αποφασίσουμε το ψήφισμα έτσι όπως θα το αποφάσιζε αν βρισκόταν ενώπιόν μας ο ίδιος ο νομοθέτης και ξανανομοθετούσε. Ο νομοθέτης με την προϋπόθεση φυσικά ότι πρόκειται για έναν καλό νομοθέτη, γιατί υπάρχουν και κακοί νομοθέτες. Άρα λοιπόν, είναι δύσκολο να φτιάξει κανείς ένα ψήφισμα, διότι πρέπει να έχει δύο ικανότητες: πρέπει να έχει και την ικανότητα του νομοθέτη, ο οποίος νομοθετεί εν γένει, φτιάχνει καθολικές προτάσεις είπα υπό ποια έννοια καθολικές, αλλά και την ικανότητα να διακρίνει την επιμέρους ανάγκη, το κατά πόσο αυτή είναι σημαντική και κατά πόσο πράγματι επιβάλλει στην πόλη να πάρει μια νέα απόφαση, να βγάλει δηλαδή ένα καινούριο ψήφισμα. Υπάρχει ακριβής κανόνας, υπάρχει ένα ακριβές μέτρο, για να κάνω αυτή τη δουλειά; Και ναι και όχι. Μέτρο υπάρχει, αλλά, ξέρετε, πρέπει να το σκεφτούμε κάπως έτσι: ένα ευλύγιστο μέτρο, δηλαδή όχι ένα χάρακα, ο οποίος είναι αλύγιστος, αλλά σαν κάτι που μπορεί να πιάσει τις γωνίες των πραγμάτων. Λέει ο ~ 16 ~

17 Αριστοτέλης: όπως αυτό που χρησιμοποιούν οι χτίστες στη Λέσβο, να πιάσει τις γωνίες των πραγμάτων και έτσι να μετρήσουμε. Έχει ένα συγκεκριμένο μήκος αυτό το πράγμα, αλλά πιάνουμε τις γωνίες και βλέπουμε, έτσι ακριβώς, το προσαρμόζουμε στις γωνίες και μπορούμε να δούμε το ακριβές μέγεθος. Κάτι τέτοιο είναι το ψήφισμα. Είναι κάτι, δηλαδή, που μπορεί να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις των συγκεκριμένων, κάθε φορά, πραγμάτων, των συγκεκριμένων πολιτικών-ηθικών περιστάσεων, μέσα στην πόλη. Αυτό λέει ο Αριστοτέλης, ότι χρειαζόμαστε ένα ψήφισμα προς τα πράγματα. Τι σημαίνει προς; Προσαρμοσμένο προς τα πράγματα. Άρα, τι πρέπει να σκεφτώ; Πρέπει να σκεφτώ ότι υπάρχει από τη μια σε ένα πρώτο επίπεδο η νομοθεσία, σε ένα δεύτερο επίπεδο τα ψηφίσματα. Η νομοθεσία μπορεί να είναι καλή μπορεί να είναι και κακή, τα ψηφίσματα μπορεί να είναι καλά μπορεί να είναι και κακά, δεν έχει σημασία. Αυτά είναι τα δύο επίπεδα πάντως. Νομοθεσία: κάτι σαν το δικό μας σύνταγμα και μετά δικαστικές αποφάσεις προφανώς και ψηφίσματα. Θα μου πείτε, εάν οι νόμοι είναι κακοί; Ναι, οι νόμοι μπορεί να είναι κακοί και ο Αριστοτέλης το ξέρει αυτό καλύτερα από κάθε άλλον, έχει γράψει τα Πολιτικά, στα οποία δείχνει με πόσους διαφορετικούς τρόπους οι νόμοι μπορεί να είναι κακοί πιστεύει όμως πάντα πως είναι καλύτερα να έχεις κακούς νόμους παρά ανομία και αυτό θέλω να το κρατήσουμε για τη συνέχεια. V4.1.6 Δικαιοσύνη: κρατώντας ίσες αποστάσεις (V 5) (7 ); απομαγνητοφώνηση Tal / αντιπαραβολή sofiarizopoulou Μένει ένα τελευταίο ερώτημα να απαντήσουμε. Θυμάστε ότι πριν μπούμε στο κεφάλαιο για τη δικαιοσύνη όταν μιλούσαμε για τις υπόλοιπες ηθικές αρετές το ερώτημα ήταν κάθε φορά να προσδιορίσουμε τη μεσότητα, τι είναι μέσον σε σχέση με τα άκρα. Τώρα έχουμε κάνει πέντε μαθήματα για τη δικαιοσύνη και τη μεσότητα δεν την έχουμε συναντήσει πουθενά. Υπάρχει άραγε μεσότητα στη δικαιοσύνη ή, αλλιώς, συσχετίζεται η δικαιοσύνη με τη μεσότητα στον Αριστοτέλη ή ο Αριστοτέλης, τάχα, εγκαταλείπει τη θεωρία της μεσότητας όταν φθάνει στο βιβλίο V που αφορά τη δικαιοσύνη; Το ερώτημα δεν είναι μόνο ένα ερώτημα του ερμηνευτή, του αναγνώστη, είναι και ένα ερώτημα του ίδιου του Αριστοτέλη. Δεν είναι τυχαίο ότι στο χωρίο, που έχω επιλέξει, ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει πως η δικαιοσύνη δεν σχετίζεται με τη μεσότητα με τον ίδιο τρόπο, με τον οποίον σχετίζονται με τη μεσότητα οι υπόλοιπες αρετές. V b29-34a8: (1) δῆλον ὅτι ἡ δικαιοπραγία μέσον ἐστὶ τοῦ ἀδικεῖν καὶ ἀδικεῖσθαι (2) τὸ μὲν γὰρ πλέον ἔχειν τὸ δ ἔλαττόν ἐστιν. ~ 17 ~

18 (3) ἡ δὲ δικαιοσύνη μεσότης τίς ἐστιν, οὐ τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ἀλλ ὅτι μέσου ἐστίν [...] (4) ἡ δ ἀδικία τοὐναντίον τοῦ ἀδίκου. τοῦτο δ ἐστὶν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις τοῦ ὠφελίμου ἢ βλαβεροῦ παρὰ τὸ ἀνάλογον. V b5-12: (1) βλάπτεται μὲν οὖν τις ἑκὼν καὶ τἄδικα πάσχει, ἀδικεῖται δ οὐδεὶς ἑκών [...] (2) ὁ δὲ τὰ αὑτοῦ διδούς [...], οὐκ ἀδικεῖται ἐπ αὐτῷ γάρ ἐστι τὸ διδόναι, τὸ δ ἀδικεῖσθαι οὐκ ἐπ αὐτῷ [...]. Πώς σχετίζεται και γιατί διαφέρει στη σχέση της με τη μεσότητα από τις άλλες αρετές; Το ότι διαφέρει θα πρεπε να το περίμενε κανείς θα έπρεπε να το περιμένει κανείς γιατί είπαμε ότι η δικαιοσύνη έχει να κάνει με τη σχέση μας με τους άλλους. Δεν είναι μόνο το τι κάνουμε εμείς, αλλά τρόπον τινά τι υφίσταται ο άλλος από τις δικές μας πράξεις. Δεν μπορεί να αφορά ούτε μόνο τα δικά μας πάθη ούτε μόνο τις δικές μας πράξεις, αλλά τι συμβαίνει και με τον άλλον. Άρα, το μοντέλο της μεσότητας όπως το είχαμε μέχρι τώρα δεν φαίνεται να ταιριάζει απόλυτα στη δικαιοσύνη. Παρόλα αυτά, στο ίδιο χωρίο ο Αριστοτέλης επιμένει ότι η δικαιοσύνη πρέπει να συσχετιστεί με τη μεσότητα. Με ποιο τρόπο; Η δικαιοσύνη φαίνεται να είναι ένα μέσον ανάμεσα σε δύο πράξεις. Ποιες πράξεις; Ένα μέσον ανάμεσα σε αυτό που θα συνέβαινε αν αδικούσα και σ αυτό που θα συνέβαινε αν είχα αδικηθεί. Αποφεύγοντας αυτά τα δύο πρέπει να δω ποια είναι η μεσότητα ή ανάμεσα στο τι θα συνέβαινε αν αδικείται ο άλλος ή αν πλεονεκτεί ο άλλος. Πάλι εδώ μπορώ να βρω κάτι σαν μέσον. Όπως βλέπετε, λοιπόν, η μεσότητα στη δικαιοσύνη δεν έχει να κάνει με πάθη, έχει να κάνει μόνο με πράξεις. Ο λόγος που δεν έχει να κάνει με πάθη είναι πολύ ισχυρός, είναι ότι στο μυαλό του Αριστοτέλη δεν υπάρχει καμία τάση στο να αδικούμαι. Υπάρχει πάντα μια τάση να παίρνω περισσότερα, δεν υπάρχει ποτέ μία τάση να παίρνω λιγότερα. Κανείς άνθρωπος με τη θέλησή του, από πρόθεση, δεν αδικείται, λέει ο Αριστοτέλης. Σκεφτείτε το, δεν είναι ότι κρίνει πως δεν πρέπει, είναι ότι δεν υπάρχει τέτοιο πάθος, δεν υπάρχει τέτοια τάση, δεν υπάρχει καν τέτοια ροπή στους ανθρώπους. Μα θα μου πείτε, οι άνθρωποι πολλές φορές δεν αδικούμαστε; Και βέβαια αδικούμαστε, αλλά άλλο να συμβαίνει το αποτέλεσμα της πράξης σου να είναι μια ζημία εναντίον σου, άλλο να είχες την πρόθεση να αδικηθείς. Μπορώ να κάνω πολλά πράγματα, τα οποία τα θεωρούσα ευεργετικά για μένα και να αποδειχθούν ζημιογόνα. Αυτό δε σημαίνει ότι είχα την τάση να αδικηθώ, έτυχε να αδικηθώ. Άλλο να αδικούμαι, λοιπόν, εκούσια, και άλλο απλώς να υφίσταμαι άδικα πράγματα, να πάσχω άδικα πράγματα. Άλλο το ένα, άλλο το άλλο. Αυτό που είναι η όμορφη πλευρά αυτής της αντίληψης νομίζω είναι η εξής: ότι η αδικία, το να αδικούμαι πρέπει τελείως να το διακρίνουμε από όλες εκείνες τις περιπτώσεις που κάποιος αποφασίζει να είναι γενναιόδωρος. Υπάρχει στον Αριστοτέλη κάτι σαν μια θεωρία της χάριτος, υπάρχει η ιδέα, δηλαδή, ότι με δικιά ~ 18 ~

19 μου πρωτοβουλία μπορώ να αποφασίσω να σου χαρίσω κάτι. Αυτό δεν σημαίνει ότι αδικούμαι εγώ, αυτό σημαίνει ότι αισθάνομαι την τάση, αισθάνομαι ιδιαίτερη ηδονή, ευχαρίστηση στο να προσφέρω κάτι, ακόμα και στις περιπτώσεις που δεν είμαι υποχρεωμένος να το κάνω. Ένα τελευταίο σημείο πρέπει να δούμε. Η ιδέα ότι η δικαιοσύνη έχει να κάνει με τη μεσότητα είναι κάτι που είναι βαθιά ριζωμένο μέσα μας το πιστεύουμε και εμείς σήμερα το πιστεύουμε γιατί αν σας ρωτήσω τι κάνει ένας δικαστής, η πρώτη απάντηση που θα μου δώσετε είναι ότι ο δικαστής παίρνει ίσες αποστάσεις ανάμεσα στους δύο αντιδίκους τρόπον τινά καταφέρνει, λέμε, να μη μεροληπτεί ούτε υπέρ του ενός ούτε υπέρ του άλλου. Άρα, αυτή η ιδέα ότι είναι ένα μέσον ανάμεσα στα θέλω, ή στις απαιτήσεις, ή στις επιδιώξεις των αντίπαλων μερών είναι ριζωμένη και στον σημερινό τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη δικαιοσύνη και δεν είναι τυχαίο ότι ο δικαστής πολλές φορές και στα Ηθικά Νικομάχεια και στα Πολιτικά εμφανίζεται ως μέσος ή ως διαιτητής. Είναι η ίδια ιδέα που έχουμε και σήμερα. Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι το εξής. Ο Αριστοτέλης, στα Πολιτικά, χωρίζει τους ανθρώπους μέσα στις πόλεις σε τάξεις. Και σε κάποια πολιτικά συστήματα δεν έχει ενδιαφέρον τώρα να δούμε ποια είναι αυτά μιλάει για τη μεσαία τάξη. Ας πούμε ότι μεσαία τάξη είναι εκείνη που δεν είναι, ούτε η τάξη των πολύ πλουσίων, ούτε η τάξη των πολύ φτωχών μια μεσαία τάξη. Σκεφτείτε το μεσαία και κοινωνικά και οικονομικά. Και λέει: ο Νομοθέτης άραγε από ποια τάξη πρέπει να προέρχεται; Και η ιδέα του είναι ότι ο Νομοθέτης θα έπρεπε να προέρχεται από τη μέση τάξη. Η ιδέα και πάλι είναι αυτή που παρουσίασα προηγουμένως, ότι αυτός που μπορεί να αποστασιοποιηθεί από τις ακραίες θέσεις, αυτός που μπορεί να πάρει μια ουδέτερη στάση απέναντι στα ακραία αιτήματα, αυτός είναι ο μέσος. Άρα, όχι μόνο ο Δικαστής, αλλά και ο Νομοθέτης πραγματώνει, εκφράζει, αποτυπώνει μια ιδέα μεσότητας. Βλέπουμε λοιπόν συνολικά πως, έστω και αν δεν είναι δυνατό να εφαρμόσουμε με ακρίβεια όσα είχαμε πει για τη μεσότητα μέχρι τώρα για παράδειγμα σε σχέση με την ανδρεία στην περίπτωση της δικαιοσύνης, είναι πολύ εύλογο να δεχθούμε ότι η ιδέα του μέσου, της μεσότητας, ενυπάρχει και στην αριστοτελική ανάλυση της δικαιοσύνης και στο βιβλίο V των Ηθικών Νικομαχείων αλλά και στα Αριστοτελικά Πολιτικά. ~ 19 ~

20 4.2: Με και χωρίς φρόνηση-1 V4.2.1 Των φρονίμων τα παιδιά και ο ορθός λόγος (VI 2, 13) (7 ) απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή aspi Ξεκινάμε σήμερα ένα καινούριο κεφάλαιο των Ηθικών Νικομαχείων, το έκτο (VI) κεφάλαιο. Μ αυτό θα πορευτούμε όλη την υπόλοιπη εβδομάδα και την επόμενη εβδομάδα. Είναι το κεντρικό κεφάλαιο των Ηθικών Νικομαχείων. Κατά τη γνώμη μου, όποιος δεν έχει καταλάβει αυτό το κεφάλαιο, δεν μπορεί να συνδέσει τα διάφορα κομμάτια της αριστοτελικής ηθικής και να τα ενώσει σε μια ενότητα, να φτιάξει το παζλ. Είναι δύσκολο, αλλά θα μας αποζημιώσει, γιατί έχει να μας προσφέρει εξαιρετικές αναλύσεις. Το θέμα του έκτου (VI) βιβλίου είναι η διανοητική αρετή της φρόνησης. Φρόνησις. Δεν θα το μεταφράσω. Όπως και να το μεταφράσει κανείς, θα αστοχήσει. Αφού και στις ξένες γλώσσες, πάρα πολλοί σχεδόν όλοι όταν γράφουν πια για τον Αριστοτέλη, χρησιμοποιούν την ελληνική λέξη. Εμείς, βέβαια, έχουμε τη λέξη φρόνηση (φρονιμάδα στα νέα Ελληνικά), έχουμε παροιμίες (των φρονίμων τα παιδιά, πριν πεινάσουν, μαγειρεύουν) τίποτα από όλα αυτά δεν έχει σχέση με την αριστοτελική φρόνηση, η οποία σας θυμίζω είναι μία διανοητική αρετή. Είναι ένα μυστήριο η φρόνηση. Εάν αφαιρέσουμε το έκτο (VI) βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, ουδείς θα υποψιαζόταν τη σημασία της. Μέχρι το έκτο (VI) βιβλίο αναφέρεται μια-δυο φορές, και μάλιστα χωρίς τον ακριβή τεχνικό της ρόλο, που θα αποκτήσει στο έκτο. Αλλά και μετά το έκτο, (δηλαδή στο έβδομο (VII), το όγδοο (VIII), το ένατο (IX), το δέκατο (X)), δεν θα την ξαναβρεί κανείς (δεν θα την ξαναβρεί κανείς με κάποια σημασία ιδιαίτερη). Κι άμα ανοίξει τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, θα βρει μεν την έννοια της φρονήσεως, αλλά όχι με την ίδια ακριβώς σημασία που έχει στο έκτο (VI) βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων λίγο παραλλαγμένη ή μάλλον λίγο πρωιμότερη. Και το άλλο βιβλίο για την ηθική του Αριστοτέλη, που είναι τα Ηθικά Ευδήμεια, αν ανοίξει κανείς, πάλι διαφορετική έννοια φρονήσεως θα βρει. Θα υπάρχουν, όπως καταλαβαίνετε, άπειρες ερμηνείες για το πού οφείλονται αυτές οι αλλαγές δεν θα μας απασχολήσουν εμάς. Εμάς μας απασχολεί τι λέει ο Αριστοτέλης για τη φρόνηση στο έκτο (VI) βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, που άλλωστε, είναι και το μεγαλύτερο κεφάλαιο που έχει ποτέ αφιερώσει σε αυτό το ζήτημα. Ξέρουμε κάτι για τη φρόνηση; Ένας Αθηναίος που θα ήταν στη θέση μας, ένας διαβασμένος δηλαδή τι θα είχε διαβάσει; Κάποιος που είχε διαβάσει Πλάτωνα δεν θα ήξερε τίποτα, γιατί ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί λέξεις, όπως φρόνηση, επιστήμη, τέχνη, σύνεσις, σοφία, σαν να ήταν συνώνυμα πολλές φορές τους βλέπεις τον έναν δίπλα στον άλλον, ως εναλλακτικές λέξεις για το ίδιο πράγμα. Θα έλεγε κανείς ότι ο στόχος του Αριστοτέλη στο έκτο (VI) βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων είναι ~ 20 ~

21 ακριβώς να διαφοροποιήσει αυτές τις έννοιες, που στον Πλάτωνα σήμαιναν πάνωκάτω το ίδιο πράγμα. Εμείς τη φρόνηση την έχουμε συναντήσει. Και θυμάστε ότι την έχουμε συναντήσει σε ένα πολύ καίριο σημείο: στον ορισμό της ηθικής αρετής. Είχαμε συναντήσει εκεί τον φρόνιμο, ᾧς ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν όποιος δεν το θυμάται, να επιστρέψει και να δει ξανά, σας παρακαλώ, τον ορισμό της ηθικής αρετής στον Αριστοτέλη. Τι κάνει ο φρόνιμος; Ο φρόνιμος αυτός που έχει φρόνηση θα πρέπει να γνωρίζει τον λόγο, την αιτία, την εξήγηση, τη δικαιολόγηση. Σε σχέση με τι; Σε σχέση με το μέσον (που είχαμε δει) είναι ο φρόνιμος αυτός που θα καθορίσει ποιο είναι το μέσον εκείνο που χωρίζει την αρετή από τις κακίες. Είναι εκείνος που θα μπορεί να διαγνώσει κάθε φορά είπαμε στα καθ ἕκαστα τι είναι δίκαιο, τι είναι τίμιο, τι είναι ειλικρινές κ.ο.κ. Ο Αριστοτέλης δίνει ορισμό της φρόνησης (δεν θα φτάσουμε ακόμα εκεί). Κάπου λέει ότι η φρόνηση είναι ὀρθός λόγος. Είναι ακριβώς έτσι; Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη φρόνηση με τη σημερινή έννοια που δίνουμε στη Φιλοσοφία στο πρακτικός λόγος (ορθός πρακτικός λόγος); Και ναι και όχι. Ναι, για τον λόγο που μόλις είπα, διότι ακριβώς η φρόνηση στη σφαίρα των πρακτικών ζητημάτων, που αφορούν δηλαδή την ηδονή και τη λύπη μας στη σφαίρα αυτή είναι το έλλογο στοιχείο, αυτό που θα μας πει τι πρέπει να κάνουμε. Υπό μία έννοια θα μάθουμε αργότερα η φρόνηση είναι η μόνη που γνωρίζει την πρακτική αλήθεια, την αλήθεια των πρακτικών ζητημάτων του βίου μας. Υπό μια άλλη έννοια, όμως, η φρόνηση δεν είναι ορθός λόγος, δεν είναι δραστηριότητα, δεν είναι δυνατότητα της ψυχής. Η φρόνηση είναι αρετή, είναι μία διανοητική αρετή δείχνει πότε ένα μέρος του διανοητικού κομματιού της ψυχής δουλεύει καλά. Η φρόνηση είναι η τρόπον τινά ένδειξη για τη σωστή λειτουργία του πρακτικού λόγου, όχι ο πρακτικός λόγος εν γένει. Κάποιος μπορεί να έχει πρακτικό λόγο, χωρίς να έχει φρόνηση. Άρα, λοιπόν, πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στον τρόπο με τον οποίον χρησιμοποιούμε την έννοια της φρονήσεως στα Ηθικά Νικομάχεια. Το έκτο (VI) βιβλίο ανοίγει με μεγάλες προσδοκίες. Και κάποιος που διαβάζει το πρώτο, το δεύτερο μέρος του έκτου (VI) βιβλίου, καλλιεργεί αυτές τις προσδοκίες και νομίζει ότι θα έχει την απάντηση στο ερώτημα τι είναι ευδαιμονία, δηλαδή ποιο είναι το ύψιστο πρακτόν αγαθόν. Όποιος έχει τέτοιες υπέρμετρες φιλοδοξίες, θα απογοητευτεί, γιατί ολοκληρώνοντας το έκτο (VI) βιβλίο δεν θα λάβει την τελική απάντηση στο ερώτημα για την ευδαιμονία. Όμως, χωρίς το έκτο (VI) βιβλίο, δεν θα την αποκτούσα ποτέ και χωρίς το έκτο (VI) βιβλίο θα είχαν χαθεί κάποιες από τις πιο μαγικές σελίδες που έχει να μας προσφέρει ο Αριστοτέλης περιγράφοντας την ηθική εμπειρία μας. Θα κουραστούμε λίγο επαναλαμβάνω στα επόμενα μαθήματα, οι έννοιες θα είναι λεπτές, αλλά το κείμενο θα μας αποζημιώσει. ~ 21 ~

22 V4.2.2 Τα αιώνια και όσα περνούν από το χέρι μας (VI 1) (11 ) απομαγνητοφώνηση Rico / αντιπαραβολή Lemonia9 Αφού είδαμε στο προηγούμενο μάθημα κάποιες προκαταρκτικές έννοιες, που θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τι είναι η φρόνηση στον Αριστοτέλη, ας παρακολουθήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστοτέλης εισάγει τη φρόνησή του, στο VI βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων. Κι αυτό που κάνει πράγμα που είδαμε να το κάνει κι όταν ήρθε η στιγμή να μιλήσουμε για τις ηθικές αρετές είναι να μας προτείνει έναν καινούργιο χωρισμό της ψυχής. Τότε θυμάστε χωρίσαμε το λόγον ἔχον από το ἄλογον μέρος της ψυχής. Τώρα, θα χρειαστεί να κάνουμε ένα χωρισμό μέσα στο έλλογο μέρος της ψυχής. Σας έχω όχι μόνο το κείμενο, αλλά και το σχεδιάγραμμα, για να μην υπάρξει καμία σύγχυση. VΙ b 15-17: ἔστω δὴ οἷς ἀληθεύει ἡ ψυχὴ τῷ καταφάναι ἢ ἀποφάναι, πέντε τὸν ἀριθμόν ταῦτα δ' ἐστὶ τέχνη ἐπιστήμη φρόνησις σοφία νοῦς. Πώς πρέπει να το σκεφτώ; Πρέπει να σκεφτώ, λέει το κείμενο το έχετε μπροστά σας ότι η ψυχή με κάποιον τρόπο ἀληθεύει. Αληθεύει; αληθεύει, ας μεταφράσουμε, φτάνει στην αλήθεια αναγνωρίζει την αλήθεια βρίσκει την αλήθεια βλέπει την αλήθεια με πέντε τρόπους. Κι αυτοί οι πέντε τρόποι είναι: τέχνη, επιστήμη, φρόνησις, σοφία, νους. Περίεργα ακούγονται αυτά τα πέντε πράγματα, το ένα δίπλα στο άλλο. Αμέσως ο Αριστοτέλης τα χωρίζει σε δύο κομμάτια. Και λέει, ας σκεφτούμε όπως βλέπετε στο σχεδιάγραμμα την ψυχή την έλλογη να χωρίζεται στο επιστημονικό μέρος και στο λογιστικό μέρος. Τι είναι το λογιστικό μέρος θα εξηγήσω άλλη ώρα, αλλά ας δούμε λίγο πώς πρέπει να καταλάβουμε αυτό το σχήμα: Βλέπετε, το επιστημονικό μέρος αποτελείται από τρία κομμάτια: το ένα απ αυτά φέρει το όνομα το ίδιο, το λέει επιστήμη. Άρα, η λέξη επιστήμη στην ουσία καταλαμβάνει στο σχεδιάγραμμά μας δύο θέσεις: και μέσα στο επιστημονικό ως έννοια γένους και ως μία από τις τρεις αυτές υποκατηγορίες, την επιστήμη, τον νου και τη σοφία. ~ 22 ~