ANALECTA CATHOLICA ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Transcript

1 ANALECTA CATHOLICA ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ STUDIES OF CATHOLIC THEOLOGY AND HISTORY OF THE CATHOLIC CHURCH IN GREECE ΤΟΜΟΣ B ΤΕΥΧΟΣ 1 Ο 2013 ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟ ΒΙΚΑΡΙΑΤΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ APOSTOLIC VICARIATE OF THESSALONICA P.O. BOX Thessaloniki

2 Εικονογράφηση εξώφυλλου: Λεπτομέρεια από τη δημιουργία. Ραφαήλ, Cappella Sistina (Ρώμη) Σύνθεση προγράμματος Συμποσίου Βιοηθικής, Αθήνα 6 7 Μαΐου Οι απόψεις των άρθρων δεν δεσμεύουν ούτε απηχούν απαραίτητα το περιοδικό ή το Διδακτικό Σώμα της Καθολικής Εκκλησίας. Articles s positions don t oblige neither express necessarily the review nor the Magisterum of the Catholic Church.

3 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ: ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ, ΜΕΡΟΣ Α : Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα μεγάλα προβλήματα και διλήμματα που αντιμετωπίζει σήμερα η βιοηθική, ο νέος κλάδος, ο οποίος δημιουργήθηκε κατ αρχάς λόγω του ολοένα επιταχυνόμενου ρυθμού των εξελίξεων που ζούμε με την ραγδαία ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας, αλλά και λόγω της θεαματικής εξέλιξης των δυνατοτήτων του ανθρώπου, αυτής της δημιουργικής και καταστροφικής δύναμής του, επιβάλλουν πιστεύω- εντιμότητα και μια ενιαία αντιμετώπιση τονίζοντας την ηθική ευθύνη όλων μας κυρίως όμως όσων διαχειρίζονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τις τύχες των ανθρώπων. Σήμερα περισσότερο από ποτέ η ανάγκη αυτή είναι επιτακτική καθόσον τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι προϋποθέσεις τους τίθενται de facto σε κίνδυνο. Το αντικείμενο της νέας επιστήμης ανέκυψε έπειτα από την αλματώδη πρόοδο που συντελέστηκε στην Ιατρική πρώτα και έπειτα στη Βιολογία, κυρίως από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Ποτέ μέχρι τότε ο άνθρωπος δεν είχε τη δυνατότητα πειραματισμού, τουλάχιστον σε τόσο μεγάλη κλίμακα, πάνω σε συνανθρώπους του και ποτέ ξανά δεν θα έπρεπε να επαναληφθεί η φρικώδης περιπέτεια των ανθρώπινων πειραματόζωων. Ο ίδιος ο πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ το έτος 2004, ως καρδινάλιος Josef Ratzinger ακόμα, λίγους μήνες προτού εκλεγεί πάπας, κατά τη συνάντησή του στην Καθολική Ακαδημία της Βαυαρίας με έναν από τους σημαντικότερους εν ζωή φιλοσόφους τον Jürgen Habermas, αναρωτήθηκε, τι είναι τελικά το καλό, και γιατί οφείλουμε να το πράττουμε. Επεσήμανε πως μια μορφή ισχύος του ανθρώπου, που αρχικά φαινόταν αξιέπαινη και ευεργετική, σήμερα μπορεί να μετατραπεί σε ένα νέο είδος απειλής! Ο άνθρωπος είναι πλέον σε θέση να παράγει ανθρώπους μέσα στον δοκιμαστικό σωλήνα, γίνεται προϊόν και έτσι μεταβάλλεται η σχέση με τον ίδιο του τον εαυτό. Δεν είναι πλέον δώρο της φύσης ή του Δημιουργού Θεού αλλά προϊόν του εαυτού του! Θέματα όπως η τεχνητή γονιμοποίηση, η επιλογή φύλου, η παρένθετη μητέρα, η προγεννητική διάγνωση, η χρήση βλαστοκυττάρων, η ευγονική, η θεραπευτική και προπαντός αναπαραγωγική κλωνοποίηση ανθρώπου αλλά και η θεώρηση ή όχι του ανθρώπινου εμβρύου ως προσώπου, οπότε και φορέα δικαιωμάτων, απασχολούν όλο και περισσότερο τον σύγχρονο άνθρωπο. Διαπιστώνουμε πως η σύγχρονη βιοτεχνολογία ανοίγει το δρόμο στην ευγονική, υπερβαίνοντας κατά πολύ τα όρια της προληπτικής θεραπείας και απειλεί να μετα-

4 βάλλει τη γέννηση ενός παιδιού σε απόκτηση ενός προϊόντος κατά παραγγελία. Το όλο ζήτημα συνδέεται με την ηθική, τη θεολογία, την ιατρική, την ψυχολογία, το δίκαιο. Έρχεται όμως η βιοηθική να θέσει ορισμένα όρια στην ανεξέλεγκτη αυτή πορεία της βιοτεχνολογίας και χωρίς να σταματήσει την πρόοδο να υποδείξει τις δικλείδες εκείνες που θα διασφαλίσουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Η Ιερά Αρχιεπισκοπή Καθολικών Αθηνών θεώρησε χρέος της την ενημέρωση των πιστών αλλά και του κοινού γενικότερα πάνω σε αυτά τα λεπτά, δύσκολα και ζωτικά ζητήματα της βιοηθικής, που θέτουν πολλές φορές υπό αμφισβήτηση την ιερότητα της ζωής, προσκαλώντας επιστήμονες κύρους από την Ελλάδα, τη Γαλλία και την Ιταλία ως εισηγητές, των οποίων τα κείμενα παρατίθενται πιο κάτω, σε ένα συμπόσιο το οποίο έλαβε χώρα στις 6 και Μαΐου 2011 στο αμφιθέατρο Αντώνης Τρίτσης του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών στην Αθήνα. Ο Αρχιεπίσκοπος Καθολικών Αθηνών π. Νικόλαος κήρυξε την έναρξη του Συμποσίου ενώ χαιρέτισαν την εκδήλωση ο Σεβασμιότατος Έξαρχος Ελληνορρύθμων Καθολικών Ελλάδος και Πρόεδρος της Συνοδικής Επιτροπής της Καθολικής Ιεραρχίας για την Οικογένεια και την προστασία της Ζωής π. Δημήτριος και ο τ. Πρόεδρος του Συνδέσμου Χριστιανών ιατρών και οδοντιάτρων κ. Χαρίλαος Καβάκας. Μηνύματα διαβάστηκαν εκ μέρους του Σεβασμιοτάτου Ignacio Carrasco de Paula, Προέδρου της ποντιφικής Ακαδημίας για τη ζωή, της Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων κ. Άννας Διαμαντοπούλου και του Προέδρου της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής κ. Ιωάννου Παπαδημητρίου. Η οργανωτική επιτροπή αποτελείτο από δύο ιερείς και πέντε λαϊκούς τους: π. Ανδρέα Βουτσίνο, Πρόεδρο, π. Maurice Joyeux sj, κ. Αντζελα Σεστρίνη, υπεύθυνη προγράμματος, κ. Αμάντα Φωσκόλου, υπεύθυνη γραμματείας, κ. Στέλλα Φωσκόλου, κ. Ρόκο Δελατόλα, υπεύθυνο οικονομικών και κ. Μαρία Σικ, συντονίστρια. Χορηγοί του μεγάλου αυτού εγχειρήματος ήταν: Η Γενική Γραμματεία Ιδιωτικών Ελληνογαλλικών Σχολείων (Γ.Ι.Ε.Ι.Ε), το ξενοδοχείο HILTON Αθηνών, η CARITAS Αθήνας, η εταιρία ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΗ ΑΕ, η εταιρία UNILEVER, το ξενοδοχείο DIVANI-CARAVEL Αθηνών, το ξενοδοχείο LEDRA MARRIOT Αθηνών και η ΕΛΛΗΝΟΓΑΛΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΟΥΡΣΟΥΛΙΝΩΝ. Στις 9-10 Νοέμβριο του 2012 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το Β Μέρος του Συμποσίου με τίτλο: Η διαχείριση του πόνου και το τέλος της ζωής. Μαρία Σικ, νομικός 2

5 ANALECTA CATHOLICA 2 (2013) 1, 3 17 π. Patrick Verspieren sj Υπεύθυνος Τμήματος Βιοιατρικής Ηθικής Πανεπιστημιακό Κέντρο των Ιησουιτών Sèvres, Παρίσι ΤΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Διέπραξα την επιπολαιότητα να δεχθώ τον τίτλο που μου προτάθηκε για την παρούσα παρουσίαση. Είναι σαφές ότι σε μισή ώρα δεν θα μπορέσω να παρουσιάσω όλη την ποικιλία των απόψεων της ηθικής σκέψης στην Ευρώπη σχετικά με την πρακτική της ιατρικής γύρω από την αρχή της ανθρώπινης ζωής, ούτε βεβαίως και τις αντιπαραθέσεις που παρουσιάστηκαν σχετικά με αυτό το θέμα. Οι βιοιατρικές πρακτικές που αποτελούν το αντικείμενο αυτής της έκθεσης είναι σχετικά πρόσφατες. Με τη συμβολή των ομιλητών θα εξετάσουμε κατά πόσο είναι ηθικώς αποδεκτή η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, η γενετική συμβουλευτική, η προγεννητική διάγνωση, η χρήση των βλαστοκυττάρων, η κλωνοποίηση και η έρευνα στο έμβρυο και η συμμετοχή των χριστιανών στο βιοηθικό διάλογο που διεξάγεται στις πλουραλιστικές χώρες μας. Θα προσπαθήσω να κάνω μια εισαγωγή σε αυτή τη ανάλυση και θα αναφερθώ συνοπτικά στις συνθήκες μέσα στις οποίες προέκυψαν αυτές οι πρακτικές, αλλά και τις συζητήσεις που προκλήθηκαν, πώς εμφανίστηκε η συνείδηση μιας νέας εξουσίας πάνω στην ανθρώπινη ζωή και πως προέκυψαν θεσμοί για να αναπτύξουν την ηθική σκέψη πάνω σε αυτά τα θέματα. Θα μου είναι αδύνατο να παρουσιάσω το σύνολο των συμπερασμάτων ή των συμβιβασμών στα οποία κατέληξε η κοινωνία μας, αλλά θα αναφερθώ σε κάποιες αξίες στις οποίες οι ευρωπαϊκές κοινωνίες αποδίδουν με διαφορετικό τρόπο μια λίγο πολύ μεγάλη προτεραιότητα. Η άμβλωση Αναφέρθηκα σε κάποιες βιοιατρικές πρακτικές που θα εξετάσουμε στο παρόν συμπόσιο. Αυτές εμφανίστηκαν ή αναπτύχθηκαν εδώ και τριάντα ή το πολύ σαράντα χρόνια. Μια πρακτική σχετικά με την αρχή της ζωής υπήρξε αντικείμενο έντονων θέσεων εδώ και

6 Patrick Versperien χρόνια. Ήταν περισσότερο ή λιγότερο ιατρική πράξη. Πρόκειται για την άμβλωση, η οποία στη Γαλλία ονομάστηκε πιο ουδέτερα «διακοπή της εγκυμοσύνης». Φαίνεται ότι δεν δημιουργούσε πρόβλημα στην αρχαία Ελλάδα ούτε στην Αρχαία Ρώμη. Γρήγορα όμως οι χριστιανοί ήρεμα αλλά χωρίς δισταγμό έκαναν σαφές ότι ούτε η άμβλωση ούτε η παιδοκτονία ήταν στα ήθη τους. «Δεν θα φονεύσεις παιδιά με άμβλωση ή μετά τη γέννηση» γράφει η Διδαχή των Αποστόλων (ΙΙ,1) προς το τέλος του πρώτου αιώνα. Αυτή η τοποθέτηση υιοθετήθηκε από τις ευρωπαϊκές κοινωνίες για μεγάλο χρονικό διάστημα και υποστηρίχθηκε από το νόμο. Αυτό όμως δεν συμβαίνει σήμερα στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη. Απέναντι στο σεβασμό της ανθρώπινης ζωής πριν τη γέννηση ένα σημαντικό μέρος της ευρωπαϊκής κοινωνίας ίσως και η πλειονότητα υποστηρίζει το σεβασμό στην ιδιωτική ζωή και την ατομική ελευθερία της εγκύου γυναίκας. Αυτή είναι μια αιτία αποκλίσεων και αντιθέσεων σε θέματα που θα μας απασχολήσουν εδώ. Αλλά, όσο και αν τονίζουμε το καθήκον σεβασμού της ανθρώπινης ζωής, δεν μπορούμε να αποφύγουμε πολλά και διάφορα ερωτήματα. Αν αυτό το καθήκον προέρχεται από την αρχή της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, από ποιο σημείο και μετά της ζωής του εμβρύου μπορούμε να μιλάμε για άνθρωπο; Αν δεν είναι μόνο ο άνθρωπος αλλά η ανθρώπινη ζωή που απαιτεί σεβασμό, από ποιο σημείο και μετά της ανάπτυξης του εμβρύου μπορούμε να μιλάμε για ανθρώπινη ζωή; Από την σύλληψη; Από την εγκατάσταση στη μήτρα; Από την ικανότητα επιβίωσης του εμβρύου; Σε αυτά τα θέματα οι ευρωπαϊκές κοινωνίες έχουν διαφορετικές τοποθετήσεις, αλλά τι λέει ο ίδιος ο χριστιανισμός; Οι Πατέρες της Εκκλησίας, Έλληνες και Λατίνοι, δεν έφτασαν σε πλήρη συμφωνία 1. Σήμερα οι χριστιανοί δεν μπορούν να αποφύγουν την ανάγκη να μελετήσουν από ανθρωπολογική και θεολογική άποψη την αρχή της ζωής. Αυτή η μελέτη είναι απαραίτητη για να εξετάσουμε τα ερωτήματα σχετικά με την άμβλωση, αλλά και σχετικά με την έρευνα στο έμβρυο και στα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα. Τρεις ομιλίες προβλέπονται σε αυτό το συμπόσιο για να τροφοδοτήσουν αυτή την μελέτη. Είναι κάτι καλό. 1 L'enfant à naître/tertullien, Grégoire, Augustin, Maxime, Cassiodore, Pseudo Augustin. Introduction de Marie Hélène Congourdeau, Collection Les Pères dans la foi, Paris, Éditions Migne,

7 Πανόραμα της ηθικής σκέψης για την ιατρική πρακτική στις αρχές της ζωής Όμως και άλλα ερωτήματα πρέπει να τεθούν. Μπορούμε άραγε να ξεκινήσουμε προσπάθειες εντόπισης γενετικών ανωμαλιών ή χρωμοσωμικών ανωμαλιών στο έμβρυο χωρίς να ενθαρρύνουμε την άμβλωση σε περίπτωση που κάποια ανωμαλία διαπιστωθεί; Τι επιπτώσεις έχει αυτή η στάση στη θέση των ενήλικων ατόμων που έχουν αυτή την ανωμαλία και ζουν στην κοινωνία; Πρέπει να εξετάσουμε αυτό το ερώτημα όταν μιλήσουμε για την προγεννητική διάγνωση. Μπορούμε, στο όνομα της προσωπικής ελευθερίας των γυναικών και των ζευγαριών να απαιτούμε από γιατρούς να προβούν σε διακοπή της εγκυμοσύνης όταν αυτοί αντιτίθενται για λόγους συνείδησης; Δεν είναι αυτό άρνηση της ελευθερίας της συνείδησης των γιατρών; Ήταν το θέμα πρόσφατης συζήτησης στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Η απόφαση που υιοθετήθηκε στις 7/10/2010 διατήρησε το δικαίωμα στην αντίρρηση συνείδησης τονίζοντας παράλληλα την υποχρέωση των Κρατών να προσφέρουν «πρόσβαση στη νόμιμη ιατρική φροντίδα» 2. Η τεχνητή γονιμοποίηση Φαίνεται ότι στο τέλος του 18 ου αιώνα στη Σκωτία έγινε η πρώτη τεχνητή σπερματέγχυση μεταξύ συζύγων 3. Η σπερματέγχυση με δότη σπέρματος (ΣΜΔ) έγινε μόνον έναν αιώνα αργότερα. «Σίγουρα υπήρξαν και παλαιότερες περιπτώσεις αλλά η πρώτη περίπτωση που αναφέρεται στα ιατρικά χρονικά ανέρχεται στο 1884, [ ] στη Φιλαδέλφεια. Αυτή η δημοσιοποίηση προκάλεσε την αντίδραση του ιατρικού κόσμου και του εκκλησιαστικού κόσμου που αντιτάχθηκαν σε αυτή τη τεχνική και τη θεώρησαν βαθειά ανήθικη. [ ] Από τότε, η εξέλιξη της νοοτροπίας και η τεχνική πρόοδος που δίνει τη δυνατότητα να διατηρηθεί το σπέρμα σε τράπεζες σπέρματος προσδιόρισαν την εξέλιξη του θέματος» 4. Οι τεχνικές κατάψυξης του σπέρματος έδωσαν πράγματι τη δυνατότητα να δημιουργηθούν τράπεζες σπέρματος στις ΗΠΑ το 2 CONSEIL DE L EUROPE, Assemblée Parlementaire, Résolution 1763 (2010) : Le droit à l objection de conscience dans le cadre des soins médicaux légaux Resolution 1763 (2010) 1, The right to conscientious objection in lawful medical care, coe.int/main.asp?link=/documents/ AdoptedText/ ta10/ ERES htm 3 Agence de la Biomédecine, L assistance médicale à la procréation, Histoire de l AMP, procreationmedicale.fr/histoire de amp/ janvier Y. ENGLERT, Insémination artificielle avec donneur (IAD), in: G. HOTTOIS, J. N. MISSA, Nouvelle encyclopédie de bioéthique, Bruxelles, 2001,

8 Patrick Versperien και λίγο αργότερα στην Ευρώπη. Το 1973 ιδρύθηκε στη Γαλλία ως συνεταιρισμός μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα το πρώτο Κέντρο έρευνας και διατήρησης ανθρώπινου σπέρματος με κανόνες λειτουργίας πολύ αυστηρούς που συνέβαλαν στην αλλαγή τους βλέμματος στην τεχνική της ΣΜΔ. Αυτή αρχικά θεωρήθηκε ως μια μορφή μοιχείας. Λεγόταν επίσης ότι ο σύζυγος δεν θα ανεχόταν ένα παιδί προϊόν γεννητικών κυττάρων άλλου άνδρα. Αυτές οι αντιρρήσεις σταδιακά ήρθησαν, αλλά παρέμειναν διάφορα προβλήματα ψυχολογικής και ηθικής φύσεως που προκάλεσαν πολλές συζητήσεις στο Συμβούλιο της Ευρώπης και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες 6 σχετικά με την απόκτηση τέκνων, την πατρότητα, την ανωνυμία του δότη σπέρματος. Σε αυτές τις συζητήσεις έρχονται σε αντιπαράθεση δύο αντιλήψεις. Η μία θεωρεί την πατρότητα ορθολογικά να παίζει ρόλο σχέσης και διαπαιδαγώγησης και η άλλη υποστηρίζει ότι τίποτε δεν ακυρώνει το δεσμό μεταξύ του γεννήτορα και του παιδιού που έχει συλληφθεί από τους γαμέτες του. Το κεντρικό θέμα είναι λοιπόν ποια θέση αποδίδουμε στο σώμα για τη σύλληψη ενός παιδιού. Προστίθεται και το πρόβλημα, που έχει συζητηθεί ευρέως, του δικαιώματος του παιδιού όταν ενηλικιωθεί να γνωρίσει την ταυτότητα του γονιού του. Η προγεννητική διάγνωση Από το 1950, οι γνώσεις στη γενετική, δηλαδή, οι επιστημονικές γνώσεις σχετικά με την κληρονομικότητα, τότε, είχαν δώσει τη δυνατότητα της αξιοποίησης της γενετικής συμβουλευτικής. Οι γιατροί προειδοποιούσαν τα ζευγάρια για τους κινδύνους μετάδοσης αρρωστιών και ανωμαλιών στα παιδιά τους, με σκοπό να τους βοηθήσουν να πάρουν μια απόφαση για το αν θα έπρεπε ή όχι να μεταδώσουν τη ζωή. Από το 1970, αναπτύσσεται αργά και επιφυλακτικά στην αρχή, μια τεχνική, η αμνιοκέντηση που δίνει τη δυνατότητα να πάρουμε κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης αμνιακό υγρό, να κάνουμε βιοχημικές αναλύσεις και κυρίως να πάρουμε 5 Agence de la Biomédecine, texte cité plus haut (note 3). 6 Conseil de l Europe, Comité Directeur pour la Bioéthique, Assistance médicale à la procréation et protection de l'embryon humain. Étude comparative sur la situation dans 39 pays. Clonage. Étude comparative sur la situation dans 44 pays, Strasbourg, 2 juin healthbioethic/texts and documents/cdbi INF (98)8PMAf.pdf 6

9 Πανόραμα της ηθικής σκέψης για την ιατρική πρακτική στις αρχές της ζωής εμβρυϊκά κύτταρα και να εξετάσουμε τα χρωμοσώματα. Αυτή η εξέταση προτείνεται στα ζευγάρια που έχουν ένα παιδί με σύνδρομο Ντάουν. Ο κίνδυνος να γεννηθεί και ένα δεύτερο παιδί με Ντάουν υπολογίζεται σε 1%. Ο σκοπός της εξέτασης είναι να καθησυχάσουν τα ζευγάρια και να τα βοηθήσουν να επιχειρήσουν ένα δεύτερο παιδί, έχοντας οι γιατροί, σε σπάνιες περιπτώσεις, το καθήκον να τους ειδοποιήσουν ότι το παιδί που μέλλει να γεννηθεί έχει τη βαριά αυτή ανωμαλία 7. Σαράντα χρόνια αργότερα η κατάσταση έχει σημαντικά εξελιχθεί. Οι τεχνικές εξέτασης του εμβρύου είναι περισσότερες. Οι πιο συχνές είναι το υπερηχογράφημα, η ανάλυση αίματος της μητέρας όπου μετρούνται κάποιες πρωτεΐνες, και η εξέταση των εμβρυϊκών κυττάρων μετά την αμνιοκέντηση. Αυτές δίνουν τη δυνατότητα να διαγνώσουμε κατά τους πρώτους μήνες της εγκυμοσύνης μορφολογικές, γενετικές, ή χρωμοσωμικές ανωμαλίες, Αυτή η διάγνωση επιτρέπεται σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως και η άμβλωση αν ανακαλυφθεί κάποια σοβαρή και ανίατη ανωμαλία. Σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες αυτή η διάγνωση που αφορά συγκεκριμένες παθήσεις (τρισωμία 21 ή Ντάουν, σύνδρομο της δισχιδούς ράχης, μεσογειακή αναιμία ) προτείνεται συστηματικά σε κάθε έγκυο γυναίκα. Ένα υγιές παιδί χωρίς σοβαρές αναπηρίες είναι το όνειρο κάθε γονέα και αυτό εξηγεί τη διάδοση της προγεννητικής διάγνωσης. Αλλά οι περισσότερες από τις ανωμαλίες που διαπιστώνονται προγεννητικά είναι ανίατες και οι γονείς αντιμετωπίζουν το δίλημμα να δεχθούν τη γέννηση ενός παιδιού με κάποια αρρώστια ή αναπηρία ή να ζητήσουν τη διακοπή της κύησης. Κάθε αγγελία μιας τέτοιας ανωμαλίας προκαλεί ψυχικό τραύμα στους γονείς. Ένα από τα σημαντικότερα ηθικά ερωτήματα που τίθενται στο γιατρό είναι ποια στάση να κρατήσει. Να συστήσει τη διακοπή της κύησης για να βγάλει από τη μητέρα το βάρος να πάρει μια απόφαση η ίδια, απόφαση που κατά τον γιατρό επιβάλλεται για λόγους οικονομικούς, ή «δημόσιας υγείας», ή για να απαλλάξει το παιδιά και τους γονείς 7 A. NIVELON CHEVALLIER, Diagnostic prénatal et trisomie 21. Regard sur une évolution législative, Laennec, 2006, n 4, p

10 Patrick Versperien από τις μελλοντικές στεναχώριες ή να θεωρήσει ότι η αποστολή του γιατρού δεν είναι να αποφασίσει το θάνατο του εμβρύου, αλλά να υποστηρίξει τους γονείς και να τους βοηθήσει να ξεπεράσουν το αρχικό τραύμα και να πάρουν μια απόφαση όσο το δυνατό πιο ελεύθερη; Με άλλα λόγια ο γιατρός πρέπει να αποφασίσει τη διακοπή της κύησης ή να συμπαρασταθεί και να στηρίξει το ζευγάρι; Η οργανωμένη και συστηματική προγεννητική διάγνωση σε μια χώρα με σκοπό να διαπιστώσει αν υπάρχει μια συγκεκριμένη πάθηση στο έμβρυο θέτει και άλλα ηθικά ερωτήματα. Ακόμη και αν αυτή δεν είναι υποχρεωτική, ακόμη κι αν καμιά απόφαση δεν επιβάλλεται μετά τη διαπίστωση κάποιας ανωμαλίας, η πρακτική αυτή φανερώνει την επιθυμία της κοινωνία να αποφύγει τη γέννηση παιδιών με τη συγκεκριμένη πάθηση και ασκεί ισχυρή κοινωνική πίεση στα ζευγάρια δείχνοντας ότι δεν είναι σωστή η γέννηση τέτοιων παιδιών. Δεν έχουμε όμως εδώ μια νέα μορφή της ευγονικής που αναπτύχθηκε σε ορισμένες δημοκρατίες στις αρχές του 20 ου αιώνα; Και πώς να αποφύγουμε το αρνητικό βλέμμα στους ανάπηρους ανθρώπους που αυτή η πρακτική ενισχύει στην κοινωνία 8 ; Για να πάρουμε ένα πρόσφατο παράδειγμα, μια έντονη συζήτηση έλαβε χώρα στο γαλλικό κοινοβούλιο και στην γαλλική κοινωνία γύρω από την εξέταση για την τρισωμία 21. Έπρεπε να αναφέρεται στο νόμο ότι ο γιατρός πρέπει να προτείνει δηλαδή να συστήσει αυτήν την εξέταση σε κάθε έγκυο γυναίκα ή πρέπει μόνο να την πληροφορεί με τρόπο ανάλογο σε κάθε περίπτωση ότι υπάρχει η δυνατότητα αυτών των εξετάσεων; Εξωσωματική γονιμοποίηση και έρευνα στο ανθρώπινο έμβρυο Το 1978, ένα πρωτάκουστο γεγονός προκάλεσε μεγάλη έκπληξη. Γεννήθηκε ένα παιδί που δεν είχε συλληφθεί στο σώμα της μητέρας του. Ήταν η Λουίζα Μπράουν που συνέληφθη «in vitro» δηλαδή στο εργαστήριο από γενετικό υλικό των γονέων της. Μήπως αυτό σήμαινε ότι «παίζαμε το Θεό»; Αφού πρώτα με την αντισύλληψη ξεχωρίσαμε την σεξουαλικότητα και την αναπαραγωγή τώρα με ένα νέο βήμα είχαμε την αναπαραγωγή χωρίς σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον χωρίς την άμεση σεξουαλική σχέση του άνδρα και της 8 Cf. Des pratiques généralisées de dépistage, dans: CONSEIL PERMANENT DE LA CONFERENCE DES ÉVEQUES DE FRANCE, Essor de la génétique et dignité humaine, Paris, 1999,

11 Πανόραμα της ηθικής σκέψης για την ιατρική πρακτική στις αρχές της ζωής γυναίκας. Αυτό ήταν ήδη γεγονός με την τεχνητή σπερματέγχυση αλλά τότε δεν είχε εντυπωσιάσει τον κόσμο. Για την αναπαραγωγή δεν χρειαζόταν πια ένα ζευγάρι. Έπρεπε να ξαναδούμε επειγόντως από ανθρωπολογική άποψη τι είναι η αναπαραγωγή, η σεξουαλικότητα, το ανθρώπινο σώμα. Χάρη στη βιοιατρική, ο άνθρωπος αποκτούσε μια νέα εξουσία πάνω στη ζωή. Αυτή η εξουσία αν και έφερνε νέες ελπίδες, μπορούσε όμως και να στραφεί εναντίον του ανθρώπου. Φάνηκε, λοιπόν, απαραίτητο να μελετηθεί ηθικά το θέμα και να ετοιμαστούν ρυθμίσεις ή νόμοι με σκοπό να πλαισιώσουν αυτή τη νέα εξουσία ώστε να την κατευθύνουν σε στόχους αποδεκτούς και να εμποδίσουν καταχρήσεις και υποβάθμιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη πολλοί θεσμοί με σκοπό ηθικό, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Το εύλογο αυτής της ανησυχίας γρήγορα επιβεβαιώθηκε. Η γονιμοποίηση στο εργαστήριο έβαλε το ανθρώπινο έμβρυο στα χέρια των ερευνητών. 9 Από το 1985 έγινε δυνατό να διατηρήσουμε το έμβρυο στη κατάψυξη, μετά να γίνει απόψυξη και να έχουμε ξανά έμβρυα κατάλληλα να εμφυτευτούν στο μητρικό σώμα με την ελπίδα να έχουμε κύηση και γέννηση 10. Τέθηκε τότε το ερώτημα τι θα κάνουμε με τα λεγόμενα «υπεράριθμα» έμβρυα που δεν μπορούσαν να εμφυτευτούν και αν θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στην βιοιατρική έρευνα. Αυτό προκάλεσε αναρίθμητες συζητήσεις σχετικά με την νομική, ηθική, ανθρωπολογική ιδιότητα του εμβρύου. Γινόταν αρκετά αποδεκτό ότι το έμβρυο έπρεπε να αντιμετωπιστεί με κάποιο σεβασμό αλλά τα συμφέροντα της κοινωνίας και της επιστήμης ήταν τόσο ισχυρά που πολλές συζητήσεις κατέληγαν, με μικρή ή μεγάλη αμηχανία, στην έρευνα και στη συνακόλουθη καταστροφή του εμβρύου. 11 Αντίστροφα, αυτή η πρακτική σύμφωνα με άλλους υποβίβαζε το έμβρυο σε απλό αντικείμενο και σε υλικό του εργαστηρίου, πράγμα ασυμβίβαστο με την ανθρώπινη αξία. Το 9 J. M. THEVOZ, Entre nos mains l embryon, Genève, Labor et Fides, P. JOUANNET, Réflexions à propos des problèmes éthiques soulevés par la congélation d embryons humains, Médecine Sciences, vol. 2, juin juillet 1986, COMITE CONSULTATIF NATIONAL D ETHIQUE (France), Avis n 008 relatif aux recherches et utilisation des embryons humains in vitro à des fins médicales et scientifiques, et Rapport, 15 décembre N 008 Opinion on research and use of in vitro human embryos for scientific and medical purposes. Report ( ) 9

12 Patrick Versperien ζήτημα έγινε ακόμη πιο οξύ όταν έγινε γνωστό ότι εκατοντάδες χιλιάδες έμβρυα διατηρούνταν στο ψύχος, ότι πολλά δεν μπορούσαν να εμφυτευτούν και ότι κάποια μέρα θα έπρεπε να σταματήσει η συντήρησή τους και να αφεθούν στην καταστροφή. Γιατί λοιπόν να μην χρησιμοποιηθούν για την έρευνα; Οι συζητήσεις υπήρξαν επίσης έντονες και στο Συμβούλιο της Ευρώπης, το οποίο, τελικά, παρέπεμψε το θέμα της νομιμότητας της έρευνας στο ανθρώπινο έμβρυο στη νομοθεσία της κάθε χώρας, αλλά προσπάθησε να απαγορεύσει τη δημιουργία εμβρύων με σκοπό την έρευνα. Αυτό αναφέρεται στην ευρωπαϊκή Συνθήκη σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη βιοιατρική που υιοθετήθηκε το 1997 και υπόκειται από τότε στην υπογραφή και στην επικύρωση των ευρωπαϊκών Κρατών. 12 Τα βλαστοκύτταρα Μια άλλη ανακάλυψη προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό και σχεδόν απεριόριστες ελπίδες. Το 1998, δημοσιεύτηκε μια εργασία που εξηγούσε ότι ήταν δυνατό να ληφθούν από το ανθρώπινο έμβρυο in vitro, κατά την έκτη μέρα της ανάπτυξής του, κύτταρα ικανά να αναπαραχθούν για πολλές γενιές μένοντας ίδια, αλλά και κύτταρα ικανά να διαφοροποιηθούν σε διάφορους τύπους εξειδικευμένων κυττάρων. 13 Για αυτό τον τελευταίο λόγο ονομάστηκαν «βλαστοκύτταρα». Στην αρχή της εμβρυϊκής ανάπτυξης τα κύτταρα είναι ακόμη «πολυδύναμα». Φαινόταν δυνατό να επιτύχουμε από τα βλαστοκύτταρα αιματολογικά κύτταρα, αλλά και μυϊκά, νευρικά και άλλα, τα οποία θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε «κυτταρικές θεραπείες», για να αποκατασταθούν όργανα του σώματος που δεν λειτουργούσαν λόγω αρρώστιας ή λόγω ατυχήματος. Δινόταν δηλ. η ελπίδα ότι δε θα χρειαζόμασταν πια μεταμόσχευση, αλλά «αναπαραγωγή» οργάνων. Τα βλαστοκύτταρα ήταν ήδη γνωστά, όπως εκείνα του αίματος που βρίσκουμε στο μυελό των οστών και στο ίδιο το αίμα. Έχουν και αυτά ικανότητα να αυτο ανανεώνονται και μπορούν να εξειδικευτούν σε 12 Convention sur les Droits de l'homme et la biomédecine, Espagne, Oviedo, 1997, 13 J.A. THOMSON et al., Embryonic Stem Cell Lines Derived from Human Blastocysts, Science, 282, 6 nov. 1998,

13 Πανόραμα της ηθικής σκέψης για την ιατρική πρακτική στις αρχές της ζωής ερυθρά αιμοσφαίρια, ή σε λευκά ή σε άλλα ειδικά κύτταρα. Αλλά η ικανότητα διαφοροποίησης και εξειδίκευσης είναι πολύ μικρότερη από τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, που γι αυτό τα ονομάζουμε «πολυδύναμα». Το 1998 ήδη από καιρό γνωρίζαμε να τα χρησιμοποιούμε σε κυτταρικές θεραπείες, αυτές που συχνά ονομάζουμε «μεταμόσχευση μυελού των οστών». Είναι ηθικά και νομικά αποδεκτό να δημιουργούμε εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα αρχικά με ερευνητικό σκοπό και αργότερα ίσως με θεραπευτικό σκοπό; Οι τοποθετήσεις υπήρξαν και είναι πολλές και έντονες. Τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα δεν μπορούν να ληφθούν παρά καταστρέφοντας το έμβρυο. Αυτό καθιστά απαράδεκτη τη λήψη βλαστοκυττάρων κατά τη κρίση αυτών που στο όνομα της αξίας του ανθρώπινου εμβρύου είναι αντίθετοι στην μετατροπή του σε πράγμα ή σε απλό σύνολο κυττάρων. Η αντίθετη τοποθέτηση τονίζει ότι είναι αντίθετο στην ελευθερία της έρευνας και αποτελεί αδιαφορία στον ανθρώπινο πόνο να μην εξερευνήσουμε αυτήν την θεραπευτική οδό και να μην αναπτύξουμε την έρευνα στις μεγάλες δυνατότητες αυτών των κυττάρων. Η συζήτηση συνεχιζόταν όταν μια νέα ανακάλυψη, πολύ εντυπωσιακή και αυτή, ήρθε να αλλάξει τα δεδομένα του προβλήματος. Το 2007 η ομάδα του καθηγητή Γιαμανάκα ανακάλυψε ότι ήταν δυνατό να «επαναπρογραμματίσουμε» τα εξειδικευμένα κύτταρα από έναν ενήλικο ή ένα παιδί, κύτταρα της επιδερμίδας για παράδειγμα, και να τα οδηγήσουμε πίσω στο πρωταρχικό τους στάδιο της μη εξειδίκευσης και της πολυδυναμίας 14. Στην πράξη, αυτή η ανακάλυψη αντί να δώσει λύση στο θέμα το όξυνε περισσότερο. Πολλοί από αυτούς που αντιτίθενται στην καταστροφή των εμβρύων ισχυρίζονται ότι αρκεί να χρησιμοποιήσουμε αυτά τα επαναπρογραμματισμένα κύτταρα. Αυτοί που θέλουν να συνεχίσουν να χρησιμοποιούν εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα ισχυρίζονται ότι είναι ουσιαστικό να αναπτυχθούν και οι δύο τεχνικές και ότι αν αψηφήσουμε τη μια από τις δύο, μπορεί η ανθρωπότητα να χάσει ανεκτίμητες ευκαιρίες. Δυστυχώς, τα επιστημονικά επιχειρήματα συγχέονται εσφαλμένα με τα ηθικά επιχειρήματα. Αυτό 14 K. TAKAHASHI et alli., Induction of Pluripotent Stem Cells from Adult Human Fibroblasts by Defined Factors, Cell, 2007 Nov 30;131(5):

14 Patrick Versperien κάνει τις διαφωνίες ακόμη πιο παθιασμένες. Θα ήταν πιο φρόνιμο να αναγνωρίσουμε ότι δεν μπορούμε να είμαστε πλήρως βέβαιοι, εκ των προτέρων, για τα αποτελέσματα μιας επιστημονικής έρευνας και ότι ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξία πρέπει να υπερισχύσει οποιασδήποτε έρευνας. Η κλωνοποίηση Λείπει ο χρόνος για να αναφερθούμε σε όλες τις πρακτικές της βιοιατρικής που προκάλεσαν ηθικά ερωτήματα. Ας θυμηθούμε μόνο ένα γεγονός που προκάλεσε τεράστια έκπληξη, την κλωνοποίηση ενός πρόβατου από Σκωτσέζους επιστήμονες τους Keith Campbell και Ian Wilmut. Στις 23 Φεβρουαρίου 1997, ο κόσμος έμαθε την ύπαρξη ενός προβάτου, της Ντόλλυ, η οποία προέκυψε από ένα πυρήνα κυττάρου του μητρικού οργανισμού, ο οποίος εμφυτεύτηκε σε ωάριο από όπου είχε αφαιρεθεί ο δικός του πυρήνας. Η Ντόλλυ ήταν το πρώτο θηλαστικό που γεννήθηκε χωρίς την ένωση αρσενικού και θηλυκού γενετικού υλικού. Υπήρχε ο φόβος ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να επιχειρηθεί και στον άνθρωπο. Υπήρξαν πολλές απαγορεύσεις πάνω σε αυτό. Το Συμβούλιο της Ευρώπης ψήφισε ένα κείμενο όπου απαγορεύεται «κάθε εγχείρημα που έχει σκοπό να δημιουργήσει άνθρωπο γενετικά ίδιο με άλλο άνθρωπο ζωντανό ή νεκρό. 15 Δεν επιτεύχθηκε όμως μια συμφωνία στην Ευρώπη πάνω στην απαγόρευση της κλωνοποίησης με σκοπό τη δημιουργία εμβρύων για ερευνητικούς και ενδεχομένως για θεραπευτικούς σκοπούς. Φαίνεται ότι και ο Ian Wilmut είχε την δυνατότητα στο Ηνωμένο Βασίλειο να προχωρήσει σε αυτήν την έρευνα αλλά την εγκατέλειψε όταν εκτίμησε τις δυνατότητες που προσφέρουν τα πολυδύναμα επαναπρογραμματισμένα βλαστοκύτταρα. Εθνικές επιτροπές βιοηθικής και ευρωπαϊκοί θεσμοί Οι νέες αυτές δυνατότητες έδωσαν να καταλάβουμε, κυρίως μετά την τεχνητή in vitro γονιμοποίηση και τη διάθεση εμβρύων για επιστημονικούς σκοπούς, ότι υπήρχε ανάγκη να μελετηθεί η νέα αυτή εξουσία πάνω στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. 15 Protocole additionnel à la Convention sur les Droits de l'homme et la biomédecine portant interdiction du clonage d'êtres humains, coe.int/treaty/fr/ Treaties/Html/168.htm. 12

15 Πανόραμα της ηθικής σκέψης για την ιατρική πρακτική στις αρχές της ζωής Από τον Φεβρουάριο του 1983 ένα χρόνο μετά το πρώτο παιδί που γεννήθηκε με γονιμοποίηση in vitro στη Γαλλία, ιδρύθηκε μια συμβουλευτική εθνική επιτροπή για τις επιστήμες της ζωής και της υγείας με σκοπό «να δίνει τη γνώμη της πάνω σε ηθικά προβλήματα που προκύπτουν από την έρευνα σε τομείς της βιολογίας, της ιατρικής και της υγείας, προβλήματα που μπορεί να αφορούν στον άνθρωπο, σε μια κοινωνική ομάδα ή σε όλη την κοινωνία». 16 Τον Μάρτιο του 2011 η επιτροπή έδωσε 113 αναφορές με θέματα όπως την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, την έρευνα στο έμβρυο, την προγεννητική διάγνωση, την κλωνοποίηση, τη γενετική, την ιατρική έρευνα στον άνθρωπο, κτλ. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ίδρυσαν και αυτές, κυρίως μετά το 1990, εθνικές επιτροπές ή όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο διάφορες επιτροπές με πιο ειδικά καθήκοντα. Η ελληνική επιτροπή βιοηθικής σύμφωνα με τα στοιχεία μου ιδρύθηκε το Το Συμβούλιο της Ευρώπης υπήρξε ιδιαίτερα δραστήριο ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 70. Ένας από τους επίσημους στόχους είναι να επιδιώξει μια πιο στενή ένωση μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών ώστε να διασφαλίσει και να υπερασπιστεί τα ιδεώδη και τις αρχές που βασίζονται στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και του Κράτους δικαίου που είναι η κοινή τους κληρονομιά. «Στις ελπίδες που φέρνει η πρόοδος στον τομέα [της βιοιατρικής] προστίθενται ορισμένες φορές και ανησυχίες που αφορούν στα πιο βασικά δικαιώματα του ανθρώπου» 18 και ιδιαίτερα ο σεβασμός της αξιοπρέπειάς του. Το 1984 υιοθετήθηκε μια Σύσταση της Επιτροπής των Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης πάνω στο γενετικό γονίδιο και τη γενετική θεραπεία, και το 1986 μια Σύσταση του Κοινοβουλίου «σχετικά με τη χρήση των εμβρύων για διαγνωστικούς θεραπευτικούς, επιστημονικούς, βιομηχανικούς και εμπορικούς σκοπούς» 19. Αυτή η Σύσταση λάβαινε υπόψη της την πολλαπλότητα των ηθικών τοποθετήσεων σχετικά με την αρχή της ζωής στα διάφορα κράτη μέλη αλλά έδειχνε 16 Décret n du 23 février 1983, Journal Officiel, 25 février Cf. COMETH, Conférence européenne des comités nationaux d éthique, healthbioethic/cometh/default_fr.asp. 18 Recommandation 1160 (1991) 1 relative à l'élaboration d'une convention de bioéthique,

16 Patrick Versperien και τη θέληση να εξασφαλίσει, όσο ήταν δυνατό, τη νομική προστασία του ανθρώπινου εμβρύου. Το 1985 το Συμβούλιο ίδρυσε την ειδική επιτροπή (ad hoc) για τη βιοηθική (CAHBI) με σκοπό να συντονίσει την προσπάθεια εξέτασης στο χώρο της βιοηθικής, να συμβουλεύει το κοινοβούλιο και να προετοιμάσει τις Συστάσεις του Συμβουλίου υπουργών. Την επιτροπή αυτή διαδέχθηκε το 1992 το Διευθυντήριο για τη Βιοηθική που συνέχισε το στόχο να προετοιμάσει τις Συστάσεις του Συμβουλίου και τη Συνθήκη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τη βιοιατρική, που τελικά υιοθετήθηκε τον Απρίλιο του Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έθεσε ως στόχο της να προασπίσει τις αξίες που αποτελούν μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης. Οι βιοτεχνολογίες αποτελούν ωστόσο ένα τομέα κλειδί της έρευνας και της βιομηχανίας και οι κανονισμοί σχετικά με αυτές τις δραστηριότητες, η χρηματοδότηση της έρευνας, η κατοχύρωση των εφευρέσεων, έχουν προφανώς μια ηθική διάσταση που η Ένωση δεν μπορεί να αγνοήσει, ακόμη και αν οι διάφορες χώρες έχουν την ευθύνη της νομοθεσίας τους. Το Νοέμβριο του 1991 ιδρύθηκε η Ομάδα Συμβούλων για την Ηθική της Βιοτεχνολογίας, την οποία διαδέχθηκε το 1997 η ευρωπαϊκή Ομάδα ηθικής των επιστημών και των νέων τεχνολογιών. Σκοπός της είναι να συμβουλεύει την Επιτροπή για τις ηθικές αξίες της ευρωπαϊκής κοινωνίας οι οποίες διακυβεύονται στην έρευνα και στις νέες βιοτεχνολογίες. Δόθηκε έτσι μια κοινοποίηση στις 7 Μαΐου 2002 πάνω «στις ηθικές πτυχές της κατοχύρωσης επιστημονικών ανακαλύψεων που προκύπτουν από τις έρευνες στα ανθρώπινα βλαστοκύτταρα» 20. Χάρη στις συστάσεις αυτές, η Επιτροπή αποφάσισε να μην χρηματοδοτήσει την έρευνα πάνω στη δημιουργία εμβρύων για την έρευνα (συμπεριλαμβανομένης και της κλωνοποίησης), τις τροποποιήσεις του γονιδιώματος που θα μπορούσε να μεταδοθεί κληρονομικά και την κλωνοποίηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Άλλες πρωτοβουλίες Ο χρόνος λείπει και η εύρεση στοιχείων επίσης για να περιγράψουμε την ανάπτυξη πολλών και διαφορετικών θεσμών. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, χάρη στην πρωτοβουλία ανθρώπων που είχαν συνείδηση πόσο επείγουσα ήταν η μελέτη στο