κληρονοµικότητα Πληροφορίες για Ασθενείς και Οικογένειες

Transcript

1 12 Φυλοσύνδετη στο Χ Ή την τοπική σας κλινική γενετικής διάγνωσης: κληρονοµικότητα Εργαστήριο Ιατρικής Γενετικής Πανεπιστήµιο Αθηνών Νοσοκοµείο Παίδων " Αγία Σοφία" Αθήνα Τηλ: Μεταφρασµένο από την Κατερίνα Πουγούνια και την Μαρία Τζέτη. Ιανουάριος 2009 Τροποποιηµένο από φυλλάδια που δηµιουργήθηκαν από τα Νοσοκοµεία Guy s και St Thomas του Λονδίνου και το Πάρκο Γενετικής Γνώσης London IDEAS (London IDEAS Genetic Knowledge Park), σύµφωνα µε τα δικά τους ποιοτικά κριτήρια. Αυτή η προσπάθεια υποστηρίζεται από τη EuroGentest, ΝοΕ υποστηριζόµενο από το ΕU-FP6.τηλέφωνο επικοινωνίας Εικονογράφηση: Rebecca J Kent rebecca@rebeccajkent.com Πληροφορίες για Ασθενείς και Οικογένειες

2 2 Φυλοσύνδετη στο Χ κληρονοµικότητα Το φυλλάδιο αυτό παρέχει πληροφορίες για το τι σηµαίνει φυλοσύνδετη στο Χ κληρονοµικότητα και µε ποιο τρόπο κληρονοµούνται οι φυλοσύνδετες στο Χ ασθένειες. Για να κατανοήσετε την έννοια της φυλοσύνδετης στο Χ κληρονοµικότητας, θα ήταν καλό να γνωρίζετε για τα γονίδια και τα χρωµοσώµατα. Το σώµα µας αποτελείται από εκατοµµύρια κύτταρα. Τα περισσότερα κύτταρα περιλαµβάνουν ένα ακέραιο αριθµό γονιδίων. Τα γονίδια δρουν ως δέσ πληροφοριών και ρυθµίζουν τον τρόπο λειτουργίας του σώµατός µας. Είναι υπεύθυνα για τα περισσότερα χαρακτηριστικά µας, όπως χρώµα µατιών, οµάδα αίµατος ή το ύψος µας. Έχουµε χιλιάδες γονίδια. Κληρονοµούµε 2 αντίγραφα από τα περισσότερα γονίδια, ένα αντίγραφο από την τέρα µας και ένα από τον πατέρα µας. Για τον λόγο αυτό έχουµε παρόµοια χαρακτηριστικά µε τους γονείς µας. Τα γονίδια βρίσκονται σε δοµές µε την µορφή κλωστής που ονοµάζονται χρωµοσώµατα. Συνήθως ο ανθρώπινος οργανισµός έχει 46 χρωµοσώµατα στα περισσότερα σωµατικά κύτταρα. Τα χρωµοσώµατα κληρονοµούνται από τους γονείς µας, 23 από την τέρα µας και 23 από τον πατέρα µας, οπότε έχουµε 2 ζεύγη 23 χρωµοσωµάτων. 11 ασθένεια. Εάν µία κόρη κληρονοµήσει ένα αλλαγµένο γονίδιο θα είναι φορέας σαν τη τέρα της. Ένας αρσενικό άνδρας που έχει µια φυλοσύνδετη στο Χ πάθηση θα µεταβιβάσει οπωσδήποτε το αλλαγµένο γονίδιο στην κόρη του, η οποία θα είναι φορέας. Ένα αρσενικό δεν υπάρχει περίπτωση να µεταβιβάσει ένα αλλαγµένο γονίδιο στον γιο του. Ένα µεταλλαγµένο γονίδιο δεν θα αλλάξει- Θα υπάρχει εφόρου ζωής. εν κολλάµε µεταλλαγµένα γονίδια από άλλους ανθρώπους. µπορούµε να συνεχίσουµε να είµαστε δωρητές αίµατος ακό και αν έχουµε ένα µεταλλαγµένο γονίδιο. Οι άνθρωποι συχνά νιώθουν ενοχές για µια γενετική ασθένεια που εµφανίζεται στην οικογένεια. Είναι πολύ σηµαντικό να θυµάστε ότι µια γενετική ασθένεια δεν αποτελεί λάθος κανενός και κανείς δε µπορεί να έκάνε κάτι που να την προκάλεσε. Αυτός είναι ένας συνοπτικός οδηγός για τη φυλοσύνδετη στο Χ κληρονοµικότητα. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε: Orphanet Ιστοσελίδα ελεύθερης πρόσβασης που παρέχει πληροφορίες για τις σπάνιες παθήσεις, τα κλινικά πειράµατα, τα φάρµακα και συνδέσµους για οµάδες υποστήριξης σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ιστοσελίδα: EuroGentest Ιστοσελίδα ελεύθερης πρόσβασης που παρέχει πληροφορίες για τον γενετικό έλεγχο και συνδέσµους για οµάδες υποστήριξης σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ιστοσελίδα:

3 10 µια εξέταση κατά την εγκυµοσύνη για να δείτε εάν το έµβρυο έχει κληρονοµήσει την πάθηση (περισσότερες πληροφορίες για αυτές τις εξετάσεις είναι διαθέσιµες στα φυλλάδια CVS και αµνιοπαρακέντηση ). Εάν σας ενδιαφέρει κάτι τέτοιο, θα πρέπει να το συζητήσετε µε το γιατρό σας. Άλλα Μέλη της Οικογένειας Εάν κάποιος στην οικογένεια πάσχει από µία φυλοσύνδετη στο Χ πάθηση ή είναι φορέας της, ίσως αποφασίσετε να το συζητήσετε και µε άλλα µέλη της οικογένειας. Με αυτό τον τρόπο, θα δοθεί η δυνατότητα στις υπόλοιπες γυναίκες της οικογένειας να κάνουν µια εξέταση αίµατος για να δουν εάν είναι επίσης φορείς. Αυτή η πληροφορία µπορεί να είναι χρήσι και για την διάγνωση άλλων µελών της οικογένειας. Αυτό ίσως φανεί ιδιαίτερα χρήσιµο σε µέλη της οικογένειας που ήδη έχουν παιδιά, ή πρόκειται σύντοµα να αποκτήσουν παιδιά. Εικόνα 1: Γονίδια, χρωµοσώµατα και DNA 3 Μερικοί άνθρωποι το θεωρούν κάπως δύσκολο να µιλήσουν σε άλλα µέλη της οικογένειας για τη µετάθεση. Μπορεί να ανησυχούν ότι θα προκαλέσουν αγωνία στην οικογένεια. Σε µερικές οικογένειες έχει χαθεί η επαφή µε συγγενείς και υπάρχει δυσκολία επικοινωνίας. Οι ειδικευµένοι γενετιστές έχουν εµπειρία µε τέτοιου είδους οικογενειακές καταστάσεις και ίσως µπορέσουν να σας βοηθήσουν στην συζήτηση των προβληµάτων µε τα υπόλοιπα µέλη της οικογένειας. Πράγµατα που πρέπει θυµάστε Οι γυναίκες φορείς έχουν 50% πιθανότητα να µεταβιβάσουν ένα αλλαγµένο γονίδιο στην επόµενη γενιά. Εάν ένας γιος κληρονοµήσει ένα αλλαγµένο γονίδιο από τη τέρα του, τότε θα προσβληθεί από την Τα χρωµοσώµατα (εικόνα 2) έχουν νούµερα από το 1 έως το 22 και είναι ίδια και για τα δύο φύλα. Αυτά ονοµάζονται αυτοσωµικά. Το ζεύγος 23 είναι διαφορετικό για τους άνδρες και τις γυναίκες και ονοµάζονται φυλετικά. Υπάρχουν 2 είδη φυλετικ ων χρωµοσωµάτων, το Χ χρωµόσωµα και το Υ χρωµόσωµα. Οι γυναίκες έχουν συνήθως δύο Χ χρωµοσώµατα (ΧΧ). Η γυναίκα κληρονοµεί ένα Χ από την τέρα της και ένα Χ από τον πατέρα της. Οι άνδρες συνήθως έχουν ένα Χ και ένα Υ χρωµόσωµα (ΧΥ). Ο άνδρας κληρονοµεί ένα Χ από τη τέρα του και το Υ από τον πατέρα του. Η εικόνα 2 δείχνει τα χρωµοσώµατα ενός άνδρα εφόσον το τελευταίο ζεύγος είναι ΧΥ.

4 4 Εικόνα 2: 23 ζεύγη χρωµοσωµάτων τοποθετηµένα σύµφωνα µε το µέγεθος τους; Το χρωµόσωµα 1 είναι το µεγαλύτερο σε µέγεθος. Τα τελευταία 2 χρωµοσώµατα είναι τα φυλετικά χρωµοσώµατα. µόνο ένα Χ χρωµόσωµα και το µεταβιβάζουν πάντοτε στις κόρες τους. Εποµένως, όλες οι κόρες ενός υ αρσενικού θα είναι φορείς. Συνήθως δε θα πάσχουν από την ασθένεια, αλλά υπάρχει η πιθανότητα να αποκτήσουν υς γιους. 9 Εάν µία γυναίκα που πάσχει από µία φυλοσύνδετη στο Χ πάθηση κάνει έναν γιο, δεν υπάρχει περίπτωση να του µεταβιβάσει το αλλαγµένο γονίδιο στο Χ χρωµόσωµα. Αυτό συµβαίνει, επειδή οι άντρες δίνουν πάντοτε το Υ χρωµόσωµα στους γιους τους (εάν δώσουν το Χ χρωµόσωµά τους θα κάνουν κόρη). Τι συµβαίνει όταν ένα παιδί είναι το πρώτο άτοµο στην οικογένεια που έχει την πάθηση; Μερικές φορές, συµβαίνει µια αλλαγή (µετάλλαξη) σε ένα αντίγραφο ενός γονιδίου, η οποία το εµποδίζει να λειτουργήσει κανονικά. Αυτή η αλλαγή µπορεί να προκαλέσει µια γενετική ασθένεια γιατί το γονίδιο παύει να µεταφέρει σωστά τις οδηγίες στο σώµα. Ένα φυλοσύνδετο στο Χ γενετικό νόσηµα προκαλείται από µια αλλαγή σε ένα γονίδιο που βρίσκεται πάνω στο Χ χρωµόσωµα. Μερικές φορές, ένα αγόρι που γεννιέται µε µια φυλοσύνδετη στο Χ γενετική πάθηση, είναι το πρώτο άτοµο στην οικογένεια που νοσεί. Αυτό µπορεί να είναι αποτέλεσµα µιας νέας αλλαγής στο γονίδιο, η οποία συνέβη για πρώτη φορά είτε στο ωάριο είτε στο σπερµατοζωάριο που σχηµάτισαν το παιδί. Σε αυτή την περίπτωση, κανείς από τους γονείς αυτού του παιδιού δεν είναι φορέας. Επίσης, είναι πολύ απίθανο να κάνουν οι γονείς κι άλλο παιδί από την ίδια πάθηση. Ωστόσο, το άρρωστο παιδί, που φέρει το αλλαγµένο γονίδιο, µπορεί τώρα να το µεταβιβάσει στα παιδιά του. Έλεγχος φορείας και εξετάσεις κατά την εγκυµοσύνη ιάφορες εναλλακτικές είναι διαθέσιµες για άτοµα µε οικογενειακό ιστορικό µιας φυλοσύνδετης στο Χ γενετικής ασθένειας. Με τον έλεγχο φορέα µπορεί να διαπιστωθεί εάν τα θηλυκά είναι φορείς του αλλαγµένου γονιδίου. Αυτή είναι σηµαντική πληροφορία όταν σχεδιάζετε να κάνετε παιδιά. Για ορισµένες φυλοσύνδετες στο Χ παθήσεις, µπορείτε να κάνετε

5 8 Εικόνα 4: Πώς µεταβιβάζονται οι φυλοσύνδετες στο Χ παθήσεις από προσβεβληµένα αρσενικά αρσενικό Τι είναι φυλοσύνδετη στο Χ κληρονοµικότητα; Το Χ χρωµόσωµα διαθέτει πολλά γονίδια που είναι σηµαντικά για την ανάπτυξη. Το Υ χρωµόσωµα είναι πολύ µικρότερο και διαθέτει λιγότερα γονίδια. Τα θηλυκά έχουν δύο Χ χρωµοσώµατα (ΧΧ) και εποµένως εάν ένα από τα γονίδια στο ένα Χ χρωµόσωµα έχει µια αλλαγή, το φυσιολογικό γονίδιο στο άλλο Χ χρωµόσωµα µπορεί να αναπληρώσει το αλλαγµένο αντίγραφο. Σε αυτή την περίπτωση, το είναι ένας υγιής φορέας της φυλοσύνδετης στο Χ πάθησης. Το να είστε φορέας σηµαίνει ότι δεν έχετε την πάθηση, απλά έχετε ένα αλλαγµένο αντίγραφο του γονιδίου. Σε ορισµένες µόνο περιπτώσεις, τα θηλυκά δείχνουν ελαφρά συµπτώµατα της πάθησης. 5 Τα αρσενικά έχουν µόνο ένα Χ χρωµόσωµα (ΧΥ). Συνεπώς, εάν ένα από τα γονίδια στο Χ χρωµόσωµα έχει µια αλλαγή (είναι λειτουργικό), δεν υπάρχει άλλο αντίγραφο αυτού του γονιδίου να αναπληρώσει το αλλαγµένο αντίγραφο. Έτσι, σε µια τέτοια περίπτωση, το αρσενικό προσβάλλεται από την πάθηση. Ασθένειες που κληρονοµούνται µε αυτόν τον τρόπο ονοµάζονται φυλοσύνδετες στο Χ υποτελείς ασθένειες. Παραδείγµατα φυλοσύνδετων στο Χ ασθενειών είναι η αιµορροφιλία Α και η µυϊκή δυστροφία Duchenne. ς φορέας ς φορέας Εάν µία γυναίκα που πάσχει από µία φυλοσύνδετη στο Χ πάθηση κάνει µία κόρη, θα της µεταβιβάσει οπωσδήποτε το αλλαγµένο γονίδιο. Αυτό συµβαίνει, επειδή τα αρσενικά έχουν

6 6 Πώς κληρονοµούνται οι φυλοσύνδετες στο Χ υποτελείς παθήσεις; Εικόνα 3: Πώς µεταβιβάζονται οι φυλοσύνδετες στο Χ παθήσεις από θηλυκούς φορείς Φυσιολογικό γονίδιο ς φορέας 7 Εάν µία γυναίκα φορέας κάνει έναν γιο, θα του µεταβιβάσει είτε το Χ χρωµόσωµα µε το φυσιολογικό γονίδιο είτε το Χ χρωµόσωµα µε το αλλαγµένο γονίδιο. Κάθε γιος έχει λοιπόν, 50% πιθανότητα (1 στις 2) να κληρονοµήσει το αλλαγµένο γονίδιο και να προσβληθεί από την ασθένεια. Επίσης, έχει 50% πιθανότητα (1 στις 2) να κληρονοµήσει το φυσιολογικό γονίδιο. Σε αυτή την περίπτωση, δε θα προσβληθεί από την ασθένεια. Αυτές οι πιθανότητες παραµένουν οι ίδιες για κάθε γιο που γεννιέται. Εάν µία γυναίκα φορέας κάνει µια κόρη, θα της µεταβιβάσει είτε το Χ χρωµόσωµα µε το φυσιολογικό γονίδιο είτε το Χ χρωµόσωµα µε το αλλαγµένο γονίδιο. Εποµένως, κάθε κόρη έχει 50% πιθανότητα (1 στις 2) να κληρονοµήσει το αλλαγµένο γονίδιο και να είναι φορέας, όπως η τέρα της. Επίσης έχει 50% πιθανότητα (1 στις 2) να κληρονοµήσει το φυσιολογικό γονίδιο και να ν προσβάλλεται καθόλου από την ασθένεια. Αυτές οι πιθανότητες παραµένουν οι ίδιες για κάθε κόρη που γεννιέται. ελαττωµατικό γονίδιο ς φορέας αρσενικό