Η έννοια και τα βασικά χαρακτηριστικά του ελληνικού ευεργετισμού τον 19 ο αι. στο χώρο τη εκπαίδευσης. Το παράδειγμα του Ιωάννη Βαρβάκη

Transcript

1 Η έννοια και τα βασικά χαρακτηριστικά του ελληνικού ευεργετισμού τον 19 ο αι. στο χώρο τη εκπαίδευσης. Το παράδειγμα του Ιωάννη Βαρβάκη Κουτουξιάδου Αικατερίνη, Δ/κτωρ Ιστορίας, Σύμβουλος ΠΕ2 Β/βάθμιας Εκπαίδευσης «Καθ ενός το όνειρον είναι να γίνη, μίαν ημέραν, εθνικός ευεργέτης». Γρηγόριος Ξενόπουλος, Ευεργέται και Πολιτισμός. Εφ. Αθήναι, 6 Μαΐου (Χρονογράφημα του Γρ. Ξενόπουλου που δημοσίευσε με αφορμή το θάνατο του Γρ. Μαρασλή). Η εθνική ευεργεσία προς το κοινωνικό σύνολο αποτέλεσε σημαντικότατη πτυχή της νεότερης ελληνικής ιστορίας, αφού συνδέθηκε άμεσα με τη δημιουργία, την ενίσχυση και τη θεμελίωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης και εθνικής ιδέας, στην ολοκλήρωση και επιτυχία της οποίας αποσκοπούσε. Τα πολιτικά, πνευματικά και πολιτιστικά ρεύματα που διέτρεχαν την Ευρώπη από τον 18 ο αιώνα δημιούργησαν το γόνιμο έδαφος της ωρίμανσης των αξιών και των πεποιθήσεων των ελλήνων μεταναστών της εποχής. Το φαινόμενο του ευεργετισμού, συνδεδεμένο με τις εθνικές ευαισθησίες, αλλά και τις επιχειρηματικές επιδιώξεις των ελλήνων παροίκων, το οποίο αναπτύχθηκε και διαδόθηκε ιδιαίτερα από τα τέλη του 18 ου έως το πρώτο τέταρτο του 20 ου αιώνα, συνέβαλε με τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους στην ενίσχυση στρατηγικών τομέων, όπως αυτών της εθνικής άμυνας, της υγείας, της πρόνοιας, της φιλανθρωπίας με προεξάρχοντα εκείνον της εκπαίδευσης, κατεξοχήν εργαλείου προόδου και θεμελίωσης της εθνικής συνείδησης. Η εθνική σημασία της ανασυγκρότησης της εκπαίδευσης υποκίνησε τη συμβολή των ευεργετών στη διατήρηση της ζωτικότητας του ελληνικού στοιχείου με την ενίσχυση της σχολικής υποδομής τόσο κατά την προεπαναστατική και επαναστατική περίοδο, όσο και σε εποχές εθνικιστικών εξάρσεων. 1 Εθνικοί ευεργέτες δεν θεωρούνται μόνο όσοι εύποροι έλληνες ιδιώτες αφιέρωσαν όλα ή μέρος των αγαθών τους στην κάλυψη αναγκών τόσο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, όσο και των ομοεθνών τους σε ελληνικές παροικίες ή αλύτρωτες περιοχές και έλαβαν επισήμως τον τίτλο αυτό, αλλά και όσοι με οποιοδήποτε τρόπο ανέπτυξαν κοινωφελείς δραστηριότητες και προσέφεραν στο εθνικό όφελος. 2 Οι γενναίες 1 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα , Αθήνα, [Θεμέλιο], 1979, σσ και Θάνος Βερέμης (εισαγωγή, επιμέλεια), Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη νεώτερη Ελλάδα, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1997, σ Κουτουξιάδου Αικατερίνη, Εθνική Ευεργεσία και Νεοελληνική Εκπαίδευση ( ), Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, (διδακτορική διατριβή), 2007, σσ.113,

2 προσφορές συνήθως αποτέλεσαν παράδειγμα για αντίστοιχες συνεισφορές ενός τεράστιου αριθμού «μικρών και «μεσαίων» δωρητών, και προκάλεσαν τάσεις μίμησης της πρακτικής αυτής από τα λαϊκά στρώματα εμπνεόμενα και από τον ανερχόμενο κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα μεγαλοϊδεατισμό. 3 Η ιδιωτική πρωτοβουλία, έτσι, αναπλήρωνε την αδυναμία της κρατικής μηχανής να καλύψει τη λειτουργία και την επέκταση κρατικών θεσμών, όπως η εκπαίδευση. Ιδιαίτερα, οι πρώτης γενιάς απόδημοι φρόντιζαν να θεραπεύσουν την «αξιοθρήνητη φτώχεια» του Έθνους υπομένοντας τη δική τους πενία. Με δωρεές και κληροδοτήματα συνετέλεσαν μέσα σε λίγες δεκαετίες στην ανέγερση κτιρίων που συνέβαλαν στη μνημειακή νεοκλασική φυσιογνωμία της πρωτεύουσας ή άλλων αστικών κέντρων του νεοσύστατου κράτους. Προορισμός των δωρεών παράλληλα ήταν και οι επαρχιακές περιοχές της χώρας ή του αλύτρωτου ελληνισμού, από όπου οι περισσότεροι ευεργέτες κατάγονταν. Αν και δεν ήταν στην πλειονότητά τους παιδαγωγοί ή επιστήμονες, έγιναν φορείς νεωτεριστικών ιδεών και αλλαγών στην εκπαίδευση, ενισχύοντας την εισαγωγή ευρωπαϊκών ιδεών και τη διαμόρφωση ιδιαίτερων και ανύπαρκτων για τη χώρα τομέων. 4 Αν και το προφίλ και η προσωπική πορεία του κάθε ευεργέτη αποτελεί μοναδική περίπτωση, ό,τι τους συνδέει είναι η προσφορά τους στον ελληνισμό και το Έθνος, το «φιλογενές» και το «φιλόμουσον» που τους διακρίνει. Μέσα από τη μελέτη του παραδείγματος του Ιωάννη Βαρβάκη ( ), αναδύονται κάποια βασικά χαρακτηριστικά της πρακτικής της ευεργεσίας, καθώς και εναλλακτικές της μορφές υπό την επίδραση ποικίλων παραμέτρων. Η περίπτωση του Βαρβάκη ανήκει στη χορεία όλων εκείνων που από μηδενική βάση ξεκινώντας ή έχοντας απολέσει την περιουσία σε δύσκολες για τη χώρα συνθήκες ή οικονομικές κρίσεις, κατάφεραν να επανακτήσουν και να πολλαπλασιάσουν τον πλούτο τους. Δημιούργησαν τεράστιες περιουσίες με την εμπορευματική αξιοποίηση αγαθών, αλλά και την επιδέξια διαχείριση του χρήματος. Για την αποθησαύριση του πλούτου τους τα απαραίτητα όπλα υπήρξαν η διορατικότητα, η αποφασιστικότητα, η ευφυΐα, η μεθοδικότητα, αρετές επίσης του Βαρβάκη, που τον βοήθησαν να αναδειχθεί σε κινητήριο δύναμη ανάπτυξης του Αστραχάν μέσα από επιχειρήσεις παραγωγής, εκμετάλλευσης και εμπορίας του χαβιαριού της Κασπίας. 5 και Στέφανος Παπαγεωργίου, Έλληνες Ευεργέτες, «Άξιοι της εθνικής ευγνωμοσύνης», Δήμος Αθηναίων, Παπαζήση, Αθήνα 1997, σσ Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ.115, Ό.π., σσ.125, Ό.π., σσ.222,

3 Η εργατικότητα, η έμφυτη τάση της ικανής οικονομικής διαχείρισης των κεφαλαίων τους, η οικονομική συσσώρευση, αποτέλεσαν χαρακτηριστικά της πλειονότητας των ευεργετών. Τηρούσαν το «οικονομείν πανταχόθεν και μη δαπανάν επί ματαίοις». 6 Στέρηση και ασκητική ζωή από τη μία, καθολική αφιέρωση περιουσίας σε συλλογικούς σκοπούς από την άλλη, φαινόμενο που μπορεί εύκολα να παρεξηγηθεί και που μπορεί να απορρέει από πολλές αιτίες. είτε προσωπικές, είτε ενταγμένες σε παραδοσιακές νοοτροπίες και στάσεις ζωής, συνδεδεμένες με μία θρησκευτική, υπαρξιακή αντιμετώπιση του πλούτου. «Πλουσιοπάροχος χωρίς ματαίας δαπάνης, οικονόμος χωρίς φιλαργυρίας, θεοσεβής χωρίς δεισιδαιμονίας»: αποτελεί χαρακτηρισμό που αποδόθηκε στο Βαρβάκη. 7 Ενίοτε η λιτότητα και η απλότητα που χαρακτηρίζει τη ζωή πολλών ευεργετών εμφανίζεται και στην παραίτησή τους από κάθε υλικής μορφής απότιση τιμής προς τον νεκρό τους, επιθυμία που εκφράζεται στις διαθήκες τους: «Διορίζω...ο ενταφιασμός να γίνη χωρίς πομπήν, μήτε θέλω εις τον τάφον μου να τεθή τι λαμπρόν. Εντούτοις διορίζω τους επιτρόπους μου να διαμοιράσουν εις τους φτωχούς της εδώ πολιτείας δίστηλλα τάλληρα πεντακόσια» ήταν η επιθυμία του Βαρβάκη το Η αντιμετώπιση του θανάτου που πλησιάζει προβάλλει στο ενδιαφέρον τους για την τύχη του σώματος ή τα «ψυχικά» τους, στοιχείο μιας προθανάτιας πρακτικής, δείγμα επιδίωξης εξευμενισμού του θείου, δεδομένου ότι η ανάπαυση της ψυχής διευκολυνόταν από πράξεις αγαθοεργίας. 8 Απέναντι στο πλήθος των ευεργετών, γνωστών για την ευρυμάθεια και τις επιστημονικές ανησυχίες τους, υπάρχουν οι «απαίδευτοι», οι αυτοδίδακτοι, ή οι «παρά του τυχόντος μανθάνοντες». Ενώ κάποιοι δε γνώριζαν να βάζουν σωστά την υπογραφή τους, μπόρεσαν, εντούτοις, να αφήσουν ανεξίτηλα ίχνη της προσφοράς τους στην εκπαίδευση. 9 Αυτοί οι απαίδευτοι προσπάθησαν να ενισχύσουν την παιδεία στη χώρα τους, προϋπόθεση απαραίτητη για «την απόλαυση των αγαθών της ελευθερίας και της ευνομίας». 10 Γράφει ο Ανάστασιος Γούδας για τον Βαρβάκη ότι «γράμματα δεν εγίγνωσκεν». Ίσως λίγα να έμαθε από ιερέα, δάσκαλο των κοινών γραμμάτων ή και «διά τινος τρόπου αυτομαθείας», όπως ο Ζώης 6 Αναστάσιος Ν. Γούδας, Βίοι παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, εν Αθήναις, τύποις Μ.Περίδου, 1870, Ιωάννης Βαρβάκης, τόμ. Γ, σσ Νικολάι Πογκόντιν, Χρονολογία της αρετής, αγαθοεργίαι του αυλικού συμβούλου και ιππέως Ιωάννου Ανδρεάδου Βαρβάκη, Εφ. Γκαζέττα, αρ.φύλ. 20 του Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ.250 και Διαθήκη Β Ιωάννη Βαρβάκη, 13 Ιαν (Ζάκυνθος), Μητρώον των εις την άμεσον διαχείρισιν και των εις την εποπτείαν του Υπουργείου Παιδείας και θρησκευμάτων υπαγομένων κληροδοτημάτων, τόμ.1, Αθήνα 1929 (ΜΗΚ), σσ Κωνσταντίνος Βαρβάκης, Ιωάννης Βαρβάκης, Ο «πειρατής» που έγινε εθνικός ευεργέτης, περ. Ημερησία, Η Ελλάδα των Ευεργετών 2004, σσ Κουτουξιάδου Αικατερίνη, Γλωσσικές Ιδιοτυπίες σε Ιδιόγραφες Διαθήκες Ευεργετών της Εκπαίδευσης (19 ος -αρχές 20ου), Πρακτικά, Ε Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Παν/μιου Πατρών Ιστορίας της Εκπαίδευσης

4 Καπλάνης, ο Κωνσταντίνος Ιπλιξής και άλλοι. Κατά τον συγγραφέα, δέκα συνολικά έτη δαπάνησε μέχρι να διδαχθεί «εν δεδομέναις ευκαιρίες παρ ενός μέν την ανάγνωσιν, παρ ετέρου δέ τήν γραφήν και βραδύτερον παρά πολλοίς τάς τέσσερας στοιχειώδεις πράξεις της αριθμητικής». Αντίθετα, κέρδιζαν το θαυμασμό οι ναυτικές του γνώσεις και η ικανότητα επιβολής του στο πλήρωμα. 11 Συνήθως οι ευεργέτες αυτοί επηρέαζαν την ανάπτυξη των ελληνικών παροικιών, όπου είχαν εγκατασταθεί, συμβάλλοντας οικονομικά, διοικητικά και πολιτικά στην προαγωγή των σχέσεων της Ελλάδας με τη χώρα υποδοχής τους. Στην πλειονότητά τους, όμως, στόχευαν στην ευημερία και την ανάπτυξη του ελληνικού στοιχείου «απανταχού της οικουμένης». Το ενδιαφέρον τους για τη χώρα υποδοχής δεν αναιρεί τη μέριμνά τους για την πατρίδα, ειδικά τη γενέτειρά τους, για τις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες που τους απασχολούσαν, όπως και για την τύχη των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ανήκει, λοιπόν, και ο Βαρβάκης σε εκείνους τους ευεργέτες του εξωτερικού, οι οποίοι ευεργέτησαν τη χώρα εγκατάστασής τους και πλούτισαν. Αναδείχθηκαν, έτσι, σε ευεργέτες δύο πατρίδων. Αφιέρωσαν ποσά στη θεμελίωση και τη διατήρηση της εκπαιδευτικής υποδομής της παροικιακής κοινότητας, όπου δραστηριοποιήθηκαν, και σε ανάγκες του ίδιου του κράτους υποδοχής, ως δήλωση ευγνωμοσύνης τους προς αυτό. Αδρές επιχορηγήσεις σε κοινωφελή έργα, ιδιαίτερα στο χώρο της παιδείας στη Ρωσία, όπου έδρασε και πέρασε σημαντικό μέρος της ζωής του ο Βαρβάκης, έχουν αποδέκτες τόσο τους συμπατριώτες του, όσο και τη χώρα που τον φιλοξενούσε. Η ίδρυση ελληνικών σχολείων στη Μαριούπολη και της Ανώτερης Ελληνικής σχολής Οδησσού, υπήρξαν δείγματα της φιλεκπαιδευτικής του δραστηριότητας. Θεωρείται ότι τα δαπανηθέντα ποσά σε κοινωφελή έργα στη θετή του πατρίδα, τη Ρωσία, ανέρχονταν σε ρούβλια. 12 Πολλοί ευεργέτες διαπρέψαντες στο εξωτερικό με το κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό τους έργο τιμήθηκαν με τίτλους, αξιώματα και παράσημα από ξένους ηγεμόνες. Αν και ελάχιστα μορφωμένος ο Βαρβάκης, απόκτησε υψηλά αξιώματα - αυλικός σύμβουλος, ιππότης, συνταγματάρχης, και κατέκτησε όλες τις βαθμίδες της ρωσικής αριστοκρατίας δεχόμενος τιμητικά παράσημα από τρείς Τσάρους. Συγκεκριμένα, τιμήθηκε από την Αικατερίνη Β, τον Παύλο Α, και τον Αλέξανδρο Α. Διορίστηκε προϊστάμενος των ευγενών του Αστραχάν και 11 Ο Βαρβάκης, Ψαριανός, επιδέξιος στη ναυτική τέχνη συμμετείχε στον απελευθερωτικό αγώνα με προσωπικές θυσίες και οικονομική προσφορά. Γούδας, ό.π. 12 Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ , Ι. Βαρβάκης στο Σπ.& Κων. Βοβολίνης, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, τόμ.α, έκδ.βιομηχανικής Επιθεωρήσεως, Αθήνα 1958, σσ και Λόγιος Ερμής ή Φιλολογικαί Αγγελίαι, εν Βιέννη , φωτομηχ. ανατύπωση του περ. από το Ε.Λ.Ι.Α., (τόμ. Α-ΙΑ ), Αθήνα , τόμ. Θ 1819, σσ

5 απέκτησε τον τίτλο του αυλικού συμβούλου. Το επώνυμό του, Βαρβάτσι, έγινε τίτλος ευγενείας στην τσαρική Ρωσία. Το 1809 του απονεμήθηκε το παράσημο της Αγίας Άννας και ισόβιος κληρονομικός τίτλος ευγενείας. Το 1812 ανακηρύχθηκε Μέγας Πατριώτης της Ρωσίας. 13 Η «φιλογένεια», η «φιλοπατρία» των ευεργετών γίνεται αντικείμενο προβολής και εκθειασμού από βιογράφους και θεωρείται ως η πρώτιστη αρετή τους που σχεδόν με ερωτική διάθεση τους ωθεί στα μεγάλα έργα εθνικής γενναιοδωρίας. Το συναίσθημα της εθνικής υπερηφάνειας του «ανήκειν» εις το ελληνικό έθνος με τη συγκεκριμένη ιστορική διαδρομή διακατέχει συχνά τους απόδημους και γίνεται έναυσμα συμμετοχής σε πράξεις ευεργεσίας. Διαπιστώνοντας τις «δυσχερείς περιστάσεις του έθνους» χωρίς καμία άλλη απαίτηση και «κινούμενοι από αισθήματα πατριωτισμού» καταβάλλουν ποσά σε εθνικούς σκοπούς υπονοώντας τόσο τους εθνικούς αγώνες, όσο και την ίδρυση και συντήρηση εκπαιδευτικών καταστημάτων. 14 Αντιπροσωπευτικό πάλι το παράδειγμα του Βαρβάκη, υποστηρικτή των γραμμάτων και ευεργέτη της παιδείας, ο οποίος συμμετείχε και σε εθνικούς αγώνες. Ναυμάχος και έμπορος, άνθρωπος της δράσης και όχι της σκέψης και της θεωρίας, συναναστράφηκε με καλλιεργημένους ομογενείς αξιοποιώντας τις αρετές που τον διέκριναν. 15 Πέρα από πλούσιες επιχορηγήσεις σε κοινωφελή έργα στη Ρωσία, 16 αφιέρωσε μεγάλα χρηματικά ποσά τόσο στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, όσο και στην Επανάσταση δείχνοντας το μεγάλο του ενδιαφέρον παράλληλα με την οργάνωση και διοίκηση της επαναστατημένης Ελλάδας. 17 Ο Βαρβάκης ανήκει στη χορεία εκείνων που δεν ενίσχυσαν μόνο οικονομικά τις απελευθερωτικές κινήσεις, 18 αλλά διαδραμάτισαν σημαντική πατριωτική δράση ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των 13 Παπαγεωργίου, ό.π., σσ και Κουτουξιάδου (2007) ό.π., σ Κουτουξιάδου Αικ, «Η Eυεργεσία στην Eκπαίδευση. Η Κοινωνική Διάσταση (19 ος αι.- αρχές 20 ου )», Πρακτικά, Ε Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Παν/μιου Πατρών Ιστορίας της Εκπαίδευσης Ως ικανότητες χαρακτηριστικές του ευεργέτη οι βιογράφοι προβάλλουν την ευστροφία του, το θάρρος, την ανιδιοτέλεια, τη γενναιότητα, την αίσθηση δικαίου και το επιχειρηματικό πνεύμα. Κ. Βαρβάκης, ό.π., σσ «Το αυτό πνεύμα αγαθοεργίας συνοδεύει αυτόν και εις τον νέον τούτον τόπον της διατριβής του πανταχού αφήνει αυτός μνημεία της ευεργετικής του υπάρξεως». Νικολάι Πογκόντιν, ό.π.. 17 Πρότεινε μαζί με το διπλωμάτη Αλέξανδρο Στούρτζα στον Καποδίστρια την ανάληψη της διοίκησης της επαναστατημένης Ελλάδας. Έστελνε με τα πολεμοφόδια και καραβιές με σιτάρι. Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ.227, Εκτός από τα ρούβλια έστειλε στον Αλέξανδρο Υψηλάντη άλλα ρούβλια για την αγορά εξοπλισμού και πολεμικών προετοιμασιών, το 1821 θέλησε να μισθοδοτήσει Γάλλους αξιωματικούς για την εκπαίδευση ελλήνων αγωνιστών, το 1822 έδωσε ρούβλια στην ενίσχυση του στόλου των Ψαρών, γενέτειράς του, καθώς και φορτία σίτου στις αγωνιζόμενες περιοχές. Κ.Βαρβάκης, ό.π. σ

6 Ορλωφικών. 19 «Δεν έπαυσε πολυειδώς από το να εξοδεύη προς ευόδωσιν της Επανάστασης» 20 και δέχτηκε τιμές για την πατριωτική του δράση. 21 Το ενδιαφέρον του Βαρβάκη για την παιδεία καταδεικνύεται από το 1813 με την προσφορά των ρουβλίων στη «Φιλόμουσον Εταιρείαν», η οποία συστήθηκε με στόχο την αναγέννηση και τη διάδοση της ελληνικής παιδείας μέσα από ίδρυση σχολείων. 22 Το 1818 αφιέρωσε ολλανδικά φιορίνια στους φτωχούς σπουδαστές και σε έκδοση βιβλίων εμπιστευόμενος αυτά στους Αμβροσιάδες Ράλληδες, εκδότες του Λόγιου Ερμή. Το επόμενο έτος έστειλε άλλα 500 φλωριά μέσω του Θεόδωρου Ράλλη εμπορευομένου στη Βιέννη, μόλις πληροφορήθηκε ότι ο «Λόγιος Ερμής» είχε αναγνωριστεί από ειδήμονες της Ευρώπης ως περιοδικό «τα μάλιστα συντείνον εις τας Παιδείας προόδους και εις την του ελληνικού γένους εκπαίδευσιν». 23 Σχετικά με τον τομέα κατεύθυνσης των πράξεων ευεργεσίας μεγάλων κυρίως ευεργετών σημαντικό ρόλο έπαιζε πάντα η επίδραση σπουδαίων προσώπων, με τα οποία διασταυρώθηκαν σε κάποια φάση της ζωής τους. Προσωπικότητες που προσέβλεπαν στην απελευθέρωση της πατρίδας τους, όσο και στη συγκρότηση και ανάπτυξη του ελληνικού κράτους, παρενέβησαν και κατεύθυναν τις διαθέσεις και την πορεία των πλούσιων ελλήνων ευεργετών. Πρωταρχική αιτία στην καμπή του 18 ου αιώνα αποτελούσε η αλληλεπίδραση και η επιρροή ανάμεσα στους έλληνες πάροικους της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης με τους λογίους, εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η κοσμοπολιτική εμπειρία του Βαρβάκη και η γνωριμία του με τέτοιες προσωπικότητες σημάδεψαν τις εκπαιδευτικές προτιμήσεις του. Ο Δημήτριος Αγάθης, διευθυντής του εκεί δημόσιου σχολείου, ο οποίος δίδασκε αραβικά, τουρκικά και περσικά με πλούσια πνευματική δράση στην περιοχή θα τον επηρεάσει στις πρώτες του δωρεές προς την εκπαίδευση του Αστραχάν. Ανάμεσα στα σημαντικά πρόσωπα, με τα οποία είχε έλθει σε επαφή, συγκαταλέγεται ο Νικηφόρος Θεοτόκης το 1782, Κερκυραίος, δάσκαλος του Γένους, ο οποίος μέχρι την παραίτησή του το 1792, επηρέαζε τον Βαρβάκη, ιδιαίτερα με το σύνθημα: «η Παιδεία θα ελευθερώσει το Γένος εκ της δουλείας του σκότους». 24 Η 19 Συμμετείχε στη ναυμαχία του Τσεσμέ κατά τη διάρκεια των Ορλωφικών το 1770 βοηθώντας με τις πειρατικές ικανότητες και τη ναυτική εμπειρία του τη ναυαρχίδα του Ορλώφ, αλλά και σε μετέπειτα επιχειρήσεις εναντίον των Τούρκων. Γούδας, ό.π Για την Επανάσταση υπολογίζεται ότι δαπάνησε περισσότερα από ρούβλια, πολλά από τα οποία δεν αναλώθηκαν στο σκοπό, για τον οποίο προορίζονταν. Κ. Βαρβάκης, ό.π., σ Ανακηρύχθηκε από το Βουλευτικό το 1825 «μέγας εθνικός ευεργέτης», λόγω της ετοιμότητάς του να οργανώσει τάγμα στρατού με έξοδα του για την κατάληψη της Μεθώνης. Ό.π., σσ Ιδρύθηκε στην Αθήνα με σκοπό να επιστρέψουν οι επιστήμες «πάλιν εις το Λύκειον και εις την αρχαίαν Ακαδημίαν των». Τηλέμαχος Θ.Βελιανίτης, Η Φιλόμουσος Εταιρεία των Αθηνών, Ιστορ. Εκδ. Στέφ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1993, σσ Λόγιος Ερμής, ό.π., σσ Κ. Βαρβάκης, ό.π., σσ

7 παρουσία του Νικηφόρου Θεοτόκη, Κερκυραίου δασκάλου του Γένους και αρχιεπίσκοπου του Αστραχάν και της Σταυρούπολης το 1786, με τον οποίο θα συνδεθεί ο Βαρβάκης, άσκησε επιρροή στις κοινωνικές και πολιτιστικές του ευαισθησίες, έτσι ώστε να χρηματοδοτήσει ένα σημαντικό κοινωνικό και εκπαιδευτικό έργο στη χώρα υποδοχής, όπου κατέφυγε ωθούμενος από δυσάρεστες συγκυρίες. Συνέβη αυτό με τη μετακόμισή του από τις Αζοφικές εκτάσεις στο Ταγκανρόγκ, όπου του εκχωρήθηκαν από το διοικητή της περιοχής 500 εκτάρια γης 15 χιλιόμετρα από τη θάλασσα, αφού πλούτισε ως έμπορος χαβιαριού. Ο Καποδίστριας, όσο και ο Ανδρέας Κάλβος από το Παρίσι, απευθυνόμενοι στο Βαρβάκη, προσπάθησαν να τον αποτρέψουν από την πρόθεσή του να δώσει στους μοναχούς του Άθω ρούβλια, λόγω άγνοιας των πραγματικών αναγκών της χώρας και να τον ενθαρρύνουν σε νέες δωρεές. 25 Αργότερα σε επιστολή του προς το Βουλευτικό Σώμα την 8 Νοεμβρίου 1824 «θέλων να ωφελήση το Έθνος του» αφιερώνει ρούβλια καταθέτοντάς τα «αιωνίως» στο βασιλικό ταμείο της Μόσχας, από τα οποία γρόσια θα δίδονται ετησίως «δια τιμίων επιτρόπων» για τη μισθοδοσία και τη διατροφή δασκάλων. Το κάνει, όπως σημειώνει, «δια να ανακαλεσθώσιν αι τέχναι και αι επιστήμαι εις την Ελλάδα» υπογράφοντας ως «ο πρόθυμος και απλός πατριώτης Ιωάννης Βαρβάκης». 26 Τη δωρεά αυτή δεν παρέλειψε να την αναφέρει στη δεύτερη διαθήκη του τον Ιανουάριο του 1825 στη Ζάκυνθο, ενδεικτική στάση κληροδότη που προσπαθεί να κατοχυρώσει ως «κτήμα εσαεί» το κληροδότημά του. Επιβεβαιώνει ότι προσέφερε «αυτοπροσώπως και εγγράφως» το ποσό αυτό «εις το ελληνικόν έθνος προς εκπαίδευσιν της ελληνικής νεολαίας» επισημαίνοντας: «με την οποίαν [διοίκησιν] θέλω να συναγροικηθώσι [οι επίτροποι της διαθήκης] δια την τελείαν και άφευκτον εκτέλεσιν του σκοπού μου». 27 Σε επιστολή του «εφόρου της Παιδείας», Γρηγορίου Κωνσταντά, υπάρχει η πληροφορία για τη μέριμνα της Κυβέρνησης να ιδρύσει μία ανώτερη γενική διδασκαλική σχολή στο Άργος από την κληροδοσία του Βαρβάκη, όπου θα προσκαλούνταν να διδάξουν «σοφοί όλων των φωτισμένων εθνών της Ευρώπης» και όπου θα στέλνονταν ως υπότροφοι τρεις νέοι από επαρχία με την υποχρέωση να διδάξουν στον τόπο τους στελεχώνοντας έτσι την στοιχειώδη εκπαίδευση σε όλη χώρα. «Ο πλούσιος και ενάρετος Βαρβάκης επρομήθευσε τα 25 Κουτουξιάδου (2007), ό.π, σσ Δωρητήρια Επιστολή Βαρβάκη προς το Βουλευτικό Σώμα 8 Νοεμβρίου και Επιστολή 24 Νοεμβρίου Διαθήκη Β Βαρβάκη, ό.π. «η εν τω λοιμοκαθαρτηρίω της Ζακύνθου υπογραφείσα», Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ), Φάκ.1835/88,1, έγγ /7/1835 και Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας, (Ι.Α.ΕΤΕ) 27 (ΧΧΙΙΙ), Κληροδότημα Ι. Βαρβάκη (1825), Φάκ.54 και Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ ,

8 χρηματικά μέσα δια την συντήρησίν της και η Κυβέρνησις θα διαθέση επίσης εκ των δημοσίων προσόδων», σημειώνει. 28 Ευγενής φιλοδοξία των ευεργετών ήταν η διαιώνιση του κληροδοτήματος και φρόντιζαν με τους δικούς τους υπολογισμούς για την «εσαεί» διατήρηση της λειτουργίας του ιδρύματός τους ή άλλης εκπαιδευτικής λειτουργίας. Η σοβαρότητα και η σχολαστικότητα, με την οποία συντάσσεται η διαθήκη παίζει ουσιαστικό ρόλο στην απρόσκοπτη συνέχιση του κληροδοτήματος. Όροι αυστηροί και απαρέγκλιτοι, υποδείξεις προς τους κληρονόμους για κατάλληλους τρόπους οικονομικής διαχείρισης των κεφαλαίων, αλλά και επεμβάσεις στον τρόπο λειτουργίας του εκπαιδευτηρίου που κληροδοτούν. Στην πρώτη του διαθήκη ο Βαρβάκης το Μάΐο του 1824 στο Ταϊγάνιο, όπου προσέφερε στην Ελλάδα ρούβλια για την ανέγερση λυκείου «προς διηνεκή εκπαίδευσιν της νεολαίας», όριζε αναλυτικότερα τον τρόπο διάθεσης του κληροδοτήματος: 29 «..Εάν δε μετά ταύτα περισσεύει τι, να το μεταχειρίζωνται εις αγοράν βιβλίων, ώστε με τον καιρόν να σχηματισθή εν τω λυκείω ιδία Βιβλιοθήκη. Εάν δε δεν συλλεχθή πλήρες το ανωτέρω οριζόμενον ποσόν, εν τοιαύτη περιπτώσει εννοείται οίκοθεν, ότι και το κατάστημα του Λυκείου μέλλει να γίνη ανάλογον». 30 Δεν άφηνε χωρίς έλεγχο και ασφαλιστικές δικλείδες την εκμετάλλευση των χρημάτων του, ενόσω το έθνος είχε αδήριτη ανάγκη οιουδήποτε χρηματικού ποσού σε περίοδο απελευθερωτικού αγώνα. Εάν το συγκεντρωμένο ποσό ήταν μεγαλύτερο, παράγγειλε το υπόλοιπο να χρησιμοποιηθεί για την απολύτρωση ελλήνων αιχμαλώτων και ως αρωγή σε πτωχές οικογένειες. 31 Σε πολλά κείμενα διαθηκών είναι έκδηλος ο φόβος των διαθετών για ενδεχόμενη κατάχρηση του κληροδοτήματος από τους διαχειριστές του. Με διορατικότητα και ευθυκρισία οι διαθέτες, επιλέγουν ως εκτελεστές και επιτρόπους του κληροδοτήματός τους βασισμένοι σε κριτήρια μόρφωσης, ευσυνειδησίας και φιλοπατρίας. Βασικός εκτελεστής της διαθήκης του Βαρβάκη ήταν ο «προκουράτοράς» (αξιωματούχος) του, ο Ιωάννης Παντελεήμονος Βόζος, υποπλοίαρχος του ρωσικού ναυτικού, «τοιούτον αγωνισάμενος δι αυτό». 32 Έμεινε γνωστός για τις «ατελεύτητες προσπάθειές» του να «σώσει» το κληροδότημα του Βαρβάκη, ως εκτελεστής. Έτσι, και ο ίδιος 28 Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ.264,267, Όριζε από το ολικό ποσό ρούβλια να δοθούν σε αγορά βιβλίων και οργάνων, σε έπιπλα του σχολείου και τα υπόλοιπα ρούβλια να κατατεθούν, για τις ανάγκες σχολείου. ΑΥΕ, Φάκ.1841/ 88,1, έγγ /7/ Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), ό.π., θυρ.55, φάκ.1, έγγ /11/ Διαθήκη Α Βαρβάκη, (άρθρο 4) Μαΐου 1824, Ι.Α.ΕΤΕ 27 ό.π. έγγ.13/12/ ΓΑΚ, ό.π., θυρ.55, φάκ.1, έγγ /11/1842. Ο οκταετής αγώνας του Βόζου για τη «σωτηρία» του Βαρβακείου κληροδοτήματος ήταν αναμενόμενος, δεδομένου ότι και ο ίδιος, εμφορούμενος από την ίδια ευεργετική διάθεση, άφησε σημαντικό κληροδότημα στην εκπαίδευση. Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ

9 γνωρίζοντας «τα φρονήματα και την εγκάρδιον θέλησιν του κληροδότου, αφιέρωσεν όλα εις την ωφέλειαν της Ελληνικής Νεολαίας». 33 Ο ίδιος υπήρξε κληροδότης υποτροφιών σε νέους για σπουδές στο εξωτερικό προσφέροντας πάντα «την ιδίαν αυτού κατάστασιν προς όφελος των σχολείων της Ελλάδος». 34 Ο ηθικός χαρακτήρας του υπογραμμίζεται από γνωστούς και συνεργάτες του. 35 Συχνή είναι η επισήμανση και η σύσταση προς τους εκτελεστές για μια ενδελεχή και πιστή εφαρμογή των προτιμήσεων και των επιταγών τους: «..Παρακαλώ αυτούς τους επιτρόπους μου να τα στέλλωσι με ασφάλεια προς αυτούς, πλην να προσέξουν ακριβώς την εκτέλεσιν του σκοπού μου» σημειώνει ο Βαρβάκης και συνεχίζει λαμβάνοντας μέτρα: «αν κατά περίστασιν ήθελον επισυμβή το εναντίον απροσδόκητον εις τα προμελετούμενα επιχειρήματα.. διορίζω επί τούτω τον εν Ταινγαρόνγκ Προκουράτορά μου Ιβάν Παντέλειτζ Μπόζον, ίνα σας εμβάση διά την τελείαν εκπλήρωσιν των προρρηθέντων διαταγών μου». 36 Καταχρήσεις, οικονομικές ατασθαλίες και κωλυσιεργίες θεωρούνται κολάσιμες από την πλευρά εκείνων που θα διαχειρισθούν το κληροδότημα. Συχνά η σύσταση μετατρέπεται σε απειλή για την αποφυγή της μη τήρησης της βούλησής του ευεργέτη. Απειλητικότερος γίνεται ο Βόζος, όταν αναφέρεται ως εκτελεστής στο κληροδότημα του Βαρβάκη, από ό, τι στο δικό του. Δεν παραλείπει με εμφανή μάλιστα έγνοια να συμπληρώσει: «Σημειώ και εις το παρόν αντίγραφον την εσχάτην γνώμην μου, ίνα μη τις μετά τον θάνατόν μου τολμήση επί οιαδήποτε προφάσει να κολοβώση το αφιέρωμα τούτο..». 37 Παράγοντες, πολύμορφοι, ανεξάρτητοι από τη θέλησή των διαθετών, θα σταθούν αρκετές φορές τροχοπέδη στην ευόδωση των τελευταίων επιθυμιών των διαθετών. Πέρα από διεκδικήσεις συγγενών ή υστερόβουλες κωλυσιεργίες της χώρας υποδοχής, αίτια της εξαφάνισης ή αποδυνάμωσης των κληροδοτημάτων συνιστούν και εξωγενείς παράγοντες της βαθμιαίας ή μη απώλειας κεφαλαίων, λόγω ιστορικών συγκυριών, της διακύμανσής τους, λόγω χρηματοοικονομικών 33 Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ.374 και ΓΑΚ, ό.π., έγγ.76-14/8/ Άφησε κληροδότημα ρουβλίων σε νέους «προς σπουδήν φιλολογικών και πολεμικών μαθημάτων, και των ευγενικών επιστημών» με την παραίνεση προς τους «επιστάτας των εισοδημάτων να στέλλωσιν εις τας Ακαδημίας της σοφής Ευρώπης, ίνα σπουδάζη με εισοδήματα των αυτών αφιερωμάτων». Διαθήκη Ι. Βόζου, 9 Οκτ. 1839, ΜΗΚ,Α 2, σ.27, ΑΥΕ, Φάκ.1841/88,1, έγγ.8935 και ΓΑΚ, ό.π., θυρ.55 φάκ.1, έγγ /11/ Ένας από τους εκτελεστές της διαθήκης του Βαρβάκη, ο Λουκάς Σκαραμαγκάς, σε αναφορά του προς το υπουργείο αναφέρεται στον «ηθικό χαρακτήρα» του Βόζου. ΓΑΚ, ό.π., έγγ /8/ «..Θέλω εξάπαντος και διορίζω, ότι, αν κατά περίστασιν ήθελον επισυμβή το εναντίον απροσδόκητον εις τα προμελετούμενα επιχειρήματα..διορίζω επί τούτω εις τον εν Ταινγαρόνγκ Προκουράτορά μου Ιβάν Παντέλειτζ Μπόζον, ίνα σας εμβάση ρούβλια διά την τελείαν εκπλήρωσιν των προρρηθέντων διαταγών μου». Διαθήκη Β Βαρβάκη, ό.π. 37 Διαθήκη Βόζου, ό.π., σ.26 και ΑΥΕ, Φάκ.1840/88,1, έγγ /11/

10 μεταβολών και τραπεζικής πολιτικής. 38 Σε επιστολή του Λουκά Σκαραμαγκά από την Οδησσό, διαχειριστή της διαθήκης του Βαρβάκη, εκφράζεται η υποψία για άγνοια της ελληνικής Κυβέρνησης σχετικά με μειωμένο ποσό του Βαρβακείου κληροδοτήματος που «εμβάστηκε» και την απόδοσή του κατά την ταραγμένη εποχή του θανάτου του Καποδίστρια. Ο ίδιος ο Σκαραμαγκάς σημείωνε: «αλλ εκ της ανωμαλίας των τότε περιστάσεων τα χρήματα κατεβροχθήσθησαν, τίς οίδεν παρά τίνος, ως ούτως απώλλοντο δια παντός». 39 Η επιστροφή των Ελλήνων της διασποράς στην πατρίδα συσχετίζεται με τις κατά περιόδους ιστορικές, πολιτικές ή οικονομικές συνθήκες, καθώς και με προσωπικές αιτίες. Η οικονομική καχεξία των πρώτων κυρίως δεκαετιών του 19 ου αιώνα, η αστάθεια των εθνικών εξελίξεων ή της πολιτικής ζωής, η απουσία οργάνωσης του δημόσιου μηχανισμού, αλλά και η έλλειψη οικονομικοκοινωνικών κινήτρων συχνά λειτούργησαν αρνητικά στην απόφαση επιστροφής στην πατρίδα ενός ευεργέτη. Λόγω του ασυμβίβαστου της στάσης κάποιων ευεργετών σε σχέση με πολιτικά συμφέροντα και επιδιώξεις, θα επισκιαστεί η πατριωτική πρόθεση σημαντικών για την οικονομική στήριξη του έθνους ευεργετών. Ο Βαρβάκης επέστρεψε χωρίς να «προλάβει» να υλοποιήσει το εθνικό του όραμα, χωρίς η Ελλάδα να επωφεληθεί της γενναιοδωρίας του. Όταν ήλθε στη Ζάκυνθο το 1824 ήδη εβδομήντα πέντε ετών, αντιμετωπίστηκε ως «ανεπιθύμητος» κατά τη μετάβασή του στο Ναύπλιο από την «ομάδα» Κουντουριώτη - Μαυροκορδάτου. Η «υποψία» των Άγγλων ότι υπηρετούσε ρωσικά συμφέροντα παραμένει αδιερεύνητη. Ανεπιθύμητος θεωρήθηκε, όταν η πρόταση του ευεργέτη να κληθεί ο Ιωάννης Καποδίστριας για να κυβερνήσει τη χώρα αντιμετώπισε το στιγματισμό του από το Μαυροκορδάτο ως πράκτορα των Ρώσων. Πέθανε σε «καραντίνα» στο λοιμοκαθαρτήριο της αγγλοκρατούμενης τότε Ζακύνθου, αν και κατά πάσα πιθανότητα δεν έπασχε από κάποια λοιμώδη νόσο. 40 Αφού απεβίωσε, τον Ιανουάριο του 1825 με ειδικές αποφάσεις το Εκτελεστικό και το Βουλευτικό ανακήρυξε τον Βαρβάκη «Μέγα Ευεργέτη του Έθνους». 41 Με το κληροδότημά του ιδρύθηκε το Βαρβάκειο Λύκειο τελικά το 1843, το οποίο, παρά τη βαθύτερη επιθυμία του διαθέτη να έχει το χαρακτήρα ενός ναυτικού σχολείου, δε διέφερε από τα άλλα σχολεία μέσης εκπαίδευσης. Πρακτικότερο προσανατολισμό θα αποκτήσει το 1886 με τη μετονομασία του σε Λύκειο «θετικών επιστημών» Λ.Θ. Χουμανίδη, Οικονομική Ιστορία της Ελλάδος, τόμος Β, από της Τουρκοκρατίας μέχρι του έτους 1935, Παπαζήση, Αθήνα ΓΑΚ, ό.π., ( ), έγγ /8/ Κ. Βαρβάκης, ό.π., σσ.4,66, Ασημομύτης Βασίλης, Ιωάννης Βαρβάκης, [Κάκτος], Αθήνα 2001, σσ Ο Διοργανισμός του Βαρβακείου Λυκείου δε διέφερε από εκείνους των σχολείων της μέσης εκπαίδευσης, το πρόγραμμα των οποίων ακολούθησε το ίδρυμα από το 1860 που άρχισε η λειτουργία 142

11 Σύμφωνα με τις βλέψεις και τους οραματισμούς του Βαρβάκη, το ίδρυμα έπρεπε να στοχεύει στην καλλιέργεια των θετικών επιστημών, απαραίτητες για την ανάπτυξη της τεχνολογίας και αντίστοιχα της τεχνικής εκπαίδευσης: «Επειδή δια να ανακαλεσθώσιν αι τέχναι και επιστήμαι εις την Ελλάδα, ανάγκη πάσα να ευρεθή μόνιμος και διαμένων πόρος μισθών και ζωοτροφιών των αναγκαιούντων δασκάλων δι εν κεντρικόν εθνικόν Σχολείον, δια τούτο ο υποσημειούμενος, θέλων να ωφελήσω το Έθνος μου» σημείωνε στη διαθήκη του Κάθε ευεργέτης, αλλά και κάθε κληροδότημα είχε την ιδιαίτερη, περιπετειώδη συνήθως πορεία του σε μια Ελλάδα με θεσμούς ανύπαρκτους ή διατηρούμενους σε εμβρυακή μορφή. Πολλοί θα προβούν στην εισαγωγή παιδαγωγικών καινοτομιών στον ελληνικό χώρο, θα επέμβουν στη λειτουργία των ιδρυμάτων τους με τη φιλοδοξία να το καταστήσουν πρότυπο και πρωτοποριακό, δομημένο σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα. Ευρύτερος στόχος τους, η χάραξη δρόμων για μία απρόσκοπτη πορεία κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης του έθνους του μέσα από τομείς θεμελιακούς, όπως η Παιδεία. Αν και η ακηδία, τυχόν παραλήψεις, πολιτικά συμφέροντα και της ίδιας της ελληνικής πολιτείας αδίκησαν και επισκίασαν το μέγεθος της ευεργετικής πράξης ή την προσωπικότητα κάποιων ευεργετών, η ιστορία περίτρανα απέδειξε το μέγεθος της αξίας και τη ζωτική σημασία της ιδιωτικής ευεργετικής παρέμβασης στο δημόσιο βίο την πρώτη περίπου εκατονταετία της ζωής του ελληνικού κράτους. Μία παρέμβαση που ανέλαβε τις δαπάνες για την παιδεία σχεδόν κατά το ένα τρίτο, φαινόμενο που συρρικνώθηκε μετά τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, αν δεν έχει εκλείψει του, παρά τις προσδοκίες του Χαράλαμπου Χριστόπουλου, υπουργού Παιδείας, για μετατροπή του σε Ναυτικό Γυμνάσιο μέσω προσαρμοσμένου ωρολογίου προγράμματος. Από το 1886 όμως θα λειτουργήσει ως προπαρασκευαστικό πρακτικό λύκειο για όσους θα σπούδαζαν σε στρατιωτικές σχολές και στο Πολυτεχνείο και έτσι συνέχισε. Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ. 848,849 και Δημαράς Αλέξης, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (τεκμήρια, Ιστορίας) τόμοι 2 (Α και Β ), [Ερμής, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη], Αθήνα , Α, σσ Ο Βαρβάκης άφησε το κληροδότημα «εις καθίδρυσιν Λυκείου, προς διηνεκή εκπαίδευσιν της νεολαίας». Διαθήκη Β Βαρβάκη, ό.π., Κουτουξιάδου (2007), ό.π., σσ.84,86,103, , ΜΗΚ, σσ.59, ΓΑΚ, ό.π., θυρ.113, φάκ.28, έγγ /9/1843, θυρ.144, φάκ.11, έγγρ.8/1/1848 και ΑΥΕ, Φάκ.1835/88,1, έγγ /7/