Nursing. Care AND Research Scientific Journal, 3 Issues per Year ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE. Τετραμηνιαίο Επιστημονικό Περιοδικό

Transcript

1 ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 issn Τετραμηνιαίο Επιστημονικό Περιοδικό Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ) Nursing Care AND Research Scientific Journal, 3 Issues per Year Published by the Greek Nursing Studies Association (GNSA) Η ηλεκτρονική τεκμηρίωση στη νοσηλευτική φροντίδα Επείγουσα νοσοκομειακή φροντίδα των μεταναστών στην Ελλάδα Επαγγελματικές αξίες φοιτητών νοσηλευτικής και παράγοντες που τις επηρεάζουν Επαγγελματικές σχέσεις ιατρού-νοσηλευτή στον 21o αιώνα Οικονομική ανάπτυξη και βελτίωση επιπέδου υγείας Electronic Documentation in Nursing Care Emergency hospitalisation of immigrants in Greece Professional values of nursing students and factors that affect them Professional relations between doctors and nurses in the 21st century Economic development and improving health status Aποδελτιώνεται στις βάσεις ΕΒSCO, CINAHL και Indexed in ΕΒSCO, CINAHL ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 οσελότος 1

2 νοσηλεία ΚΑΙ Έρευνα Τετραμηνιαίο Επιστημονικό Περιοδικό Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ) Διεύθυνση Σύνταξης Χρυσούλα Λεμονίδου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Συνδιευθυντές Σύνταξης Ελένη Αποστολοπούλου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Σωτήρης Πλακάς, Νοσηλευτής, MSc, PhD, Γενικό Νοσοκομείο Αττικής «Σισμανόγλειο» Συντακτική Επιτροπή Μαργαρίτα Γιαννακοπούλου, Επικ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ελένη Θεοδοσοπούλου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Δάφνη Καϊτελίδου, Επικ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Μαρία Καλαφάτη, Διδάκτωρ Νοσηλευτικής, ΕΤΕΠ, ΕΚΠΑ Αθηνά Καλοκαιρινού, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ευάγγελος Κωνσταντίνου, Επικ. Καθηγητής Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Θάλεια Μπελλάλη, Επικ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης Ελισσάβετ Πατηράκη, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Παναγιώτα Σουρτζή, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Διεθνής Συντακτική Επιτροπή John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nursing, University of the West of England, Bristol, UK Maria Katopodi, Assistant Professor, University of Michigan, USA Κατερίνα Λαμπρινού, Λέκτορας Νοσηλευτικής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada Αναστάσιος Μερκούρης, Αναπλ. Καθηγητής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Ελισάβετ Δ.Ε Παπαθανάσογλου, Αναπλ. Καθηγήτρια, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Ευριδίκη Παπασταύρου, Λέκτορας Νοσηλευτικής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK Riita Suhonen, RN, PhD, Professor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland 2 ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ Το τετραµηνιαίο επιστημονικό περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι συνδρομητικό και δημοσιεύει -µετά από κρίση- εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του και μελών της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών. Από το Τεύχος 34 το περιοδικό εκδίδεται μόνο σε ηλεκτρονική έκδοση. Για την εγγραφή τους ως συνδρομητές, οι ενδιαφερόμενοι µπορούν να συμπληρώσουν τη φόρμα της προτελευταίας σελίδας και να την αποστείλουν στο fax: ή στο contact.ens@gmail. com. Τα τεύχη είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα

3 Nursing Care AND Research Scientific Journal, 3 Issues per Year Published by the Greek Nursing Studies Association (GNSA) Editor-in-Chief Chryssoula Lemonidou, RN, MSc, PhD, Professor of Nursing, University of Athens Co-Editors Eleni Apostolopoulou, RN, PhD, Associate Professor of Nursing, University of Athens Sotiris Plakas, RN, MSc, PhD, General Hospital of Attika «Sismanoglion» Editorial Board Thalia Bellali, RN, MSc, PhD, Assistant Professor of Nursing, Technological Educational Institute of Thessaloniki Margarita Giannakopoulou, MSc, PhD, Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Dafni Kaitelidou, MSc, PhD, Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Maria Kalafati, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, University of Athens Athina Kalokerinou, RN, PhD, Αssociate Professor of Nursing, Faculty of Nursing, University of Athens Evangelos Konstantinou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Elisabeth Patiraki, RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Panagiota Sourtzi, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Eleni Theodossopoulou, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens International Editorial Board John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nursing, University of the West of England, Bristol, UK Maria Katopodi, PhD, Assistant Professor, University of Michigan, USA Katerina Labrinou, PhD, Lecturer in Nursing, Cyprus University of Technology Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada Anastasios Merkouris, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology Evridiki Papastavrou, PhD, Lecturer in Nursing, Cyprus University of Technology Elisabeth D.E. Papathanassoglou, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK Riita Suhonen, RN, PhD, Professor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 3

4 Περιεχόμενα Οδηγίες προς τους Συγγραφείς... Άθρο Σύνταξης: Η ηλεκτρονική τεκμηρίωση στη νοσηλευτική φροντίδα... Μαρία Χατζοπούλου ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επείγουσα νοσοκομειακή φροντίδα των μεταναστών στην Ελλάδα... Μαριέτα Κοντονή, Παναγιώτα Σουρτζή ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ Επαγγελματικές αξίες φοιτητών νοσηλευτικής και παράγοντες που τις επηρεάζουν... Καλλιρρόη Κουτρουμπέλη, Γεώργιος Παπαγούνος. Χρυσούλα Λεμονίδου Επαγγελματικές σχέσεις ιατρού-νοσηλευτή στον 21o αιώνα... Μαρία Καπρίτσου, Μαργαρίτα Γιαννακοπούλου, Δημήτριος Π. Κορκολής, Ευάγγελος Α. Κωνσταντίνου Οικονομική ανάπτυξη και βελτίωση επιπέδου υγείας... Σωτηριάδου Κυριακή, Σαράφης Παύλος, Μαλλιαρού Μαρία νοσηλεία ΚΑΙ Έρευνα 4 Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ) Εκδότρια - Διευθύντρια Σύνταξης: Χρυσούλα Λεµονίδου Γραφεία: Παπαδιαµαντοπούλου 123, Αθήνα Τηλέφωνο: contact.ens@gmail.com Τεχνικός εκδότης: Εκδόσεις Οσελότος Ετήσια Συνδρομή της Ηλεκτρονικής Έκδοσης Δημόσιες Υπηρεσίες, Βιβλιοθήκες, Επιχειρήσεις, Σωματεία: 30,00 Φυσικά Πρόσωπα : 20,00 Copyright : Απαγορεύεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη και των συγγραφέων.

5 Contents Instructions to Authors... Editorial: Electronic Documentation in Nursing Care Μaria Chatzopoulou ORIGINAL PAPERS Emergency hospitalisation of immigrants in Greece... Marieta Kontoni, Panayota Sourtzi REVIEWS Professional values of nursing students and factors that affect them... Kallirroi Koutroumpeli, George Papagounos, Chrysoula Lemonidou Professional relations between doctors and nurses in the 21st century... Maria Kapritsou, Margarita Giannakopoulou, Dimitrios P. Korkolis, Evangelos A. Konstantinou Economic development and improving health status... Sotiriadou K., Sarafis P., Malliarou M. Nursing Care AND Research Published by the Greek Nursing Studies Association (GNSA) Publisher and Editor-in-Chief: Chryssoula Lemonidou Address: 123, Papadiamantopoulou st., Athens, GREECE Tel.: contact.ens@gmail.com Technical publisher: Ocelotos publishing Annual Subscriptions 2012 for Εlectronic Version Public Services, Libraries, Companies, Organisations: 30,00 Individual Subscriptions: 20,00 Copyright : All rights reserved. The reproduction of articles (or parts of them) is prohibited without permission of the publisher and the writers. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 5

6 Οδηγίες προς τους Συγγραφείς Οι παρούσες οδηγίες του περιοδικού «Νοσηλεία και Έρευνα» έχουν εναρµονιστεί µε τις «Κοινές Απαιτήσεις για τα Άρθρα τα οποία Υποβάλλονται σε Βιοϊατρικά Περιοδικά», σύμφωνα µε τη διεθνή επιτροπή εκδοτών ιατρικών περιοδικών. Αποστολή, Σκοπός και Αναγνώριση του Περιοδικού Το Περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δέχεται άρθρα από Έλληνες και ξένους ερευνητές και συγγραφείς και βασίζεται σε σύστημα κριτών. Αποστολή του περιοδικού είναι να συμβάλει στην εξέλιξη της νοσηλευτικής επιστήμης και πρακτικής στην Ελλάδα και διεθνώς. Στόχος είναι η προαγωγή και διάχυση νέων γνώσεων και ερευνητικών δεδομένων για εφαρμογή στην κλινική πρακτική. Προς το σκοπό αυτό καλούνται συνάδελφοι νοσηλευτές και συνεργάτες άλλων επιστημών να συνεισφέρουν υψηλού επιπέδου μελέτες στην Ελληνική ή στην Αγγλική γλώσσα. Στο περιοδικό δημοσιεύονται πρωτότυπες ερευνητικές μελέτες, ανασκοπήσεις, θεωρητικά ή φιλοσοφικά άρθρα, ενδιαφέρουσες κλινικές περιπτώσεις και μεθοδολογικά άρθρα από ειδικούς. Το «Νοσηλεία και Έρευνα» συμπεριλαμβάνεται στα περιοδικά µε εθνική αναγνώριση (ΦΕΚ, Τεύχος Β, 1961/ ). Επίσης, το περιοδικό έγινε δεκτό και αποδελτιώνεται στις Διεθνείς Βάσεις Δεδομένων CINAHL και ΕΒSCO. Γενικeς Πληροφορiες 1. Γλώσσα γραφής του άρθρου και ευρείες θεματικές περιοχές Στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δημοσιεύονται, ύστερα από κρίση, άρθρα στην ελληνική ή αγγλική γλώσσα, που συνεισφέρουν στην κατανόηση και εξέλιξη όλων των διαστάσεων της νοσηλευτικής φροντίδας. Η Διεύθυνση Σύνταξης αναμένει άρθρα που αναφέρονται στη νοσηλευτική πρακτική, την έρευνα, την εκπαίδευση και τη διοίκηση, με επιστημονική, θεωρητική ή φιλοσοφική βάση. 2. Είδη εργασιών Οι εργασίες που δημοσιεύονται στο περιοδικό, εμπίπτουν σε μία από τις ακόλουθες κατηγορίες: α) ερευνητικές μελέτες, β) βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις και γ) άρθρα σχετικά με τις εξελίξεις στη νοσηλευτική πρακτική, την εκπαίδευση και τη διοίκηση. Επιπροσθέτως, δημοσιεύονται επιστολές (έκτασης μέχρι 500 λέξεων), που περιλαμβάνουν κρίσεις ή σχόλια για ήδη δημοσιευμένες εργασίες, εφόσον υποβάλλονται μέσα σε δύο (2) μήνες από τη δημοσίευση των αντίστοιχων εργασιών. 3. Παράλληλη δημοσίευση εργασιών Οι εργασίες πρέπει να υποβάλλονται αποκλειστικά στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», δεν πρέπει να έχουν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή, ούτε να βρίσκονται υπό κρίση από άλλο περιοδικό ή μέσο. Η Διεύθυνση Σύνταξης αποφασίζει για τον (ταχύτερο δυνατό) χρόνο δημοσίευσης των άρθρων και διατηρεί το δικαίωμα τροποποίησης της μορφής τους, ωστόσο μεγάλες ή ουσιώδεις τροποποιήσεις γίνονται μόνο με τη σύμφωνη γνώμη των συγγραφέων. Οι συγγραφείς πρέπει να αποφεύγουν να υποβάλουν δύο (2) άρθρα προερχόμενα από την ίδια ερευνητική εργασία, χωρίς σαφή αιτιολόγηση. Επίσης, πρέπει να μην περιλαμβάνουν σε νέες εργασίες, υλικό ανασκόπησης βιβλιογραφίας που έχει ήδη δημοσιευθεί (π.χ. αποφυγή αυτο-λογοκλοπής). Όταν θεωρείται ότι προκύπτουν δύο(2) άρθρα από την ίδια ερευνητική εργασία, που παρουσιάζουν διαφορετικές διαστάσεις της έρευνας, πρέπει να υποβάλλονται στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», ως ανεξάρτητα και όχι ως δύο(2) μέρη του ίδιου άρθρου. Κάθε άρθρο πρέπει να είναι αυτόνομο και να μην περιλαμβάνει το άλλο, αν και μπορεί να αναφέρεται σε αυτό, βιβλιογραφικά. Όταν γίνεται πλήρης περιγραφή της ερευνητικής μεθοδολογίας στο πρώτο άρθρο, επαρκεί μία σύντομη περιγραφή της στο δεύτερο (με παραπομπή). Γενικά, πρέπει να αποφεύγεται η προσπάθεια δημοσίευσης πολλών ξεχωριστών άρθρων της ίδιας μελέτης («σαλα- 6

7 μοποίηση»), αντί της εμβάθυνσης των διαφορετικών διαστάσεων και συμπερασμάτων μιας ερευνητικής προσπάθειας, σε μία ενιαία δημοσίευση. Εφόσον το άρθρο γίνει δεκτό για δημοσίευση οι συγγραφείς θα πρέπει οπωσδήποτε να συμπληρώσουν και να στείλουν μέσω φαξ στο νούμερο τη Φόρμα Δήλωσης μη Δημοσίευσης της Εργασίας σε Άλλο Περιοδικό, η οποία βρίσκεται στα συνοδευτικά αρχεία στο κάτω μέρος αυτής της σελίδας. 4. Συμμετοχή συγγραφέων στην εκπόνηση της εργασίας. Όλοι οι συγγραφείς που αναφέρονται σε ένα άρθρο, πρέπει να έχουν συνεισφέρει ενεργά στη σύλληψη και στο σχεδιασμό της μελέτης και/ή στην ανάλυση και ερμηνεία των δεδομένων και/ή στη συγγραφή του άρθρου και όλοι πρέπει να έχουν μελετήσει το περιεχόμενο και εγκρίνει την τελική έκδοση που έχει υποβληθεί προς δημοσίευση. Η συμμετοχή μόνο στην αναζήτηση χρηματοδότησης μιας έρευνας ή στη συλλογή των δεδομένων δεν δικαιολογεί την αναφορά μεταξύ των συγγραφέων, η οποία υποκαθίσταται με την έκφραση ευχαριστιών. Για το λόγο αυτό, όταν υπάρχουν περισσότεροι του ενός συγγραφείς, απαιτείται επιστολή στην οποία θα αναφέρεται ξεχωριστά η συμβολή του κάθε συγγραφέα στην εργασία (π.χ μεθοδολογικός σχεδιασμός, στατιστική ανάλυση και ερμηνεία, συγγραφή του τελικού κειμένου, κριτική ανάγνωση και διόρθωση του τελικού κειμένου, βιβλιογραφική ανασκόπηση κ.λπ.). Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα επικοινωνίας με τους συγγραφείς προκειμένου να λάβει ορισμένες διευκρινίσεις επί των ιδιαίτερων θεμάτων που αφορούν στην εργασία 5. Τρόπος υποβολής των εργασιών Τα κείμενα προς δημοσίευση υποβάλλονται ηλεκτρονικά, στο Οι εργασίες υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή, μέσω , γραμμένες σε αρχείο τύπου Word για Windows. Σχήματα, γραφικά και φωτογραφίες υποβάλλονται σε χωριστό αρχείο τύπου.jpeg,.gif,.tiff, Microsoft PowerPoint ή Excel. Οι συγγραφείς πρέπει να επιβεβαιώνουν την ορθή παραλαβή των εργασιών τους, επικοινωνώντας με τη Γραμματεία σύνταξης κατά τις εργάσιμες ημέρες και κατά τις ώρες , στο τηλέφωνο: Επίσης, πρέπει πάντα να διατηρούν αντίγραφο της εργασίας τους. 6. Περιοδικότητα έκδοσης του περιοδικού Το περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» εκδίδεται τρεις (3) φορές κάθε χρόνο (τετραμηνιαίο) και δημοσιεύονται σ αυτό, εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του. Ο συγγραφέας ή ένας τουλάχιστον από τους συγγραφείς οποιουδήποτε υποβαλλόμενου άρθρου πρέπει να είναι ήδη εγγεγραμμένος συνδρομητής του περιοδικού ή ταμειακώς τακτοποιημένο μέλος της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών για το τρέχον έτος. 7. Διατήρηση του υλικού Οι συγγραφείς ενημερώνονται ότι το υλικό που υποβάλλεται, διατηρείται για ένα μήνα, μετά τη δημοσίευση. Αν υπάρχει αίτημα επιστροφής υλικού, πρέπει να διατυπώνεται κατά την υποβολή των εργασιών. Δομή και Μορφή Υποβαλλόμενων Εργασιών 8. Δακτυλογράφηση: Τα άρθρα πρέπει να είναι δακτυλογραφημένα σε διπλό διάστημα, με γράμματα μεγέθους 12 και με λευκό περιθώριο 2,5 cm σε όλες τις πλευρές κάθε σελίδας Α4. Οι σελίδες πρέπει να είναι αριθμημένες στην κάτω δεξιά γωνία (κείμενο και πίνακες), και τα σχήματα, γραφικά και φωτογραφίες να υποβάλλονται σε ξεχωριστά αρχεία, με συνεχή αρίθμηση. 9. Σελίδα Ταυτότητας: Η πρώτη σελίδα κάθε άρθρου περιλαμβάνει τον τίτλο της εργασίας (μέχρι 15 λέξεις) και τα ονοματεπώνυμα του/ των συγγραφέων, στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα. Κάθε ονοματεπώνυμο συνοδεύεται από τα τυπικά προσόντα, τον τελευταίο επαγγελματικό τίτλο, τον εργασιακό φορέα, την ταχυδρομική και ηλεκτρονική διεύθυνση και τον αριθμό τηλεφώνου επικοινωνίας του συγγραφέα. Σε περίπτωση περισσοτέρων του ενός συγγραφέων, ορίζεται ποιός από αυτούς είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία με το περιοδικό. Οι συγγραφείς συστηματικών ανασκοπήσεων και ερευνητικών μελετών δεν μπορεί να είναι περισσότεροι των έξι (6), παρά μόνο κατ εξαίρεση, όταν πρόκειται για διεπιστημονικές, μεγάλης κλίμακας ή πολυκεντρικές μελέτες. Οι συγγραφείς περιγραφικών ανασκοπήσεων δεν μπορεί να είναι περισσότεροι των δύο (2). Η σελίδα ταυτότητας παραμένει και φυλάσσεται στη Γραμματεία του περιοδικού, μέχρι την ολοκλήρωση της ανώνυμης κρίσης κάθε εργασίας, λαμβάνοντας ένα κωδικό αριθμό που κοινοποιείται στον συγγραφέα, ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 7

8 με . Με βάση αυτόν τον αριθμό μπορεί ο ενδιαφερόμενος να ζητεί πληροφορίες για την εργασία του, μετά την υποβολή της. 10. Σελίδα Τίτλου: Αμέσως μετά τη σελίδα ταυτότητας ακολουθεί η σελίδα τίτλου, που περιλαμβάνει ένα περιγραφικό και ένα σύντομο τίτλο της εργασίας. Ο σύντομος τίτλος διατυπώνεται στην ελληνική και αγγλική γλώσσα και δεν μπορεί να περιλαμβάνει περισσότερες από πέντε(5) λέξεις. Σ αυτήν τη σελίδα δεν αναφέρονται τα ονοματεπώνυμα των συγγραφέων ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο που παραβιάζει την ανωνυμία τους, κατά τη διαδικασία της κρίσης. 11. Περιλήψεις και Λέξεις-Κλειδιά: Η σελίδα τίτλου ακολουθείται από δομημένες περιλήψεις (μέχρι 250 λέξεις) στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα, οι οποίες θα συνοψίζουν με ακρίβεια το περιεχόμενο της εργασίας. Η περίληψη περιλαμβάνει α) εισαγωγή, β) σκοπό ή σκοπούς, γ) μεθοδολογία, δ) αποτελέσματα και ε) συμπέρασμα, ενώ δεν πρέπει να περιλαμβάνει βιβλιογραφικές παραπομπές και συντομογραφίες. Κάθε περίληψη ακολουθείται από, μέχρι έξι (6), λέξεις-κλειδιά, οι οποίες υποδεικνύουν το περιεχόμενο, το σκοπό και το επίκεντρο του άρθρου. 12. Κύριο Μέρος Εργασίας: Η έκταση του κυρίως μέρους του άρθρου πρέπει να είναι λέξεις (εκτός των περιλήψεων, πινάκων και βιβλιογραφίας). Ενθαρρύνεται ιδιαίτερα η υποβολή μικρών άρθρων (μέχρι λέξεις κυρίως κειμένου και μέχρι δεκαπέντε(15) βιβλιογραφικές παραπομπές). Η επιλογή αυτή προτείνεται για τη δημοσίευση μικρής έκτασης σημαντικών ερευνητικών δεδομένων, που δεν έχουν δυνατότητα επανάληψης ή γενίκευσης. Επιπλέον, οι εργασίες μικρής έκτασης έχουν αυξημένες πιθανότητες ταχύτερης δημοσίευσης. Μια εργασία πρέπει να περιλαμβάνει ενδιάμεσους τίτλους (επικεφαλίδες) που να δομούν το κείμενο. Οι προτεινόμενοι προς χρήση ενδιάμεσοι τίτλοι περιλαμβάνουν: α) εισαγωγή, β) βιβλιογραφική ανασκόπηση, γ) σκοπός-οί, δ) ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις της μελέτης, ε) δείγμα, στ) μέθοδος συλλογής δεδομένων, ζ) αξιοπιστία και εγκυρότητα, η) ηθικά θέματα, θ) ανάλυση δεδομένων, ι) αποτελέσματα/ευρήματα, ια) συζήτηση, ιβ) συμπεράσματα και σημασία για τη νοσηλευτική πρακτική, ιγ) περιορισμοί της μελέτης, ιδ) ευχαριστίες κ.λπ. Οι ενδιάμεσοι τίτλοι πρέπει να επιλέγονται και να προσαρμόζονται, καθώς εξελίσσεται η συγγραφή του άρθρου και πρέπει να διακρίνεται η ιεραρχική σειρά τους. Π.χ. οι κύριοι ενδιάμεσοι τίτλοι θα αναγράφονται με κεφαλαία γράμματα και bold, οι δευτερεύοντες με πεζοκεφαλαία και bold, οι τριτεύοντες με πλάγια κ.λπ. Ανωνυμία Υπό Μελέτη Πληθυσμού και Πληροφορημένη Συγκατάθεση Στην εργασία δεν πρέπει να αναφέρονται ονοματεπώνυμα συγκεκριμένων ατόμων, νοσοκομείων η άλλων φορέων, για τη διατήρηση της ανωνυμίας, εκτός αν υπάρχει ρητή αποδοχή εκ μέρους των αναφερομένων. Επίσης, οι ασθενείς έχουν το θεμελιώδες δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικότητας το οποίο δεν θα πρέπει να παραβιάζεται χωρίς την πληροφορημένη συγκατάθεσή τους. Ωστόσο, στις περιπτώσεις που οι συγγραφείς κρίνουν ότι κάποια προσωπικά στοιχεία των ασθενών είναι απαραίτητα για επιστημονικούς σκοπούς (όπως τα αρχικά των ονομάτων των ασθενών ή φωτογραφίες τους ή στοιχεία του νοσοκομείου όπου νοσηλεύτηκαν), θα πρέπει να ζητούν την πληροφορημένη συγκατάθεση των ασθενών προκειμένου να τα δημοσιεύσουν. Αυτό, σημαίνει ότι οι συγγραφείς υποχρεώνονται να δείχνουν το τελικό κείμενο της εργασίας τους (με τα συνοδευτικά αρχεία: Εικόνων και Παραρτημάτων) το οποίο είναι προς υποβολή στο περιοδικό και να λαμβάνουν εγγράφως τη συγκατάθεση των ασθενών. Σε κάθε περίπτωση οι συγγραφείς θα πρέπει να καταβάλουν προσπάθεια για την εξασφάλιση του μεγαλύτερου δυνατού βαθμού ανωνυμίας των ασθενών. Για παράδειγμα, η κάλυψη των ματιών σε μία φωτογραφία, δεν εξασφαλίζει πλήρως την ανωνυμία του εικονιζόμενου. Οι αλλαγές σε κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ασθενών, είναι μία τεχνική που συστήνεται στους συγγραφείς, εφόσον βέβαια αυτές οι αλλαγές δεν παραποιούνπαρερμηνεύουν τα ερευνητικά αποτελέσματα. Αλλαγές τέτοιου είδους θα πρέπει οπωσδήποτε να γνωστοποιούνται στον εκδότη του περιοδικού καθώς και να παρέχεται η διαβεβαίωση ότι αυτές οι αλλαγές δεν επιφέρουν καμία «αλλοίωση» επιστημονικής φύσεως. Η λήψη της έγγραφης πληροφορημένης συγκα- 8

9 τάθεσης θα πρέπει να αναφέρεται στην ενότητα της μεθοδολογίας, στο τελικό κείμενο της προς υποβολή εργασίας. Τήρηση Κώδικα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Σε περίπτωση που οι συγγραφείς δημοσιεύουν αποτελέσματα πειραμάτων, τα οποία έγιναν σε ανθρώπους θα πρέπει να δηλώσουν στην ενότητα της μεθοδολογίας, το αν αυτά έγιναν βάσει των όσων αναφέρονται στη Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Ελσίνκι του 1975, όπως αυτή αναθεωρήθηκε το Αν τυχόν υπάρχουν κάποιες παρεκκλίσεις στη μεθοδολογία υλοποίησης των πειραμάτων σε σχέση με τα όσα αναφέρονται στη Διακήρυξη του Ελσίνκι θα πρέπει οι συγγραφείς οπωσδήποτε να αιτιολογούν αυτές τις παρεκκλίσεις. Ιδιαίτερα, όσον αφορά την εκπόνηση κλινικών μελετών (παρεμβατικών και μη), θα πρέπει οι συγγραφείς να δηλώνουν, στην ενότητα της μεθοδολογίας αν αυτές διεξήχθησαν μετά από έγκριση του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση ΔΥΓ3/89292, ΦΕΚ Β1973/ (εναρμόνιση με την Directive 2001/20/EC) Επιπλέον, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα δεδομένα είναι ιστορικά και πρέπει να αναφέρονται στον αόριστο χρόνο. Ωστόσο, ο χρόνος συλλογής των δεδομένων πρέπει να αναφέρεται, τόσο στην περίληψη, όσο και στο κυρίως κείμενο. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των εμπειρικών (ερευνητικών) μελετών, αυτό μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: «Η συλλογή των δεδομένων έγινε κατά τη διάρκεια του 2007» ή «Η συλλογή των δεδομένων έγινε κατά τη διάρκεια 18 μηνών, στο χρονικό διάστημα ». Σημειώνεται ότι στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δεν δημοσιεύονται άρθρα που αναφέρονται σε δεδομένα παλαιότερα των πέντε(5) ετών, εκτός αν αιτιολογείται επαρκώς η τρέχουσα σχετικότητα και χρησιμότητά τους. Στις ποιοτικές μελέτες, τα άτομα πρέπει να αναφέρονται με αριθμούς ή ψευδώνυμα (σε εισαγωγικά) και να υπάρχει ισορροπία των αναφορών σε όλο το φάσμα των απαντήσεων. Στην περίπτωση των ανασκοπήσεων, πρέπει να αναφέρεται το έτος που έγινε η ανασκόπηση και το εύρος των ετών δημοσίευσης των μελετών που ανασκοπήθηκαν. Ανάλογες λεπτομέρειες πρέπει να αναφέρονται και στην περίπτωση ιστορικών μελετών. Οι στατιστικές δοκιμασίες που χρησιμοποιούνται, πρέπει να ορίζονται και, όπου είναι απαραίτητο, να τεκμηριώνονται με βιβλιογραφικές παραπομπές. Οι συντομογραφίες και τα σύμβολα πρέπει να χρησιμοποιούνται σπάνια και μόνον όταν επαναλαμβάνονται μεγάλα σε έκταση ονόματα ή εκφράσεις. Τα πλήρη ονόματα ή εκφράσεις θα αναφέρονται ολόκληρα κατά την πρώτη χρήση, ακολουθούμενα από τη συντομογραφία σε παρένθεση. Σε κάθε περίπτωση, θα ακολουθούνται οι κανόνες που ισχύουν στις δημοσιεύσεις του Royal Society of Medicine Press. 13. Αντικρουόμενα συμφέροντα: H εμπιστοσύνη του κοινού στη διαδικασία κρίσης των υποβαλλόμενων άρθρων εξαρτάται εν μέρει και από τον τρόπο διαχείρισης τυχόν αντικρουόμενων συμφερόντων κατά τη συγγραφή, την αξιολόγηση και τη λήψη της τελικής απόφασης εκ μέρους της διεύθυνσης σύνταξης για τη δημοσίευσή τους ή όχι. Αντικρουόμενα συμφέροντα υφίστανται όταν κάποιος συγγραφέας (ή το ίδρυμα από το οποίο προέρχεται ο συγγραφέας), κάποιος κριτής ή ο διευθυντής σύνταξης έχουν οικονομικές ή διαπροσωπικές σχέσεις που με αρνητικό τρόπο επηρεάζουν τις ενέργειές τους αναφορικά με το άρθρο που έχει υποβληθεί προς κρίση στο περιοδικό. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις κοινές απαιτήσεις που πρέπει να πληρούν τα άρθρα τα οποία υποβάλλονται σε βιοϊατρικά περιοδικά (όπως αυτές έχουν εκδοθεί το Φεβρουάριο του 2006 από τη Διεθνή Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Περιοδικών) αντικρουόμενα συμφέροντα υφίστανται όταν υπάρχουν οικονομικές σχέσεις (π.χ σχέσεις εργοδότη - εργαζόμενου, ιδιοκτησίας περιουσίας, οικονομικών τιμητικών επάθλων, και αμειβόμενων εμπειρογνωμοσυνών), οι οποίες είναι οι πιο εύκολα αναγνωρίσιμες και αυτές που πιο συχνά υπονομεύουν την αξιοπιστία του περιοδικού, των εκδοτών, των συγγραφέων και της επιστήμης γενικότερα. Ωστόσο, αντικρουόμενα συμφέροντα μπορεί να προκύψουν και για άλλους λόγους, όπως οι κακές διαπροσωπικές σχέσεις, ο ακαδημαϊκός ανταγωνισμός κ.α. Οι συγγραφείς θα πρέπει να δηλώσουν στο τέλος του κειμένου της εργασίας τους και πριν από τον κατάλογο της βιβλιογραφίας, αν θεωρούν ότι η κρίση αξιολόγηση της εργασία τους, δύναται να επηρεαστεί ή όχι από την ύπαρξη τυχόν αντικρουόμενων συμφερόντων ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 9

10 17. Πίνακες, Σχήματα, Γραφικά, Φωτογραφίες: Οι πίνακες πρέπει να αναφέρονται στο κείμενο ως Πίνακες, να αριθμούνται με τη σειρά παράθεσής τους, π.χ. ως Πίνακας 1, Πίνακας 2 κλπ και να ενσωματώνονται στη σωστή θέση τους στο κείμενο. Όλες οι εικόνες, συμπεριλαμβανομένων των φωτογραφιών, πρέπει να αναφέρονται στο κείμενο ως Σχήματα και να αριθμούόπως αυτά περιγράφονται παραπάνω. 14. Πηγές χρηματοδότησης: Οι συγγραφείς θα πρέπει να αναφέρουν τα λεπτομερή στοιχεία (επωνυμία φορέα, στοιχεία επικοινωνίας, χορηγούμενο ποσό) όλων των χρηματοδοτικών πηγών από τις οποίες ενισχύθηκε η εκπόνηση της εργασίας τους. Παραδείγματα τέτοιων πηγών είναι: χρηματοδοτήσεις από εταιρείες ιατρικού ενδιαφέροντος ή μη, υποτροφίες, επιχορηγήσεις προερχόμενες από εθνικούς ή κοινοτικούς πόρους, ενισχύσεις από επιστημονικούς φορείς (π.χ. επιστημονικές εταιρείες, μη κερδοσκοπικά ιδρύματα κ.λπ.). Επίσης, θα πρέπει να αναφέρεται αν η εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο κάποιου προγράμματος εθνικού ή διακρατικού, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από πόρους εθνικούς ή της αλλοδαπής. Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να αναφέρονται τα πλήρη στοιχεία του προγράμματος (φορέας ανάθεσης, χρονική διάρκεια, ποσό χρηματοδότησης κλπ). Τα παραπάνω στοιχεία θα πρέπει να αναφέρονται σε ξεχωριστή ενότητα μετά την ενότητα όπου γίνονται οι δηλώσεις περί αντικρουόμενων συμφερόντων. 15. Ευχαριστίες Μετά την ενότητα των χρηματοδοτικών πηγών ακολουθεί η προαιρετική ενότητα των ευχαριστιών, στην οποία αναφέρονται τα ονόματα και οι ιδιότητες ατόμων που συνέβαλαν (π.χ. μέσω της παροχής πρωτογενών στοιχείων, ή μέσω της κριτικής ανάγνωσης του κειμένου προς δημοσίευση ή μέσω της γνωμοδότησής τους) στην εκπόνηση της εργασίας (πέραν από τους συγγραφείς). Στην ενότητα αυτή, θα πρέπει να αναφέρονται και τυχόν χορηγοί-δωρητές υλικών και μέσων που ήταν απαραίτητα για τη διεξαγωγή της έρευνας. 16. Βιβλιογραφικές Παραπομπές Οι βιβλιογραφικές παραπομπές μέσα στο κείμενο πρέπει να αναφέρουν τα επώνυμα των συγγραφέων, ακολουθούμενα από τη χρονολογία, με χρονολογική σειρά, π.χ. (Lewis 1975, Barnett 1992, Chalmers 1994). Όταν υπάρχουν περισσότεροι από δύο συγγραφείς, αναφέρεται το όνομα του πρώτου συγγραφέα και ακολουθείται από et al., π.χ. (Barder et al. 1994), αλλά όλοι οι συγγραφείς πρέπει να αναφέρονται στον κατάλογο της βιβλιογραφίας. Όταν στο κείμενο υπάρχουν εισαγωγικά, πρέπει πάντα να αναφέρεται και η σελίδα, π.χ. (Chalmers 1994, p.7). Όλες οι αναφορές πρέπει να γίνονται από τις πρωτογενείς πηγές. Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας ακολουθεί το σύστημα Harvard, π.χ. γράφεται με αλφαβητική σειρά, με βάση το επώνυμο του πρώτου συγγραφέα. Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας πρέπει να περιλαμβάνει τα επώνυμα των συγγραφέων και τα αρχικά, τη χρονολογία της δημοσίευσης, τον τίτλο του άρθρου, το πλήρες όνομα του περιοδικού, τον αριθμό του τόμου (και τον αριθμό του τεύχους, εάν οι σελίδες του τόμου δεν είναι συνεχόμενες) και την πρώτη και τελευταία σελίδα του άρθρου. Όταν η παραπομπή αφορά βιβλίο, αναφέρεται ο συγγραφέας, η χρονολογία, ο τίτλος, ακολουθείται από τον εκδότη και την πόλη. Όταν η παραπομπή αφορά κεφάλαιο σε βιβλίο, πρέπει να δίνονται λεπτομέρειες για το συγγραφέα (είς) του βιβλίου, τη χρονολογία, τον τόπο δημοσίευσης και τον εκδοτικό οίκο. Οι παραπομπές που αναφέρεται ότι είναι «υπό δημοσίευση» («in press»), γίνονται αποδεκτές μόνον εάν συνοδεύονται από επιστολή αποδοχής του αντίστοιχου περιοδικού. Παραδείγματα: Williams N. (2001). Patient resuscitation following major thermal trauma. Nursing in Critical Care: 6: Muller D, Harns P, Watley L. (1986). Nursing Children: Psychology Research and Practice. London: Harper Row. Lewis T, Hell J. (1992). Rhabdomyolysis and Myoglobinuria. In: Hall J, Schmidt G, Wood L. (eds), Principles of Critical Care, Volume 2. New York: McGraw Hill. Οι ιστοσελίδες (websites) αναφέρονται ως ακολούθως: National Institute for Clinical Excellence (2000) Final appraisal determination: Drugs for early thrombolysis in the treatment of acute myocardial infarction, NICE, = Πρόσβαση στις 7 Οκτωβρίου

11 νται με τη σειρά παράθεσής τους, π.χ. Σχήμα 1, Σχήμα 2 κλπ. Πίνακες και Σχήματα πρέπει να έχουν τίτλο και μπορούν να συνοδεύονται από επεξηγηματικό κείμενο (λεζάντα), που δεν θα υπερβαίνει τις τριάντα(30) λέξεις. Το περιοδικό διατηρεί το δικαίωμα προσαρμογής του μεγέθους των σχημάτων, για τεχνικούς λόγους. Σε περίπτωση χρησιμοποίησης υλικού (περιλαμβανομένων των σχημάτων, πινάκων κ.λπ.) που έχει ήδη δημοσιευθεί αλλού, πρέπει να εξασφαλίζεται, πριν την υποβολή ενός άρθρου, η άδεια των αρχικών συγγραφέων ή αυτών που κατέχουν τα πνευματικά δικαιώματα του αναπαραγόμενου υλικού. Οι συγγραφείς των δημοσιευμένων άρθρων έχουν την ευθύνη για οποιαδήποτε επίπτωση από παραβίαση του copyright τρίτων. Διαδικασία Κρίσης 18. Όλες οι υποβαλλόμενες εργασίες κρίνονται (ως ανώνυμες) από δύο(2) ανεξάρτητους Κριτές και, εφόσον περιλαμβάνουν σύνθετες στατιστικές δοκιμασίες, από στατιστικολόγο. Οι Κριτές αποφαίνονται αν ένα άρθρο είναι α) δημοσιεύσιμο ως έχει, β) δημοσιεύσιμο ύστερα από διορθώσεις ή γ) μη δημοσιεύσιμο. Σε περίπτωση διαφωνίας των κριτών αποφαίνεται οριστικά η Διεύθυνση Σύνταξης, λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις και των δύο Κριτών. Αν οι κριτές υποδείξουν διορθώσεις, η εργασία επιστρέφεται από τη γραμματεία του περιοδικού στον/στους συγγραφείς για επαναδιατύπωση και επανυποβολή το αργότερο εντός 6 εβδομάδων από την ημερομηνία αποστολής των σχολίων του κριτή (η διάρκεια διόρθωσης των εργασιών από τους κριτές ανέρχεται συνήθως σε 6-8 εβδομάδες και σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να φτάσει και τις 10 εβδομάδες). Κατά την επανυποβολή ο/οι συγγραφείς θα πρέπει μέσω επιστολής προς το διευθυντή σύνταξης να δηλώσει/ουν τις διορθώσεις που έχουν κάνει σύμφωνα με τις υποδείξεις των κριτών. Η διορθωμένη εργασία, εάν κριθεί αναγκαίο, ξαναστέλνεται στους Κριτές οι οποίοι επιβεβαιώνουν ή όχι τη διόρθωση του κειμένου σύμφωνα με τις συστάσεις τους, οπότε η διεύθυνση σύνταξης λαμβάνει την τελική της απόφαση για τη δημοσίευση του άρθρου Δοκίμιο, Ανάτυπο, Πρόσθετα Αντίτυπα 19. Ηλεκτρονικό Ανάτυπο Μετά τη δημοσίευση αποστέλλεται στο συγγραφέα που είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία, η ηλεκτρονική διεύθυνση της δημοσίευσης. Ηλεκτρονικά ανάτυπα διανέμονται από αυτόν, στους υπόλοιπους συγγραφείς. Το περιοδικό δεν εκδίδει τυπογραφικά ανάτυπα των δημοσιευόμενων εργασιών. Πνευματικά Δικαιώματα 20. Προϋπόθεση για τη δημοσίευση οποιασδήποτε εργασίας στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι η παραχώρηση από τους συγγραφείς αυτού του αποκλειστικού δικαιώματος στην Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών. Μαζί με το δοκίμιο αποστέλλεται στους συγγραφείς ειδικό έντυπο παροχής άδειας αποκλειστικής δημοσίευσης, το οποίο συμπληρώνεται, υπογράφεται και επιστρέφεται ταχυδρομικά στο περιοδικό, μαζί με το διορθωμένο δοκίμιο του άρθρου. Όταν ένα άρθρο προέρχεται από μεγάλη ερευνητική μελέτη και οι ίδιοι ή άλλοι συγγραφείς έχουν προετοιμάσει επιπλέον άρθρα (χωριστές παρουσιάσεις), τα οποία έχουν δημοσιευθεί ή υποβληθεί προς δημοσίευση σε αυτό ή άλλο περιοδικό, ο συγγραφέας που είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία οφείλει να ενημερώσει τη Διεύθυνση Σύνταξης, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι δεν παραβιάζονται πνευματικά δικαιώματα τρίτων. Οποιαδήποτε επίπτωση από παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων βαρύνει τους συγγραφείς των δημοσιευμένων άρθρων και το περιοδικό θα προβαίνει στις ανάλογες ενέργειες. ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ Παρακαλούνται οι συνδρομητές που προετοιμάζουν εργασίες προς δημοσίευση στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», να τηρούν σχολαστικά τις παραπάνω Οδηγίες προς τους Συγγραφείς, προς αποφυγή καθυστερήσεων στη δημοσίευση των εργασιών τους και στην κυκλοφορία των τευχών. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 11

12 Άρθρο Σύνταξης Η ηλεκτρονική τεκμηρίωση στη νοσηλευτική φροντίδα Μαρία Χατζοπούλου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Γραφείο Εκπαίδευσης ΓΝΑ «ΛΑΙΚΟ», Πρόεδρος Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών Τεκμηρίωση της νοσηλευτικής φροντίδας ορίζεται η οποιαδήποτε γραπτή ή ηλεκτρονική πληροφορία για τον ασθενή που περιγράφει τη φροντίδα ή την υπηρεσία που του παρέχεται. Αποτελεί τη γραπτή νόμιμη καταγραφή όλων των παρεμβάσεων που αφορούν στον ασθενή, δηλαδή την αρχική εκτίμηση, τη νοσηλευτική διάγνωση, τον προγραμματισμό, την εφαρμογή και την εκτίμηση των αποτελεσμάτων της φροντίδας που βασίζεται στα στάδια της νοσηλευτικής διεργασίας (Ambrose et al. 1999, CRNBC 2008). Η νοσηλευτική τεκμηρίωση διαμορφώνει ένα μόνιμο αρχείο μέσω του οποίου η νοσηλευτική συνεισφορά στη φροντίδα και τη θεραπεία γίνεται γνωστή σε άλλους αλλά και στους ίδιους τους νοσηλευτές (Heartfield 1996). Τα αρχεία υγείας, που προέρχονται από την τεκμηρίωση, μπορεί να είναι έγγραφα ή ηλεκτρονικά, όπως ηλεκτρονικοί ιατρικοί φάκελοι, φαξ, ηλεκτρονικά μηνύματα, ταινίες ήχου ή βιντεοκασέτες και εικόνες. Οι νοσηλευτές, μέσω της τεκμηρίωσης, επικοινωνούν και ανταλλάσσουν παρατηρήσεις, αποφάσεις, ενέργειες και εκβάσεις των ενεργειών στους ασθενείς. Ουσιαστικά, η τεκμηρίωση είναι μία ακριβής περιγραφή του τι συνέβη και πότε συνέβη (College of Nurses of Ontario 2008). Επίσης, μεταφέρει τις αξιολογήσεις και τη φροντίδα που δόθηκε και επιτρέπει στο νοσηλευτή να κατοχυρώνει ότι παρατήρησε και έπραξε. Επιπρόσθετα, βοηθά τους επαγγελματίες υγείας να συντονίσουν τη θεραπεία και να εξασφαλίσουν την απαραίτητη χρηματοδότηση ενώ παρέχεται νομική προστασία στους νοσηλευτές και στον εργοδότη τους (Ambrose et al. 1999). Τα τελευταία χρόνια η νοσηλευτική τεκμηρίωση μετατοπίζεται όλο και περισσότερο από τη χειρόγραφη στην ηλεκτρονική καταγραφή (Moen 2003). Η εφαρμογή ενός ηλεκτρονικού αρχείου ασθενούς δεν είναι μόνο ένας νέος τρόπος τεκμηρίωσης της φροντίδας αλλά και ένας νέος τρόπος σχεδιασμού και εφαρμογής της φροντίδας (Lee 2006). Η ηλεκτρονική νοσηλευτική τεκμηρίωση περιλαμβάνει τις ψηφιακά αποθηκευμένες πληροφορίες υγείας που αφορούν σε όλη τη διάρκεια ζωής ενός ατόμου, με σκοπό την υποστήριξη της συνέχειας της νοσηλευτικής φροντίδας, την εκπαίδευση και την έρευνα αλλά και την εξασφάλιση της εμπιστευτικότητας. Η εφαρμογή ηλεκτρονικού συστήματος στη νοσηλευτική τεκμηρίωση δεν αποτελεί το σκοπό αλλά το μέσο για την υποστήριξη της συνέχειας της φροντίδας και κατά συνέπεια της ποιότητας, της προσβασιμότητας και της αποδοτικότητας στην παροχή νοσηλευτικής φροντίδας (Iakovidis 1998). Κατά την ανάπτυξη και εφαρμογή της ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης είναι σημαντικό να ενισχύονται οι νοσηλευτές για την παροχή περισσότερο ακριβούς και λεπτομερούς τεκμηρίωσης της φροντίδας του ασθενούς με παράλληλη μείωση του απαιτούμενου χρόνου. Η εφαρμογή της ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης στη νοσηλευτική φροντίδα απαιτεί τυποποίηση στον τρόπο καταγραφής. Τυποποιημένη ορολογία, ταξινομήσεις και κώδικες είναι σημαντικά για την αποδοτική χρήση των ηλεκτρονικών αρχείων ασθενών και για τη δομημένη επικοινωνία μεταξύ των επαγγελματιών και των ασθενών (Törnvall & Wilhelmsson 2008). Η χρήση των ορολογιών στην ηλεκτρονική τεκμηρίωση οδηγεί σε ευκολότερη καταγραφή με δεδομένα επεξεργάσιμα και ανακτήσιμα που συλλέγονται απευθείας από τις ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων. Παράλληλα ο νοσηλευτής καθοδηγείται στο σχεδιασμό της φροντίδας του ασθενούς, ανταλλάσει πληροφορίες με άλλα μέλη της ομάδας φροντίδας υγείας σχετικές με τον ασθενή, ενώ είναι εφικτή η αξιολόγηση της νοσηλευτικής φροντίδας με συγκεκριμένα κριτήρια και σε λιγότερο χρόνο (Saranto & Kinnunen 2009). Τα δεδομένα αυτά παρέχουν 12

13 μία ομάδα ελάχιστων νοσηλευτικών δεδομένων (Nursing Minimum Data Set) για την υποστήριξη μελλοντικής έρευνας και λήψης κλινικών και διοικητικών αποφάσεων (Ligon & Das 2004). Η αποδοχή των νοσηλευτών είναι σημαντικός παράγοντας για την επιτυχή εφαρμογή της ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης και επηρεάζεται από τις αντιλήψεις τους για τα πλεονεκτήματα, την πολυπλοκότητα και τη συμβατότητά της με τις υπάρχουσες αξίες και εμπειρίες τους. Η βελτίωση της ποιότητας της νοσηλευτικής φροντίδας με τη χρήση ενός ηλεκτρονικού αρχείου ασθενούς επηρεάζεται από παράγοντες όπως η εμπειρία του προσωπικού σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, η συμμόρφωση με διαφορετικά συστήματα και η μη τυποποιημένη γλώσσα (Törnvall & Wilhelmsson 2008). Άλλοι παράγοντες που ενισχύουν ή εμποδίζουν την εφαρμογή ενός ηλεκτρονικού συστήματος τεκμηρίωσης σχετίζονται τόσο με το ίδιο το σύστημα όσο και με τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος του νοσοκομείου. Σε ό,τι αφορά στο ηλεκτρονικό σύστημα σημαντικό ρόλο στην αποδοχή του κατέχει η θέση και ο αριθμός των διαθέσιμων υπολογιστών αλλά και το σύστημα εύκολης ανεύρεσης πληροφοριών. Ορισμένα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος στο νοσοκομείο που λειτουργούν ενισχυτικά στην αποδοχή της ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης είναι η εκπαίδευση του προσωπικού καθώς και η διάθεση του απαιτούμενου χρόνου και των εκπαιδευτών, η υποστήριξη από τον προϊστάμενο αλλά και μεταξύ των νοσηλευτών και τέλος η ελαχιστοποίηση του χειρόγραφου συστήματος τεκμηρίωσης (Whittaker et al. 2009). Παγκοσμίως, η χρήση ηλεκτρονικών αρχείων υγείας και αυτοματοποιημένης τεκμηρίωσης έχει γίνει ιδιαίτερα κοινή στη νοσηλευτική φροντίδα. Πολλές χώρες χρηματοδοτούν προγράμματα έρευνας για την ανάπτυξη υποδομής πληροφοριακών συστημάτων υγείας που ενσωματώνουν και νοσηλευτικά δεδομένα, όπως για παράδειγμα ο Καναδάς (Canada Health Infoway 2007), η Αυστραλία (HealthConnect 2006), η Αγγλία (Connecting for Health 2007), οι ΗΠΑ και η Φιλανδία. Στα Ελληνικά νοσοκομεία έχει ξεκινήσει ήδη η διαδικασία μηχανοργάνωσης σε πολλούς τομείς (πχ παραγγελία φαρμάκων, υλικών, εργαστηριακών εξετάσεων, εισιτήριο, εξιτήριο ασθενών) και σε πιλοτική εφαρμογή ο ιατρικός φάκελος του ασθενούς. Παράλληλα, έχουν μεταφρασθεί στα ελληνικά η Διεθνής Ταξινόμηση Νοσημάτων (ICD-10) με ενσωμάτωσή της στο πληροφοριακό σύστημα των νοσοκομείων καθώς και οι ταξινομήσεις Νοσηλευτικών Διαγνώσεων (NANDA),εκβάσεων (NOC) και παρεμβάσεων (NIC) (Πατηράκη 2009). Επομένως, η ανάπτυξη ηλεκτρονικού συστήματος νοσηλευτικής τεκμηρίωσης στα ελληνικά νοσοκομεία είναι εφικτή. Καταλήγοντας, η νοσηλευτική τεκμηρίωση είναι αναγκαία για την παροχή ασφαλούς, αποδοτικής και ποιοτικής νοσηλευτικής φροντίδας. Η ενσωμάτωσή της στο ηλεκτρονικό αρχείο ασθενούς βελτιώνει την πρόσβαση στα δεδομένα του ασθενούς, οδηγεί σε τυποποίηση της καθημερινής φροντίδας και διευκολύνει την επικοινωνία των νοσηλευτών μεταξύ τους αλλά και με τη διεπιστημονική ομάδα υγείας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ambrose, M. et al (1999), Mastering Documentation, 2 nd edition, Pennsylvania: Springhouse Corporation. CRNBC - College of Registered Nurses of British Columbia (2008) Practice Standards, Documentation, [Online]. Available: Lists/StandardResources/334Documentatio npracstd.pdf, accessed 3/2/2010. Heartfield M. (1996) Nursing Documentation and nursing practice: a discourse analysis, Journal of Advanced Nursing, 24, Iakovidis I., (1998), Towards personal health record: current situation, obstacles and trends in implementation of electronic healthcare record in Europe, International Journal of Medical Informatics, 52: Lee T. T., (2006), Nurses perceptions of their documentation experiences in a computerized nursing care planning system, Journal of Clinical Nursing 15, Ligon K., Das E., (2004), The benefits of automated Nursing Documentation, Nurse Leader, Oct; Moen A. (2003) A nursing perspective to design and implementation of electronic patient record systems. J Biomed Inform. Aug-Oct;36(4-5): Törnvall E., Wilhelmsson S., (2008), Nurse record keeping and documentation: Nursing documentation for communicating and evaluating care, Journal of clinical nursing. 17: Whittaker A.A., Aufdenkamp M., Tinley S. (2009) Barriers and facilitators to electronic documentation in a rural hospital, Journal of Nursing Scholarship, 3, Πατηράκη Κουρμπάνη Ε., (2009), Επιμέλεια του: Doenges M., Moorhouse M. F., Murr A., Οδηγός Ανάπτυξης Σχεδίου Νοσηλευτικής Φροντίδας Διαγνώσεις, Παρεμβάσεις και Αιτιολογήσεις, 11 η Αγγλική Έκδοση 1 η Ελληνική Έκδοση, Εκδόσεις Π. Χ. Πασχαλίδης. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 13

14 ερευνητικη εργασια Επείγουσα νοσοκομειακή φροντίδα των μεταναστών στην Ελλάδα Μαριέτα Κοντονή, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc Παναγιώτα Σουρτζή, Αν. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής της Υγιεινής της Εργασίας Τομέας Δημόσιας Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ Περίληψη Εισαγωγή: Τα τελευταία χρόνια, ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι ένας παράγοντας που λαμβάνεται σοβαρά υπόψη στον προγραμματισμό των πολιτικών υγείας και πρόνοιας. Η προσβασιμότητα και η χρήση των υπηρεσιών υγείας από τους μετανάστες μπορεί να αποτελέσει έναν τρόπο για τη μέτρηση του μεγέθους του κοινωνικού αποκλεισμού. Σκοπός: Η αποτύπωση των δημογραφικών και επιδημιολογικών χαρακτηριστικών των μεταναστών ασθενών που εισάγονται για επείγουσα νοσηλεία σε σύγκριση με τους Έλληνες. Μέθοδος: Τα δεδομένα συλλέχθηκαν από τις φόρμες εισαγωγής των ασθενών μετά από επείγουσα προσέλευση στην εφημερία ενός μεγάλου τριτοβάθμιου νοσοκομείου της Αθήνας. Οι εφημερίες επελέγησαν τυχαία από το σύνολο των εφημεριών του νοσοκομείου στη διάρκεια του 2007, μία εφημερία το μήνα, έτσι ώστε να λαμβάνεται υπόψη η εποχική διακύμανση. Αποτελέσματα: Δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντική σχέση ανάμεσα στο φύλο και τους μετανάστες ή Έλληνες εισαχθέντες ασθενείς (p=0,29). Η μεγαλύτερη αναλογία των εισαχθέντων προς νοσηλεία μεταναστών προερχόταν από την Αλβανία (40,9%) και ακολουθούσαν οι μετανάστες από την Τουρκία (10,3%), Εισαγωγή την Αίγυπτο (7,9%), τη Ρωσία (5,9%) και το Πακιστάν (4,9%). Η πλειοψηφία των μεταναστών ήταν ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ (57,2%) και στον ΟΓΑ (10,9%), ενώ 11,9% ήταν ανασφάλιστοι. Η πλειοψηφία των Ελλήνων και των μεταναστών αντιμετωπίστηκαν από τα παθολογικά ιατρεία και ακολούθως από τα χειρουργικά, το ορθοπεδικό, το καρδιολογικό και το νευροχειρουργικό. Οι μετανάστες νοσηλεύτηκαν σε μεγάλο ποσοστό για «συμπτώματα, σημεία και ασαφείς καταστάσεις» (16,9%), κακώσεις (14,9%), νοσήματα του ουροποιογεννητικού συστήματος (11,4%), καθώς και επείγουσες καταστάσεις που απαιτούσαν επείγουσα χειρουργική αντιμετώπιση (9,0%), ενώ οι Έλληνες εισήχθηκαν για κακώσεις σε ποσοστό 10,8%, ενώ τα νοσήματα του πεπτικού ήταν 13,6%, ποσοστό το οποίο είναι διπλάσιο από αυτό των μεταναστών. Συμπέρασμα: Οι μετανάστες που εισάγονται για επείγουσα νοσηλεία έχουν παρόμοια δημογραφικά χαρακτηριστικά με τους νόμιμα δια μένοντες στη χώρα. Ο λόγος για τον οποίο εισάγονται για νοσηλεία είναι στις περισσότερες περιπτώσεις παρόμοιος με αυτόν για τους Έλληνες που εισάγονται επειγόντως. Λέξεις κλειδιά: μετανάστες, πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, έκτακτες νοσοκομειακές εισαγωγές Η Ελλάδα είναι από τις χώρες που έχει πληγεί επανειλημμένα από την μετανάστευση των κατοίκων της για οικονομικούς λόγους και για πολιτικούς λόγους. Την τελευταία εικοσαετία η Ελλάδα εκτός από χώρα εξαγωγής έγινε χώρα εισροής μεταναστών κυρίως οικονομικών αλλά και προσφύγων. Σήμερα, ο πληθυσμός των μεταναστών στην Ελλάδα υπολογίζεται στο 10%, αν και σύμφωνα με την απογραφή του 2001 οι μετανάστες αποτελούσαν περίπου το 7% οι οποίοι ήταν νέοι (40% μεταξύ ετών), άνδρες (54,5%), Αλβανικής καταγωγής (65%), έγγαμοι (51%) και ζούσαν κυρίως σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη (50%) (ΕΣΥΕ 2001). 14

15 original paper Emergency hospitalisation of immigrants in Greece Marieta Kontoni, RN, BSc, MSc Panayota Sourtzi, RN, PhD, Assoc. Professor (OHN), Dept. of Public Health, Faculty of Nursing, University of Athens Υπεύθυνος για επικοινωνία: Π. Σουρτζή, Abstract Introduction: In recent years, social exclusion is one of the factors taken into account in order to plan social and health policies. Accessibility and utilization of health-care services by immigrants may be a way to measure the extent of social exclusion. Aim: The documentation of demographic and epidemiological characteristics of immigrant patients who are admitted for emergency hospitalization in comparison to Greek patients. Methods: Data was collected from the admission forms of patients who accessed the Emergency Department of one large tertiary hospital in Athens during randomly selected on duty days -one per month so as to allow for seasonal fluctuation- during Results: The findings did not show statistically significant difference in the sex between the Greek and immigrant patients, although the proportion of male immigrant patients was greater (p=0.29). The majority of hospitalised immigrants was from Albania (40.9%) followed by Turkey (10.3%), Egypt (7.9%), Russia (5.9%) and Pakistan (4.9%). The majority of immigrants were insured by the private employed workers social security organisation (I.K.A.) (57.2 %), as well as the agricultural workers social security organisation (O.G.A.) (10.9%), while 11.9% of those were not insured. Both Greek and immigrant patients were treated by the Department of internal medicine followed by general surgery, orthopaedics, cardiology and neurosurgery. Immigrants were treated for general and unspecified symptoms (16.9%), concussions (14.9%), affliction of the urinary tract (11.4%), as well as emergency cases requiring immediate surgery (9.0%). Among the Greek patients concussions accounted for 10.8%, while affliction of the digestive system accounted for 13.6%, which is twice the respective percentage of that of immigrants. Conclusions: Immigrants who are admitted for emergency hospital care have similar demographic characteristics with those that reside legally in the country. The reason for emergency hospitalisation is similar in most cases with that of Greek patients. Key words: immigrants, access to health care, emergency hospital admissions Οι περισσότερες από τις δημοσιευμένες μελέτες στη χώρα μας που αναφέρονται στους μετανάστες αφορούν στη νοσηρότητα των μεταναστών και κυρίως στα λοιμώδη νοσήματα. Ο επιπολασμός της φυματίωσης έχει βρεθεί υψηλός σε μετανάστες από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες (Kanavaki et al 2006), καθώς και ο επιπολασμός των ηπατιτίδων B & C σε πληθυσμούς μεταναστών (Economou 2004). Η συχνότητα του HIV έχει βρεθεί υψηλή σε μετανάστες από την υποσαχάρια Αφρική, αν και ο πληθυσμός αναφοράς είναι συγκριτικά με το σύνολο των μεταναστών μικρός (Nikolopoulos et al 2005), ενώ σε παλαιότερη μελέτη σε εκδιδόμενα άτομα η συχνότητα των σεξουαλικώς μεταδιδομένων νοσημάτων δεν βρέθηκε ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 15

16 διαφoρετική μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών (Papadogeorgaki et al 2006). Η μελέτη χρονίων νοσημάτων και ψυχικής υγείας εξακολουθεί να είναι ανύπαρκτη. Η πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας και πρόνοιας για τον πληθυσμό των μεταναστών με νόμιμα έγγραφα είναι ίδια με αυτήν των Ελλήνων πολιτών. Παρόμοια είναι και η πρόνοια για τους πρόσφυγες, ενώ περιορισμένη προσβασιμότητα παρέχεται στους αιτούντες άσυλο. Για τους μετανάστες όμως χωρίς νόμιμα έγγραφα η πρόσβαση περιορίζεται στην αντιμετώπιση επειγουσών καταστάσεων, ενώ εάν χρειαστεί να νοσηλευτούν αναμένεται να καλύψουν τα έξοδα της θεραπείας μόνοι τους. Πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας σ αυτήν την κατηγορία των μεταναστών παρέχεται μόνο από τις μη-κυβερνητικές οργανώσεις, όπως π.χ. τους Γιατρούς χωρίς Σύνορα κ.ά. Η χρήση υπηρεσιών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας βρέθηκε περιορισμένη σε ένα επαρχιακό κέντρο υγείας με τους μετανάστες να αποτελούν μόνο το 3,6% ενώ η αναλογία τους στον πληθυσμό της περιοχής ήταν παρόμοια με αυτήν στο σύνολο της χώρας (Konstantinopoulou 2007). Ο Αντύπας (2006) βρήκε ότι η πλειοψηφία των μεταναστών που επισκέφθηκε τα κέντρα υγείας σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη ήταν παράνομοι με το 50% να προέρχονται από το Μπαγκλαντές, το Αφγανιστάν και το Ιράκ. Στη μελέτη των Μαράτου-Αλιπράντη και Γκαζόν (2005) σε ένα γενικό νοσοκομείο βρέθηκε ότι το 36,2% των εισαγωγών ήταν μετανάστες με τα 2/3 εξ αυτών να εισάγονται για τοκετό, ενώ το 73% ήταν ασφαλισμένοι και το 14% έπρεπε να καλύψουν το κόστος μόνοι τους. Με δεδομένη την έλλειψη σχετικής γνώσης για τη χώρα μας θεωρήθηκε ως ιδιαίτερα ενδιαφέρον να διερευνηθεί η δυνατότητα των μεταναστών να λάβουν τις απαραίτητες υπηρεσίες υγείας. Σκοπός Η παρούσα μελέτη διεξήχθη με σκοπό να αποτυπωθούν και να αξιολογηθούν το επιδημιολογικό προφίλ καθώς και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των μεταναστών ασθενών σε σύγκριση με τα αντίστοιχα των Ελλήνων ασθενών που εισήχθησαν για νοσηλεία σε ημέρα εφημερίας σε ένα τριτοβάθμιο νοσοκομείο στη διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους. Μεθοδολογία Το είδος της μελέτης που χρησιμοποιήθηκε είναι αυτό της μελέτης επισκόπησης και συσχέτισης. Υλικό της μελέτης Το υλικό της μελέτης συλλέχθηκε από τα εισιτήρια εισαγωγής των ασθενών που προσήλθαν στα Τμήματα Επειγόντων Περιστατικών (ΤΕΠ) σε 12 τυχαία επιλεγμένες γενικές εφημερίες ενός Τριτοβάθμιου Γενικού Νοσοκομείου της Αθήνας (μια ανά μήνα, έτσι ώστε να λαμβάνεται υπόψη η εποχιακή διακύμανση) το Το συγκεκριμένο νοσοκομείο επιλέχθηκε λόγω του ότι καλύπτει μεγάλο τομέα ιατρικών ειδικοτήτων και αποτελεί ένα από τα νοσοκομεία που ηγούνται της εφημερίας ανά 4 ημέρες. Καταγράφηκαν τα δημογραφικά χαρακτηριστικά (ημερομηνία γέννησης, φύλο, τόπος γέννησης), τμήμα εισαγωγής, αιτία εισαγωγής, και τέλος τα στοιχεία ταμείων των ασθενών. Δεν καταγράφηκε το ονοματεπώνυμο του ασθενή. Επίσης δεν ήταν δυνατόν να συλλεχθούν στοιχεία για την καταγωγή των εκτάκτως προσερχομένων, καθώς η πληροφορία αυτή δεν καταγράφεται. Για τη συλλογή των δεδομένων ζητήθηκε και ελήφθη άδεια από την επιστημονική επιτροπή του νοσοκομείου, ενώ η επιτροπή ηθικής και δεοντολογίας του τμήματος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ ενέκρινε το πρωτόκολλο της μελέτης. Στατιστική ανάλυση Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν κωδικοποιήθηκαν και εισήχθησαν σε βάση δεδομένων προκειμένου να πραγματοποιηθεί η στατιστική ανάλυση. Οι αιτίες εισαγωγής κωδικοποιήθηκαν σύμφωνα με το ICD-10. Οι ποιοτικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως απόλυτη και σχετική συχνότητα, ενώ οι ποσοτικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως μέση τιμή (τυπική απόκλιση) και διάμεση τιμή (ενδοτεταρτημοριακό εύρος). Για τη σύγκριση της ηλικίας μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών χρησιμοποιήθηκε ο μη παραμετρικός έλεγχος Mann-Whitney test. Για τη σύγκριση μετα- 16

17 ξύ κατηγορικών μεταβλητών χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος x 2. Το αμφίπλευρο επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας τέθηκε ίσο με 0,05. Για την ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα SPSS Αποτελέσματα Τα δεδομένα που συλλέχτηκαν αφορούν 12 εφημερίες, μία ανά μήνα. Από το σύνολο των εισαγωγών πλήρη στοιχεία υπήρχαν για 1789 (93,8%) από το σύνολο των 1909 τις συγκεκριμένες ημέρες. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζεται το σύνολο των εκτάκτων προσελεύσεων, των εκτάκτων εισαγωγών καθώς και των εκτάκτων εισαγωγών για τις οποίες υπάρχουν στοιχεία ανά μήνα. Ο μεγαλύτερος αριθμός προσελεύσεων καταγράφηκε κατά το μήνα Ιούνιο και ο μικρότερος κατά το μήνα Αύγουστο και το ίδιο παρατηρείται και στις εισαγωγές. Αναλογικά οι περισσότερες παρατηρούνται τον Ιανουάριο. Στοιχεία που αφορούν στη χώρα καταγωγής υπήρχαν για 1702 άτομα από το σύνολο των Από αυτούς το 88,1% ήταν Έλληνες και το 11,9% μετανάστες. Πίνακας 1. Προσελεύσεις και εισαγωγές ανά εφημερία Μήνας εισαγωγής Έκτακτες προσελεύσεις Έκτακτες εισαγωγές % εισαγωγών επί των προσελεύσεων Έκτακτες εισαγωγές για τις οποίες βρέθηκαν στοιχεία Ιαν ,1 159 Φεβ ,1 152 Μάρ ,8 182 Απρ ,2 157 Μάιος ,5 153 Ιούν ,3 179 Ιούλ ,3 150 Αύγ ,8 118 Σεπτ ,3 142 Οκτ ,2 159 Νοέμ ,6 116 Δεκ ,0 122 Σύνολο , Ως προς το φύλο, το 53,2% των Ελλήνων ήταν άνδρες, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους αλλοδαπούς ήταν 57,1%. Δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ φύλου και υπηκοότητας (p=0,29). Η κατανομή του φύλου των μεταναστών ανά ήπειρο περιγράφεται στον Πίνακα 2. Οι άνδρες υπερτερούσαν σε όλες τις περιφέρειες/ηπείρους πλην της Αφρικής. Πίνακας 2. Κατανομή του φύλου των μεταναστών ανά ήπειρο Άνδρες Γυναίκες N % N % Ασία 30 68, ,8 Αμερική 6 85,7 1 14,3 Αφρική 10 47, ,4 E.E 9 60,0 6 40,0 Βαλκάνια 47 52, ,8 Xώρες Πρώην Σοβ. Ένωσης 14 53, ,2 Η μέση ηλικία των Ελλήνων ήταν 61,3 έτη (τυπική απόκλιση=19,2) και η διάμεση ήταν ίση με 66 έτη (ενδοτεταρτημοριακό εύρος=8,3-76,9), ενώ η μέση ηλικία των μεταναστών ήταν 50,4 έτη (τυπική απόκλιση=21,5) και η διάμεση τιμή ήταν 46 έτη (ενδοτεταρτημοριακό εύρος=32,5-68,9). Η διάμεση ηλικία των Ελλήνων ήταν σημαντικά μεγαλύτερη από αυτή των μεταναστών (έλεγχος των Mann-Whitney, p<0,001). Οι μετανάστες που προσήλθαν στις εφημερίες προέρχονταν από όλες τις ηπείρους. Το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών έχει χώρα καταγωγής την Αλβανία (40,9%) και ακολουθεί η Τουρκία (10,3%), η Αίγυπτος (7,9%), η Ρωσία (5,9%) και το Πακιστάν (4,9%). Ο αριθμός των εισαγωγών των Ελλήνων αλλά και μεταναστών ανά μήνα περιγράφεται στον Πίνακα 3. Όπως φαίνεται στον πίνακα ο μεγαλύτερος αριθμός εισαγωγών στους Έλληνες ήταν τον Ιούνιο και ο μικρότερος το Νοέμβριο, ενώ στους μετανάστες ο μεγαλύτερος το Μάρτιο και ο μικρότερος το Δεκέμβριο. Εξετάστηκαν επίσης οι εισαγωγές των Ελλήνων αλλά και των μεταναστών ανά εποχή. Ο αριθμός εισαγωγών τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους αλλοδαπούς αυξάνονταν το καλοκαίρι και μειώνονταν το φθινόπωρο σε στατιστικά σημαντικό βαθμό. Ωστόσο, τα ποσοστά εισαγωγών ανά εποχή δεν διέφεραν μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών (p=0,79). ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 17

18 Πίνακας 3. Μηνιαία διακύμανση των εισαγωγών για Έλληνες και μετανάστες Έλληνες Μετανάστες Μήνας εισαγωγής N % N % Ιανουάριος 134 8, ,8 Φεβρουάριος 121 8, ,3 Μάρτιος 145 9, ,3 Απρίλιος 135 9,0 16 7,9 Μάιος 134 8,9 16 7,9 Ιούνιος ,2 17 8,4 Ιούλιος 124 8,3 19 9,4 Αύγουστος 99 6,6 12 5,9 Σεπτέμβριος 123 8,2 15 7,4 Οκτώβριος 129 8,6 17 8,4 Νοέμβριος 98 6,5 13 6,4 Δεκέμβριος 104 6,9 12 5,9 Η πλειοψηφία των μεταναστών ήταν ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ (57,2%) και στον ΟΓΑ (10,9%), όπως και οι Έλληνες. Είναι αξιοσημείωτο ότι ως ιδιώτες στο νοσοκομείο προσήλθε το 11,9% των μεταναστών, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους Έλληνες ήταν 1,6%. Τμήμα και αιτία εισαγωγής μεταναστών και Ελλήνων ασθενών Στον Πίνακα 4 περιγράφεται το τμήμα εισαγωγής των Ελλήνων αλλά και των μεταναστών. Δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στα ποσοστά εισαγωγών στα τμήματα μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών. Δηλαδή, τα ποσοστά εισαγωγής ήταν παρόμοια μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών για κάθε τμήμα. Τα μεγαλύτερα ποσοστά εισαγωγών ήταν τόσο για τους Έλληνες (17,3%) όσο και για τους αλλοδαπούς (18,2%) το παθολογικό τμήμα, ενώ ακολουθούν το γενικό χειρουργικό, το καρδιολογικό, το ορθοπεδικό και το νευροχειρουργικό. Εξετάζοντας το τμήμα εισαγωγής ανάλογα με την προέλευση των μεταναστών βρέθηκε ότι: Τα πιο συχνά τμήματα εισαγωγής για τους Ασιάτες ήταν το παθολογικό (31,8%) και το ορθοπεδικό (11,4%). Τα πιο συχνά τμήματα εισαγωγής για τους αλλοδαπούς από Αμερική ήταν το παθολογικό και ουρολογικό (28,6%), το αιματολογικό (14,3%) και το νευροχειρουργικό (14,3%). Τα πιο συχνά τμήματα εισαγωγής για τους αλλοδαπούς από Αφρική ήταν η μονάδα εμφραγμάτων (19%) και το παθολογικό (14,3%). Τα πιο συχνά τμήματα εισαγωγής για τους μετανάστες από Βαλκάνια ήταν το παθολογικό (14,4%), το γενικής χειρουργικής (12,2%) και το καρδιολογικό(10%). Τα πιο συχνά τμήματα εισαγωγής για τους μετανάστες από Ε.Ε ήταν το παθολογικό (20,0%) και η μονάδα εμφραγμάτων (13,3%), το γαστρεντερολογικό, (13,3%) και το γενικής χειρουργικής (13,3%). Τα πιο συχνά τμήματα εισαγωγής για τους μετανάστες από Πρώην Ανατολικές χώρες ήταν το γενικής χειρουργικής (19,2%), η μονάδα εμφραγμάτων (11,5%), και το γυναικολογικό (11,5%). Πίνακας 4. Τμήμα εισαγωγής Ελλήνων και μεταναστών κατά την εφημερία. Έλληνες Μετανάστες Σύνολο Τμήμα εισαγωγής N % N % N % Τμήμα βραχείας νοσηλείας 62 4,1 7 3,4 69 4,1 παθολογικής Καρδιολογικό 133 8,9 14 6, ,6 Μονάδα εμφραγμάτων 58 3,9 11 5,4 69 4,1 Παθολογικό , , ,5 Μονάδα ειδικών λοιμώξεων 3 0,2 0 0,0 3 0,2 Γαστρεντερολογικό 79 5,3 5 2,5 84 4,9 Νευρολογικό 64 4,3 5 2,5 69 4,1 Ρευματολογικό 31 2,1 3 1,5 34 2,0 Ενδοκρινολογικό 10 0,7 1 0,5 11 0,6 Νεφρολογικό 58 3,9 6 3,0 64 3,8 Μονάδα τεχνητού νεφρού 7 0,5 3 1,5 10 0,6 Αιματολογικό τμήμα 55 3,7 10 4,9 65 3,8 Νευροχειρουργικό 95 6,3 8 3, ,1 ΩΡΛ 76 5,1 14 6,9 90 5,3 Ουρολογικό 87 5,8 10 4,9 97 5,7 Οφθαλμολογικό 75 5,0 7 3,4 82 4,8 Πλαστική χειρουργική 16 1,1 3 1,5 19 1,1 Μονάδα εγκαυμάτων πλαστικής 1 0,1 2 1,0 3 0,2 Γυναικολογικό 33 2,2 9 4,4 42 2,5 Γεν. Χειρουργικό , , ,2 Ορθοπεδικό 98 6,5 13 6, ,5 Αγγειοχειρουργικό 30 2,0 7 3,4 37 2,2 Γναθοχειρουργικό 11 0,7 5 2,5 16 0,9 Ψυχιατρικό 4 0,3 2 1,0 6 0,4 18

19 Στον Πίνακα 5 περιγράφονται τα νοσήματα για τα οποία εισήχθησαν στο νοσοκομείο οι Έλληνες και οι μετανάστες. Πιο συχνά στους Έλληνες εμφανίζονταν τα νοσήματα του πεπτικού (13,6%), συμπτώματα, σημεία και ασαφείς καταστάσεις (13,6%), νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος (12,9%), νοσήματα του ουροποιογεννητικού συστήματος (12,5%) και κακώσεις (10,8%). Πιο συχνά στους μετανάστες εμφανίζονται τα εξής: συμπτώματα, σημεία και ασαφείς καταστάσεις (16,9%), κακώσεις (14,9%), νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος (14,9%), νοσήματα του ουροποιογεννητικού συστήματος (11,4%) και επείγουσες χειρουργικές καταστάσεις (9,0%). Πίνακας 5. Περιγραφή των αιτίων εισαγωγής σε Έλληνες και μετανάστες Έλληνες Μετανάστες N % N % Λοιμώδη και παρασιτικά νοσήματα 14 0,9 5 2,5 Νοσήματα του ουροποιογεν-νητικού , ,4 συστήματος Επιπλοκές της κυήσεως του τοκετού και της λοχείας 2 0,1 0 0,0 Νοσήματα του δέρματος και του υποδόριου ιστού 1 0,1 1 0,5 Νοσήματα του μυοσκελετικού και του 46 3,1 4 2,0 συνδετικού ιστού Κακώσεις , ,9 Δηλητηριάσεις 9 0,6 4 2,0 Επείγουσες χειρουργικές καταστάσεις 84 5,7 18 9,0 Νεοπλάσματα 38 2,6 4 2,0 Ενδοκρινικά, διατροφικά και μεταβολικά νοσήματα και 36 2,4 3 1,5 ανοσολογικές διαταραχές Νοσήματα του αίματος και των αιμοποιητικών οργάνων 90 6,1 11 5,5 Ψυχικές διαταραχές 5 0,3 4 2,0 Νοσήματα του νευρικού συστήματος 66 4,5 2 1,0 Νοσήματα των αισθητηρίων οργάνων 87 5,9 7 3,5 Νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος , ,9 ΑΕΕ 56 3,8 8 4,0 Νοσήματα του αναπνευστικού 5 0,3 0 0,0 Νοσήματα του πεπτικού ,6 13 6,5 Συμπτώματα, σημεία και ασαφείς καταστάσεις , ,9 Συζήτηση Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν να διερευνήσει την προσβασιμότητα και τη χρήση επείγουσας νοσοκομειακής φροντίδας υγείας από μετανάστες και να πραγματοποιηθεί σύγκριση με τους γηγενείς. Από τα αποτελέσματα προέκυψε εποχιακή διακύμανση στις προσελεύσεις και εισαγωγές. Ειδικά για το μήνα Ιανουάριο παρόλο που οι προσελεύσεις ήταν μειωμένες, οι εισαγωγές ήταν αναλογικά οι μεγαλύτερες, εύρημα που μπορεί να ερμηνευθεί από την εποχιακή διακύμανση της νοσηρότητας. Σημειώνεται πως δεν βρέθηκαν παρόμοιες μελέτες για σύγκριση. Παρόλο που ο πραγματικός πληθυσμός της Ελλάδας για το έτος 2001 ήταν εκ των οποίων (7%) ήταν ξένοι υπήκοοι θα ανέμενε κάποιος ένα αντίστοιχο ποσοστό εισαγωγών στο νοσοκομείο αν όχι μικρότερο αφού ο πληθυσμός των μεταναστών είναι νεότερος από τον Ελληνικό πληθυσμό σύμφωνα με την απογραφή του Αυτό όμως που βρέθηκε στο δείγμα της μελέτης ήταν 11,9%, το οποίο είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερο. Δηλαδή, το ποσοστό των αλλοδαπών που εισήχθηκαν στο νοσοκομείο είναι σημαντικά μεγαλύτερο από τον καταγεγραμμένο πληθυσμό των αλλοδαπών το έτος που πραγματοποιήθηκε η μελέτη. Αυτό το εύρημα συμβαδίζει με τις υποθέσεις ότι ο πληθυσμός των μεταναστών είναι αρκετά μεγαλύτερος από τον νόμιμο (Μπάκαβος και Παπαδοπούλου 2003), αλλά μπορεί επίσης να υποδηλώνει ότι οι μετανάστες καταφεύγουν στις εφημερίες γιατί δεν έχουν ή δεν γνωρίζουν την πρόσβαση σε υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Ως προς την κατανομή του φύλου σε Έλληνες και μετανάστες το μεγαλύτερο ποσοστό αφορούσε στους άνδρες μετανάστες και στις γυναίκες Ελληνίδες, ωστόσο δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ φύλου και Ελλήνων και αλλοδαπών. Επίσης η ηλικία των Ελλήνων ήταν σημαντικά μεγαλύτερη από την ηλικία των μεταναστών. Αυτά τα ευρήματα είναι σε συμφωνία με την κατανομή κατά ηλικία και φύλο όπως φαίνεται από την απογραφή του 2001, αλλά και την αναμενόμενη ηλικιακή κατανομή των Ελλήνων ασθενών, ενώ παρόμοια ευρήματα έχουν αναφερθεί και από μελέ- ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 19

20 τη στην Ιταλία (Baglio et al. 2010). Σύμφωνα με τα ευρήματα της μελέτης, το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών είχε χώρα καταγωγής την Αλβανία (40,9%) και ακολουθούσε η Τουρκία (10,3%), η Αίγυπτος (7,9%), η Ρωσία (5,9%) και το Πακιστάν (4,9%), όταν, τα αντίστοιχα ποσοστά στον πληθυσμό των μεταναστών με βάση την απογραφή του 2001 ήταν Αλβανία 57,5%, άλλες χώρες (Τουρκία- Αίγυπτος κλπ.) 24,8%, Ρωσία 2,3% και Πακιστάν 1,5%. Μια πιθανή εξήγηση για το μεγάλο ποσοστό των Τούρκων είναι ότι οι Κούρδοι μπορεί να δηλώνονται από το Γραφείο Κινήσεως του Νοσοκομείου ως Τούρκοι αλλά αυτό δεν μπορεί να επαληθευτεί αφού καταγράφεται μόνο η χώρα γέννησης και όχι η εθνικότητα. Μια επιπλέον εξήγηση είναι ότι ίσως να περιλαμβάνει και Έλληνες γεννηθέντες στην Τουρκία αλλά ούτε αυτό μπορεί να επαληθευτεί αφού δεν καταγράφηκαν τα ονόματα. Ως προς την καταγωγή των μεταναστών ανά ήπειρο, όπως αναμενόταν το μεγαλύτερο ποσοστό είναι από τα Βαλκάνια και ακολουθούν η Ασία, οι χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και η Αφρική. Επίσης, ο βασικός ασφαλιστικός οργανισμός που παρέχει κοινωνική ασφάλιση στο μεγαλύτερο ποσοστό μεταναστών ήταν το ΙΚΑ (57,2%), ενώ στον ΟΓΑ ήταν ασφαλισμένοι το 10,9% και ήταν κυρίως οι προερχόμενοι από τα Βαλκάνια. Είναι αξιοσημείωτο ότι ως ιδιώτες στο νοσοκομείο προσήλθε το 11,9% των μεταναστών ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους Έλληνες ήταν 1,6%. Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης συμφωνούν με αυτά προηγούμενων μελετών (Μαράτου-Αλιπράντη και Γκαζόν 2005, Κατριβέση 2007). Ένα άλλο δεδομένο που προκύπτει από τη διερεύνηση των τμημάτων εισαγωγής των Ελλήνων αλλά και των μεταναστών ήταν ότι τα μεγαλύτερα ποσοστά εισαγωγής ήταν παρόμοια μεταξύ τους για το παθολογικό τμήμα ενώ ακολουθούν το γενικό χειρουργικό, το καρδιολογικό, το ορθοπεδικό και το νευροχειρουργικό τμήμα. Παρά το νεαρότερο της ηλικίας των μεταναστών παρατηρήθηκε ότι στη Μονάδα Εμφραγμάτων το ποσοστό εισαγωγής τους έφτασε το 5,4% και μάλιστα η πλειονότητα ήταν από την Αφρική και στη συνέχεια από την Ε.Ε. και τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Παρόλο που δεν υπάρχουν παρόμοιες μελέτες για να γίνει σύγκριση των ευρημάτων πιθανολογείται ότι το στρες της μετανάστευσης και ο τρόπος ζωής στη χώρα καταγωγής ίσως να αποτελούν επιβαρυντικό παράγοντα για το συγκεκριμένο εύρημα. Αναφορικά με τις παθήσεις για τις οποίες νοσηλεύθηκαν οι μετανάστες, είναι αξιοσημείωτο ότι τα συμπτώματα, σημεία και ασαφείς καταστάσεις ήταν η συχνότερη αιτία. Συγκριτικά με τα ποσοστά των Ελλήνων για τα ίδια νοσήματα δεν υπήρξε στατιστικά σημαντική διαφορά, εκτός από την κατηγορία των κακώσεων που ήταν τέταρτη στην κατάταξη ενώ στους μετανάστες ήταν δεύτερη. Το συγκεκριμένο εύρημα ίσως να υποδηλώνει αυξημένη επίπτωση εργατικών ατυχημάτων που όμως δεν μπορεί να επαληθευτεί αφού δεν σημειώνεται ο τόπος που συνέβη ο τραυματισμός, ούτε χαρακτηρίζεται αυτός. Παρόμοια ευρήματα έχει αναφερθεί και σε πρόσφατες μελέτες στην Ιταλία (Cacciani et al 2006, Baglio et al 2010). Επιπρόσθετα στους Έλληνες εμφανίστηκαν τα νοσήματα του πεπτικού με ποσοστό 13,6% ενώ στους μετανάστες ήταν το μισό. Περιορισμοί της μελέτης Η κύρια δυσκολία στην παρούσα μελέτη ήταν η συλλογή στοιχείων από τα βιβλία προσέλευσης στα ΤΕΠ διότι παρόλο που υπάρχουν οι σχετικές στήλες δεν καταγράφονται τα αντίστοιχα στοιχεία, όπως π.χ. εθνικότητα, επάγγελμα, οικογενειακή κατάσταση κ.ά. και έτσι η μόνη σύγκριση που μπορούσε να γίνει ήταν από τα δελτία εισαγωγής για νοσηλεία όπου εκεί γινόταν πληρέστερη καταγραφή. Αυτό το δεδομένο θα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για να μελετηθεί αν υπάρχουν διαφορές μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών ως προς την προσέλευση και στη συνέχεια ως προς την εισαγωγή. Επίσης στα συγκεντρωτικά ενημερωτικά των γενικών εφημεριών όπως και στα εισιτήρια εισαγωγής δεν καταγράφεται ο αριθμός αυτών που προσήλθαν με ασθενοφόρο. Επομένως τόσο η προσβασιμότητα όσο και η σοβαρότητα της κατάστασης των προσερχομένων στο ΤΕΠ δεν ήταν δυνατό να μελετηθεί. 20

21 Συμπεράσματα Από την παρούσα μελέτη προκύπτει ότι παρόλο που η προσβασιμότητα στις υπηρεσίες υγείας είναι περιορισμένη, οι εισαγωγές για νοσηλεία τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους μετανάστες ήταν παρόμοιες. Είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί ότι τα ευρήματα επιβεβαιώνουν τα καταγεγραμμένα στοιχεία ως προς την καταγωγή και το φύλο των μεταναστών. Επίσης, είναι αξιοσημείωτο το μεγάλο ποσοστό ανασφάλιστων μεταναστών και αυτό φαίνεται από το ποσοστό που προσήλθαν ως ιδιώτες στο νοσοκομείο, ένα στοιχείο που ίσως υποδηλώνει την περιορισμένη προσβασιμότητα στη φροντίδα υγείας. Από την άλλη μεριά όμως το εύρημα ότι οι εισαγωγές μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών δεν διαφέρουν μπορεί να δείχνει ότι οι εφημερεύοντες ιατροί δεν κρίνουν την αναγκαιότητα εισαγωγής ανάλογα με την προέλευση του ασθενούς και επομένως την καλύτερη φροντίδα για τους μετανάστες. Τέλος, είναι απαραίτητο να καταγράφονται τα δεδομένα των ασθενών με μεγαλύτερη ακρίβεια γιατί αυτό θα διευκόλυνε τη μελέτη και καταγραφή των αναγκών υγείας των μεταναστών για τις οποίες σήμερα τα δεδομένα είναι αποσπασματικά. Λόγω των περιορισμών της μελέτης αλλά και της σημαντικότητας των ευρημάτων κρίνεται σκόπιμο να διεξαχθεί μια μελλοντική μελέτη η οποία να περιλαμβάνει και διαχρονικά δεδομένα, αλλά και πλήρη στοιχεία των εκτάκτων προσελεύσεων. Βιβλιογραφία Αντύπας Τ. (2006). Σχεδιασμός και Παρεμβάσεις Φροντίδας Υγείας και Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών για Κοινωνικά και Οικονομικά Αποκλεισμένες Ομάδες: Ένα πρότυπο Μοντέλο Διαχείρισης Ολικής Ποιότητας Οργανισμού και Προγραμμάτων. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιά Τμήμα Οικονομικής-ΤΕΙ Πειραιά Τμήμα Λογιστικής, Αθήνα. Baglio G, Saunders C, Spinelli A, Osborn J. (2010). Utilisation of hospital services in Italy: a comparative analysis of immigrant and Italian citizens. J Immigr Minor Health. 12, Cacciani L, Baglio G, Rossi L, Materia E, Marceca M, Geraci S, Spinelli A, et al. (2006). Hospitalisation among immigrants in Italy. Emerg Themes Epidemiol. 3, 4. Economou C. (2004). Health Policies in Greece and EU. Athens, Dionikos Publications. ΕΣΥΕ (2001). Απογραφή πληθυσμού της 18 ης Μαρτίου Kanavaki S, Mantadakis E, Nikolaou S, Papavassiliou A, Karambela S, Anagnostou S, Falagas ME, Samonis G. (2006). Resistance of Mycobacterium tuberculosis isolates in different populations in Greece during Int J Tuberc Lung Dis. 10, Κατριβέση Ε. (2007). Η χρησιμοποίηση των υπηρεσιών υγείας από τους μετανάστες στην Ελλάδα. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ, Αθήνα. Κωνσταντινοπούλου Μ. (2007). Η Χρησιμοποίηση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας από αλλοδαπούς σε αγροτικό πληθυσμό. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Τμήμα Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ, Αθήνα. Μαράτου-Αλιπράντη Λ, Γκαζόν Ε. (2005). Μετανάστευση και υγεία-πρόνοια. Αποτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης-προκλήσεις και προοπτικές βελτίωσης. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών,. Μπάκαβος Χ, Παπαδοπούλου Δ. (2003). Μεταναστευτικές τάσεις και ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική. Μελέτες ΙΝΕ-ΓΣΕΕ/ΑΔΕΔΥ. Nikolopoulos G, Arvanitis M, Masgala A, Paraskeva D. (2005). Migration and HIV epidemic in Greece. Eur J Public Health, 15, Papadogeorgaki H, Caroni C, Frangouli E, Flemetakis A, Katsambas A, Hadjivassiliou M. (2006). Prevalence of sexually transmitted infections in female sex workers in Athens, Greece. Eur J Dermatol. 16, ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 21

22 ανασκοπηση Επαγγελματικές αξίες φοιτητών νοσηλευτικής και παράγοντες που τις επηρεάζουν Καλλιρρόη Κουτρουμπέλη Νοσηλεύτρια ΠΕ, Υποψήφια Διδάκτωρ Τμήματος Νοσηλευτικής, Γενικό Νοσοκομείο Πειραιά «Τζάνειο» Γεώργιος Παπαγούνος Καθηγητής Φιλοσοφίας, Deree College Χρυσούλα Λεμονίδου Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Καλλιρρόη Κουτρουμπέλη Βύρωνος 33, ΤΚ 15122, Μαρούσι, Τηλ.: , , Περίληψη Εισαγωγή: Οι επαγγελματικές αξίες είναι πρότυπα αποδεκτής συμπεριφοράς για μια επαγγελματική ομάδα και βασικά στοιχεία της επαγγελματικής τους ταυτότητας. Σκοπός: Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης είναι η διερεύνηση των βιβλιογραφικών πηγών αναφορικά με τις επαγγελματικές αξίες φοιτητών νοσηλευτικής. Μεθοδολογία: Πραγματοποιήθηκε ανασκόπηση της βιβλιογραφίας στις βάσεις δεδομένων PubMed, Cochrane και Cinahl, στο Σύνδεσμο Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (HEAL Link), για την ανεύρεση δημοσιευμένων μελετών και βιβλίων κατά το χρονικό διάστημα Ως λέξεις κλειδιά χρησιμοποιήθηκαν value theory, moral values, nursing professional values, professional socialization, καθώς και οι συνδυασμοί τους. Συνολικά βρέθηκαν 33 πρωτογενείς μελέτες από τις οποίες ανασκοπήθηκαν οι 12. Αποτελέσματα: Η εκπαίδευση των φοιτητών είναι σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφωση των επαγγελματικών αξιών. Παρόλα αυτά φαίνεται ότι η εκπαίδευση στις επαγγελματικές αξίες δεν γίνεται συστηματικά. Οι βασικές επαγγελματικές αξίες των φοιτητών νοσηλευτικής όπως ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ο αλτρουισμός και η φροντίδα, η αξιοπιστία, η υπευθυνότητα, η ισότητα μεταξύ των ασθενών, παραμένουν σταθερές παρά το πέρασμα του χρόνου. Ωστόσο σε αρκετές μελέτες φαίνεται μείωση της σημαντικότητας της αξίας του αλτρουισμού που αποτελεί κεντρική νοσηλευτική επαγγελματική αξία. Συμπεράσματα: Η διερεύνηση των επαγγελματικών αξιών είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη επαγγελματιών που λειτουργούν αποτελεσματικά στο σύνθετο πλαίσιο του συστήματος παροχής φροντίδας. Λέξεις κλειδιά: value theory, moral values, nursing professional values, professional socialization Εισαγωγή Η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται από τις προσωπικές αρχές, στάσεις και αξίες του ατόμου. Βασικό χαρακτηριστικό των αξιών είναι ότι διαμορφώνουν πεποιθήσεις για το τι είναι καλό - κακό, καλύτερο - χειρότερο και σωστό λάθος. Με αυτόν τον τρόπο θέτουν τα κριτήρια για τις επιλογές και κατευθύνουν τη συμπεριφορά σύμφωνα με το επιθυμητό. To νοσηλευτικό επάγγελμα έχει σταθερή ηθική βάση. Όπως υποστήριζε η Florence Nightingale, η νοσηλευτική δεν είναι μόνο επιστημο- 22

23 review Professional values of nursing students and factors that affect them Kallirroi Koutroumpeli, RN, PhD(c), General Hospital of Piraeus TZANEIO George Papagounos, Professor of Philosophy, Deree College Chrysoula Lemonidou, RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Abstract Introduction: Professional values are standards that define a professional team s acceptable behavior and are considered basic components of its professional identity. Purpose: The purpose of the current study was to review literature on professional values among nursing students. Methods: A literature review was conducted in Pubmed, Cochrane, Cinahl databases and in the Hellenic Academic Libraries Link (Heallink) to locate published studies and books, from 1989 to Keywords used were value theory, moral values, nursing professional values, professional socialization and their combination. Results: Students education is an important factor that influences their professional value formation. However, it seems that training on professional values has not been systematic. Nursing students core professional values such as respect to human dignity, altruism and care, reliability, responsibility, equality between patients remain stable over time. Several researchers report a devaluation of altruism, though it was considered one of the core professional nursing values. Conclusions: In the light of radical social changes and major advances in health care and education, it is necessary to investigate nursing students professional values. Key words: value theory, moral values, nursing professional values, professional socialization νικές γνώσεις ή τεχνικές δεξιότητες αλλά βασίζεται σε ανθρώπινες αξίες. Η ανάπτυξη των επαγγελματικών αξίων είναι κεφαλαιώδους σημασίας, καθώς αποτελούν βασικά στοιχεία της επαγγελματικής ταυτότητας και καθοδηγούν την πρακτική. Με βάση αυτές τις αξίες οι επαγγελματίες θέτουν προτεραιότητες, συμπεριφέρονται, λαμβάνουν αποφάσεις και πράττουν (Weis and Schank, 1997). Παράλληλα, οι επαγγελματικές αξίες αποτελούν τη βάση της επαγγελματικής πρακτικής και καθορίζουν τις σχέσεις με τους ασθενείς, τους συναδέλφους, τους άλλους επαγγελματίες υγείας και τους πολίτες (AACN, 1998). ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 23

24 Σήμερα, οι αλλαγές στον τομέα της υγείας με γνώμονα τη μείωση του κόστους, οι ραγδαίες εξελίξεις στη βιοϊατρική τεχνολογία, καθώς και η εξέλιξη του νοσηλευτικού επαγγέλματος συνθέτουν ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο σκηνικό για τους Νοσηλευτές. Το σκηνικό αυτό χαρακτηρίζεται καθημερινά από ηθικά διλλήματα, συγκρούσεις και αυξημένες ευθύνες. Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των δυσκολιών αυτών απαιτείται κατανόηση και επίγνωση των επαγγελματικών αξιών των νοσηλευτών, καθώς και συνεχής ανάπτυξή τους μέσω εκπαιδευτικών και επαγγελματικών δραστηριοτήτων (Chitty, 2001, Weis and Schank, 2002). Η έννοια της αξίας Ο όρος αξία χρησιμοποιείται ευρέως με πολλές και σύνθετες σημασίες. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ως ενδιαφέροντα, προτιμήσεις, επιθυμίες, ανάγκες, καθήκοντα, ηθικές επιταγές, στόχοι και κίνητρα, δείχνοντας μάλλον την αδυναμία ενός ενιαίου, σαφούς και συγκεκριμένου ορισμού. Στις οικονομικές επιστήμες, η έννοια της αξίας ενός αγαθού συνδέθηκε με την έννοια της χρησιμότητάς του, καθώς αυτή προκύπτει από την ικανότητά του να καλύπτει ανθρώπινες ανάγκες ή επιθυμίες. Από το 1930 και μετά, η έννοια της χρησιμότητας προσεγγίζεται από την προθυμία πληρωμής (willingness to pay) που αποτελεί και ένα μέτρο αξιοδότησης αγαθών και υπηρεσιών μεταξύ των ατόμων και συνδέεται με τη χρησιμότητα που αυτά προσφέρουν. Με άλλα λόγια, η οικονομική αξία μπορεί να μετρηθεί από το τι είναι διατεθειμένος κάποιος να καταβάλλει ή να θυσιάσει για να αποκτήσει ένα αγαθό ή μία υπηρεσία ή μία κατάσταση. Το τίμημα αυτό μπορεί να αφορά είτε σε οικονομικό κόστος, είτε σε πλήθος άλλων παραμέτρων που το άτομο πρόθυμα δαπανά όπως χρόνος, φυσική κόπωση, ψυχική κόπωση κλπ. Το ποσό που είναι πρόθυμο ένα άτομο να πληρώσει αποτελεί ένα ολοκληρωμένο μέτρο της ωφέλειας- χρησιμότητας ενός αγαθού, μιας υπηρεσίας ή μια κατάστασης, καθώς συνδυάζει μεγάλο αριθμό επιμέρους ωφελειών (Drummond et al., 2005). Στις συμπεριφορικές επιστήμες επικρατεί η κανονιστική έννοια της αξίας. Ο ανθρωπολόγος Kluckhohn ορίζει την αξία ως «τη σαφή ή υπονοούμενη σύλληψη του επιθυμητού (desirable), χαρακτηριστική για ένα άτομο ή μια ομάδα, που επηρεάζει την επιλογή μεταξύ διαθέσιμων προτύπων, μέσων και ενεργειών στην κοινωνία» (Kluckhohn, 1951). H κρίσιμη λέξη στον παραπάνω ορισμό είναι το «επιθυμητό». Οι αξίες, δηλαδή, αναφέρονται σε εννοιολογικές κατηγορίες, πεποιθήσεις, ενέργειες και συμπεριφορές που η κοινωνία αξιολογεί ως επιθυμητές. Με βάση αυτές διαμορφώνονται πεποιθήσεις για το τι είναι καλό - κακό, καλύτερο - χειρότερο και σωστό λάθος. Χαρακτηριστικά ο Kluckhohn αναφέρει ότι «οι αξίες τοποθετούν πράγματα, ενέργειες, τρόπους και σκοπούς συμπεριφοράς σε ένα συνεχές έγκρισης απόρριψης». Ένας άλλος σημαντικός ορισμός είναι αυτός του ψυχολόγου Rokeach που θεωρεί την αξία ως μια σταθερή πεποίθηση ότι συγκεκριμένοι τρόποι συμπεριφοράς ή καταστάσεις είναι προσωπικά ή κοινωνικά προτιμότεροι από τα αντίθετά τους. Έτσι η τιμιότητα ως τρόπος συμπεριφοράς είναι προτιμότερη από την ατιμία και η τιμιότητα θεωρείται επιθυμητή σε αντίθεση με την ατιμία. Ακόμα υποστηρίζει ότι οι αξίες δεν είναι πεποιθήσεις χωρίς «συναίσθημα». Αντίθετα, ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι συνήθως υποστηρίζουν δυναμικά τις βασικές τους αξίες όταν αυτές απειλούνται, όταν αντιμετωπίζουν δύσκολα ηθικά διλήμματα και όταν εμπλέκονται σε προσωπικές ή κοινωνικές συγκρούσεις. Χαρακτηριστικό των αξιών θεωρεί ότι είναι η οργάνωσή τους σε συστήματα κατά σειρά σημαντικότητας. Βάσει αυτών των συστημάτων οι άνθρωποι οργανώνουν σχέδια δράσης που τους βοηθούν να επιλύουν συγκρούσεις και να παίρνουν αποφάσεις (Rokeach, 1973). Tα κύρια χαρακτηριστικά των αξιών όπως περιγράφονται στο έργο πολλών θεωρητικών και ερευνητών των αξιών συνοψίζονται ως εξής (Kluckhohn, 1951, Morris, 1956, Allport, 1961, Kohn, 1969, Rokeach, 1973, Feather, 1995, Schwartz, 1995, Inglehart, 1997): Είναι πεποιθήσεις στενά συνδεδεμένες με το συναίσθημα 24

25 Έχουν υποκινητικό χαρακτήρα. Αναφέρονται σε επιθυμητούς σκοπούς που το άτομο παλεύει να επιτύχει. Είναι γενικοί σκοποί και δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Αυτή η γενική θεωρητική τους φύση τις διακρίνει από έννοιες όπως οι νόρμες και οι στάσεις που συνήθως αναφέρονται σε συγκεκριμένες δράσεις, καταστάσεις ή αντικείμενα. Είναι κεντρικές στην έννοια του εαυτού και σημαντικά στοιχεία της ατομικής ταυτότητας. Καθοδηγούν την επιλογή ή την αξιολόγηση ενεργειών, πολιτικών, ανθρώπων και γεγονότων. Με άλλα λόγια, λειτουργούν ως πρότυπα ή κριτήρια. Παίζουν σημαντικό ρόλο στις επιλογές των ανθρώπων και στη λήψη αποφάσεων. Κατατάσσονται ιεραρχούνται ανάλογα με τη σημαντικότητά τους, σε συστήματα. Η ιεραρχική αυτή δομή των συστημάτων των αξιών τις διαφοροποιεί από τις νόρμες και τις στάσεις. Αποτελούν τη βάση συγκεκριμένων στάσεων και σημαντικό μέρος των ιδεολογιών. Ειδικά οι ηθικές αξίες αποτελούν την ουσία και το περιεχόμενο της συνείδησης. Επαγγελματικές νοσηλευτικές αξίες Οι επαγγελματικές νοσηλευτικές αξίες είναι σταθερές πεποιθήσεις που λειτουργούν ως πρότυπα συμπεριφοράς και δράσης για τους Νοσηλευτές και είναι βασικά στοιχεία της επαγγελματικής τους ταυτότητας (Weis and Schank, 1997). Οι πεποιθήσεις αυτές οδηγούν στην ανάπτυξη προτύπων με τα οποία το άτομο εκτιμά, αξιολογεί και τελικά ενεργεί. Με αυτόν τον τρόπο οι νοσηλευτές ενεργούν και συμπεριφέρονται βάσει των αξιών του επαγγέλματος (Tappen, Weis and Whitehead, 1998, Lenners et al., 2006). Οι επαγγελματικές αξίες αναπτύσσονται και εξελίσσονται σε μια δια βίου διεργασία που ονομάζεται επαγγελματική κοινωνικοποίηση. Βασικός σκοπός αυτής της διεργασίας είναι η διαμόρφωση και η απόκτηση της επαγγελματικής ταυτότητας μέσω της εσωτερίκευσης των αξιών του επαγγέλματος. Ουσιαστικά μέσω της επαγγελματικής κοινωνικοποίησης οι φοιτητές μαθαίνουν, κατανοούν και «κοινωνούν» την ουσία της νοσηλευτικής (Aiken and Catalano, 1994). H διεργασία της επαγγελματικής κοινωνικοποίησης ξεκινά με την εισαγωγή των νέων φοιτητών στις Νοσηλευτικές Σχολές. Αυτοί φέρουν τις προσωπικές τους αξίες που είναι αποτέλεσμα της κουλτούρας της κοινωνίας που ανήκουν, της διαπαιδαγώγησης από την οικογένειά τους και το σχολείο, της επίδρασης από το φιλικό περιβάλλον, της προσωπικότητά τους και των εμπειριών τους. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα αποτελεί σημαντικό παράγοντα επαγγελματικής κοινωνικοποίησης (Haigh and Johnson, 2007). Μέσα από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα οι φοιτητές διαμορφώνουν επαγγελματικές αξίες είτε με την άμεση διδασκαλία του αντικειμένου των επαγγελματικών αξιών, είτε έμμεσα παρατηρώντας τη συμπεριφορά των καθηγητών και των κλινικών εκπαιδευτών τους που λειτουργούν ως πρότυπα (Raths et al., 1966, Thorpe and Loo, 2003). Ωστόσο, πέρα από τη θεωρητική απόκτηση των επαγγελματικών αξιών, η εφαρμογή τους είναι μια μακρά διαδικασία που πραγματοποιείται στο χώρο εργασίας (Rassin, 2008). Στη συνέχεια, οι αξίες αυτές δεν μένουν σταθερές αλλά εξελίσσονται δια βίου με την επίδραση της εργασιακής εμπειρίας, της εκπαίδευσης, της κουλτούρας του χώρου εργασίας, του συστήματος υγείας, της συμμετοχής ή όχι σε επιστημονικούς συνδέσμους κλπ (Fagermoen, 1997, Schank and Weis, 2000, Weis and Schank, 2002, Rassin, 2008). Η επίλυση συγκρούσεων, η ανάπτυξη κριτικής σκέψης, η ιεράρχηση των νοσηλευτικών προβλημάτων, καθώς και η ευαισθητοποίηση στις ανάγκες του ασθενούς και της οικογένειάς του, εξαρτώνται από την ανάπτυξη επαγγελματικών νοσηλευτικών αξιών (Schank and Weis, 2001). Η Αμερικανική Ένωση Κολλεγίων Νοσηλευτικής (ΑΑCN) το 1986 αναγνώρισε τη σημασία της διδασκαλίας των επαγγελματικών αξιών στη βασική εκπαίδευση στο κείμενό της «The Essentials of baccalaureate Education of Professional Nursing Practice». Ειδικότερα στο κείμενο αυτό η AACN ορίζει την ακεραιότητα, τον αλτρουισμό και την κοινωνική δικαιοσύνη. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 25

26 Οι επαγγελματικές νοσηλευτικές αξίες ορίζονται και γίνονται γνωστές στους Κώδικες Νοσηλευτικής Δεοντολογίας (Fry and Johnstone, 2005). Ο Αμερικανικός Σύνδεσμος Νοσηλευτών στον Κώδικα Δεοντολογίας που συνέταξε (1985, 2001) συμπεριέλαβε εκτός από τις παραπάνω αξίες τη συνηγορία του ασθενούς, την επαγγελματική ευθύνη, την αξία της συνεργασίας και τη συμβολή της Νοσηλευτικής στην κοινωνική εξέλιξη. Το 2000 το Διεθνές Συμβούλιο Νοσηλευτών (ICN) δημοσιεύει τον αναθεωρημένο Κώδικα Ηθικής για τους Νοσηλευτές με αξίες όπως ο σεβασμός για όλους του ανθρώπους, η εμπιστευτικότητα, η συνεργασία και η ίση μεταχείριση χωρίς διακρίσεις. Το 2001 δημοσιεύεται στη χώρα μας το Προεδρικό Διάταγμα (ΠΔ 216/2001) με τον πρώτο Κώδικα Νοσηλευτικής Δεοντολογίας που αποτελείται από 24 άρθρα. Ο κώδικας αυτός αναφέρεται περισσότερο στα καθήκοντα του νοσηλευτή παρά στις αξίες του επαγγέλματος. Σκοπός Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης ήταν η διερεύνηση των διαθέσιμων σύγχρονων βιβλιογραφικών δεδομένων αναφορικά με την ανάπτυξη των επαγγελματικών αξιών σε φοιτητές της νοσηλευτικής. Μέθοδος Πραγματοποιήθηκε ανασκόπηση της βιβλιογραφίας στις βάσεις δεδομένων PubMed, Cochrane και Cinahl, στο Σύνδεσμο Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (HEAL Link), για την ανεύρεση δημοσιευμένων μελετών και βιβλίων κατά το χρονικό διάστημα Ως λέξεις κλειδιά χρησιμοποιήθηκαν «value theory, moral values, nursing professional values, professional socialization, καθώς και οι συνδυασμοί τους. Επίσης, σχετικά άρθρα αναζητήθηκαν και στη βιβλιογραφία των επιλεγέντων άρθρων κατά την πρώτη αναζήτηση. Κριτήρια ένταξης των άρθρων ήταν η αγγλική γλώσσα, ο ερευνητικός σχεδιασμός τους και η θεματολογική εστίαση στις επαγγελματικές αξίες φοιτητών νοσηλευτικής. Μελέτες που αναφέρονταν σε επαγγελματικές αξίες μόνο εργαζόμενων νοσηλευτών αποκλείστηκαν. Από το σύνολο των 33 άρθρων, αποκλείστηκαν 11 και περιελήφθησαν 12 πρωτογενείς ερευνητικές μελέτες, βάσει των παραπάνω κριτηρίων εισαγωγής και αποκλεισμού. Αποτελέσματα Μελετώντας το θέμα των επαγγελματικών αξιών των φοιτητών Νοσηλευτικής στη διεθνή βιβλιογραφία θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι περισσότερες έρευνες έχουν γίνει τα τελευταία 30 χρόνια. Από τις πρώτες μελέτες στις επαγγελματικές νοσηλευτικές αξίες ήταν αυτή των Schank and Weis (1989). Στη συγκεκριμένη μελέτη διερευνήθηκαν οι επαγγελματικές αξίες φοιτητών νοσηλευτικής και νοσηλευτών με εργασιακή εμπειρία από 1 5 έτη. Πρόκειται για ποιοτική μελέτη, με δείγμα 138 τελειόφοιτους φοιτητές νοσηλευτικής και 61 νοσηλευτές. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι οι φοιτητές νοσηλευτικής αξιοδοτούν υψηλότερα αξίες που απορρέουν από τη σχέση νοσηλευτή - ασθενή. Συγκεκριμένα, οι σημαντικότερες αξίες για τους φοιτητές ήταν η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η φροντίδα και ο σεβασμός του ασθενούς, η αυτονομία του ασθενούς, η ειλικρίνεια, η υπευθυνότητα και η νοσηλευτική αυτονομία. Στις τελευταίες θέσεις κατέταξαν αξίες που απορρέουν από τις υποχρεώσεις του νοσηλευτή στην κοινωνία και το επάγγελμα. Οι νεοπροσλαμβανόμενοι νοσηλευτές αναγνώρισαν ως σημαντικές τις ίδιες αξίες αλλά με αντίθετη σειρά: υπευθυνότητα, ανθρώπινη αξιοπρέπεια, φροντίδα και σεβασμός του ασθενούς. Στις τελευταίες θέσεις κατέταξαν αξίες όπως η προστασία του κοινού από την παραπληροφόρηση, η συνεργασία στην κοινότητα και οι συνθήκες εργασίας. Οι διαφορές ανάμεσα στις δύο ομάδες μπορούν να εξηγηθούν από την επίδραση της εργασίας στη διαμόρφωση των αξιών, επισημαίνοντας ότι η διεργασία της επαγγελματικής κοινωνικοποίησης είναι σε εξέλιξη για τους νοσηλευτές αφού η εργασιακή τους εμπειρία είναι μικρή. Με σκοπό τη διερεύνηση του τρόπου εκπαίδευσης στις νοσηλευτικές αξίες οι Elfrink and Lutz το 1991 πραγματοποίησαν έρευνα 26

27 σε Πανεπιστημιακά Τμήματα Νοσηλευτικής, σχετικά με τις επτά επαγγελματικές αξίες που ορίστηκαν από την AACN (AACN, 1986). Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν 697 Καθηγητές και χρησιμοποιήθηκαν ανοικτές ερωτήσεις που αφορούσαν στο ποιες από τις αξίες αυτές περιλαμβάνονται στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας το 86% των Τμημάτων περιελάμβαναν στο πρόγραμμά τους τη διδασκαλία κάποιων από τις αξίες της ΑΑCN όπως τον αλτρουισμό, την κοινωνική δικαιοσύνη και την ακεραιότητα. H διδασκαλία αυτή γινόταν ανεπίσημα και όχι συστηματικά, αν και οι Καθηγητές συμφωνούσαν ότι οι επαγγελματικές αξίες είναι απαραίτητες για την άσκηση της Νοσηλευτικής. Σχετική με την εκπαίδευση των φοιτητών στις νοσηλευτικές αξίες, όπως αυτές αναγνωρίζονται από την AACN, ήταν η μελέτη των Weis et al., 1993 που διεξήχθη σε 26 πανεπιστημιακά Τμήματα Νοσηλευτικής. Το δείγμα απετέλεσαν 568 Καθηγητές και 3715 φοιτητές. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι περισσότεροι από τους εκπαιδευτικούς σκοπούς των τμημάτων εμπεριείχαν τουλάχιστον μία από τις επαγγελματικές συμπεριφορές που εκφράζουν τις 7 νοσηλευτικές αξίες της AACN. Συγκεκριμένα, ο αλτρουισμός, η ισότητα, η ελευθερία, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η δικαιοσύνη βρέθηκε ότι περιλαμβάνονταν στην πλειονότητα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Η ειλικρίνεια και οι αισθητικές αξίες ήταν αυτές που είχαν τη μικρότερη συχνότητα εμφάνισης. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η διδασκαλία των αξιών σπάνια βρέθηκε να ενσωματώνεται στους εκπαιδευτικούς σκοπούς των προγραμμάτων. Ειδικότερα, μόλις το 25% των δημόσιων τμημάτων και 36% των αντίστοιχων ιδιωτικών εμπεριείχαν στους εκπαιδευτικούς τους σκοπούς τη διδασκαλία των επαγγελματικών νοσηλευτικών αξιών. Αυτό μπορεί να υποδηλώνει ότι οι αξίες αποτελούν μέρος και αρθρώνονται στη φιλοσοφική βάση του προγράμματος σπουδών, χωρίς όμως να διδάσκονται σε συγκεκριμένο μάθημα. Παράλληλα, βρέθηκε ότι υπάρχει κενό σχετικά με το τι θα πρέπει να διδαχθεί όσον αφορά στις επαγγελματικές αξίες, ποιες εκπαιδευτικές τεχνικές θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν, καθώς και με ποιο τρόπο θα γίνει η αξιολόγηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Για τους λόγους αυτούς, είναι αναγκαία η διερεύνηση μιας αποτελεσματικής εκπαιδευτικής προσέγγισης των επαγγελματικών νοσηλευτικών αξιών. Το 1997 οι Weis and Schank μελέτησαν τις επαγγελματικές αξίες Αμερικανών και Άγγλων φοιτητών νοσηλευτικής χρησιμοποιώντας την Κλίμακα Νοσηλευτικών Επαγγελματικών Αξιών (Nursing Professional Values Scale - NPVS) που βασίζεται στον Κώδικα Ηθικής του Αμερικανικού Συνδέσμου Νοσηλευτών (Weis and Schank, 2000). Η μελέτη αυτή είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς η εθνικότητα αποτελεί έναν από τους κυριότερους παράγοντες που επηρεάζουν τη διαμόρφωση των αξιών. Τα ευρήματα της μελέτης έδειξαν μεγάλο βαθμό συμφωνίας μεταξύ των δύο ομάδων και οι διαφορές που αναδείχθηκαν αποδόθηκαν σε πολιτισμικές επιρροές, με τους Άγγλους φοιτητές να είναι περισσότερο εστιασμένοι στους ασθενείς και τους Αμερικανούς να δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στα δικαιώματα των νοσηλευτών ως παρόχους φροντίδας. Σε συγκριτική μελέτη οι Shank and Weis (2001) εξέτασαν τις διαφορές στις επαγγελματικές αξίες φοιτητών Νοσηλευτικής Πανεπιστημιακών Τμημάτων και αποφοίτων που έκαναν την πρακτική τους άσκηση. Το δείγμα αποτελούσαν 29 φοιτητές και 22 ασκούμενοι νοσηλευτές και η συλλογή των δεδομένων έγινε και στην περίπτωση αυτή με την κλίμακα NPVS. Τα αποτελέσματα έδειξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο ομάδων στη συνολική βαθμολογία. Συγκεκριμένα, οι ασκούμενοι νοσηλευτές είχαν μεγαλύτερη συνολική βαθμολογία στην κλίμακα από τους φοιτητές. Επίσης, στατιστικά σημαντικές διαφορές βρέθηκαν και σε 4 από τις 11 υποκλίμακες, με τους ασκούμενους νοσηλευτές να εμφανίζουν μεγαλύτερη βαθμολογία. Συγκεκριμένα, οι υποκλίμακες αυτές αφορούσαν στην ασφάλεια των ασθενών και του κοινού από ανήθικες, ανεπαρκείς και παράνομες πρακτικές, τη νοσηλευτική επάρκεια ικανότητα, την ανάπτυξη της νοσηλευτικής γνώσης και την προαγωγή των νοσηλευτικών προτύπων. Τα αποτελέσματα αυτά υποστηρίζουν το σημαντικό ρόλο της εργασίας στην επαγγελ- ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 27

28 ματική κοινωνικοποίηση και τη διαμόρφωση των επαγγελματικών αξιών. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της επίδρασης της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση των επαγγελματικών αξιών, οι Martin, Yarbrough and Αlfred (2003) μελέτησαν τις διαφορές στις επαγγελματικές αξίες τελειόφοιτων φοιτητών Πανεπιστημιακών Τμημάτων Νοσηλευτικής και αντίστοιχων φοιτητών Τμημάτων Νοσηλευτικής Κολλεγίων στο Τέξας. Το δείγμα αποτελούνταν από 1366 φοιτητές και χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα NPVS. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές των δύο ομάδων όσον αφορά στη συνολική βαθμολογία της κλίμακας. Παρόλα αυτά, βρέθηκε ότι οι φοιτητές των Κολλεγίων είχαν υψηλότερη βαθμολογία σε 5 από τις 11 υποκλίμακες του εργαλείου μέτρησης, ενώ στις υπόλοιπες 6 δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Οι διαφορές που παρουσιάστηκαν στις υποκλίμακες αφορούσαν στο δικαίωμα στην ιδιωτικότητα, την ανάληψη ευθυνών, την εφαρμογή και προαγωγή των νοσηλευτικών προτύπων, τη συνεργασία και τη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων. Επίσης στατιστικά σημαντικές διαφορές βρέθηκαν σε σχέση με το φύλο και την εθνικότητα των συμμετεχόντων στη μελέτη, ευρήματα που ενισχύουν την επίδραση του φύλου και της κουλτούρας στη διαμόρφωση των αξιών. To προφίλ των αξιών των προπτυχιακών φοιτητών νοσηλευτικής μελετήθηκε και από τους Τhorpe and Loo το Στην έρευνα αυτή έγινε σύγκριση των επαγγελματικών αξιών 152 φοιτητών Νοσηλευτικής με τις αντίστοιχες 111 φοιτητών Διοίκησης Επιχειρήσεων και χρησιμοποιήθηκε η αναθεωρημένη Life Roles Inventory Values Scale (Macnab et al.,1987). Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι για τους φοιτητές Νοσηλευτικής οι σημαντικότερες αξίες ήταν η προσωπική εξέλιξη και ο αλτρουισμός, ενώ για τους φοιτητές της Διοίκησης Επιχειρήσεων η ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων, η επαγγελματική επιτυχία και η προσωπική εξέλιξη. Τα αποτελέσματα αυτά συμφωνούν με τα επαγγελματικά στερεότυπα και με το γεγονός ότι η νοσηλευτική ασκείται κατά κύριο λόγο από γυναίκες που τα κοινωνικά πρότυπα τις θέλουν πρωτίστως να ενδιαφέρονται και να φροντίζουν τους άλλους (Super and Sverko, 1995, Magnussen., 1998). Παράλληλα, τα ευρήματα αρκετών μελετών υποστηρίζουν ότι υπάρχει σημαντική συσχέτιση μεταξύ προσωπικών και επαγγελματικών αξιών (Serow and Dreyden, 1990, Sagive and Schwartz, 2000, Rongstad et al., 2004). Πιθανόν φοιτητές που υποκινούνται από την ανάγκη να βοηθούν τους άλλους έχουν αυξημένη πιθανότητα να επιλέξουν επαγγέλματα που ανταποκρίνονται σε αυτή την ανάγκη. Οι Leners et al. (2006) πραγματοποίησαν μια προοπτική μελέτη που είχε σκοπό να ανιχνεύσει αν οι επαγγελματικές αξίες των φοιτητών νοσηλευτικής αλλάζουν από την εισαγωγή τους στο πανεπιστήμιο έως την αποφοίτησή τους. Το δείγμα της μελέτης απετέλεσαν 128 φοιτητές που ήταν όλοι βοηθοί νοσηλευτών πριν την εισαγωγή τους στο πανεπιστήμιο. Για τη διερεύνηση των επαγγελματικών αξιών χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα NPVS. Συγκριτική ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι η σημαντικότητα των επαγγελματικών αξιών αυξάνεται ιδιαίτερα κατά την αποφοίτηση. Οι αξίες που ρυθμίζουν τη σχέση νοσηλευτή ασθενούς ήταν στις πρώτες θέσεις τόσο κατά την εισαγωγή των φοιτητών, όσο και κατά την αποφοίτηση, με εξαίρεση την αξία της συνηγορίας που ανέβηκε 16 θέσεις στην κατάταξη των αξιών. Τελικά οι σημαντικότερες αξίες βρέθηκαν να είναι η συνηγορία του ασθενούς, η επαγγελματική επάρκεια, η υπευθυνότητα και ο σεβασμός στην ιδιωτικότητα. Τις τελευταίες θέσεις στην κατάταξη καταλαμβάνουν τόσο κατά την εισαγωγή των φοιτητών, όσο και κατά την αποφοίτηση, η συμμετοχή των νοσηλευτών στη λήψη αποφάσεων για την κατανομή των πόρων, καθώς και η συμμετοχή σε νοσηλευτικές έρευνες. Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης είναι ιδιαιτέρως σημαντικά καθώς λίγα είναι γνωστά για την εξέλιξη των επαγγελματικών αξιών των φοιτητών από την εισαγωγή στα εκπαιδευτικά προγράμματα έως και την αποφοίτησή τους. Στη μελέτη των Rongstad et al., (2004) που έγινε στη Νορβηγία διερευνήθηκε η διφορούμενη έννοια του αλτρουιστικού κινήτρου της παροχής βοήθειας προς τους άλλους, σε φοιτητές νοσηλευτικής. Σε προηγούμενη μελέτη των ίδιων ερευνητών είχε βρεθεί ότι αυτό 28

29 αποτελεί σημαντικό παράγοντα υποκίνησης στην επιλογή του νοσηλευτικού επαγγέλματος. Το δείγμα της μελέτης ήταν 301 φοιτητές και χρησιμοποιήθηκαν ποσοτικές και ποιοτικές μέθοδοι για την συλλογή των δεδομένων. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκε κλίμακα τύπου Likert που αναπτύχθηκε από τους ερευνητές σε συνεργασία με το Κέντρο Μελέτης των Επαγγελμάτων (Centre for the Study of Professions) του Πανεπιστημίου του Oslo και 18 ημιδομημένες συνεντεύξεις. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι οι φοιτητές είχαν ως κίνητρο να παρέχουν βοήθεια στους άλλους, αλλά συγχρόνως επιθυμούσαν να λάβουν αναγνώριση από τους ασθενείς όταν τους παρείχαν φροντίδα. Αργότερα οι Johnson et al., (2007) αναπαρήγαγαν μελέτη που είχαν πραγματοποιήσει το 1983, με σκοπό να διερευνήσουν τις πιθανές αλλαγές στις αξίες φοιτητών νοσηλευτικής για την περίοδο , με εστίαση στις αξίες του αλτρουισμού και της εντιμότητας. Το δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν συνολικά 794 φοιτητές νοσηλευτικών σχολών στην Αγγλία και χρησιμοποιήθηκε κλίμακα τύπου Likert που βασιζόταν στο εργαλείο μέτρησης αξιών τηςscott(1959). Tα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι οι φοιτητές νοσηλευτικής το 2005 ήταν λιγότερο αλτρουιστές, ενώ αξιοδοτούσαν σημαντικά υψηλότερα την αξία της εντιμότητας ως προς τους ασθενείς, σε σύγκριση με εκείνους του Οι αλλαγές αυτές μπορούν να εξηγηθούν εν μέρει από τις κοινωνικές αλλαγές και τις μεταρρυθμίσεις στην υγεία και την εκπαίδευση που σημειώθηκαν αυτές τις δύο δεκαετίες, με σημαντικότερες την εστίαση στη μείωση του κόστους των υπηρεσιών υγείας και τη μετακίνηση της νοσηλευτικής εκπαίδευσης από τα νοσοκομεία στο πανεπιστήμιο. Τα ευρήματα αυτά υποστηρίζονται και από τη μελέτη του Rassin (2009) της οποίας σκοπός ήταν να διερευνήσει τις προσωπικές και επαγγελματικές αξίες φοιτητών νοσηλευτικής στο Ισραήλ, καθώς και πιθανές διαφορές μεταξύ διαφορετικών εθνοτήτων. Στη μελέτη συμμετείχαν 180 φοιτητές και χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα αξιών του Rokeach (Rokeach Value Survey, 1973) για τη μέτρηση των προσωπικών αξιών, ενώ για τις επαγγελματικές αξίες χρησιμοποιήθηκε εργαλείο μέτρησης που αναπτύχθηκε από τον ερευνητή και βασιζόταν στον Ισραηλινό Κώδικα Νοσηλευτικής Δεοντολογίας. Το εργαλείο αυτό διερευνούσε την ιεραρχική κατάταξη 20 επαγγελματικών νοσηλευτικών αξιών. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ως σημαντικότερες αξίες την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την πρόληψη του «υποφέρειν», την αξιοπιστία και τις σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ νοσηλευτών και ασθενών, γεγονός που υποδεικνύει ότι το πέρασμα των χρόνων δεν έχει αλλάξει τη σημαντικότητα των βασικών επαγγελματικών νοσηλευτικών αξιών. Παρόλα αυτά θα πρέπει να σημειωθεί η υποχώρηση της αξίας της ισότητας των ασθενών, καθώς και της αξίας του αλτρουισμού στην πέμπτη και έκτη θέση, αντίστοιχα. Παράλληλα, στατιστικά σημαντικές διαφορές βρέθηκαν τόσο στις προσωπικές, όσο και στις επαγγελματικές αξίες φοιτητών διαφορετικών εθνικοτήτων, εύρημα αναμενόμενο, καθώς η κουλτούρα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα διαμόρφωσής τους (Schwarz, 1992). Ένα χρόνο αργότερα οι Linetal. (2010), μελέτησαν την εξέλιξη των επαγγελματικών αξιών φοιτητών νοσηλευτικής από την εισαγωγή έως την αποφοίτηση από τις Νοσηλευτικές σχολές. Το δείγμα της μελέτης απετέλεσαν 94 φοιτητές από το Πανεπιστήμιο της Ταϊβάν και χρησιμοποιήθηκε η αναθεωρημένη κλίμακα επαγγελματικών αξιών (NPVS-R) (Weis and Schank, 2006).Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι οι επαγγελματικές αξίες των φοιτητών ενισχύθηκαν από την εισαγωγή έως την αποφοίτησή τους, αφού οι συνολικές βαθμολογίες της κλίμακας αυξήθηκαν. Τη μεγαλύτερη βαθμολογία τόσο για τους νέους φοιτητές, όσο και για τους τελειόφοιτους συγκέντρωσε η υποκλίμακα της φροντίδας και τη χαμηλότερη η υποκλίμακα του ακτιβισμού που όμως εμφάνισε αύξηση στους τελειόφοιτους. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 29

30 Πίνακας 1. Συνοπτική περιγραφή των ερευνών που ανασκοπήθηκαν Στοιχεία μελέτης Schank and Weis 1989 Elfrink and Lutz,1991 Weis et al., 1993 Weis and Schank, 1997 Στοιχεία μελέτης Σκοπός της μελέτης Δείγμα Μεθοδολογία Κύρια ευρήματα Η διερεύνηση και η σύγκριση των επαγγελματικών αξιών φοιτητών νοσηλευτικής και νοσηλευτών με 1-5 έτη εργασιακής εμπειρίας Η διερεύνηση της εκπαίδευσης στις επαγγελματικές αξίες της AACN Η διερεύνηση της εκπαίδευσης στις επαγγελματικές αξίες της AACN Η σύγκριση των επαγγελματικών αξιών Άγγλων και Αμερικανών φοιτητών 138 τελειόφοιτοι φοιτητές νοσηλευτικής και 61 απόφοιτοι 697 Καθηγητές Τμημάτων Νοσηλευτικής 568 Καθηγητές και 3715 φοιτητές νοσηλευτικής από 26 Πανεπιστημιακά Τμήματα Δημόσια και Ιδιωτικά 130 φοιτητές νοσηλευτικής Περιγραφική ποιοτική και συγκριτική μελέτη. Ανάλυση περιεχομένου Περιγραφική, ποσοτική μελέτη. Περιγραφή ποσοτική και συγκριτική μελέτη. Περιγραφική, ποσοτική και συγκριτική. Σκοπός της μελέτης Δείγμα Μεθοδολογία Κύρια ευρήματα Σημαντικότερες αξίες για τους φοιτητές: ανθρώπινη αξιοπρέπεια, φροντίδα και σεβασμός στον ασθενή, υπευθυνότητα. Σημαντικότερες αξίες για τους νοσηλευτές: υπευθυνότητα, ανθρώπινη αξιοπρέπεια, σεβασμός και φροντίδα ασθενή. Οι καθηγητές συμφωνούσαν στην ανάγκη εκπαίδευσης στις επαγγελματικές νοσηλευτικές αξίες. Το 86% των εκπαιδευτικών προγραμμάτων περιλάμβανε τη διδασκαλία κάποιων από τις αξίες της ΑΑCN. Η εκπαίδευση στις νοσηλευτικές αξίες δεν γίνεται συστηματικά. Ο αλτρουισμός, η ισότητα, η ελευθερία, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η δικαιοσύνη υπήρχαν στα περισσότερα εκπαιδευτικά προγράμματα. Μη συστηματική εκπαίδευση των νοσηλευτικών αξιών. Συμφωνία μεταξύ των επαγγελματικών αξιών των δύο ομάδων. Διαφορές που αναδείχθηκαν αποδόθηκαν στη διαφορετική κουλτούρα. Schank and Weis, 2001 Η μελέτη των επαγγελματικών αξιών τελειόφοιτων φοιτητών νοσηλευτικής και ασκούμενων νοσηλευτών 22 ασκούμενοι νοσηλευτές και 29 τελειόφοιτοι Περιγραφική, ποσοτική και συγκριτική μελέτη χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα NPVS Οι ασκούμενοι νοσηλευτές είχαν μεγαλύτερη συνολική βαθμολογία στην κλίμακα από τους φοιτητές. Στατιστικά σημαντικές διαφορές βρέθηκαν σε 4 από τις 11 υποκλίμακες (ασφάλεια ασθενών και κοινού, επαγγελματική επάρκεια, ανάπτυξη της νοσηλευτικής γνώσης, προαγωγή νοσ/κων προτύπων) όπου οι ασκούμενοι νοσηλευτές είχαν μεγαλύτερη βαθμολογία. 30

31 Στοιχεία μελέτης Σκοπός της μελέτης Δείγμα Μεθοδολογία Κύρια ευρήματα Martin et al., 2009 Thorpe and Loo, 2003 Στοιχεία μελέτης Leners et al., 2006 Rongstad et al., 2004 Johnson et al., 2007 Rassin, 2009 Lin et al, 2010 Η συγκριτική διερεύνηση των επαγγελματικών αξιών φοιτητών νοσηλευτικής Πανεπιστημιακών Τμημάτων και Κολλεγίων. Η διερεύνηση των επαγγελματικών αξιών φοιτητών νοσηλευτικής σε σχέση με αυτές φοιτητών διοίκησης επιχειρήσεων 1450 φοιτητές νοσηλευτικής Παν. Τμημάτων και Κολλεγίων στο Τέξας 152 φοιτητές νοσηλευτικής 111 φοιτητές διοίκησης επιχειρήσεων Περιγραφική, ποσοτική και συγκριτική μελέτη χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα NPVS Δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στη συνολική βαθμολογία της κλίμακας μεταξύ των δύο ομάδων. Οι φοιτητές ADN είχαν μεγαλύτερη βαθμολογία σε 5 από τις 11 υποκλίμακες. Στατιστικά σημαντικές διαφορές βρέθηκαν σε σχέση με το φύλο και την εθνικότητα. Περιγραφική, ποσοτική Σημαντικότερες αξίες για τους και συγκριτική μελέτη. φοιτητών νοσηλευτικής: η Χρησιμοποιήθηκε η προσωπική ανάπτυξη και ο αναθεωρημένη Life Roles αλτρουισμός. Inventory-Values Scale Σημαντικότερες αξίες για τους (LRI-VS) (Macnab et al., φοιτητές διοίκησης επιχειρήσεων: 1987) η ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων, η επαγγελματική επιτυχία και η προσωπική εξέλιξη. Σκοπός της μελέτης Δείγμα Μεθοδολογία Κύρια ευρήματα Η διερεύνηση της εξέλιξης των επαγγελματικών αξιών από την εισαγωγή των φοιτητών έως την αποφοίτηση. 128 φοιτητές νοσηλευτικής Η διερεύνηση του 301 φοιτητές αλτρουιστικού κινήτρου νοσηλευτικής παροχής βοήθειας στους στην Νορβηγία άλλους σε φοιτητές νοσηλευτικής Η διερεύνηση αλλαγών 794 φοιτητές στις επαγγελματικές αξίες νοσηλευτικής φοιτητών νοσηλευτικής στην Αγγλία για την περίοδο Η διερεύνηση προσωπικών και επαγγελματικών αξιών φοιτητών νοσηλευτικής Η μελέτη της εξέλιξης των επαγγελματικών αξιών από την εισαγωγή των φοιτητών ως την αποφοίτηση. 180 φοιτητές νοσηλευτικής στο Ισραήλ 94 φοιτητές νοσηλευτικής στην Ταϊβάν Περιγραφική, ποσοτική και συγκριτική. Ποσοτική και ποιοτική Χρησιμοποιήθηκε κλίμακα τύπου Likert και 18 ημιδομημένες συνεντεύξεις Αναπαραγωγή παλαιότερης μελέτης. Περιγραφική, ποσοτική. Χρησιμοποιήθηκε το Rokeach Value Survey-RVS (1973) και αυτοσχέδιο ερωτηματολόγιο Περιγραφική, ποσοτική και συγκριτική. Χρησιμοποιήθηκε η NPVS Ενίσχυση των επαγγελματικών αξιών από την εισαγωγή στην αποφοίτηση. Σημαντικότερες αξίες η συνηγορία του ασθενούς, η επαγγελματική επάρκεια, η υπευθυνότητα, ο σεβασμός στην ιδιωτικότητα Οι φοιτητές είχαν ως κίνητρο να παρέχουν βοήθεια στους άλλους αλλά συγχρόνως επιθυμούσαν να λάβουν αναγνώριση από τους ασθενείς όταν τους παρείχαν φροντίδα. Μείωση της σημαντικότητας της αξίας του αλτρουισμού και αύξηση της σημαντικότητας της αξίας της εντιμότητας ως προς τους ασθενείς. Σημαντικότερες αξίες: η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, πρόληψη του «υποφέρειν», η αξιοπιστία, οι αληθινές σχέσεις νοσηλευτήασθενούς. Μείωση της σημαντικότητας της αξίας της ισότητας και του αλτρουισμού. Ενίσχυση των επαγγελματικών αξιών απ την εισαγωγή ως την αποφοίτηση. Μεγαλύτερη βαθμολογία και για τις δυο ομάδες συγκέντρωσε η υποκλίμακα της φροντίδας. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 31

32 Συζήτηση Η γενική εικόνα που προκύπτει από το σύνολο της βιβλιογραφίας είναι ότι η εκπαίδευση των φοιτητών αποτελεί καθοριστικό παράγοντα στη διαμόρφωση και εξέλιξη των επαγγελματικών τους αξιών καθώς έχει βρεθεί σαφής ενίσχυσή τους από την εισαγωγή στα εκπαιδευτικά προγράμματα έως την αποφοίτηση. Οι συγκριτικές βιβλιογραφικές μελέτες σχετικά με τις επαγγελματικές αξίες φοιτητών διαφορετικών εκπαιδευτικών βαθμίδων δεν τεκμηριώνουν σημαντικές διαφορές. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μελέτες που αφορούν στη διερεύνηση του τρόπου εκπαίδευσης στις επαγγελματικές αξίες. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι η εκπαίδευση γίνεται μη συστηματικά, χωρίς συγκεκριμένους εκπαιδευτικούς σκοπούς και στοχευμένες εκπαιδευτικές μεθόδους (Elfrink and Lutz, 1991, Weis et al., 1993). Όσον αφορά στις βασικές νοσηλευτικές αξίες, σημαντικό εύρημα αποτελεί ότι παραμένουν σταθερές στο πέρασμα του χρόνου. Ειδικότερα φαίνεται ότι οι σημαντικότερες αξίες για τους φοιτητές νοσηλευτικής είναι αυτές που ρυθμίζουν τη σχέση τους με τον ασθενή όπως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η υπευθυνότητα, η πρόληψη του «υποφέρειν», η εντιμότητα και ο αλτρουισμός. Αντίθετα, αξίες που αφορούν στις ευθύνες των νοσηλευτών ως προς το επάγγελμα και την κοινωνία ιεραρχούνται χαμηλότερα (Schank and Weis, 1989, Schank and Weis, 2001, Lenners et al., 2006, Lin et al., 2010). Τα ευρήματα αυτά μπορούν πιθανόν να εξηγηθούν από το γεγονός ότι η εκπαίδευση των φοιτητών εστιάζεται περισσότερο στη φροντίδα του ασθενούς, καθώς και στο ότι οι ευθύνες ως προς το επάγγελμα και το κοινό σχετίζονται περισσότερο με διευρυμένους νοσηλευτικούς ρόλους που οι φοιτητές δεν κατανοούν πλήρως και ίσως δεν αντιλαμβάνονται τη σημασία τους. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει η χαμηλή θέση της αξίας της νοσηλευτικής έρευνας, δεδομένου ότι οι φοιτητές εκπαιδεύονται στο συγκεκριμένο αντικείμενο. Η έλλειψη εργασιακής εμπειρίας μπορεί να εξηγήσει το έλλειμμα γνώσης σχετικά με τη σημασία της εφαρμογής των ερευνητικών δεδομένων στην πράξη. Γενικότερα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ της θεωρητικής απόκτησης μιας αξίας και της πραγματικής κατανόησης και εφαρμογής της που γίνεται κατά την άσκηση της νοσηλευτικής. Άλλωστε όπως υποστηρίζεται από το σύνολο της βιβλιογραφίας, ουσιαστικά η επαγγελματική κοινωνικοποίηση και η κατανόηση της ουσίας της νοσηλευτικής επιτυγχάνεται στο χώρο εργασίας και η απόκτηση εργασιακής εμπειρίας είναι αναγκαία προϋπόθεση για την αποτελεσματική ολοκλήρωσή της (Rassin, 2009). Παράλληλα, θα πρέπει να υπογραμμιστεί η πτώση της αξίας του αλτρουισμού που υποστηρίζεται από αρκετές μελέτες (Williams et al., 1978, Fagerberg et al., 1997, Turunen et al., 1997, Johnson et al., 2007, Rassin, 2009). Για αρκετά χρόνια ο αλτρουισμός θεωρούταν η σημαντικότερη νοσηλευτική επαγγελματική αξία. Επίσης, μελέτες τον αναγνωρίζουν ως ισχυρό παράγοντα υποκίνησης στην επιλογή της νοσηλευτικής ως επάγγελμα (Boughn and Lentini, 1999, Rongstad et al., 2004). H μείωση της σημαντικότητας της αξίας του αλτρουισμού συνοδεύεται από αύξηση της σημαντικότητας της αξίας της εντιμότητας, της αξιοπιστίας και των ειλικρινών σχέσεων με τον ασθενή. Φαίνεται ότι οι σύγχρονοι φοιτητές εκφράζουν τις τρέχουσες κοινωνικές τάσεις του ρεαλισμού, του ατομικισμού και της αυτονομίας όπου οι αξίες της ταπεινότητας, της αλληλεγγύης και της ομαδικότητας δεν είναι πια προεξάρχουσες (Inglehart, 1977, Rongstad et al., 2004). Παράλληλα, οι σημαντικές αλλαγές στο σύστημα παροχής υπηρεσιών υγείας με στροφή σε πρακτικές μείωσης του κόστους και οι αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα αποτελούν πραγματική πρόκληση για τις βασικές επαγγελματικές νοσηλευτικές αξίες και ίσως σηματοδοτούν την ανάγκη επαναπροσδιορισμού της ιεράρχησης των αξιών του επαγγέλματος. Συμπεράσματα Η διερεύνηση της ιεράρχησης των επαγγελματικών αξιών των φοιτητών είναι σημαντική, καθώς παρέχει πολύτιμες πληροφορίες στο πως αυτοί εξελίσσονται και αναπτύσσονται ως επαγγελματίες. Παράλληλα, αποτελεί τη βάση για την αναθεώρηση των εκπαιδευτικών μεθόδων, με σκοπό την αποτελεσματική εκπαίδευση στις επαγγελματικές αξίες. Σύμφωνα με την ανασκόπηση των ερευνητικών δεδομένων, φαίνε- 32

33 ται ότι οι βασικές επαγγελματικές νοσηλευτικές αξίες παραμένουν σταθερές παρά το πέρασμα του χρόνου. Παρόλα αυτά η μείωση της σημαντικότητας της αξίας του αλτρουισμού πρέπει να απασχολήσει τη νοσηλευτική κοινότητα και ειδικότερα τη νοσηλευτική εκπαίδευση. Βιβλιογραφία American Association of Colleges of Nursing (AACN), (1986).The essentials of college and university education for professional nursing.final report. Washington, D.C.: Author. Allport, G.W. (1961). Pattern and growth in personality. New York: Holt, Rinehart &Winston. Boughn S., Lantini A. (1999). Why do women choose nursing? Journal of Nursing Education, 38: Chitty K.K. (2001).Professional nursing: Concepts and Challenges. 3 rd Ed. Philadelphia: W.B. Saunders. Drummond M.F., O Brien B., Stoddart G.L., Torrance G. W. (2005). Methods for the Economic Evaluation of Health Care Programmes.2 nd Ed. Oxford Medical Publications. Elfrink V., Lutz E. (1991). American association of colleges of nursing essential values: National study of faculty perceptions, practice and plans. Journal of Professional Nursing, 7: Fagerberg I., Winblad B., Ekman SL. (1997). Two studies of the new nursing education in Sweden 1. The place of gerontology and geriatrics. 2. Students characteristics and expectation. Nurse Education Today, 17: Feather, N. T. (1995).Values, valences.and choice: The influence of values on the perceived attractiveness and choice of alternatives. Journal of Personality and Social Psychology, 68: Fry S., Johnstone M.J. (2005). Ζητήματα Ηθικής στη Νοσηλευτική Πρακτική. Μετάφραση ΕπιμέλειαΧρ. Λεμονίδου, ΕκδόσειςΠασχαλίδης. Haigh C., Johnson M. (2007). Attitudes and Values of Nurse Educators: An International Survey. International Journal of Nursing Education Scholarship, 4(1):1 11. Inglehart R. (1977): The Silent Revolution: Changing Values and Political Styles Among Western Publics. Princeton: Princeton University Press. Kluckhohn, C. (1951). Values and value-orientations in the theory of action: An exploration in definition and classification. In T. Parsons & E. Shils (Eds.), Toward a general theory of action(pp ). Cambridge, MA: Harvard University Press. Kohn, M. L. (1969). Class and conformity. Homewood, Il.: Dorsey Press. Lin Y.H., Wang L.S., Yarbrough S., Alfred D., Martin P. (2010). Changes in Taiwanese nursing student values during the educational experience.nursing Ethics, 17(5): Μacnab D., Fitzsimmons G., Casserly G. (1987). Development of the Life Roles Inventory Values Scale. Canadian Journal of Counseling, 21: Magnussen L. (1998). Women s choices.an historical perspective of nursing as a career choice. Journal of Professional Nursing, 14: Martin P., Yarbrough S., Alfred D. (2003). Professional Values Held by Baccalaureate and Associate Degree Nursing Students. Journal of Nursing Scolarship, 35(3): Morris, C.W. (1956). Varieties of human value.chicago: University of Chicago Press. Rokeach M. (1973). The nature of human values. New York: Free Press. Rongstad M.K., Nortvedt P., Aasland O. (2004). Helping motives in late modern society: Values and attitudes among nursing students. Nursing Ethics, 11(3): Sagive L, Schwartz S.H Value priorities and subjective well being: direct relations and congruity effects. European Journal of Social Psychology 30: Schank M.J., Weis D. (1989). A study of values of baccalaureate nursing students and graduate nurses from a secular and a nonsecular program. Journal of Professional Nursing, 5(1): Schankm.J., Weis D., Service and education share responsibility for nurses value development. Journal of Nurses in staff development, 17(5): Scott W. (1959) Empirical assessment of values and ideologies. American Sociological Review 24: Serow R.C., Dreyden J.I. (1990). Community service among college and university students: individual and institutional relationships. Adolescence 25, Super D.E., Sverko B. (1995). Life roles, values and careers: International findings of the work importance study. San Francisco: Jossey Bass. Thorpe K., Loo R. (2003). The Values Profile of Nursing Undergraduate Students: Implications for Education and Professional Development. Journal of Nursing Education, 42(2): Turunen H., Taskinen H., Voutilainen U., Tossavainen K., Sinkkonen S. (1997). Nursing and social work students initial orientation towards their studies. Nurse Education Today, 17: Weis D., Schank M.J. (1997). Toward building an international consensus in professional values. Nurse Education Today, 17(5): Weis D., Schank M.J. (2000). An Istrument to Measure Professional Nurssing Values. Journal of Nursing Scholarship, 3292): Weis D., Schank M.J. (2002). Professional values: Key to Professional Development. Journal of Professional Nursing, 18(5): Weis D., Schank M.J. (2006). Conference Sponsored by Sigma Theta Tau International. Development & Psychometric Evaluation of Revised Nursing Professional Values Scale (NPVS-R). Διαθέσιμοστην Πρόσβασηστις 11/1/2009 Williams MA., Bloch DW., Blair EM. (1978). Values and value changes of graduate nursing students: their relationship to faculty values and to selected educational factors. Nurs Res, 27: ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 33

34 ανασκοπηση Επαγγελματικές σχέσεις ιατρούνοσηλευτή στον 21 o αιώνα Μαρία Καπρίτσου RN, BSN, MSc, PhD(c), Αντικαρκινικό-Ογκολογικό Νοσοκομείο Αθηνών «Ο Άγιος Σάββας». Μαργαρίτα Γιαννακοπούλου RN, BSN, PhD, Επίκουρος Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δημήτριος Π. Κορκολής MD, PhD, Επιμελητής Α Χειρουργικής Κλινικής, Αντικαρκινικό- Ογκολογικό Νοσοκομείο Αθηνών «Ο Άγιος Σάββας» Ευάγγελος Α. Κωνσταντίνου RN, BSN, MSc, PhD, Επίκουρος Καθηγητής τμήματος Νοσηλευτικής. Αναισθησιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ: Μαρία Καπρίτσου RN, BSΝ, MSc, PhD(c) Διεύθυνση : Σαπφούς 2, Καλλιθέα,Τ.Κ.17676, Αθήνα, Tηλ.: , mkapritsou@yahoo.com Περίληψη Εισαγωγή Εισαγωγή: Από τους αρχαίους Ελληνικούς χρόνους, o Ιπποκράτης είχε επισημάνει τη σημασία της σχέσης ιατρού-ασθενούς, ως ένα θεραπευτικό εργαλείο. Όμως, στην πορεία των χρόνων, σημαντικό ρόλο στη θεραπεία του ασθενούς έπαιξε και ο νοσηλευτής και, κατά επέκταση, και η σχέση ιατρού-νοσηλευτή. Σκοπός: Σκοπός της εργασίας ήταν να διερευνηθεί η σχέση ιατρού- νοσηλευτή στη σύγχρονη εποχή και να προσδιοριστούν οι παράγοντες, που την επηρεάζουν και τη διαμορφώνουν. Μεθοδολογία: Πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική αναζήτηση από το 1995 έως το 2011 μέσω ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων, όπως Medline και Google Scholar, με τη χρήση λέξεων ευρετηρίου: nurse-doctor relationship, interprofessional boundaries, professional relations. Μελετήθηκαν 4 άρθρα στην ελληνική γλώσσα, 42 άρθρα στην αγγλική γλώσσα, και 2 βιβλία σχετικά με το θέμα, τα οποία αναδεικνύουν την πορεία της σχέσης ιατρού-νοσηλευτή και αναφέρουν τους παράγοντες, που την προσδιορίζουν και την επηρεάζουν. Αποτελέσματα: Τα αποτελέσματα της ανασκόπησης έδειξαν ότι έναν αιώνα περίπου πριν τη σημερινή εποχή, η σχέση ιατρού-νοσηλευτή δεν ήταν καθόλου ισότιμη. Στην σύγχρονη εποχή, όμως, φαίνεται ότι οι νοσηλευτές συμμετέχουν ισότιμα και εκφράζουν την άποψη τους στην κλινική φροντίδα του ασθενή. Παράγοντες που συνετέλεσαν στην εξέλιξη αυτής της σχέσης ήταν η πολύπλευρη ανέλιξη της γυναίκας σε κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο, η αύξηση του επιπέδου γνώσεων και η ανάπτυξη της Νοσηλευτικής ως επιστήμη. Συμπεράσματα: Συμπερασματικά, η σχέση ιατρού-νοσηλευτή με την αλλαγή των ρόλων και την απόκτηση των καθηκόντων των νοσηλευτών έχει επαναπροσδιοριστεί και μπορεί να θεωρηθεί πιο ισότιμη και σίγουρα πιο συνεργατική σε σχέση με το παρελθόν. Λέξεις-κλειδιά: ιατρός-νοσηλευτής, γυναικεία πρόοδος, ιατρός-ασθενής. Ο τρόπος, με τον οποίο οι ιατροί και οι νοσηλευτές συνεργάζονται στα Νοσηλευτικά Ιδρύματα, αντικατοπτρίζει έναν από τους παράγοντες που υποδηλώνει την αποδοτικότητα του Συστήματος Υγείας. Έρευνες 40 χρόνων δείχνουν ότι οι επαγγελματικές σχέσεις ιατρούνοσηλευτή είναι πολύπλοκες, με τους νοσηλευτές, συχνά, να διαμορφώνουν τις ιατρικές αποφάσεις (Tjora 2000). Το 1967 ο Stein ήταν ο πρώτος, ο οποίος παρατήρησε τη σχέση ιατρού-νοσηλευτή, τονίζοντας ότι 34

35 review Professional relations between doctors and nurses in the 21 st century Maria Kapritsou RN, BSΝ, MSc, PhD(c), Hellenic Anticancer Institute, Saint Savvas Hospital, Athens, Greece. Margarita Giannakopoulou, RN, BSN, PhD, Assistant Professor, Faculty of Nursing, National and Kapodistrian University of Athens, Greece. Dimitrios P. Korkolis MD, PhD Consultant Surgeon, Hellenic Anticancer Institute, Saint Savvas Hospital, Athens, Greece. Evangelos A. Konstantinou RN, BSN, MSc, PhD, Assistant Professor of Nursing Anesthesiology, National and Kapodistrian University of Athens, Greece Abstract Introduction: From the ancient years, Hippocrates had pointed out the importance of the relation between doctor and patient, as a healing tool. However, during the years, the nurse has had an important role in the treatment of the patient, therefore the relation of doctornurse. Aim: Aim of this work was to explore the relation of doctor - nurse in the modern times and to determine the factors, which influence and shape this relation. Methods: Bibliographic search via electronic bases of data has been conducted from 1995 to 2011, such as Medline and Google Scholar, using key- words such as nurse-doctor relationship, interprofessional boundaries, professional relations. Articles were studied, 4 articles in Greek language, 42 articles in English language and 2 books referred to the subject, which illustrate the doctors-nurses relationship and indicate the factors that determine and influence this relation. Results: The results of this review showed that a century ago, the doctor-nurse relationship has not been equal. Nowadays, however, it seems that nurses are equally involved and express their opinion on the clinical care of the patient. Factors that were contributed to the evolution of this relationship were the multifaceted evolution of woman in social and professional level, the upgraded level of knowledge of the nurses and the development of nursing as a science. Conclusions: In conclusion, the doctors-nurses relation with the changing roles and the acquisition tasks of nurses has been redefined and can be considered more equitable and definitely more collaborative than ever before. Key-words: doctor-nurse, progress women, doctor-patient τα όρια μεταξύ τους ήταν προσεκτικά δομημένα, χωρίς να διαταράσσεται η ιεραρχία. Μετά το 1970 η Νοσηλευτική αποτέλεσε ξεχωριστό και ανεξάρτητο κλάδο, με αποτέλεσμα στη δεκαετία του 90, οι νοσηλευτές την επαναπροσδιόρισαν και τελικά, την απέρριψαν (Radcliffe 2000). Tα όρια στη σχέση ιατρού-νοσηλευτή γίνονται λιγότερο διακριτά συγκριτικά με το παρελθόν, όπου η δυναμική συμβιωτική σχέση βασιζόταν στην έλλειψη υποστήριξης και σεβασμού (Ficarra 2010), και είχε επιτραπεί η κυριαρχία των ιατρών στο Νοσηλευτικό Κλάδο (Watson 2010). ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 35

36 Οι παράγοντες, που επηρεάζουν την σχέση ιατρού-νοσηλευτή ποικίλουν, και με την πάροδο του χρόνου, μεταβάλλονται και μεταλλάσσονται, ανάλογα με τις ανάγκες της εποχής και της σύγχρονης πραγματικότητας, αφού οι ανάγκες των ασθενών αυξάνονται, ταυτόχρονα και με τις απαιτήσεις τους. Οι ασθενείς, πλέον, είναι ενημερωμένοι για την κατάσταση της υγείας τους, έχοντας πρόσβαση στις πληροφορίες κυρίως μέσω του διαδικτύου, με αποτέλεσμα όταν έρχονται σε επαφή με τον ιατρό και τον νοσηλευτή να γνωρίζουν τι θέλουν και τι προσδοκούν, όπως παραδείγματός χάριν από τη συμπεριφορά των επαγγελματιών υγείας έως και ποια θεραπεία θα ακολουθήσουν. Επίσης, οι σχέσεις πλέον καθορίζονται και από πειθαρχικούς κανόνες, τις αρχές ηθικής και δεοντολογίας, την ανάπτυξη συστημάτων παροχής νοσηλευτικής φροντίδας, και τις σχέσεις εξουσίας (Fagin & Garelick 2004). Σκοπός του παρόντος άρθρου ήταν η διερεύνηση και η ανάδειξη των παραγόντων που επηρέασαν και επηρεάζουν την επαγγελματική επικοινωνία ιατρού-νοσηλευτή, η εξέταση της φύσης της σχέσης ιατρού-νοσηλευτή και των στρατηγικών, οι οποίες μπορούν να τη βελτιώσουν. Μεθοδολογία Πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική αναζήτηση από το 1995 έως το 2011 μέσω ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων, όπως Medline και Google Scholar, με τη χρήση λέξεων ευρετηρίου: nurse-doctor relationship, interprofessional boundaries, professional relations. Μελετήθηκαν 4 άρθρα στην ελληνική γλώσσα, 42 άρθρα αγγλική γλώσσα, και 2 βιβλία σχετικά με το θέμα, τα οποία αναδεικνύουν την πορεία της σχέσης ιατρού-νοσηλευτή και αναφέρουν τους παράγοντες, που την προσδιορίζουν και την επηρεάζουν. Αποτελέσματα Η εξέλιξη της πορείας της σχέσης ιατρούνοσηλευτή μέσα στο χρόνο Τα αποτελέσματα της ανασκόπησης έδειξαν ότι έναν αιώνα περίπου πριν τη σημερινή εποχή, η σχέση ιατρού-νοσηλευτή δεν ήταν καθόλου ισότιμη. Συγκεκριμένα, το 1917 η νοσηλεύτρια Sarah Dock όρισε τη σχέση ιατρούνοσηλευτή ως εξής: «Δεν έχει σημασία πόσο χαρισματική μπορεί να είναι η νοσηλεύτρια, ποτέ δεν θα είναι αξιόπιστη, έως ότου μπορέσει να υπακούσει χωρίς ερωτήσεις» (Group & Roberts, 2001). Μία άλλη επικρατούσα μέχρι πολύ πρόσφατα άποψη ήταν ότι οι ιατροί θεραπεύουν, ενώ οι νοσηλεύτριες νοιάζονται (Carpenter, 1995). Οι ιατροί έχουν μία «αρρενωπή», λογική και αντικειμενική άποψη για τον ασθενή, ενώ οι νοσηλεύτριες βασίζονταν στις «γυναικείες» αρετές, όπως η φροντίδα και η γαλούχηση (Gamarnikow, 1978). Αυτές οι στερεότυπες εικόνες του ιατρού και της νοσηλεύτριας υιοθετήθηκαν και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (Bridges, 1990), υποστηρίζοντας την αντίληψη ότι οι νοσηλεύτριες υπήρχαν για να είναι «υπόδουλες των ιατρών» (Mackay, 1995). Έρευνες, οι οποίες διεξάχθηκαν πάνω στις σχέσεις των ιατρών-νοσηλευτών (Mackay, 1993; Walby et al., 1994) «σκιαγράφησαν» μία θλιβερή εικόνα. Οι νοσηλεύτριες «υπήρχαν» για να «λατρεύουν» την ιατρική επιστήμη, προστατεύοντας και προωθώντας το κοινωνικό status και το σεβασμό στον ιατρό. Οι γνώσεις, η εμπειρία και η εκπαίδευση υποτιμούνταν, αφού δεν δίνονταν στους νοσηλευτές η δυνατότητα να προσφέρουν ή να εκφράσουν την άποψη τους, ενώ δεν τους επιτρεπόταν ούτε καν να μιλήσουν παρά μόνο αν τους δίνονταν ο λόγος από τον ιατρό (Mackay, 1995). Σε αντίθεση με τα παραπάνω, πρέπει να τονισθεί και ο ρόλος των νοσηλευτών στην καθοδήγηση των ειδικευόμενων ιατρών (Mumford, 1970), ο οποίος επηρέασε τις ισορροπίες ανάμεσα στους δύο επαγγελματίες υγείας. Οι νοσηλευτές, συχνά πρόσφεραν, αλλά και σήμερα ακόμα συνεχίζουν να προσφέρουν τις γνώσεις τους και να επηρεάζουν τη θεραπευτική και φαρμακευτική αγωγή των ασθενών, αφού οι νέοι ειδικευόμενοι ιατροί αποζητούν τη νοσηλευτική συμβουλή για τις δοσολογίες των φαρμάκων και τη συνήθη θεραπεία των ασθενών (Allen, 1997) και εξοικειώνονται με τους κανόνες, τη λειτουργία και το σύστημα υγείας του Νοσηλευτικού Ιδρύματος, που εργάζο- 36

37 νται, μέσα από την καθοδήγηση των νοσηλευτών (Lipsky, 1980). Η νοσηλευτική αλλάζει συνεχώς, ανταποκρινόμενη στις ανάγκες της κοινωνίας ως σύνολο. Επίσης τροποποιείται, προσαρμοσμένη σε παράγοντες όπως οι ορισμοί της νοσηλευτικής, οι στόχοι της, τα εκπαιδευτικά επίπεδα και οι συνεχώς επεκτεινόμενοι ρόλοι. Παρατηρείται συνεχής επαγγελματική ανάπτυξη, με απόρροια τη διαρκή βελτίωση της ποιότητας στην παροχή των νοσηλευτικών υπηρεσιών και τον εκσυγχρονισμό των δεξιοτήτων (Πεταλωτή, 2009). Οι τομείς των νοσηλευτικών καθηκόντων έχουν διευρυνθεί, αφού οι νοσηλευτές αναλαμβάνουν περισσότερες αρμοδιότητες στη φροντίδα του ασθενούς, συντονίζοντας τη φροντίδα του (Becker et al., 2006). Αρχικά, παρότι η σχέση μεταξύ ιατρούνοσηλευτή ήταν όπως περιγράφηκε παραπάνω, στην πορεία του χρόνου, όμως, η σχέση αυτή μεταβλήθηκε. Η νοσηλευτική επιστήμη επηρεάστηκε ιδιαίτερα από την επιρροή της Florence Nightingale, η οποία έθεσε τα θεμέλια για τη συμπόνια και τη δέσμευση στη φροντίδα του ασθενούς και την οργανωμένη νοσοκομειακή διοίκηση, με φυσικό επακόλουθο, σήμερα η σχέση αυτή να οδεύει προς την ισοτιμία και η νοσηλευτική να αποτελεί ξεχωριστό και αυτόνομο κλάδο (Watson 2010). Με βάση διαφορετικές μελέτες από διαφορετικά συστήματα υγείας που διερευνούν τη σχέση ιατρού-νοσηλευτή, φαίνεται ότι υπάρχουν διαπολιτισμικές διαφορές, ως προς το επίπεδο ισοτιμίας. Πιο συγκεκριμένα σε άλλες χώρες η μεταξύ των δύο σχέση έχει εξελιχθεί περισσότερο, ενώ σε άλλες παραμένει στάσιμη και εξαρτημένη. Οι διαπολιτισμικές συγκρίσεις παρουσίασαν συμπεριφοριστικές αποκλίσεις μεταξύ των ιατρών και των νοσηλευτών σε κάθε χώρα. Επίσης, τα συμπεράσματα έδειξαν ότι οι νοσηλευτές επιθυμούν τη συνεργασία με τους ιατρούς, περισσότερο από ότι οι ιατροί με τους νοσηλευτές, ανεξάρτητα από τις πολιτιστικές διαφορές. Το εύρημα αυτό υποστηρίζεται και από πρόσφατα δεδομένα όπου φαίνεται ότι οι ιατροί βλέπουν τη σχέση ιατρούνοσηλευτή λιγότερο σημαντική από ότι οι νοσηλευτές (Rosenstein 2002). Παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη της σχέσης ιατρού-νοσηλευτή Το 1990 ο Stein παρατήρησε μέσα από έρευνες ότι οι νοσηλευτές αντιμετώπισαν την ύπαρξή τους με επαγγελματισμό, με ανεξάρτητα καθήκοντα και ικανότητες, και επαναπροσδιόρισαν τις σχέσεις τους με τους υπόλοιπους επαγγελματίες υγείας. Φυσικά, αξίζει να σημειωθούν και κάποιοι ιστορικοί παράγοντες, πού έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη αυτής της σχέσης. Στις αρχές του εικοστού αιώνα οι γυναίκες άρχισαν να διεκδικούν θέσεις στην ανώτερη εκπαίδευση και σε ορισμένα διανοητικά επαγγέλματα, με αποκορύφωμα τα γεγονότα στη δεκαετία του 60, όπου οι γυναίκες αγωνίστηκαν για την απόκτηση ίσων δικαιωμάτων, τόσο στην πολιτική τους ισονομία, όσο και στην εργασιακή και την επαγγελματική τους εξέλιξη σε σχέση με τους άντρες (Radcliffe, 2000). Αυτή η ιστορική εξέλιξη ήταν επόμενο να επηρεάσει και τον κλάδο της Νοσηλευτικής, ο οποίος αποτελούνταν από γυναίκες. Γυναίκες, που απέκτησαν θέληση και πείσμα για βελτίωση των συνθηκών εργασίας τους και πρόοδο στον τομέα, που εργάζονται (Porter, 1992). Παράλληλα, η ανάπτυξη της νοσηλευτικής ως επιστήμης, με την δημιουργία μοντέλων αξιολόγησης του ασθενούς και το σχεδιασμό της φροντίδας αποτέλεσε έναν ακόμα παράγοντα. Συγκεκριμένα, ο νοσηλευτής, κυρίως μέσω της νοσηλευτικής διεργασίας και της τεκμηριωμένης νοσηλευτικής πρακτικής, η οποία περιλαμβάνει και ενσωματώνει τόσο την τέχνη, όσο και την επιστήμη της νοσηλευτικής, αναγνωρίζει τις ανάγκες της φροντίδας υγείας και διεκπεραιώνει προγράμματα φροντίδας για την κάλυψη αυτών των αναγκών. Η Νοσηλευτική εστιάζει στον ασθενή ως άτομο και καθορίζει εκείνες τις περιοχές φροντίδας που ανήκουν στο χώρο άσκησης της (Taylor 1997). Επίσης, από ιστορικής άποψης, τα νοσοκομεία έχουν θέσει μία ιεραρχική, οργανωτική δομή. Ως απόρροια του γεγονότος αυτού, και δεδομένου ότι οι νοσηλευτές συμμετέχουν στην ομάδα φροντίδας του ασθενούς, ήταν στα τέλη της δεκαετίας του 80, να επηρεαστεί και η Νοσηλευτική (Svesson, 1996). Κατά συνέπεια, ένας από τους παράγοντες που επέδρασαν φαίνεται ότι ήταν η ραγδαία αλλαγή του ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 37

38 εργασιακού περιβάλλοντος. Στις μέρες μας, η μοντέρνα ιατρική και νοσηλευτική πραγματοποιούνται σε κέντρα υγείας και περιφερειακά ιατρεία, αναπτύσσονται προγράμματα, όπως η κατ οίκον νοσηλεία, προσφέροντας μέσω της συνεργασίας και των γνώσεων του ιατρού και του νοσηλευτή πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας και στα πιο απομακρυσμένα μέρη (Fagin & Garelick 2004). Επιπλέον η εκπαίδευση συνετέλεσε σημαντικά. Οι νοσηλευτές έκαναν αξιοσημείωτη πρόοδο σε επαγγελματικό επίπεδο, υποστηριζόμενοι από την πανεπιστημιακή εκπαίδευση, μετεκπαίδευση κι ανάληψη καθηκόντων, τα οποία παλαιότερα αναλάμβαναν οι ιατροί, όπως οι αιμοληψίες, η τοποθέτηση φλεβοκαθετήρων, κεντρικών γραμμών και καθετήρων κύστεως, η ψηλάφηση μαστών και η κλινική εξέταση ασθενών (Clarke, 2009). Το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό ήταν σαφές ότι επαναπροσδιόρισε τα εργασιακά του όρια. Παρότι η σχέση ιατρού-νοσηλευτή δεν ήταν ποτέ εντελώς ισότιμη, όμως με την επίδραση όλων των παραπάνω παραγόντων, έχει εξελιχθεί θετικά στην πάροδο του χρόνου. Ταυτόχρονα όμως, φαίνεται ότι κάποιοι σύγχρονοι παράγοντες, όπως το stress και η επαγγελματική εξουθένωση την επηρεάζουν αρνητικά (Krogstad et al., 2004). Πιο συγκεκριμένα, η λειτουργία των νοσοκομείων είναι χαοτική και στρεσσογόνος, με αποτέλεσμα οι επαγγελματίες υγείας να επηρεάζονται, με αρνητικά επακόλουθα στη συνεργασία τους, και οι ίδιοι να αισθάνονται συναισθηματική πίεση και άγχος. Είναι πραγματικότητα ότι, έπειτα από μερικά χρόνια εργασίας, ορισμένοι επαγγελματίες υγείας αισθάνονται ότι εργάζονται χωρίς ηθική και οικονομική ανταπόδοση, με αποτέλεσμα να οδηγούνται σε συναισθηματική εξουθένωση, αποπροσωποποίηση για το αντικείμενο εργασίας τους και να έχουν το αίσθημα μειωμένων επαγγελματικών επιτευγμάτων. Επιπλέον, εάν προστεθεί το καθημερινό εργασιακό άγχος και στρες, τα οποία μειώνουν τις ικανότητες τους για οργάνωση και προγραμματισμό της καθημερινότητας τους, τότε προκαλούνται σημαντικές παραλείψεις και πιθανόν και λάθη που τελικά έχουν ως αποτέλεσμα μείωση την ποιότητα φροντίδας (Demerouti et al. 2000). Προσθέτοντας στους αρνητικούς παράγοντες και τις χαμηλές αμοιβές, η επιθυμία και το κίνητρο για παραμονή στο επάγγελμα μειώνονται. Ταυτόχρονα, το εξαντλητικό ωράριο, λόγω έλλειψης προσωπικού, η έλλειψη υλικού από τα νοσοκομεία, αλλά και η ανταγωνιστικότητα μεταξύ των νοσηλευτών οδηγούν στη συναισθηματική εξουθένωση και τη διατάραξη της επαγγελματικής και προσωπική τους ισορροπίας (Aiken et al., 2002). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να πλήττεται και η σχέση ιατρού-νοσηλευτή, αφού δεν υπάρχει η επιθυμία για μεταξύ τους επικοινωνία και συνεργασία. Συζήτηση-Συμπεράσματα Τα 150 χρόνια που διαμορφώθηκαν κάτω από την επίδραση των ιδεών και του έργου της Florence Nightingale ήταν καθοριστικά για την εξέλιξη της Νοσηλευτικής. Δημιουργήθηκαν νοσηλευτικές σχολές και ιδρύθηκαν επαγγελματικοί σύλλογοι, ενώ το 1899 δημιουργήθηκε το πρώτο διακρατικό όργανο, το Διεθνές Συμβούλιο Νοσοκομείων (ICN). Η Florence Nightingale, έθεσε τα θεμέλια της Νοσηλευτικής, μέσω της συμπόνιας και της δέσμευσης στη φροντίδα του ασθενούς και την οργανωμένη νοσοκομειακή διοίκηση, με φυσικό επόμενο την εξέλιξη της Νοσηλευτικής σε αυτόνομο κλάδο. Απομακρυσμένη από την παραδοσιακή σχέση ιατρούνοσηλευτή, με διαφορές οφειλόμενες στη δύναμη και την επιρροή, σε πολλές χώρες, οι νοσηλευτές κι οι ιατροί έχουν πλέον γίνει ισότιμοι συνεργάτες στην κλινική φροντίδα. Αν κι είναι σημαντικό να κατανοηθούν οι ιστορικοί παράγοντες, οι οποίοι καθόρισαν τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα τους, καθώς επίσης και τις διαμάχες και διαφωνίες τους, είναι η αμοιβαία αλληλεξάρτηση των νοσηλευτών και ιατρών, που θα οδηγήσει στην πραγματική συνεργασία τους στη φροντίδα του ασθενούς. Σημαντικό κομμάτι σε αυτή τη συνεργασία αποτελούν οι δεξιότητες επικοινωνίας, οι οποίες είναι αποτελεσματικές, όταν βελτιώνουν τη συμπεριφορά, τις πεποιθήσεις και τις 38

39 ικανότητες επικοινωνίας των επαγγελματιών υγείας (Seago 2008, Mahmood-Yousuf 2008). Μέσω της επικοινωνίας επιτυγχάνεται η ομαδική συνεργασία, με αποτέλεσμα να βελτιώνεται η παραγωγικότητα και η ποιότητα παροχής υπηρεσιών, καθώς επίσης και η ικανοποίηση των ασθενών και των επαγγελματιών υγείας (Anderson 2008). Επίλογος Το εργασιακό περιβάλλον αλλάζει ραγδαία και ο ιατρός, πλέον, δεν αποτελεί αυθεντία, αφού ο ασθενής δεν είναι παθητικός δέκτης ( Garelick & Fagin 2004). Τα όρια στη σχέση ιατρούνοσηλευτή μετατοπίζονται συνεχώς, ανάλογα με τις ανάγκες του Συστήματος Υγείας, αλλά και των ασθενών. Οι νοσηλευτές αποδεσμεύονται από τα στερεότυπα και εξελίσσουν την Επιστήμη τους, με αποτέλεσμα να αποτελεί αναγκαιότητα ο καθορισμός σαφών δομών λειτουργίας των νοσοκομείων και η ανάληψη καθηκόντων από τους νοσηλευτές, ανάλογα με την εκπαίδευσή τους, ώστε να αναδεικνύεται η εξέλιξη του κλάδου της Νοσηλευτικής. Κρίνεται απαραίτητη η συνεχής μελέτη της σχέσης ιατρού-νοσηλευτή, με στόχο την παροχή ποιοτικότερης φροντίδας στους ασθενείς. Ο σεβασμός στη διαφορετικότητα μεταξύ ιατρώννοσηλευτών, η ικανότητα ανάπτυξης στόχων και στρατηγικών και η δια βίου εκπαίδευση, θα οδηγήσει στη βελτίωση αυτής της σχέσης. Ελληνική Βιβλιογραφία Γαρυφάλλου Κ. συν. (2009). Διεπαγγελματική συνεργασία ιατρών και νοσηλευτών. Θεσσαλονίκη Λιονής Χ.- Ροβίθης Ε. (2001). Σχέση ιατρού ασθενούς: Πρόγραμμα»ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ», Ηράκλειο Μισουρίδου Ε. (2009). Η αντιμετώπιση της Επαγγελματικής Εξουθένωσης στη Νοσηλευτική. Νοσηλευτική, 48(4): Πεταλωτή Σ. (2009). Η δια βίου εκπαίδευση στη Νοσηλευτική Επιστήμη και Πράξη: μια Βιβλιογραφική Ανασκόπηση. Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης. Τόμος 2,Τεύχος 2. Σελ Ρηγάτος Α. Γ. (2006). Ιστορία της Νοσηλευτικής, από τη Φιλάνθρωπη Τέχνη στη Σύγχρονη Επιστήμη, Εκδόσεις Βήτα, σελ Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Aiken L et al. (2002). Hospital Nurse Staffing and Patient Mortality, Nurse Burnout, and Job Dissatisfaction. JAMA, October 288(16): Anderson P. Halley D. Μ. (2008). A new approach to making your doctor-nurse team more productive. Family practice management. Πρόσβαση 16/12/2011 Allen D. (1997). The nursing-medical boundary: a negotiated order? Sociology of Health & Illness 19(4): Becker D. et al. (2006). Activities Performed by Acute and Critical Care Advanced Practice Nurses: American Association of Critical-Care Nurses Study of Practice. Am J Crit Care 15: Bridges J.M. (1990). Literature review on the images of the nurse and nursing in the media. Journal of Advanced Nursing 15: Carpenter J. (1995). Doctors and nurses: stereotypes and stereotype change in interprofessional education. Journal of Interprofessional care, 9(2): Clarke HF (2009). Letter to the editor. Re: Leadership for the information age: the time for action is now by Dorothy Pringle and Lynn Nagle 22(1). Nurs Leadership.22(2):5-6. Demetouri E et al. (2000). A model of burnout and life satisfaction among nurses. Journal of Advanced Nursing 32(2): Ficarra B. Doctor-nurse Relationship: How to energize and engage the doctor and nurse team. www. healthin30.com. Πρόσβαση 12/09/2010 Fagin L., Garelick A. (2004). The doctor-nurse relationship. Advances in psychiatric treatment. 10: Gamarnikow E. (1978). Te sexual division of labour: the case of nursing, in: A.Kurn & A. Wolpe (eds) feminism and materiliasm: Women and modes of production( London, Routledge). Garelick A., Fagin L. (2004). The doctor to doctor: getting on with colleagues. Advances in psychiatric treatment. 10: Garelick A., Fagin L. (2004). The doctor manager relationship. Advances in psychiatric treatment. 10: Gregson B, Cartlidge M. A. and Bond J (1992). Development of a measure of professional collaboration in primary health care. Journal of Epidemiology and Community Health 46: Group T.M., Roberts J. I., (2001). Nursing, physician control and the medical monopoly. Historical perspectives on gendered inequality in roles, rights, and rage of practice. Indiana University Press. Bloomington. USA. pp 144 Helmich et al. (2010). Medical students professional identity development in an early nursing attachment. Medical Education 44: ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 39

40 Hughes D. (1988). When nurse knows best: some aspects of nurse/doctor interaction in a casualty department. Sociology of Health & Illness 10(1):1-22 Kernick D., Scott A. (2002). Economic approaches to doctor/nurse skill mix: problems, pitfalls, and partial solutions. British Journal of General Practice 52:42-46 Krogstad U., Hofoss D., Hjortdahl P. (2004). Doctor and nurse perception of inter-professional co-operation in hospitals. International Journal for Quality in Health Care 16( 6): Fagin L., Gareli A. (2004) The doctor-nurse relationship. Advances in Psychiatric Treatment 10: The Royal College of Psychiatrists. Lipsky M. (1980). Street-Level Bureaucracy: Dilemmas of the Individual in Public Services. New York: Russell Sage Publications Mackay L. (1993). Conflicts in care, Medicine and Nursing (London, Chapman & Hall). Mackay L. (1995). The patient as pawn in interprofessional relationships, in: K. Soothill, L. Mackay L. & C. Webb (eds). Interprofessional relations in Health Care (London, Edward Arnold) Mahmood-Yousuf K et al. (2008). Interprofessional relationships and communication in primary palliative care: impact of the Gold Standards Framework. British Journal of General Practice April: Mumford E. (1970). Interns: from students to Physicians. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press Nash P. (1995). Doctors and nurses once more- an alternative to May. Journal of medical ethics 21:82-83 Ogbimi and Adebamowo. (2006) Questionnaire survey of working relationships between nurses and doctors in University Teaching Hospitals in Southern Nigeria. BMC Nursing. 5:2 Porter Sam (1992). Women in a women s job: the gendered experience of nurses. Sociology of Health & Illness 14(4): Radcliffe M. (2000). Doctors and nurses: New game, same result. British Medical Journal 320: Rosenstein, A.H. (2002). Nurse-physician relationship: impact on nurse satisfaction and retention. American Journal of Nursing 102: Seago JA.(2008) In Hughes RG. Editor. Professional communication. Patient safety and quality: An evidenve-based Handbook for nurses. Rockville (MD). Agency for Healthcare research and quality (US);Apr. Chapter 32 Sirota T.(2007) Nurse/physician relationships. Improving or not. Nursing. Volume 37. Number 1 South African Family Practice: (2006) A qualitative study on the relationship between doctors and nurses offering primary health at KwaNobuhle (Uitenhage) Qolohle MD et al. SA Fam Pract;48(1) Stein, L. (1967) The doctor-nurse game. Archives of General Psychiatry, 16, Stein, L., Watts, D. and Howell, T. (1990) The doctornurse game revisited. New England Journal of Medicine, 322, Svensson Roland (1996). The interplay between doctors and nurses- a negotiated order perspective. Sociology of Health & Illness 18(3): Sweet SJ, Norman IJ (1995) The nurse-doctor relationship: a selective literature review, J Adv Nurs. Jul;22(1): Tai-yin Daniel Tsoi. (2005) The journey ahead between doctor and nurse. Advances in psychiatric treatment 11: 79. Tjora Hn Aksel (2000). The technological mediation of the nursing-medical boundary. Sociology of Health & Illness 22(6): Taylor Carol, Lillis Carol, LeMone Priscilla. (2010) Θεμελιώδεις Αρχές της Νοσηλευτικής: Τόμος Ι,. Εκδόσεις Πασχαλίδης, 3η Έκδοση, σελ

41 ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 41

42 ανασκοπηση Οικονομική ανάπτυξη και βελτίωση επιπέδου υγείας Σωτηριάδου Κυριακή Λγος (ΥΝ), MSc, Υπ Διδάκτωρ Αριστοτελείου, Εργαστηριακή Συνεργάτης ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας/τμήμα Μαιευτικής Σαράφης Παύλος Καθηγητής Εφαρμογών ΤΕΙ Λαμίας/ΣΕΥΠ/τμήμα Νοσηλευτικής Μαλλιαρού Μαρία Λγος (ΥΝ), MSc, Υπ Διδάκτωρ ΕΚΠΑ, Εργαστηριακή Συνεργάτης ΤΕΙ Λάρισας/ ΣΕΥΠ/τμήμα Νοσηλευτικής Συγγραφέας επικοινωνίας: Μαλλιαρού Μαρία Τηλ.: , Τερψιθέα, Λάρισα, 41500, Περίληψη Εισαγωγή: Αναμφίβολα το επίπεδο υγείας των πληθυσμών των φτωχών χωρών είναι υποβαθμισμένο σε σχέση με το επίπεδο υγείας των πληθυσμών των πλούσιων χωρών. Στην παρούσα εργασία σχολιάζεται η άποψη ότι η οικονομική ανάπτυξη συνδέεται στενά με τη βελτίωση του επιπέδου υγείας του πληθυσμού μιας χώρας. Σκοπός: να απαντηθεί το ερώτημα εάν το επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας συνδέεται με το επίπεδο υγείας του πληθυσμού και ποιά είναι η φορά της αιτιώδους σχέσης. Μεθοδολογία: Αναζήτηση σε διεθνείς βάσεις δεδομένων και στο Google Scholar με λέξεις κλειδιά: economic development and health status, poverty and health status, health inequalities. Κριτήριο επιλογής των άρθρων ήταν η διασύνδεση του επιπέδου οικονομικής ανάπτυξης με το επίπεδο υγείας ενός πληθυσμού και της φτώχειας με τις ανισότητες στην υγεία. Εξετάστηκαν και αναφέρονται στην εργασία 45 άρθρα, κυρίως από τη διεθνή βιβλιογραφία, τα οποία χρονολογούνται την τελευταία δεκαπενταετία. Εισαγωγή Αποτελέσματα: Υπάρχουν τεράστιες διαφορές στο εισόδημα, στην οικονομική ανάπτυξη και στο επίπεδο υγείας ανάμεσα σε χώρες και περιοχές του κόσμου. Οι ανισότητες δεν είναι παρούσες μόνο μεταξύ χωρών, αλλά συναντώνται και στο εσωτερικό κάθε χώρας, μεταξύ κοινωνικών τάξεων ή γεωγραφικών περιφερειών. Η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός και το επίπεδο υγείας συναρτώνται άμεσα, όπως αποδεικνύεται από πληθώρα εμπειρικών μελετών. Οι νέες εξελίξεις της εμπειρικής έρευνας δείχνουν ότι υπάρχει μια αμφίδρομη, κυκλική και δυναμική σχέση αλληλεξάρτησης ανάμεσα στην υγεία και στην οικονομική ανάπτυξη. Συμπεράσματα: Η αιτιώδης σχέση έχει φορά όχι μόνο από το αυξημένο εισόδημα προς την καλή υγεία, αλλά και από την καλή υγεία προς το αυξημένο εισόδημα. Αυτό δίνει μια νέα διάσταση στην αναπτυξιακή οικονομική: η καλή υγεία είναι μέρος του ανθρώπινου κεφαλαίου και επομένως επενδύσεις στην υγεία μπορεί να δώσουν ώθηση στην ανάπτυξη. Λέξεις κλειδιά: ανισότητες στην υγεία, οικονομική ανάπτυξη Αναμφίβολα το επίπεδο υγείας των πληθυσμών των φτωχών χωρών είναι υποβαθμισμένο σε σχέση με το επίπεδο υγείας των πληθυσμών των πλούσιων χωρών. Το γεγονός αυτό αναδεικνύεται από σειρά μελετών διεθνών οργανισμών, αλλά και από εκατοντάδες ερευνητικές εργασίες σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Το ερώτημα είναι εάν το επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας συνδέεται με το επίπεδο υγείας του πληθυσμού και ποια είναι η φορά της αιτιώδους σχέσης. Στην παραδοσιακή οικονομική θεωρία γινόταν η υπόθεση ότι όσο περισσότερο αναπτυγμένη είναι μία χώρα τόσο υψηλότερο επίπεδο υγείας απολαμβάνει ο πληθυσμός της, επομέ- 42

43 review Economic development and improving health status Abstract Introduction: Without a doubt the health status of the populations of poor countries is deteriorated compared to that of the rich countries. In the present study we comment on the view that economic development is closely linked to improvements of the health status of a country s population. Aim: he question is whether the level of development of a country is linked with the health status of the population and in which way this link runs. Methodology: Literature search in international databases and Google Scholar using the keywords: economic development and health status, poverty and health status, health inequalities. The main criterion for selecting literature sources is their reference to the linkages between the level of economic development and health status of a population, and between poverty and inequalities in health. There are 45 articles from the international literature of the last 15 years utilized in the present paper. Results: There are tremendous differences in income, development level and health status among countries and regions of the world. The differences, however, are not present only between countries but also occur within each country, between social classes or geographic regions. Poverty, social exclusion and the health status are directly related, as evidenced by numerous empirical studies. New developments of empirical research reveal that there is an interactive, cyclical and dynamic interrelationship between health and economic development. Conclusions: The causal link runs not only from increased income to good health but also the other way, from good health to increased income. This gives a new dimension to economic development: Good health is part of human capital and therefore investment in health can boost development. Key words: Inequalities in health, economic development νως η άνοδος του επιπέδου υγείας του πληθυσμού προϋποθέτει την οικονομική ανάπτυξη της χώρας (Wilson and Walker, 1993; Dooley at al., 1996; Mathers and Schofield, 1998; Bloom and Canning, 2000; Lakey, 2001; O Donell et al., 2008). Την τελευταία εικοσαετία ωστόσο, έχει διερευνηθεί εκτεταμένα στη διεθνή βιβλιογραφία και η αντίστροφη αιτιώδης σχέση, δηλαδή ότι η άνοδος του επιπέδου υγείας του πληθυσμού επιδρά ευεργετικά στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας (Strauss and Thomas, 1998; Bhargava et al., 2001; Bloom et al., 2001; Doeksen, 2006; van Ourti et al., 2009). Τα ζητήματα της διασύνδεσης του εισοδηματικού επιπέδου και του επιπέδου υγείας αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας εργασίας. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 43

44 Αρχικά δίνονται κάποια στοιχεία για τη φτώχεια και τις ανισότητες ανάμεσα στις πλούσιες και φτωχές χώρες και για την οικονομική ανάπτυξη που κάποιες περιοχές του κόσμου απολαμβάνουν ως αποτέλεσμα της βιομηχανικής επανάστασης. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά για τις εισοδηματικές ανισότητες μέσα σε μια χώρα και τις επιπτώσεις τους στην υγεία. Τέλος, αναλύεται η αμφίδρομη αιτιώδης σχέση ανάμεσα στο εισόδημα και στο επίπεδο υγείας και επισημαίνονται συμπερασματικά οι δυνατότητες που ανοίγονται για την ανάπτυξη από τις επενδύσεις στην υγεία. Μεθοδολογία Για τους σκοπούς της εργασίας έγινε αναζήτηση σε διεθνείς βάσεις δεδομένων και στο Google Scholar με λέξεις κλειδιά: economic development and health status, poverty and health status, health inequalities. Κριτήριο για την επιλογή των άρθρων μελετών ήταν διασύνδεση του επιπέδου οικονομικής ανάπτυξης με το επίπεδο υγείας ενός πληθυσμού και της φτώχειας με τις ανισότητες στην υγεία. Παρατίθενται αρχικά τα πλέον πρόσφατα στοιχεία διεθνών οργανισμών (WHO, OECD, World Bank) για τη φτώχεια και τις ανισότητες στην υγεία που υπάρχουν στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Στη συνέχεια, γίνεται μια γενική αναφορά για το πώς προέκυψαν οι τεράστιες διαφορές στο επίπεδο ανάπτυξης και παρουσιάζονται κύριες βιβλιογραφικές πηγές που συνδέουν την ανάπτυξη με το επίπεδο υγείας και τις διαφορές στο εισόδημα με τις ανισότητες στην υγεία. Εξετάστηκαν και αναφέρονται στην εργασία 45 άρθρα, κυρίως από τη διεθνή βιβλιογραφία, τα οποία χρονολογούνται την τελευταία δεκαπενταετία. Φτώχεια και ανισότητες στην υγεία Οι ανισότητες στην υγεία απασχολούν την επιστημονική κοινότητα, τους πολιτικούς και την κοινωνία γενικότερα εδώ και δεκαετίες. Ας δούμε τις παρακάτω δύο φράσεις: «Από όλες τις μορφές της ανισότητας, η αδικία στη φροντίδα υγείας είναι η πλέον ειδεχθής και απάνθρωπη», «Οι ανισότητες στην υγεία είναι περισσότερο ανησυχητικές από τις ανισότητες σε οποιοδήποτε άλλο πεδίο» Εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι λένε το ίδιο πράγμα, ωστόσο έχουν ειπωθεί από διαφορετικούς ανθρώπους, σε διαφορετική χρονική στιγμή 1. Οι ανισότητες στην υγεία μπορεί να αναλυθούν σε τέσσερα βασικά επίπεδα (Οικονόμου, 2000:σ. 10): το παγκόσμιο, το διακρατικό-συγκριτικό, το εθνικό-περιφερειακό και το τοπικό επίπεδο. Πρόκειται δηλαδή για μια πολυεπίπεδη έννοια, που αναφέρεται στην κατανομή της νοσηρότητας και της θνησιμότητας και στην πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας τόσο μεταξύ χωρών όσο και μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών ομάδων ή διαφορετικών γεωγραφικών περιφερειών εντός μιας χώρας. Ιδιαίτερα έντονες είναι οι ανισότητες που υπάρχουν μεταξύ διαφόρων χωρών και τμημάτων του κόσμου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται (World Bank, 2006), συγκρίνοντας δύο παιδιά που γεννιούνται την ίδια μέρα, τον Sven σε μια μέση οικογένεια στη Σουηδία και τη Nthabiseng σε μια φτωχή αγροτική οικογένεια σε μια αφρικανική χώρα, βλέπουμε ότι οι διαφορές είναι τεράστιες. Η πιθανότητα θανάτου κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής είναι μόλις 0,3% για το Sven έναντι 7,2% για τη Nthabiseng, το προσδόκιμο ζωής είναι 81 χρόνια έναντι 50, η αναμενόμενη παρακολούθηση σχολείου είναι 11,4 χρόνια έναντι μόλις ενός χρόνου. Πέραν όμως των ποσοτικών διαφορών, υπάρχουν και τεράστιες ποιοτικές διαφορές, για παράδειγμα στην εκπαίδευση. Ένας μέσος μαθητής στη Σουηδία έχει σκορ 500 μονάδες σε ένα τυποποιημένο διεθνές τεστ στα μαθηματικά της όγδοης τάξης, ενώ ένας μέσος μαθητής της Νότιας Αφρικής παίρνει μόλις 264 μονάδες. Φυσικά, η μικρή Nthabiseng δεν έχει κανένα σκορ, αφού δεν φτάνει ποτέ στην όγδοη τάξη του σχολείου. Ακόμα και εάν, παρά τις τεράστιες δυσκολίες και αντιξοότητες, η μικρή Nthabiseng όταν γίνει 25 χρονών έχει μια 1 Rev. Dr. Martin Luther King Jr., 25/5/1966, Εθνικό Συνέδριο της Ιατρικής Επιτροπής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, Σικάγο και Amartya Sen, 3 ο Συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης Οικονομικών της Υγείας στο York, 23/7/2001, αντίστοιχα. 44

45 πολύ καλή επιχειρηματική ιδέα, είναι απίθανο να βρει πρόσβαση σε χρηματοδότηση και σε τραπεζικές πιστώσεις. Οι ευκαιρίες, λοιπόν, που έχουν στη ζωή τους τα άτομα είναι πάρα πολύ διαφορετικές, γιατί υπάρχουν μεταξύ τους διαφορές στη φυλή, στο εισόδημα και στη μόρφωση των γονέων τους, στη χώρα, αλλά και στην αστική ή αγροτική περιοχή γέννησής τους, ακόμα και στο φύλο τους. Είναι προφανώς άδικο τo ότι υπάρχουν αυτές οι τεράστιες διαφορές και φυσικά αυτή η ανισότητα ευκαιριών δημιουργεί ένα χαμένο ανθρώπινο δυναμικό, που σημαίνει χαμένες ευκαιρίες ανάπτυξης για τις χώρες που έχουν φτωχούς πληθυσμούς. Παρόλο που υπάρχουν έντονες προσπάθειες από πλευράς διεθνών οργανισμών και έχουν τεθεί στόχοι, όπως π.χ. οι Στόχοι της Χιλιετίας 2, οι διαφορές παραμένουν και σε πολλές περιπτώσεις εντείνονται. Σύμφωνα με πρόσφατες στατιστικές (WHO, 2009), οι διαφορές είναι συντριπτικές, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1 και στα Σχήματα 1 2: 2 «Millenium Development Goals», είναι οχτώ στόχοι που τέθηκαν με τη Διακήρυξη της Χιλιετίας του ΟΗΕ που υπογράφτηκε το Σεπτέμβριο του 2000 και έχουν επίκεντρο τον (μάλλον φιλόδοξο) στόχο της εξάλειψης της φτώχιας για το 2015 ( htm ). Πίνακας 1: Δείκτες υγείας σε πλούσιες και φτωχές χώρες (τελευταίο διαθέσιμο έτος) Δείκτης Νεογνική θνησιμότητα (θάνατοι πριν τον πρώτο χρόνο της ζωής ανά 1000 γεννήσεις ζώντων) Προσδόκιμο ζωής (έτη, και τα δύο φύλα) Παρουσία εξειδικευμένου προσωπικού κατά τη γέννηση (% γεννήσεων) Πρόσβαση σε καθαρό πόσιμο νερό (% νοικοκυριών) Πρόσβαση σε δίκτυα αποχέτευσης (% νοικοκυριών) Χαμηλό βάρος κατά τη γέννηση (% ζώντων) Πλούσιες χώρες Φτωχές χώρες 4 41 Δέκα φορές μεγαλύτερη! % 41% 100% 68% 100% 40% 7% 15% Γιατροί (ανά κατοίκους) 27 4 Νοσηλευτές (ανά κατοίκους) Δαπάνη για υγεία (% του ΑΕΠ) 11,2% 4,3% Κατά κεφαλήν δαπάνη για υγεία (2007 PPP US$) Κατά κεφαλήν ΑΕΠ (2007 PPP US$) Πηγή: World Health Statistics, WHO, 2009 Παρατηρήσεις Υπάρχουν χώρες με μεγάλη απόκλιση από το μέσο όρο (41 έτη (Σιέρα Λεόνε, 42 έτη Αφγανιστάν), ενώ στις πλούσιες χώρες υπάρχουν μικρές αποκλίσεις από το μέσο όρο Σε κάποιες αγροτικές περιοχές του τρίτου κόσμου το ποσοστό είναι εξαιρετικά χαμηλό (10% στη Σομαλία) Σε πολλές φτωχές χώρες το ποσοστό είναι πάνω από 20% φτάνοντας ακόμα και στο 25%, δηλαδή ένα στα τέσσερα παιδιά έχουν χαμηλό σωματικό βάρος γέννησης, κάτι που προδιαθέτει για σημαντικά προβλήματα υγείας στην ενήλικη ζωή Σε πάρα πολλές φτωχές χώρες το αντίστοιχο νούμερο είναι < 1 Σε πάρα πολλές φτωχές χώρες το αντίστοιχο νούμερο είναι < 1 Υπάρχουν χώρες με εξαιρετικά χαμηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ (Λιβερία, 290), ενώ υπάρχει και μεγάλη ανισοκατανομή εισοδήματος καθώς σε πάρα πολλές φτωχές χώρες μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού έχει κάτω από 1 $ την ημέρα κατά κεφαλήν ΑΕΠ (Λιβερία 86,1%) ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 45

46 Σχήμα 1: Κατά κεφαλήν δαπάνη για υγεία, 2005 Σχήμα 3: Προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση, σε χρόνια Πηγή: National Health Account Series, WHO, 2009 Σχήμα 2: Παιδιά κάτω των 5 ετών με μειωμένο βάρος σώματος, %, Πηγή: European Helath for All Database, WHO Europe, 2009 Σχήμα 4: Βρεφική θνησιμότητα ανά 1000 γεννήσεις ζώντων, σε ποσοστιαία Πηγή: National Health Account Series, WHO, 2009 Ωστόσο, ακόμα και στην Ευρώπη υπάρχουν σημαντικές διαφορές στους οικονομικούς δείκτες και στους δείκτες υγείας. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ανάμεσα στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες διαφέρει σημαντικά, ακόμα και εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης με το Λουξεμβούργο να φτάνει τις US$ PPP ενώ η Σλοβενία μόλις US$ PPP (στοιχεία του 2010, OCED statistics). Εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης οι ανισότητες είναι επίσης πολύ μεγάλες, με τη Νορβηγία να έχει κατά κεφαλήν ΑΕΠ το US$ PPP και την Τουρκία μόλις US$ PPP το ίδιο έτος. Στους δείκτες υγείας, οι διαφορές είναι επίσης αξιοσημείωτες (Σχήμα 3: Προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση και Σχήμα 4: Βρεφική θνησιμότητα). Υπάρχει μάλιστα ευθεία συσχέτιση ανάμεσα στο εισόδημα και στο προσδόκιμο ζωής εισόδημα (Σχήμα 5, όπου τα σημεία κοντά στην αρχή των αξόνων αντιστοιχούν σε φτωχές ευρωπαϊκές χώρες και τα σημεία πάνω από τη γραμμή παλινδρόμησης και δεξιά αντιστοιχούν σε πλούσιες χώρες) και αντίστροφη σχέση ανάμεσα στο εισόδημα και στη βρεφική θνησιμότητα (Σχήμα 6, όπου τα σημεία πάνω από τη γραμμή παλινδρόμησης και κοντά στον κάθετο άξονα αντιστοιχούν σε φτωχές χώρες). Πηγή: European Helath for All Database, WHO Europe, 2009 Σχήμα 5: Εισόδημα και προσδόκιμο ζωής στην Ευρώπη Πηγή: European Helath for All Database, WHO Europe, 2009 Το ερώτημα είναι πώς προέκυψαν αυτές οι πολύ μεγάλες διαφορές στο επίπεδο ανάπτυξης και φυσικά τί μπορεί να γίνει ώστε να περιοριστούν. 46

47 Σχήμα 6: Εισόδημα και βρεφική θνησιμότητα στην Ευρώπη Πηγή: European Helath for All Database, WHO Europe, 2009 Οικονομική ανάπτυξη και υγεία Σύμφωνα με στοιχεία για την πορεία της παγκόσμιας οικονομίας από το έτος 1000 έως σήμερα (Maddison, 2001), οι διάφορες περιοχές του κόσμου για πολλούς αιώνες δεν είχαν μεγάλες διαφορές ως προς το επίπεδο ανάπτυξής τους. Κατά το 18 ο αιώνα ξεκίνησαν στη Βρετανία σημαντικές αλλαγές στη γεωργία, που επέφεραν υπέρμετρη αύξηση της αγροτικής παραγωγής πέρα από το όριο επιβίωσης, οι αγρότες δηλαδή απόκτησαν τη δυνατότητα να παράγουν περισσότερα τρόφιμα από όσα οι ίδιοι κατανάλωναν. Όπως υποστηρίζει ο D. Gale Johnson (1997:p. 5), «η άνοδος της παραγωγικότητας της γεωργίας, όπως αυτή μετράται με την αύξηση της παραγωγής τροφίμων και τη μείωση των απαιτήσεων για εργασία, είναι αυτή που έκανε δυνατή τη Βιομηχανική Επανάσταση. Στη συνέχεια, η Βιομηχανική Επανάσταση συνέβαλε στις ταχύτατες τεχνολογικές βελτιώσεις που οδήγησαν σε ακόμα μεγαλύτερες αυξήσεις της παραγωγικότητας της γεωργίας». Έτσι, από τις αρχές του 19 ου αιώνα έχουμε στη Δυτική Ευρώπη τη μετάβαση από το φεουδαρχικό στο καπιταλιστικό σύστημα οργάνωσης της παραγωγής, της οικονομίας και της κοινωνίας, που συνοδεύτηκε από κομβικές εξελίξεις στη διάρθρωση και στη δομή των κοινωνικοοικονομικών συστημάτων (Gray, 2002). Όπως τονίζει ο Hobsbawm (1969:p. 20), «η βιομηχανική επανάσταση δεν ήταν απλώς μια επιτάχυνση της οικονομικής μεγέθυνσης, αλλά μια επιτάχυνση της μεγέθυνσης λόγω και δια μέσου του οικονομικού και κοινωνικού μετασχηματισμού, [που είχε ως αποκορύφωμα] την αυτοδύναμη βιώσιμη ανάπτυξη, μέσω διαρκούς τεχνολογικής επανάστασης και κοινωνικού μετασχηματισμού». Ως αποτέλεσμα της βιομηχανικής επανάστασης, λοιπόν, ακολούθησαν κοσμογονικές εξελίξεις που προκάλεσαν εντυπωσιακά άλματα στους ρυθμούς ανάπτυξης και μεγέθυνσης (αύξησης του ΑΕΠ), αρχικά για ένα περιορισμένο αριθμό χωρών της Δυτικής Ευρώπης και στη συνέχεια στη Βόρεια Αμερική, στην Ωκεανία και πρόσφατα στην Ανατολική Ασία. Κεντρικό σημείο της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης στις χώρες αυτές είναι η δημιουργία ικανοτήτων και η πραγμάτωση δυνατοτήτων (Βαΐτσος και Μπαρτζώκας, 2004). Με άλλα λόγια, δημιουργήθηκε στις περιοχές αυτές του κόσμου αφενός ένα ικανό απόθεμα ανθρώπινου κεφαλαίου που δυνητικά μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη με την ποικιλία δεξιοτήτων και ικανοτήτων που διαθέτει και αφετέρου τέθηκαν σε κίνηση μηχανισμοί δημιουργίας ενός αναπτυξιακού σπιράλ αξιοποιώντας συγκριτικά πλεονεκτήματα και κεφάλαιο, ανθρώπινο και υλικό, έτσι ώστε να γίνουν πραγματικότητα οι διαθέσιμες δυνατότητες. Όπως έδειξε ο Νομπελίστας Robert Fogel στις εργασίες του για τους παράγοντες που προκάλεσαν το τέλος της πείνας και τη μείωση της θνησιμότητας στη Δυτική Ευρώπη, η αύξηση της θερμιδικής εισροής ήταν αυτό που προκάλεσε τη μείωση της θνησιμότητας. Με τη χρήση βιομετρικών στοιχείων για το ύψος, τη μάζα σώματος και τους δείκτες θνησιμότητας ο Fogel υπολόγισε ότι οι αυξήσεις σε τροφές στο Βρετανικό πληθυσμό από το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα συνέβαλαν αποφασιστικά στην αύξηση της παραγωγικότητας και στην αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος. Η είσοδος των φτωχών στο εργατικό δυναμικό και η αύξηση της κατανάλωσης θερμίδων για όσους ήταν στο εργατικό δυναμικό εξηγεί περίπου το 30% της αύξησης του κατά κεφαλήν εισοδήματος στη Βρετανία για τους περασμένους δύο αιώνες (Fogel, 1993). Σε άλλη θέση, ο Fogel (1997), αναλύει αυτή ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 47

48 την εξελικτική διαδικασία η οποία περιλαμβάνει διαχρονικά και βιολογικές μεταβολές, αλλά είναι πολύ γρήγορη, ασταθής, ανθρωποκεντρική και εντελώς πρόσφατη, καθώς έχει διάρκεια μόλις 300 περίπου έτη. Οι σημερινές λιγότερο αναπτυγμένες οικονομίες, όπως και στην προβιομηχανική Ευρώπη, έχουν χαμηλούς δείκτες παραγωγικότητας της εργασίας ανά εργάτη λόγω της εκτεταμένης κακής διατροφής και ανθρώπινης ανάπτυξης. Βεβαίως η βιομηχανική επανάσταση δεν έφερε ευημερία σε όλους. Σε κριτική του στη βιομηχανική επανάσταση ο Friedrich Engels 3 παρατήρησε ότι η οστρακιά, η ραχίτιδες και η φυματίωση ήταν πολύ συχνότερες στην εργατική τάξη και δεν έπλητταν σοβαρά τη μέση και την ανώτερη τάξη. Επίσης, έδωσε αποδείξεις ότι η θνησιμότητα στη χαμηλή τάξη ήταν μέχρι και διπλάσια από ότι στις ανώτερες τάξεις. Στη συνέχεια παρατήρησε ότι ο ρυθμός θανάτων στις βιομηχανικές πόλεις ήταν πολύ υψηλότερος από τις αγροτικές περιοχές (ένα προς τριάντα και ένα προς σαράντα αντίστοιχα). Ο Engels καταλήγει ότι «η αστική τάξη δεν θα πρέπει να παραπονιέται εάν μετά από όλα αυτά τα στοιχεία και γεγονότα, των οποίων είναι σε γνώση, την κατηγορήσω για κοινωνική δολοφονία» (Engels, 2001:p. 146). Ανισότητες στην υγεία και στο εισόδημα Οι ανισότητες στην υγεία ανάμεσα στις πλούσιες και στις φτωχές χώρες είναι ιδιαίτερα έντονες, ωστόσο ανισότητες υπάρχουν και στο εσωτερικό κάθε χώρας, ανεξάρτητα από το επίπεδο ανάπτυξής της, ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές τάξεις ή τις γεωγραφικές της περιφέρειες. Όπως αναφέρει ο Farmer (1999), μελέτες που αναφέρονται ακόμα και στο δωδέκατο αιώνα δείχνουν ότι «πολύ απλά, οι φτωχοί είναι περισσότερο ασθενείς από τους μη φτωχούς και αυτό είναι αλήθεια και στις πλούσιες και στις φτωχές χώρες», 3 Το πρωτότυπο κείμενο δημοσιεύτηκε στα γερμανικά το 1845, στη Λειψία, ενώ το αγγλικό κείμενο δημοσιεύτηκε το Στην παρούσα θέση χρησιμοποιείται απόσπασμα που περιέχεται στο συλλογικό τόμο Health and Disease: A Reader (Open University Press, Buckingham, 2001). ενώ ο Ferrie (2001), δείχνει ισχυρή αρνητική συσχέτιση ανάμεσα σε πλούτο και θνησιμότητα στις ΗΠΑ ήδη από τον περασμένο αιώνα, ανάμεσα στα έτη 1850 και Αρκετές μελέτες που αναφέρονται σε αναπτυγμένα κράτη έχουν δείξει ότι ο βαθμός ανισότητας του εισοδήματος σε μια κοινωνία είναι ισχυρά σχετιζόμενος με το επίπεδο θνησιμότητας της κοινωνίας αυτής (LeGrand, 1987) αλλά και με τη μείωση της κοινωνικής συνοχής και τη διάρρηξη του κοινωνικού ιστού (Kawachi et al., 1997). Οι ανισότητες είναι έντονες στις ΗΠΑ, λιγότερο έντονες στον Καναδά και στη Μεγάλη Βρετανία και ακόμα λιγότερο έντονες σε δυτικοευρωπαϊκές χώρες (van Doorslaer et al., 1997; Humphries and van Doorslaer, 2000; Hernández-Quevedo et al., 2006; Safaei, 2007). Φαινόμενα όπως η ανεργία, ο κοινωνικός αποκλεισμός και η φτώχεια συνδέονται άμεσα με το επίπεδο υγείας του πληθυσμού (Wilson and Walker, 1993; Dooley at al., 1996; Mathers and Schofield, 1998; Lakey, 2001), ενώ σε πρόσφατη έκδοση της Παγκόσμιας Τράπεζας (O Donell et al., 2008), παρατίθενται δεκάδες μελέτες αλλά και οι οικονομετρικές τεχνικές που χρησιμοποιούνται για την εμπειρική διερεύνηση της ανισότητας στην υγεία και τη φτώχεια και την παρακολούθηση και αξιολόγηση της διαχρονικής πορείας διαφόρων αναπτυξιακών προγραμμάτων που έχουν στόχο τη μείωση των ανισοτήτων. Η σχέση μεταξύ υγείας εισοδήματος είναι, όπως φαίνεται στο Σχήμα 7, μια μη γραμμική σχέση (Judge at al., 1998; Benzeval and Judge, 2001). Στα χαμηλότερα εισοδήματα μια εισοδηματική αύξηση κατά ΑΒ οδηγεί σε βελτίωση της υγείας κατά CD, ενώ στα υψηλότερα εισοδήματα ίση εισοδηματική αύξηση οδηγεί σε μικρότερη βελτίωση της υγείας κατά EF. Επομένως, αναδιανομή εισοδήματος προς τα ασθενέστερα εισοδηματικά στρώματα οδηγεί σε βελτίωση του γενικού επιπέδου υγείας, αφού το κέρδος των χαμηλών κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων είναι μεγαλύτερο από την απώλεια των υψηλών στρωμάτων. 48

49 Σχήμα 7: Σχέση μεταξύ εισοδήματος και υγείας υγεία F E D C στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Μοντέλου 9 η κοινωνική δικαιοσύνη και η ανταγωνιστικότητα αντιμετωπίζονται ως στόχοι αμοιβαία εφικτοί και όχι αμοιβαία αποκλειόμενοι (Scherpf, 2002). Γι αυτό και υπάρχουν προτάσεις για ενδυνάμωση του ενεργητικού και δυναμικού κράτους πρόνοιας, που θα οδηγήσει σε μια Νέα Κοινωνική Ευρώπη (Rasmussen and Delors, 2007; Giddens, 2008). Α Β Α Β Πηγή: Judge at al., 1998 εισόδημα Χαρακτηριστικό παράδειγμα πλούσιας χώρας με έντονες ανισότητες είναι οι ΗΠΑ 4, όπου παρόλο που η κατά κεφαλήν δαπάνη για φροντίδα υγείας είναι περίπου διπλάσια από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ 5, υπάρχουν εκατομμύρια ανασφάλιστοι 6 και οι δείκτες υγείας σε πολλές περιπτώσεις βρίσκονται σε μέτρια επίπεδα (Andrerson and Hussey, 2001; Kumar and Ozdamar, 2004). Υπεύθυνη για τις κακές επιδόσεις θεωρείται η πίστη στους μηχανισμούς της αγοράς (Woolhandler and Himmelstein, 2007:p. 1129) και επομένως άλλα έθνη θα πρέπει να αποφύγουν αυτό το παράδειγμα 7. Η Ευρώπη, έχοντας πλήρη συνείδηση ότι η καταπολέμηση της φτώχειας και του αποκλεισμού είναι κυρίαρχες επιλογές για την επίτευξη κοινωνικής συνοχής και τη βελτίωση του γενικού επιπέδου υγείας, ανακήρυξε το 2007 «Ευρωπαϊκό έτος κατά των διακρίσεων και υπέρ της ισότητας», ενώ το 2010 είναι το «Ευρωπαϊκό έτος καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού» 8. Η Ευρώπη βέβαια είναι η μόνη γεωγραφική περιοχή του κόσμου όπου 4 «Οι ΗΠΑ έχουν το καλύτερο σύστημα υγείας στον κόσμο, για όσους αντέχουν να πληρώσουν» (Kumar and Ozdamar, 2004:p. 84). «Οι ΗΠΑ είναι η μόνη χώρα του κόσμου που έχει σύστημα υγείας που προσπαθεί να αποφύγει τους ασθενείς» (Angell, 2008:p. 917). 5 Το 2007 η δαπάνη για υγεία ήταν στις ΗΠΑ στο 16% του ΑΕΠ, ενώ ο μέσος όρος των άλλων χωρών του ΟΟΣΑ ήταν στο 8,7% (OECD, Health Data 2009). 6 Tο 2007 υπήρχαν 45,7 εκατομμύρια ανασφάλιστοι ενώ το 2008 ο σχετικός αριθμός ανήλθε σε 46,3 εκατομμύρια (U.S. Census Bureau, 2009). 7 Ανάλογο είναι το συμπέρασμα της Angell (2008), που επιχειρηματολογεί εναντίον της προσπάθειας να ιδιωτικοποιηθεί ο τομέας της υγείας στον Καναδά στα πρότυπα των ΗΠΑ. 8 [ ]. Η αμφίδρομη αιτιώδης σχέση ανάμεσα στην υγεία και στην οικονομική ανάπτυξη Η θετική συσχέτιση ανάμεσα στην υγεία και στο κατά κεφαλήν εισόδημα είναι μία από τις γνωστότερες σχέσεις στην αναπτυξιακή οικονομική και συνήθως εκφράζει μια αιτιώδη σχέση με φορά από το εισόδημα προς την υγεία (Bloom and Canning, 2000). Το υψηλότερο εισόδημα δίνει την ευχέρεια ελέγχου και πρόσβασης σε πολλά από τα αγαθά και υπηρεσίες που προωθούν την καλύτερη υγεία, όπως είναι η καλύτερη διατροφή, η πρόσβαση σε καθαρό νερό και η καλή ποιότητα υπηρεσιών υγείας. Πρόσφατα ωστόσο, προέκυψε από πολλές εμπειρικές μελέτες (Strauss and Thomas, 1998; Bhargava et al., 2001; Bloom et al., 2001; Doeksen, 2006; van Ourti et al., 2009), μια άλλη ενδιαφέρουσα πιθανότητα: ότι η αιτιώδης σχέση λειτουργεί και προς την άλλη πλευρά, δηλαδή το καλύτερο επίπεδο υγείας οδηγεί σε υψηλότερο εισόδημα. Ο μηχανισμός που μπορεί να οδηγεί σε αυτό το αποτέλεσμα μπορεί να αναφέρεται: στη βελτίωση της παραγωγικότητας (υγιέστεροι εργαζόμενοι είναι πιο παραγωγικοί γιατί είναι δυνατότεροι σωματικά και πνευματικά και δεν χάνονται μέρες λόγω ασθενειών) στην εκπαίδευση (υγιέστεροι άνθρωποι 9 Το ΕΚΜ είναι στη βάση του ένα πολιτικό όραμα μιας κοινωνίας που επιθυμεί την πρόοδο και την ανάπτυξη χωρίς να θυσιάζει κάποια από τα μέλη της, μιας κοινωνίας που οργανώνεται συλλογικά απέναντι σε κινδύνους που απειλούν την ποιότητα ζωής ή την ίδια τη ζωή όπως είναι η ασθένεια, η ανεργία, τα γηρατειά μιας κοινωνίας που αναζητά ανθρωποκεντρικούς τρόπους ενσωμάτωσης και οικονομικής ολοκλήρωσης στην παγκόσμια οικονομία. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 49

50 με υψηλότερο προσδόκιμο ζωής επενδύουν περισσότερο στη βελτίωση των δεξιοτήτων τους και περισσότερη εκπαίδευση οδηγεί σε αύξηση της παραγωγικότητας και επομένως σε αύξηση του εισοδήματος) στην επένδυση σε φυσικό κεφάλαιο (βελτίωση του προσδόκιμου ζωής οδηγεί τα άτομα σε αυξημένη αποταμίευση για τη σύνταξή τους, η οποία αυξημένη αποταμίευση οδηγεί σε αυξημένη επένδυση και επομένως η αύξηση του φυσικού κεφαλαίου οδηγεί σε αυξημένο εισόδημα, ενώ υπάρχει και εισροή ξένων επενδύσεων10 εάν υπάρχει υγιές και εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό) Βεβαίως οι δύο αυτές απόψεις για τη φορά της αιτιότητας είναι συμβατές μεταξύ τους, αφού λειτουργεί μια δυναμική σχέση: η καλύτερη υγεία προωθεί την αύξηση του εισοδήματος, και το αυξημένο εισόδημα με τη σειρά του προωθεί τη βελτίωση της υγείας. Όπως αναφέρει ο Οικονόμου (2000:σ. 14), «ανάπτυξη, οικονομική και κοινωνική ευημερία και βελτίωση του επιπέδου υγείας συνιστούν κομβικά σημεία ενός ανατροφοδοτούμενου κύκλου». Παραδείγματα περιλαμβάνουν τις χώρες της Ανατολικής Ασίας, την Ιρλανδία και πολλές πλούσιες βιομηχανικές χώρες. Δυστυχώς όμως αυτή η σχέση μπορεί να λειτουργήσει και αντίστροφα. Πτώση του επιπέδου υγείας μπορεί να έχει κλιμακωτά αποτελέσματα στο επίπεδο του εισοδήματος. Για παράδειγμα, η επιδημία του AIDS έχει φέρει τεράστιο οικονομικό βάρος στις χώρες της υποσαχάριας Αφρικής, καθώς το 80% των θανάτων αφορά άτομα εργάσιμης ηλικίας και οι απώλειες σε εισόδημα είναι τεράστιες. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η Ρωσία, όπου η μετάβαση στην οικονομία της αγοράς, καθώς επίσης και άλλα προβλήματα που προϋπήρχαν όπως αλκοολισμός, φτωχή δίαιτα, υψηλό στρες και πολλά ατυχήματα και εγκληματικότητα, οδήγησε σε μία δραματική πτώση του προσδόκιμου ζωής κατά το Η ιδέα ότι η καλή υγεία μπορεί να αποτελεί 10 Η αύξηση κατά ένα έτος του προσδόκιμου ζωής οδηγεί σε αύξηση κατά 9% της ροής των άμεσων ξένων επενδύσεων σε φτωχές χώρες (Alsan et al., 2006). ουσιαστικό παράγοντα προώθησης της οικονομικής ανάπτυξης συνιστά μια επανάσταση στην οικονομική σκέψη που έλαβε χώρα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, θέτοντας το ανθρώπινο κεφάλαιο, με τη μορφή της εκπαίδευσης και της καλής υγείας, στο ίδιο επίπεδο με το φυσικό κεφάλαιο ως πρώτη ύλη στην παραγωγή (Bloom et al., 2001). Η προοπτική αυτή προσφέρει μια συναρπαστική νέα δυνατότητα στην αναπτυξιακή οικονομική: επενδύσεις στην υγεία για να τονωθεί η ανάπτυξη. Το γεγονός ότι οι επενδύσεις που συμβάλουν στη βελτίωση των συστημάτων υγείας όχι μόνο οδηγούν σε βελτίωση της υγείας, αλλά και σε οικονομική ανάπτυξη και σε αύξηση του γενικότερου επιπέδου κοινωνικής ευημερίας και κοινωνικής συνοχής, αναγνωρίστηκε από τους Υπουργούς Υγείας των 53 χωρών του Ευρωπαϊκού τμήματος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που υπέγραψαν τον Ιούνιο του 2008 το «Χάρτη του Ταλίν» 11. Συμπέρασμα «Η φτώχεια και η κακή υγεία πάνε μαζί» (Hamoudi and Sachs, 1999:p. 1). Από όσα αναπτύχθηκαν παραπάνω φαίνεται ότι η κακή υγεία είναι κάτι περισσότερο από μια συνέπεια του χαμηλού εισοδήματος, είναι επίσης μία από τις βασικές αιτίες του. Επομένως, η σχέση μεταξύ καλής υγείας και οικονομικού στάτους είναι κυκλικής φύσης (Hamoudi and Sachs, 1999:p. 20). Η βελτιωμένη υγεία φέρνει οικονομική επιτυχία, όπως και η οικονομική επιτυχία φέρνει βελτιώσεις στην υγεία. Οι φτωχοί έχουν υψηλότερους δείκτες νοσηρότητας και θνησιμότητας από τους πλουσιότερους, χρησιμοποιούν λιγότερο τις υπηρεσίες υγείας παρόλο που έχουν μεγαλύτερες ανάγκες φροντίδας και αναγκάζονται να δαπανούν μεγάλο ποσοστό του εισοδήματός τους για την υγεία και αυτό τους κάνει ακόμα φτωχότερους. Από την άλλη πλευρά, η καλή υγεία είναι ένας παράγοντας οικονομικής επιτυχίας. Η υγεία επιδρά απευθείας στο οικογενειακό εισόδημα και στην ευημερία, στην παραγωγικότητα της εργασίας, στο ποσοστό συμμετοχής 11 «The Tallinn Charter: Health Systems for Health and Wealth», WHO European Ministerial Conference, Tallinn, Estonia, June

51 στην απασχόληση, στις αποταμιεύσεις και στις επενδύσεις, στους δημογραφικούς δείκτες και σε άλλους παράγοντες ανθρώπινου κεφαλαίου (Hamoudi and Sachs, 1999:p. 2). Η βελτιωμένη υγεία δεν είναι απλώς ένα από τα πολλά θετικά αποτελέσματα των στρατηγικών οικονομικής ανάπτυξης, αλλά η έρευνα δείχνει ότι οι επιτυχημένες αναπτυξιακές στρατηγικές πρέπει να περιλαμβάνουν αποτελεσματικές παρεμβάσεις υγείας. Συμπερασματικά, λοιπόν, «η ασθένεια δεν οδηγεί μόνο στη μείωση της ποιότητας ζωής, αλλά και στην απώλεια της ελευθερίας να κάνει κάποιος αυτά που θέλει να κάνει» (Amartya Sen, 2002:p. 663), και επομένως «η καλή υγεία δεν είναι απλώς εργαλείο για την ανάπτυξη αλλά είναι ένα αναπόσπαστο τμήμα της ανάπτυξης» (Amartya Sen, 1999:p. 623). Ελληνική Βιβλιογραφία Βαΐτσος, Κ. και Α. Μπαρτζώκας (2004), Αναπτυξιακή Οικονομική, Κείμενα οικονομικής σκέψης και κοινωνικού προβληματισμού, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα. Οικονόμου, Χαράλαμπος, (2010), Ανισότητες στην υγεία και τις υπηρεσίες υγείας: η χωρική διάσταση, Αθήνα. Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Alsan Marcella, David E. Bloom and David Canning (2006), The Effect of Population Health on Foreign Direct Investment Inflows to Low- and Middle-Income Countries, World Development, 34(4), pp Andrerson, Gerard and Peter Sotir Hussey (2001), Comparing Health System Performance in OECD Countries, Health Affairs, 20(3), pp Angell, Marcia (2008), Privatizing health care is not the answer: lessons from the United States, Canadian Medical Association Journal, 179(9), pp Benzeval Michaela and Ken Judge (2001), Income and health: the time dimension, Social Science and Medicine, 52, pp Bhargava, Alok, Dean T. Jamison, Lawrence J. Lau and Christopher J.L. Murray (2001), Modeling the effects of health on economic growth, Journal of Health Economics 20(3), pp Bloom, David and David Canning (2000), The health and wealth of nations, Science, 287, pp Bloom, David E., David Canning and Jaypee Sevilla (2001), The effect oh health on economic growth: Theory and evidence, National Bureau of Economic Research Working Paper 8587, Cambridge, MA. Doeksen Gerald A. (2006), The Changing Face of Economic Development: Health Care as an Economic Engine, Paper presented at the EcoMod International Conference on Regional and Urban Modeling, June 1-3, 2006 in Brussels, Belgium. Dooley, D., J. Fielding and L. Levi (1996), Health and Unemployment, Annual Review of Public Health, 17, pp Engels, Friedrich (2001), The Condition of the Working Class in England in 1844, in Basiro Davey, Alastair Gray and Clive Seale (eds.), Health and Disease: A Reader, 3 rd edition, Open University Press, Buckingham, England. Farmer, Paul (1999), Infections and Inequalities: The Modern Plagues, University of California Press, Berkeley. Ferrie, Joseph P. (2001), The Poor and the Dead: Socioeconomic Status and Mortality in the U.S., , NBER Historical Working Papers No 135, National Bureau of Economic Research, Inc. Washington DC. Fogel, R. W. (1993), Economic growth, population theory, and physiology: the bearing of long term processes on the making of economic policy, (Nobel Prize lecture), prizes/economics/ laureates/1993/ Fogel, Robert W. and Dora L. Costa (1997), A Theory of Technophysio Evolution, With Some Implications for Forecasting Population, Health Care Costs, and Pension Costs, Demography, 34(1), pp Giddens, Anthony (1998), The Third Way: The Renewal of Social Democracy, Polity, Cambridge. Gray, Alastair (2002), World Health and Disease, 3 rd edition, Open University Press, Buckingham. Hamoudi Amar A. and Jeffrey D. Sachs (1999), Economic Consequences of Health Status: A Review of the Evidence, Working Paper No 30, Center for International Development (CID) at Harvard University, Harvard MΑ. Hernández-Quevedo, Cristina, Andrew M. Jones, Angel López-Nicolás and Nigel Rice (2006), Socioeconomic inequalities in health: A comparative longitudinal analysis using the European Community Household Panel, Social Science & Medicine, 63, pp Hobsbawm, Eric (1969), Industry and Empire: The Birth of the Industrial Revolution, Weidenfeld and Nicholson, London. Humphries, Karin H. and Eddy van Doorslaer (2000), Income-related health inequality in Canada, Social Science & Medicine, 50, pp Johnson, D. Gale (1997), Agriculture and the Wealth of Nations, (Ely lecture), American Economic Review, 87(2), pp ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 51

52 Judge, Ken, Jo-Ann Mulligan and Michaela Benzeval (1998), Income Inequality and Population Health, Social Science and Medicine, 46, pp Kawachi, Ichiro, Bruce Kennedy, Kimberly Lochner and Deborah Prothrow-Stith (1997), Social Capital, Income Inequality, and Mortality, American Journal of Public Health, 87(9), pp Kumar, Arun and Linet Ozdamar (2004), International Comparison of Health Care Systems, International Journal of the Computer, the Internet and Management, 12(3), pp Lakey Jane (2001), Youth, Unemployment, Labour Market Progammes and Health, Public Studies Institute, London. LeGrand, Julian (1987), Inequalities in health. Some international comparisons, European Economic Review, 31(1-2), pp Maddison, Agnus (2001), The World Economy: A Millennial Perspective, Development Centre Studies, OECD, Paris. Mathers C. and D. Schofield (1998), The health consequences of unemployment: the evidence, Medical Journal of Australia, 168, pp O Donnell, Owen, Eddy van Doorslaer, Adam Wagstaff and Magnus Lindelow (2008), Analyzing Health Equity Using Household Survey Data, A Guide to Techniques and Their Implementation, World Bank Institute Learning Resources Series, The World Bank, Washington, DC. OECD (2009), OECD Health Data 2009, Paris. Rasmussen Poul Nyrup and Jacques Delors (2007), The New Social Europe, Party of European Socialists, Brussels. Safaei, Jalil (2007), Income and health inequality across Canadian provinces, Health & Place, 13, pp Scherpf, Fritz (2002), The European Social Model: Coping with the Challenges of Diversity, Journal of Common Market Studies, 40(4), pp Sen, Amartya (1997), Health in Development, Bulletin of the World Health Organization, 77(8), pp Sen, Amartya (2002), Why Health Equity? Health Economics, 11(8), pp Strauss, John and Duncan Thomas (1998), Health, Nutrition and Economic Development, Journal of Economic Literature, 36(2), pp U.S. Census Berau (2009), Income, Poverty, and Health Insurance Coverage in the United States: 2008, Issued: September 2009, Washington DC. van Doorslaer, Eddy, Adam Wagstaff, Han Bleichrodt, Samuel Calonge, Ulf-G. Gerdtham, Michael Gerfin, José Geurts, Lorna Gross, Unto Häkkinen, Robert E. Leu, Owen O Donell, Carol Propper, Frank Puffer, Marisol Rodríguez, Gun Sundberg and Olaf Winkelhake (1997), Income related inequalities in health: some international comparisons, Journal of Health Economics, 16, pp van Ourti, Tom, Eddy van Doorslaer and Xander Koolman (2009), The effect of income growth and inequality on health inequality: Theory and empirical evidence from the European Panel, Journal of Health Economics 28(3), pp Wilson, S.H. and G.M. Walker (1993), Unemployment and health: a review, Public Health, 107(3), pp WHO (2009), World Health Sstatistics 2009, Geneva, Switzerland. WHO Europe (2009), European Health for All Database 2009, Copenhagen. Woolhandler, S. and D.U. Himmelstein (2007), Competition in a publicly funded healthcare system, British Medical Journal, 335, pp World Bank (2006), World Development Report 2006: Equity and Development, The World Bank and Oxford University Press, Washington DC. Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών Διοικητικό Συμβούλιο Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών Πρόεδρος: Μαρία Χατζοπούλου Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ελευσινιώτης Γενικός Γραμματέας: Όλγα Σίσκου Ειδικός Γραμματέας: Φωτεινή Τολίκα Ταμίας: Δημήτρης Ζήκος Μέλη: Δημήτρης Παπαγεωργίου Μαρία Χαρχαρίδου 52

53 APR/2011/KAM-TRADE/1 Novartis Key Account Management (KAM) Αναγνωρίζουμε τις αλλαγές στο χώρο της υγείας Προσαρμοζόμαστε στο νέο περιβάλλον των νοσοκομείων Συνεργαζόμαστε για να δώσουμε λύσεις με γνώμονα τις καλύτερες υπηρεσίες για τον ασθενή

54 Προϋποθέσεις Εγγραφής Σύμφωνα με το καταστατικό της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών, μέλη του σωματείου μπορούν να είναι Έλληνες και Ελληνίδες υπήκοοι, κάτοχοι πτυχίων Νοσηλευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ή ισοτίμων Πανεπιστημιακών πτυχίων Νοσηλευτικής της ημεδαπής ή αλλοδαπής, ή Πανεπιστημιακών πτυχίων Ιατρικών, Βιολογικών, Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών καθώς και πτυχιούχοι άλλων επιστημών που συμβάλλουν στην προαγωγή της Νοσηλευτικής Επιστήμης. Το ποσοστό δε των μη νοσηλευτών μελών να μην ξεπερνά το 30%. Δεκτοί γίνονται και απόφοιτοι της Σχολής Αξιωματικών Νοσηλευτικής. Η ιδιότητα του μέλους αποκτάται από τη στιγμή της εγγραφής στο οικείο Μητρώο, η δε εγγραφή ως μέλος γίνεται μετά από απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου ύστερα από αίτηση του υποψηφίου και ομόφωνη πρόταση δύο ιδρυτικών ή άλλων μελών. Πέρα από τα τακτικά μέλη του σωματείου το Διοικητικό Συμβούλιο μπορεί να ανακηρύξει επίτιμα μέλη ή ευεργέτες, πρόσωπα, που προσέφεραν σπουδαίες υπηρεσίες ή μεγάλες δωρεές στο σωματείο ή που έδρασαν με ιδιαίτερη ωφέλεια υπέρ των σκοπών του χωρίς να καταβάλλουν καμία συνδρομή. Τα μέλη του Σωματείου δικαιούνται να μετέχουν στις Γενικές Συνελεύσεις και δύνανται να παρακολουθούν τις συνεδριάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου του σωματείου ενώ οφείλουν να συμμορφώνονται στις διατάξεις του παρόντος, στις αποφάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου και τις αποφάσεις των Γενικών Συνελεύσεων. Σε περίπτωση παράβασης από υπαίτια πράξη ή από παράλειψη των διατάξεων του καταστατικού του σωματείου από κάποιο μέλος, επιβάλλεται μετά από αιτιολογημένη απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου η ποινή της διαγραφής. Το μέλος που διαγράφηκε μπορεί να προσφύγει εναντίον της απόφασης διαγραφής μέσα σε ένα μήνα από την ημέρα κοινοποίησης της απόφασης, ενώπιον της Γενικής Συνέλευσης των μελών του σωματείου. Επίσης αρωγά μέλη ανακηρύσσονται μετά από έγγραφη αίτησή τους οι φοιτητές των Πανεπιστημιακών Τμημάτων Νοσηλευτικής και οι φοιτητές της Σχολής Αξιωματικών Νοσηλευτικής. Τα αρωγά μέλη δεν έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Τα μέλη του σωματείου καταβάλλουν υποχρεωτικά στο Ταμείο εφάπαξ ποσό για την εγγραφή και ετήσια συνδρομή, τα ποσά των οποίων καθορίζονται από το Δ.Σ. του σωματείου. Κάθε μέλος έχει το δικαίωμα να αποχωρήσει οποτεδήποτε από το σωματείο με την υποβολή αίτησης διαγραφής από το μητρώο μελών, αλλά είναι υποχρεωμένο να καταβάλλει τυχόν καθυστερημένες συνδρομές μέχρι την ημέρα διαγραφής του, χωρίς να έχει κανένα δικαίωμα επί της περιουσίας του σωματείου. Μέλη, που καθυστερούν την καταβολή της συνδρομής τους, δεν έχουν δικαίωμα να ψηφίσουν στις συνελεύσεις. Τέλος, που έχουν καθυστερήσει την καταβολή της συνδρομής τους περισσότερο από δύο χρόνια, διαγράφονται μετά από προηγούμενη ειδοποίηση και απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου. 54

55 Παρακαλούμε, συμπληρώστε (ηλεκτρονικά ή σε εκτύπωση) μία από τις παρακάτω κάρτες (Εγγραφή Συνδρομητών στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» ή Εγγραφή Μελών στην Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών) και διαβιβάστε την στο fax: ή στο Εγγραφή Συνδρομητών στο ηλεκτρονικό περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» Κύριοι σας ενημερώνω ότι στις κατέθεσα στην ATE BANK (Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος) Υποκατάστημα και στο Λογαριασμό το ποσό των..., προκειμένου να πραγματοποιηθεί η ακόλουθη Ετήσια Εγγραφή Συνδρομητή στην Ηλεκτρονική Έκδοση του περιοδικού νοσηλεία και Έρευνα (παρακαλούμε συμπληρώστε με κεφαλαία): Ονοματεπώνυμο:... Επαγγελματική Ιδιότητα:... Διεύθυνση κατοικίας (οδός, αριθμός, ΤΚ, πόλη):... Αριθμ Τηλεφώνου:... επικοινωνίας:... ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 55

56 ΕΚΔΟΣΕΙΣ οσελότος Βατάτζη 55, Αθήνα Τηλ. : ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr 56