«ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΗ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ: ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΘΛΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΗ» Φοιτήτρια: ΖΑΝΙΟΥ ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ ΑΕΜ:15871 Επιβλέπων καθηγητής: ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ Φ. Θεσσαλονίκη

2 Ευχαριστίες Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Μαυροβουνιώτη Φώτιο για την συμβολή του στο καλύτερο αποτέλεσμα της εργασίας καθώς επίσης και τους γονείς μου για την υπομονή και την στήριξη τους. Ζάνιου Νικολέττα 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 1.1 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ «ΓΗΡΑΣ» ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΤΟΣ ΣΤΟ ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΤΟΣ ΣΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 2.1 Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΔΙΑΙΤΗΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΣΕ ΘΡΕΠΤΙΚΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ, ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Η ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΔΙΑΧΧΕΙΡΙΣΗ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΔΥΟ ΦΙΛΩΝ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ ΑΔΥΝΑΤΙΣΜΑ, ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΗΛΙΚΙΑ ΜΙΑ ΘΑΝΑΣΙΜΗ ΣΧΕΣΗ ( ΛΙΠΗ ΚΑΙ ΑΘΗΡΟΣΚΛΗΡΩΣΗ) 31 3

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΟΥΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ 3.1 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΖΩΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΙ ΟΦΕΛΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΑΝΤΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΓΙΑ ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΣΚΗΣΗ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ ΜΕ ΧΡΟΝΙΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ 4.1 ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΕ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ Ή ΑΛΛΕΣ ΧΡΟΝΙΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ 41 ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ 41 ΠΝΕΥΜΟΝΟΠΑΘΕΙΕΣ 41 ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ (Σ.Δ.) 42 ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΕΥΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ ΜΕ ΧΡΟΝΙΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ 42 ΑΡΘΡΙΤΙΔΑ 43 ΚΑΡΔΙΟΠΑΘΕΙΑ Ή ΥΠΕΡΤΑΣΗ 44 ΔΙΑΒΗΤΗΣ 44 ΝΟΣΟΣ ΠΑΡΚΙΝΣΟΣ 45 ΑΓΓΕΙΑΚΟ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ 45 ΠΕΡΙΦΕΡΙΚΗ ΑΓΓΕΙΑΚΗ ΝΟΣΟΣ 46 ΚΑΤΑΓΜΑΤΑ ΙΣΧΙΟΥ 46 ΟΣΦΥΑΛΓΙΑ 46 ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ 47 ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ 47 ΚΑΡΚΙΝΟΣ 48 4

5 ΑΙΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΙΜΙΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΑΥΞΗΜΕΝΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ 49 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 50 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 52 ΕΥΡΕΣΗ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Συνηθέστερες Μεταβολές που σχετίζονται με τη Γήρανση ΣΕΛΙΔΑ 14 ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Παράγοντες που επηρεάζουν τη διατροφική συμπεριφορά των ηλικιωμένων ΣΕΛΙΔΑ 38 ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Κοινωνικά και οικονομικά οφέλη που προκύπτουν μέσω της διατήρησης της φυσικής κατάστασης ΣΕΛΙΔΑ 23 5

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η διαδικασία της γήρανσης περιλαμβάνει μια σειρά φυσιολογικών μεταβολών που έχουν άμεση επίδραση στη διατροφική συμπεριφορά των ηλικιωμένων ατόμων, όπως η μείωση των αισθήσεων της γεύσης και της οσμής, η απώλεια μνήμης, προβλήματα υγείας (χρόνια νοσήματα) και αφορά όλα σχεδόν τα όργανα του σώματος, τα οποία παρουσιάζουν φθορά με το πέρας του χρόνου. Οι περισσότεροι ηλικιωμένοι επιθυμούν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία και τη λειτουργικότητά τους για όσο το δυνατόν περισσότερο. Η άσκηση προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα στους ηλικιωμένους: Καλή λειτουργία του καρδιακού και αναπνευστικού συστήματος, διατήρηση και βελτίωση της δύναμης και της μυϊκής μάζας, ισορροπία και καλή ψυχολογική λειτουργικότητα. Τα άτομα που είναι ήδη υγιή, μπορούν να αυξήσουν τις πιθανότητες να παραμείνουν υγιή, ενώ αδύναμα και πολύ ηλικιωμένα άτομα μπορούν να επανακτήσουν κάποιες λειτουργίες. Αυξάνοντας την οστική πυκνότητα, το συντονισμό, την ισορροπία και τη μυϊκή δύναμη, η άσκηση μπορεί να συμβάλλει στην αποφυγή κατάγματος των γοφών σε περίπτωση πτώσης. Η φυσική δραστηριότητα είναι επίσης πολύ σημαντική σε άτομα που πάσχουν από αρθρίτιδα, νόσο του Πάρκινσον, έμφραγμα, διαβήτη ή εμφανίζουν συμπτώματα κατάθλιψης και διαταραχές ύπνου. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει αρχικά το προφίλ του ατόμου που βρίσκεται στην Τρίτη ηλικία, να επισημάνει την ευεργετική επίδραση που μπορεί να έχει η άσκηση στο σώμα και τη ψυχολογία του υπερήλικα και τέλος να τονίσει τις διατροφικές συνήθειες που απαιτούνται να ακολουθηθούν από τους ηλικιωμένους. Η παρούσα εργασία βασίζεται στη βιβλιογραφική ανασκόπηση και σε στοιχεία που αντλήθηκαν από την ελληνική και διεθνή αρθρογραφία. 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 1.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ «ΓΗΡΑΣ» Το γήρας είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο, σταθερό στη πορεία του. Ως γήρας νοείται η φάση του κύκλου της ζωής που ξεκινά μετά τα εξήντα πέντε (65) περίπου χρόνια. Ο αριθμός αυτός δεν είναι απόλυτος αλλά εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως τον τρόπο ζωής, την κληρονομική κατάφυση, την ιδιοσυγκρασία κτλ ενός ατόμου. Λαμβάνοντας υπόψη ορισμένους παράγοντες που διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο στις διάφορες ηλικιακές περιόδους της ζωής μπορούμε να διακρίνουμε την γηριατρική ηλικία σε 3 περιόδους. Η πρώτη περίοδο ξεκινά από τα 48 και τελειώνει στα 65 έτη. Πρόκειται για μια κρίσιμη ηλικία ή πρώτο γήρας. Εδώ προέχει το κατ εξοχήν βιολογικό πρόβλημα, δηλαδή των μεταβολών του οργανισμού που χαρακτηρίζουν την περίοδο αυτή της ζωής που ονομάζουμε γήρας. Η δεύτερη περίοδος ξεκινά στο τέλος της πρώτης και συνεχίζεται μέχρι τα 75 έτη. Πρόκειται για ενδιάμεση περίοδο κρίσιμης ηλικίας και πραγματικού γήρατος. Εδώ το πρόβλημα είναι καθαρά κλινικό και προσανατολίζεται προς την διάγνωση, που θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν έγκαιρη, της βλάβης ή της δυσλειτουργίας που εμφανίζεται σε κάθε ηλικιωμένο άτομο. Η Τρίτη περίοδος ξεκινά πάνω από τα 75 έτη. Χαρακτηρίζεται ως πραγματικό γήρας. Στην περίοδο αυτή υπάρχει ένα ευρύ ιατροκοινωνικό πρόβλημα, που είναι αποτέλεσμα καταστάσεων αναπηρίας ή ανάγκης περίθαλψης. Οποιοδήποτε όμως και αν είναι το όριο, δεν παύει να σηματοδοτεί την ηλικία κατά μία μόνο διάσταση, την χρονολογική. Ως εκ τούτου πέραν της χρονολογικής έννοιας, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και την βιολογική-ψυχολογική-κοινωνική και ιατρική έννοια (Κανούτος, 2010). Η χρονολογική ηλικία είναι η χρονική διάρκεια (εκφρασμένη από τον αριθμό των ετών ή μηνών που έχουν περάσει από τη γέννηση) που έχει ζήσει ένας άνθρωπος. 7

8 Η μέτρηση της είναι ανεξάρτητη από φυσιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικοπολιτιστικούς παράγοντες. Παρόλα αυτά, η παρουσία τεράστιων διαφορών στη λειτουργική ικανότητα μεταξύ της ίδιας χρονολογικής ηλικίας υποδηλώνει ότι η χρονολογική ηλικία αποτελεί ένα ανεπαρκές μέτρο γηρασμού. Πολλοί γεροντολόγοι πιστεύουν ότι προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα την έννοια του γηρασμού, η χρονολογική ηλικία πρέπει να ενισχυθεί με άλλα μέτρα γήρανσης. Τα μέτρα αυτά περιγράφονται συχνά ως δείκτες λειτουργικής ηλικίας. Το πιο συχνό μέτρο λειτουργικής ηλικίας είναι η βιολογική ηλικία, παρόλο που έχουν οριστεί και άλλες λειτουργικές ηλικίες, συμπεριλαμβανομένων της ψυχολογικής ηλικίας και της κοινωνικής ηλικίας (Schroots & Birren, 1990). Η βιολογική ηλικία χαρακτηρίζει το επίπεδο γήρανσης στα πλαίσια ευδιάκριτων βιολογικών, παρά χρονολογικών, διαδικασιών. Οι έρευνες που αφορούν την βιολογική ηλικία εστιάζονται στις μεταβολές που επιβάλλει το γήρας στις βιολογικές ή φυσιολογικές διεργασίες και τα επακόλουθα αποτελέσματα που έχουν αυτές πάνω στην συμπεριφορά. Κοινός στόχος όλων των καταχωρημένων ερευνών που αφορούν την βιολογική ηλικία είναι ο καθορισμός της σχετικής ηλικίας ή ο βαθμός με τον οποίο ένα άτομο γερνάει ταχύτερα ή βραδύτερα από ένα άνθρωπο της ίδιας χρονολογικής ηλικίας (Chodzko-Zajko & Ringel, Heikkinen et al., Kim & Tanaka, 1995). Η ψυχολογική ηλικία αναφέρεται στις ικανότητες ενός ατόμου στα πλαίσια των διαστάσεων της διανοητικής ή γνωστικής λειτουργικότητας, συμπεριλαμβανομένης και της αυτοεκτίμησης και της αυτοαποτελεσματικότητας, καθώς επίσης της μάθησης, μνήμης και αντίληψης (Birren,1995). Ο Birren υποδηλώνει ότι ορισμένα άτομα της τρίτης ηλικίας διακρίνονται από ψυχολογική συμπεριφορά αντιπροσωπευτική της χρονολογικής τους ηλικίας, ενώ άλλοι συμπεριφέρονται σαν να ήταν ψυχολογικά νεότεροι ή μεγαλύτεροι από τους συνομήλικούς τους. Η έννοια της ψυχολογικής ηλικίας και η σχέση της με την ποιότητα ζωής αποτελεί ένα σημαντικό πεδίο της επιστημονικής έρευνας που έχει να κάνει με την άσκηση. Η κοινωνική ηλικία αναφέρεται στην άποψη ότι η κοινωνία έχει συχνά αρκετά αυστηρές προσδοκίες ως προς το ποια είναι και ποια δεν είναι η κατάλληλη συμπεριφορά για ένα άτομο μιας συγκεκριμένης ηλικίας (Rose, 1972 McGrath & Kelly, 1985). Η κοινωνικοποίηση είναι μια εξαιρετικά πολύπλοκη διαδικασία, και 8

9 είναι δύσκολο να κάνουμε γενικεύσεις σχετικά με την απόκτηση κοινωνικών ρόλων στην τρίτη ηλικία (McPherson, 1990). Ωστόσο, η επίδραση που έχουν οι κοινωνικοί ρόλοι και οι προσδοκίες των ατόμων στην επιλογή του τρόπου ζωής αποτελεί ζήτημα εξαιρετικού ενδιαφέροντος για τη πειραματική γεροντολογία. Δυστυχώς, παρά τις πολυετείς έρευνες, δεν επικρατεί ομοφωνία ως το ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος μέτρησης της γήρανσης. Συνεπώς, είναι ξεκάθαρο ότι μια συνολική εκτίμηση των χρονολογικών, βιολογικών και ψυχοκοινωνικών απόψεων παίζει σημαντικό ρόλο στον ορισμό της έννοιας «γήρας» (Balin, 1994). 1.2 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ Η υπογεννητικότητα που χαρακτηρίζει ορισμένα κράτη της Ευρώπης και ιδιαίτερα την χώρα μας σε συνδυασμό με την παράταση του μέσου όρου ζωής του σύγχρονου ανθρώπου οδήγησε σε αύξηση της γήρανσης του πληθυσμού. Σύμφωνα με δημογραφικές μελέτες η γήρανση του πληθυσμού στην Ελλάδα έχει αυξηθεί από 8,2% το 1961, σε 12,7% το 1981 και σε 13,9% το Η αύξηση του αριθμού των ατόμων άνω των 65 ετών συνοδεύεται και από αυξημένες υποχρεώσεις της πολιτείας για εξασφάλιση καλύτερων προϋποθέσεων βελτίωσης της ποιότητας ζωής τους, καθώς και από την ανάγκη παροχής καλύτερων υγειονομικών υπηρεσιών και γενικά αναβάθμισης όλων εκείνων των μέσων που οδηγούν σε προαγωγή της υγείας τους. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι οι εξελικτικές μεταβολές που εμφανίζονται με την αύξηση της ηλικίας σε όλα τα συστήματα του οργανισμού δεν οφείλονται τόσο στο ίδιο το γήρας, αλλά είναι κυρίως αποτέλεσμα νόσησης από διάφορες παθήσεις, επίδρασης του περιβάλλοντος, καθώς και της υποκινητικότητας. Οι σύγχρονες θεωρίες που αναφέρονται στην γήρανση του οργανισμού υποστηρίζουν ότι αυτή είναι μία «φυσιολογική» και όχι παθολογική εξέλιξη. Οι θεωρίες αυτές ενοχοποιούν ως αιτία του γήρατος τη δράση των ελεύθερων ριζών οξυγόνου στα κύτταρα, μεταβολές στο γενετικό υλικό, έκπτωση της λειτουργίας του νευροενδοκρινικού συστήματος, μεταβολές της πρωτεινοσύνθεσης, διαταραχές του συνδετικού ιστού σε μοριακό επίπεδο, καθώς και διαταραχές των ανοσοποιητικών μηχανισμών. Τα θετικά αποτελέσματα της άσκησης με την μορφή είτε συστηματικής άθλησης, είτε της καθημερινής φυσικής δραστηριότητας είναι γνωστά σε όλους. 9

10 Ωστόσο, μόνο ένα μικρό ποσοστό ανθρώπων αναπτύσσει καθημερινά αξιοσημείωτη φυσική άσκηση. Μόνο το 40% των νέων ατόμων, ηλικίας μικρότερης των 35 ετών, το 30% των ατόμων ηλικίας ετών και το 20% των ηλικιωμένων έχουν περισσότερο από ικανοποιητική φυσική επάρκεια. Η υποκινητικότητας αυτή οδηγεί σε ανατομικές και λειτουργικές διαφοροποιήσεις του συνόλου σχεδόν των οργάνων. Ιδιαίτερα στο καρδιαγγειακό σύστημα αποτελεί παράγοντα αυξημένου κινδύνου για την εμφάνιση καρδιοπαθειών και κυρίως στεφανιαίας νόσου. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τα ηλικιωμένα άτομα καθώς και άλλοι παράγοντες δρουν αρνητικά στο καρδιαγγειακό σύστημα, όπως το ίδιο το γήρας με τις εξελικτικές μορφολογικές αλλοιώσεις που φυσιολογικά επιφέρει και τα διάφορα συστηματικά νοσήματα που συνοδεύουν την Τρίτη ηλικία σε μεγαλύτερη συχνότητα συγκριτικά με τα νεώτερα άτομα. Το γήρας συχνά συνοδεύεται από αύξηση του βάρους και της λιπώδους μάζας του σώματος. Οι ανατομικές και λειτουργικές μεταβολές που παρατηρούνται οδηγούν σε μείωση φυσικής επάρκειας. Η πιο σημαντική μεταβολή που εμφανίζεται με την αύξηση της ηλικίας είναι η ελάττωση της τιμής της μέγιστης πρόσληψης οξυγόνου (VO2max). Έχει υπολογιστεί ότι τα άτομα με μειωμένη φυσική δραστηριότητα εμφανίζουν απώλεια αεροβικής ικανότητας τους περίπου 8-10% κάθε δέκα έτη μετά την ηλικία των 30 ετών. Αντίθετα άτομα με αυξημένη φυσική δραστηριότητα εμφανίζουν αντίστοιχη απώλεια 4%. Η μείωση της αεροβικής ικανότητας οδηγεί σε ελάττωση της ικανότητας εκτέλεσης σωματικού έργου, ενώ σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την αύξηση της συχνότητας εμφάνισης της στεφανιαίας νόσου και άλλων παθήσεων (Καλλαράς, 2003). 1.3 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΗΡΑΝΣΗΣ Για πολλούς ενήλικες η μετάβαση στην τρίτη ηλικία συνοδεύεται από μείωση της δύναμης, της ενέργειας και της καλής φυσικής κατάστασης και συνδέεται με κακή ποιότητα ζωής. Η μείωση της δύναμης μπορεί να φτάσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο ηλικιωμένος να μην μπορεί να αντεπεξέλθει σε απλές καθημερινές δραστηριότητες, όπως είναι η προσωπική αυτοεξυπηρέτηση. Από έρευνες είναι γνωστό ότι η δύναμη μειώνεται 10

11 μετά τα 30 έτη κατά % το χρόνο, μετά τα 50 έτη κατά 2% το χρόνο και μετά τα 70 έτη κατά 3%. Παρατηρείται ακόμα μείωση μυϊκής μάζας και μείωση ισχύος. Έρευνες έχουν δείξει πως χάνονται περίπου 1 2 κιλά μυϊκής μάζας κάθε χρόνο μετά τα 40 έτη ( Συνεπώς από τα 18 ως τα 65 έτη έχει χαθεί το % της μυϊκής μάζας (Muscle & Fitness, 1987). Επιπρόσθετα, με την έννοια μυϊκή ισχύ εννοούμε την ικανότητα των ατόμων να εκτελούν ορισμένες κινήσεις γρήγορα. Έχει αποδειχθεί πως υπάρχει μείωση μεταβολικού ρυθμού και αύξηση ποσοστού λίπους, καθώς ο βασικός μεταβολισμός μειώνεται κατά θερμίδες κάθε χρόνο. Επιπλέον έχουμε μείωση αερόβιας ικανότητας, μείωση οστικής πυκνότητας, προβλήματα με τη γλυκόζη και την χοληστερόλη του αίματος, συσσώρευση χρόνιων ασθενειών, μείωση ενεργητικότητας και ενθουσιασμού, ανισορροπία υγρών και μείωση ικανότητας θερμορύθμισης και μείωση δίψας και υπολειτουργία ιδρωτοποιών αδένων (1 ο Συνέδριο Ελληνικής Εταιρείας Αθλητικής Επιστήμης, 2000, σ.13). Τέλος, παρατηρούνται αλλαγές στο ορμονικό σύστημα. Σύμφωνα με έρευνες μειώνεται η ικανότητα του ενδοκρινικού συστήματος να διαφοροποιεί τα επίπεδα των ορμονών με την άσκηση. Συγκεκριμένα, το ενδοκρινικό σύστημα έχει αρχίσει να εκκρίνει λιγότερες ορμόνες. Ακόμα και σ αυτούς που γυμνάζονται οι μύες αναπτύσσονται με αργούς ρυθμούς, η αποκατάσταση γίνεται πιο αργά και γενικά ο ασκούμενος κουράζεται πιο γρήγορα (Fleck & Kraemer, 2000). 1.4 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Κάθε ηλικία έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες και τα δικά της προβλήματα. Ένα άτομα στην Τρίτη ηλικία έχει παρατηρηθεί πιθανώς ότι: Έχει περισσότερα προβλήματα υγείας. Το σώμα του δεν λειτουργεί με την ίδια αποτελεσματικότητα όπως στο παρελθόν. Αισθάνεται λιγότερο δυνατό. Κουράζεται ευκολότερα. Γίνεται πιο ευάλωτο σε ασθένειες και τραυματισμούς. Αν αρρωστήσει θέλει περισσότερο χρόνο ανάρρωσης. Έχει περισσότερα προβλήματα με τον ύπνο. 11

12 Προσαρμόζεται πιο δύσκολα στις καιρικές μεταβολές. Έχει περισσότερα κινητικά προβλήματα. (Δεδούκος & Τσούμος, 2001) 1.5 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ Από έρευνες που έχουν διεξαχθεί παρατηρήθηκε ότι οι χαρακτηριστικές μορφολογικές αλλοιώσεις που δημιουργούνται στην καρδιά κατά το γήρας, είναι η αυξημένη εναπόθεση κολλαγόνου, ιδιαίτερα στο περικάρδιο και ενδοκάρδιο, λίπους καθώς και σωματιδίων λιποφουσκίνης στο μυοκάρδιο. Σε ικανό ποσοστό εμφανίζεται εκφύλιση μυοϊνιδίων, καθώς και υπερτροφία αντιρροπιστικά των υπολοίπων. Το πάχος του μυοκαρδίου τόσο στο μεσοκοιλιακόν διάφραγμα, όσο και στο ελεύθερο τοίχωμα της αριστερής κοιλίας είναι αυξημένο συγκριτικά με τα μικρότερης σε ηλικία άτομα. Επίσης δεν είναι σπάνια η εναπόθεση αμυλοειδούς ανάμεσα στις μυοκαρδιακες ίνες (καρδιακή αμυλοείδωση) και η πάχυνση των ελαστικών ινών του ενδοκαρδίου (ίνωση). Τέλος, συχνά εμφανίζεται ίνωση και εναπόθεση ασβεστίου στις βαλβίδες, καθώς και στο ερεθισματογώνο σύστημα. Οι μορφολογικές αλλοιώσεις είναι υπεύθυνες για την έκπτωση της λειτουργικότητας της αριστερής κοιλίας, καθώς και για τις διαταραχές του ρυθμού και της αγωγιμότητας που παρατηρούνται στους ηλικιωμένους ακόμη και επί απουσίας επικείμενης καρδιακής ή συστηματικής πάθησης. Οι πιο σημαντικές από τις λειτουργικές μεταβολές που εμφανίζει προοδευτικά η καρδιά με την αύξηση της ηλικίας είναι η ελάττωση της καρδιακής συχνότητας στην ηρεμία, στην υπομέγιστη, καθώς και στη μέγιστη κόπωση, η ελάττωση του όγκου παλμού και η ελάττωση της καρδιακής παροχής κατά 1% ετησίως. Η ελάττωση της καρδιακής συχνότητας οφείλεται σε μείωση των βηματοδοτικών κυττάρων του φλεβόκομβου, σε ελαττωμένη ευαισθησία του μυοκαρδίου στη δράση των κατεχολαμινών, των οποίων η τοπική έκκριση είναι επίσης μειωμένη, καθώς και στην ελάττωση της ζεύξης των συσταλτών πρωτεϊνών των μυοϊνιδίων λόγω ελαττωμένης ποσότητας ασβεστίου στο σαρκοπλαστικό δίκτυο. Η ελάττωση του όγκου παλμού αποδίδεται σε ελάττωση της συσταλτικότητας του μυοκαρδίου, σε αύξηση του μεταφορτίου, καθώς και σε ελάττωση της ευενδοτότητας της αριστερής κοιλίας. Εκτός από τη συστολική λειτουργία μειώνεται σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό η διαστολική λειτουργία της αριστερής κοιλίας, με πιο χαρακτηριστική μεταβολή την 12

13 αύξηση του χρόνου διαστολικής πλήρωσης της. Στα στεφανιαία αγγεία προκαλείται δυσλειτουργία του ενδοθηλίου, πάχυνση του έσω και μέσου χιτώνα των μεγάλων στεφανιαίων αρτηριών, αυξημένη εναπόθεση κολλαγόνου στο αγγειακό τοίχωμα, αθηροσκληρωτικές διεργασίες και ελάττωση της πυκνότητας των αρτηριολίων και των τριχοειδών αγγείων του μυοκαρδίου. Τέλος, προοδευτικά αυξάνει και η συστολική πίεση του αίματος με την ηλικία (Καλλαράς, 2003). 1.6 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΤΟΣ ΣΤΟ ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Στην Τρίτη ηλικία η μυϊκή ισχύς ελαττώνεται περισσότερο από 30% μετά την ηλικία των 60έτων σε σχέση με την ηλικία των 30. Ο βαθμός της μείωσης αυτής επηρεάζεται τόσο από την ηλικία όσο και από το επίπεδο φυσικής κατάστασης του ατόμου. Η ελάττωση αυτή είναι κυρίως αποτέλεσμα της μυϊκή ατροφίας και την υποκινητικότητας που χαρακτηρίζει αυτήν την ηλικία. Στην μυϊκή ατροφία οδηγούν τόσο η μείωση της μάζας του σαρκοπλάσματος των μυϊκών ινών, όσο και του συνολικού αριθμού της. Επιπλέον, μία άλλη αιτία της ατροφίας αποτελεί η μείωση της λειτουργικότητας των κινητικών νευρώνων. Εκτός από την μυϊκή ισχύ, με την αύξηση της ηλικίας παρατηρείται ελάττωση της αντοχή των μυών στην κόπωση. Η μείωση αυτή είναι αποτέλεσμα των μεταβολικών μορφολογικών διαταραχών των μυών κατά το γήρας. Αυτές οι μεταβολικές διαταραχές αφορούν την ελάττωση της δραστηριότητας ATPάσης των μυοϊνιδίων, στη ελάττωση του γλυκογόνου, των γλυκολυτικών και οξειδωτικών ενζύμων. Τέλος, οι μορφολογικές διαταραχές συνίστανται στην ελάττωση του μεγέθους και του αριθμού των μυϊκών ινών, καθώς και στην αύξηση του κολλαγόνου του συνδετικού ιστού και της αναλογίας τύπου Ι προς τύπο ΙΙ μυϊκών ινών. Στα οστά η πιο χαρακτηριστική μεταβολή είναι η μείωση της εναπόθεσης οργανικών και ανόργανων αλάτων, γεγονός που οδηγεί σε οστεοπενία. Συχνή είναι επίσης η εμφάνιση κύφωσης θωρακικής μοίρας στην σπονδυλική στήλη, που οδηγεί σε μείωση ύψους. Από τις αρθρώσεις χαρακτηριστική είναι η εμφάνιση δυσκαμψίας, ενώ στους τένοντες και στους συνδέσμους προκαλείται μείωση ελαστικότητας, εξαιτίας των μεταβολών κυρίως στη σύσταση του κολλαγόνου και της ελαστίνης. Τέλος, σημαντικές μεταβολές εμφανίζονται επίσης στους χόνδρους, όπου 13

14 καταστρέφονται τα χονδροκύτταρα και οι κολλαγόνες ίνες, με αποτέλεσμα την εκφύλιση ή και την επασβέστωση των χόνδρων (Καλλαράς, 2003). 1.7 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΗΡΑΤΟΣ ΣΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Σχεδόν όλα τα συστήματα επηρεάζονται με την αύξηση της ηλικίας. Στο νευρικό σύστημα έχουμε μείωση της ταχύτητας νευρικής αγωγιμότητας, ελάττωση του χρόνου αντίδρασης, καθώς και διαταραχή της λειτουργίας της ισορροπίας. Τέλος, έχουμε προοδευτική μείωση στην λειτουργία σχεδόν όλων των αισθητηρίων οργάνων. Στο αναπνευστικό σύστημα, η πιο σημαντική μεταβολή είναι η ελάττωση της ζωτικής και της δυναμικής ζωτικής χωρητικότητας καθώς και η αύξηση της υπολειπόμενης πνευμονικής χωρητικότητας. Οι μεταβολές αυτές οφείλονται σε ελάττωση της ελαστικότητας του τοιχώματος των κυψελίδων, ελάττωση της ευενδοτότητας των πνευμόνων (λόγω εκφύλισης του πνευμονικού ιστού και των ελαστικών στοιχείων), ατροφία των αναπνευστικών μυών και διαταραχές του σκελετού του θώρακα. Η ατροφία των αναπνευστικών μυών προκαλεί διαταραχές της σχέσης αερισμού/αιμάτωσης στου κάτω λοβούς και διαταραχή της ανταλλαγής των αερίων στην κυψελιδοτριχοειδική μεμβράνη η οποία συνεπάγεται ελάττωση PaO2. Στη θερμορύθμιση παρατηρούνται διαταραχές με αποτέλεσμα αδυναμίας προσαρμογής σε ακραίες θερμοκρασίες (ψύχους ή καύσωνα). Στο πεπτικό σύστημα εμφανίζεται ελάττωση της απορροφητικής ικανότητας του πεπτικού σωλήνα και ελάττωση της μεταβολικής ικανότητας του ήπατος. Στο ουροποιητικό σύστημα παρατηρείται ελάττωση του ρυθμού σπειραματικής διήθησης, υπερτροφία του προστάτου στους άνδρες και χάλαση του σφιγκτήρα της ουρήθρας και του κολεού στις γυναίκες (Καλλαράς, 2003). Γενικότερα, οι συνηθέστερες μεταβολές που σχετίζονται με τη γήρανση συνοψίζονται στον ακόλουθο πίνακα 1: Πίνακας 1. Συνηθέστερες Μεταβολές που συσχετίζονται με τη Γήρανση. ΟΡΓΑΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗ - ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ * Καταβολή δυνάμεων-εύκολη κόπωση. 14

15 Γενικά (με αλφαβητική σειρά) Ακοή Αναπνοή Ανοσοποιητικό σύστημα Γαστρεντερικό σύστημα - πέψη αφομοίωση τροφών Γενετικό σύστημα * Ελάττωση ύψους, βάρους, μυϊκής μάζας κι όρεξης. * Διαταραχές ύπνου. * Δυσκολίες προσαρμογής σε μεταβολές θερμοκρασίας και υψομέτρου. * Ελαττωμένη λειτουργία όλων των οργάνων και συστημάτων. * Ελαττωμένη προσαρμοστική ικανότητα της λειτουργίας των οργάνων. * Επιβράδυνση ίασης κι αποκατάστασης. * Ελάττωση ακοής στους υψηλούς τόνους. * Υπερευαισθησία στους θορύβους. * Συχνότερες εμβοές. * Δυχέρεια. * Αναπνευστική δυσφορία. * Ελάττωση αντανακλαστικού κι έντασης βήχα. * Αυξημένες πνευμονικές λοιμώξεις. * Πτώση γενικότερης άμυνας του οργανισμού. * Ευκολότερη προσβολή από ιογενείς λοιμώξεις. * Επιβράδυνση ίασης και επούλωσης ασθενειών. * Οδοντοπάθειες. * Ελάττωση σάλιου. * Μείωση γεύσης. * Διαταραχές μάσησης και κατάποσης. * Διαταραχές της κινητικότητας του παχέος εντέρου. * Δυσκοιλιότητα. * Μείωση απορρόφησης θρεπτικών συστατικών κι ουσιών κι ειδικά του ασβεστίου. * Γρηγορότερα κορεσμός πείνας. * Ατροφία και ξηρότητα γυναικείου κόλπου. * Διόγκωση προστάτη. 15

16 Ερειστικό (οστά) και μυϊκό σύστημα Καλυπτήριο σύστημα (δέρμα και βλεννογόνοι) Κυκλοφορικό σύστημα Μεταβολικά νοσήματα Νευρικό σύστημα Όραση Όσφρηση Ουροποιητικό σύστημα * Πτώση σεξουαλικότητας. * Συχνότερες κήλες. * Οστεοαρθροπάθειες. * Οστεοπόρωση. * Διαταραχές στήριξης και βάδισης. * Συχνές πτώσεις και κατάγματα. * Ελάττωση ή/και ατροφία μυϊκής μάζας, μείωση δύναμης κι ελαστικότητας. * Ξηρότητα. * Συχνότερες ρήξεις δέρματος και βλεννογόνων. * Ατροφία ιδρωτοποιών αδένων. * Διαταραχές ιδρώτα. * Αθηροσκλήρυνση. * Υπέρταση. * Καρδιακή ανεπάρκεια. * Προβλήματα φλεβών. * Διαταραχές του αίματος (π.χ. αναιμία, διαταραχές στην αιμόσταση αιμορραγίες). * Δυσανεξία στη γλυκόζη («σάκχαρο»). * Ελάττωση κινητικών λειτουργιών. * Ελάττωση αισθήσεων. * Ελάττωση νοητικών λειτουργιών και ικανοτήτων. * Προβλήματα στις ψυχικές λειτουργίες. * Μείωση νευρομυίκού συντονισμού. * Πρεσβυωπία. * Διαταραχές προσαρμογής όρασης. * Καταρράκτης. * Ελάττωση ή απώλεια. * Συχνότερες λοιμώξεις. * Διαταραχές της λειτουργίας της ουροδόχου κύστης (συχνουρία, ακράτεια, κατακράτηση / επίσχεση, πολυουρία, νυκτερινή διούρηση, 16

17 κ.λ.π.). Πηγή: Δεδούκος & Τσούμος (2001). Γυμναστική στην Τρίτη Ηλικία, Εκδόσεις ΑΘΛΟΤΥΠΟ, Αθήνα, σσ

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ 2.1 Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ Ο πληθυσμός των ηλικιωμένων (άτομα μεγαλύτερα των 60 ετών) έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Στην Ευρώπη το 22% των κατοίκων είναι άνω των 60 ετών και το ποσοστό αυτό φαίνεται ότι θα αυξηθεί σε 27% μέχρι το έτος Στην Ελλάδα ο πληθυσμός των ατόμων άνω των 65 ετών εκτιμάται ότι αποτελεί το 18% του γενικού πληθυσμού. Αυτή η αύξηση του πληθυσμού της Ελλάδος των τελευταίων ετών (περίπου άτομα/ έτος) αντιστοιχεί κατά το 43% σε άτομα άνω των 65 ετών (στοιχεία ΕΣΥΕ). Τα άτομα άνω των 80 ετών που ζουν σήμερα στην Ελλάδα, (είναι περίπου ), παρουσιάζουν μεγάλη ανομοιογένεια από πλευράς, μορφωτικού επιπέδου και οικονομικής κατάστασης. Οι τρεις σημαντικότερες αιτίες θανάτου στις δυτικού τύπου κοινωνίες είναι τα καρδιαγγειακά, τα εγκεφαλικά και τα νεοπλασματικά νοσήματα. Αυτές οι ασθένειες επηρεάζονται από το περιβάλλον και την ηλικία. Αντίθετα το 1900, οι κύριες αιτίες θανάτου ήταν λοιμώδους αιτιολογίας, όπως η πνευμονία και η ελονοσία (Φοντόρ, 2008). Η διατροφή κατά την τρίτη ηλικία είναι διαφορετική από αυτή της ενήλικης ηλικίας και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Οι ηλικιωμένοι για να είναι υγιείς θα πρέπει να τρώνε ότι και οι ενήλικες με κύρια διαφοροποίηση το ποσό των θερμίδων καθώς οι θερμιδικές ανάγκες μειώνονται με την πάροδο της ηλικίας. Αυτό συμβαίνει αφενός γιατί όσο ο άνθρωπος μεγαλώνει μειώνονται τα ενεργά κύτταρα στα όργανα του σώματος με αποτέλεσμα να μειώνεται ο ρυθμός μεταβολισμού, αφετέρου δε οι ηλικιωμένοι μειώνουν τη φυσική τους δραστηριότητα. Έτσι, μετά την ηλικία των 50 ετών οι ανάγκες μειώνονται κατά 5% ανά δεκαετία. Για παράδειγμα αν ένας άνθρωπος 50 ετών έχει ανάγκη από 2500 θερμίδες, στα 80 του οι ανάγκες θα έχουν μειωθεί στις 2100 θερμίδες περίπου. Οι ηλικιωμένοι θα πρέπει να καταναλώνουν τρόφιμα που περιέχουν πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας όπως είναι το κρέας και τα ζωικά προϊόντα. Επειδή όμως πολλοί 18

19 από αυτούς έχουν προβλήματα με τη μάσηση είναι δύσκολη η κατανάλωση κρέατος. Στις περιπτώσεις αυτές η επιλογή προϊόντων που είναι πλούσια σε φυτικές ίνες και πρωτεΐνες και φτωχά σε λίπος όπως τα όσπρια μπορεί να βοηθήσει όχι μόνο στην πρόσληψη πρωτεΐνης αλλά και στην πρόληψη και την αντιμετώπιση των καρδιαγγειακών παθήσεων, του σακχαρώδη διαβήτη και της δυσκοιλιότητας. Η πρόσληψη των λιπών δεν θα πρέπει να είναι αυξημένη στους ηλικιωμένους. Αντίθετα θα πρέπει να καταναλώνονται τρόφιμα με χαμηλή περιεκτικότητα σε λίπος που είναι συνήθως πλούσια σε βιταμίνες και ιχνοστοιχεία. Οι ανάγκες σε βιταμίνες μπορούν να διαφοροποιηθούν στους ηλικιωμένους λόγω ασθένειας, υποθρεψίας, υπέρμετρης ή ακατάλληλης χρήσης φαρμάκων και χρόνιας κατανάλωσης οινοπνεύματος. Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δίνεται στην πρόσληψη της βιταμίνης D καθώς πολλοί ηλικιωμένοι δεν καταναλώνουν γαλακτοκομικά προϊόντα που είναι πλούσιες πηγές της βιταμίνης αυτής και πολλοί άλλοι κυρίως αυτοί που ζουν σε οίκους ευγηρίας δεν βγαίνουν στον ήλιο με αποτέλεσμα ούτε ο οργανισμός τους να συνθέτει τη βιταμίνη D που χρειάζεται. Έτσι αν η μειωμένη πρόσληψη της βιταμίνης D συνδυάζεται και με μειωμένη πρόσληψη ασβεστίου τότε ο κίνδυνος για εμφάνιση οστεοπόρωσης αυξάνεται κυρίως στις γυναίκες. Ιδιαίτερη σημασία έχει και η πρόσληψη επαρκών ποσοτήτων αντιοξειδωτικών ουσιών όπως οι βιταμίνες E και C, τα καροτινοειδή και το σελήνιο. Τα αντιοξειδωτικά εκτός από το ρόλο που παίζουν στην πρόληψη των καρδιαγγειακών νοσημάτων και διαφόρων μορφών καρκίνου συμβάλουν και στη διατήρηση της καλής όρασης. Είναι λοιπόν πάρα πολύ σημαντικό η διατροφή των υπερηλίκων να είναι πλούσια σε φρούτα και λαχανικά έτσι ώστε να προσλαμβάνονται οι απαραίτητες αντιοξειδωτικές ουσίες. Μεγάλη προσοχή θα πρέπει να δίνεται και στην πρόσληψη του ασβεστίου για να αποφευχθεί ο κίνδυνος εμφάνισης οστεοπόρωσης. Τρόφιμα πλούσια σε ασβέστιο είναι τα γαλακτοκομικά προϊόντα και τα μικρά ψάρια που μπορούν να καταναλωθούν με τα κόκαλα τους. Ο συχνός υποσιτισμός που συναντάται σε ομάδες ατόμων μεγάλης ηλικίας οφείλεται σε αλλαγές της 19

20 οικονομικής τους κατάστασης, στον τρόπο ζωής τους, που αρχίζει με τη σύνταξη και την αύξηση του ποσοστού ανικανότητας ή ασθένειάς τους. Όλα αυτά οδηγούν σε μεταβολές της διαιτητικής πρόσληψης, της απορρόφησης και του μεταβολισμού των θρεπτικών στοιχείων ιδιαίτερα μετά το εβδομηκοστό έτος της ηλικίας τους. Είναι λοιπόν επιτακτική η προαγωγή γνώσεων σωστής διατροφής στους ηλικιωμένους έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η πρόσληψη τροφίμων που καλύπτουν τις ανάγκες του κάθε ηλικιωμένου. Γενικά, μια σωστή και ισορροπημένη διατροφή που να περιέχει όλες τις ομάδες τροφίμων (γαλακτοκομικά προϊόντα, κρέας-ψάρια, φρούτα, λαχανικά, δημητριακά, λίπος) μπορεί να εξασφαλίσει στους ηλικιωμένους την κάλυψη των αναγκών τους σε θρεπτικά συστατικά ενώ ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δίνεται σε περιπτώσεις ανεπάρκειας κάποιων θρεπτικών συστατικών λόγω ασθένειας, δυσκολιών στη μάσηση, αυξημένης κατανάλωσης φαρμάκων κ.α. (Μπονάνου, 2007). 2.2 ΔΙΑΙΤΗΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ Οι συστάσεις για τις διατροφικές απαιτήσεις των ηλικιωμένων καθορίζονται από το μέσο ποσοστό κατά το οποίο οι δραστηριότητες περιορίζονται. Δηλαδή, λαμβάνεται υπ όψη η ελάττωση της θερμιδικής απώλειας σε συνδυασμό με το αυξημένο ποσοστό σωματικής ανικανότητας που συνοδεύει την ηλικία. Η μέση ημερήσια θερμιδική πρόσληψη συνιστάται να είναι 1,6 φορές μεγαλύτερη του βασικού μεταβολισμού σε ηλικία ετών και 1,5 του βασικού μεταβολισμού για ηλικίες άνω των 70 ετών. Έτσι, η προσλαμβανόμενη ενέργεια είναι θερμίδες για άντρες ετών και για γυναίκες της ίδιας ηλικίας. Οι ανάγκες σε θερμίδες ελαττώνονται περίπου παράλληλα με την ηλικία, ενώ οι ανάγκες πολλών διατροφικών στοιχείων, όπως πρωτεϊνών, βιταμινών και μετάλλων, δεν ελαττώνονται κατά το ίδιο ποσοστό. Οι απαιτήσεις σε υδατάνθρακες είναι 55-60% των ημερησίων θερμίδων που προσλαμβάνονται (κυρίως σύνθετους υδατάνθρακες, δηλαδή αμυλούχες τροφές και φυσικά σάκχαρα που βρίσκονται στα φρέσκα φρούτα και λαχανικά και σε ποσοστό λιγότερο από 10% από επεξεργασμένα σάκχαρα). Όσον αφορά την πρωτεϊνική πρόσληψη, συνιστάται 1 γραμμάριο πρωτεΐνης ανά κιλό σωματικού βάρους του ατόμου είναι απαραίτητο στα άτομα της τρίτης ηλικίας. Το προσλαμβανόμενο λίπος 20

21 συνιστάται να μην είναι λιγότερο από 30% των συνολικών ημερησίων θερμίδων. Η διατροφή με μεγάλη περιεκτικότητα σε φυτικές ίνες συσχετίστηκε με την εμφάνιση σε μικρότερη συχνότητα υψηλής αρτηριακής πίεσης, διαβήτη, παχυσαρκίας, στεφανιαίας νόσου και καρκίνου του εντέρου. Προτείνεται γραμμάρια φυτικών ινών ημερησίως. Μελέτες έχουν δείξει ότι το 10-20% ηλικιωμένων που ζουν στα σπίτια τους και μέχρι το 60% των ατόμων που ζουν σε ιδρύματα εμφανίζουν διατροφικά ελλείμματα, παράλληλα με απώλεια βάρους, δυσκινισιακά προβλήματα και χρόνιες παθήσεις (el.science.wikia.com). 2.3 ΑΝΑΓΚΕΣ ΣΕ ΘΡΕΠΤΙΚΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ Μια ισορροπημένη διατροφή εξασφαλίζει καλύτερη ποιότητα ζωής για τους ηλικιωμένους και συμβάλλει στο να είναι η τρίτη ηλικία μία δημιουργική και ευτυχισμένη περίοδος. όταν φτάσει κανείς στο γήρας, αντιμετωπίζει αυξημένο τον κίνδυνο να αναπτύξει διατροφικές ανεπάρκειες, διότι γερνώντας είναι δυνατό βαθμιαία να ελαττωθούν τα αποθηκευμένα στους ιστούς θρεπτικά συστατικά. Έτσι, λοιπόν, δημιουργούνται τα ερωτήματα: Όταν φτάσει κανείς στο γήρας ποια θα είναι η διατροφή του; Υπάρχει λόγος για ειδικές αλλαγές της διατροφής των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας. Η έρευνα που αφορά τις ανάγκες των ηλικιωμένων ατόμων σε θρεπτικά συστατικά είναι περιορισμένη. Οι συστάσεις βασίστηκαν σε δεδομένα, όπως η έκπτωση των φυσιολογικών λειτουργιών, στις αλλαγές στη σύσταση σώματος, αλλά και οι αλλαγές στη μεταβολική λειτουργία που παρατηρούνται στη γεροντική ηλικία. Μέχρι το 1997 οι συνιστώμενες ημερήσιες προσλήψεις (ΣΗΠ ή RDI Recommended Daily Intakes) περιορίζονταν σε γενικές οδηγίες για τις ηλικίες πάνω των 50 χρονών. Οι ΣΗΠ αναδιαμορφώθηκαν το 1997 και δημιουργήθηκαν με την Συνδρομή της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών (National Academy of Sciences) των Η.Π.Α. όπου διαχωρίστηκαν σε 2 κατηγορίες, για ηλικίες ετών και για ηλικίες 71 ετών και άνω. Όπως είναι φανερό άλλες είναι οι ανάγκες ενός ατόμου 65 ετών και άλλες αυτές ενός ατόμου 80 ετών (Whitney et al, 1998). 21

22 2.4 ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ Οι σημαντικότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη διατροφική συμπεριφορά (επιλογή και κατανάλωση) των ηλικιωμένων είναι φυσιολογικοί, ψυχολογικοί και κοινωνικοοικονομικοί (Πίνακας 3) (Whitney et al, Ζαμπέλιας & Γιαννακούλια, 2001). Η διαδικασία της γήρανσης περιλαμβάνει μια σειρά φυσιολογικών μεταβολών που έχουν άμεση επίδραση στη διατροφική συμπεριφορά των ηλικιωμένων ατόμων, όπως η μείωση των αισθήσεων της γεύσης και της οσμής, η απώλεια μνήμης, προβλήματα υγείας (χρόνια νοσήματα) αφορά όλα σχεδόν τα όργανα του σώματος, παρουσιάζουν φθορά με το πέρας του χρόνου. Η αντιμετώπιση των διαφόρων νοσημάτων με τη λήψη φαρμακευτικής αγωγής έχει ως κύρια παρενέργεια την εμφάνιση ανορεξίας αλλά και μια σειρά αλληλεπιδράσεων φαρμάκων και θρεπτικών συστατικών (Moreley, 1997). Η φυσική κατάσταση του ηλικιωμένου ανθρώπου, μπορεί να έχει σημαντική επίδραση στην επιλογή της τροφής του (Ζαμπέλιας & Γιαννακούλια, 2001). Ηλικιωμένοι άνθρωποι με κινητικά προβλήματα, με μειωμένη ικανότητα όρασης αλλά και μνήμης, είναι αυτονόητο ότι αδυνατούν να παρέχουν στον εαυτό τους τα κατάλληλα αγαθά για σωστή και ισορροπημένη διατροφή. (Ζαμπέλιας & Γιαννακούλια, Worthington-Roberts BS & Rodwell WS, 1996). Επιπλέον, δυσκολεύονται και να μαγειρέψουν και επομένως οι διατροφικές τους επιλογές περιορίζονται στα έτοιμα και προ-μαγειρεμένα φαγητά, τα οποία είναι πλούσια σε λιπαρά και αλάτι και καθόλου καλές πηγές βιταμινών (Ζαμπέλιας & Γιαννακούλια, 2001). Σημαντικοί ψυχολογικοί παράγοντες, μεταβάλλουν τις διατροφικές συνήθειες των ηλικιωμένων. Μολονότι, η κατάθλιψη δεν είναι αναπόφευκτο πρόβλημα για τα άτομα τρίτης ηλικίας, απασχολεί πολύ συχνά τους ηλικιωμένους. Η κατάθλιψη εμφανίζεται πολύ συχνά στους ηλικιωμένους μετά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου (Whitney et al, 1998). Πολλοί άνθρωποι δεν έχουν συνηθίσει να ζουν μόνοι, υποφέρουν από μοναξιά, και τα συναισθήματα λύπης, πένθους και στεναχώριας γίνονται πιο έντονα και βασανιστικά. Σ αυτή την περίπτωση, το μαγείρεμα και το φαγητό δεν φαίνονται σημαντικά για τον άνθρωπο. Πρόσθετα με την κατάθλιψη, στην απώλεια όρεξης συμβάλλουν και καταστάσεις, όπως η αϋπνία, 22

23 ανησυχία, αδιαφορία, η απώλεια μνήμης αλλά και διανοητικά προβλήματα (Whitney et al, 1998). Τέλος, η διατροφική συμπεριφορά επηρεάζεται από κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες (Whitney et al, Mahan LK et al). Η κοινωνική ζωή αλλά και η οικονομική κατάσταση ενός ηλικιωμένου ανθρώπου παίζουν σημαντικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο διατρέφεται. Ο κίνδυνος υποσιτισμού και ανεπάρκειας μακροθρεπτικών και μικροθρεπτικών συστατικών, είναι αρκετά υψηλός όταν ο άνθρωπος ζει μόνος του και η σύνταξή του δεν επαρκεί για να έχει μια ισορροπημένη και υγιεινή διατροφή (Whitney et al, 1998). Πίνακας 2: Παράγοντες που επηρεάζουν τη διατροφική συμπεριφορά των ηλικιωμένων. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ- ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Όρεξη Απομόνωση Ηλικία Ικανότητα γεύσης, οσμής, Κατάθλιψη Φύλο όρασης Διανοητική κατάσταση Οικονομική κατάσταση Οδοντικά προβλήματα Κοινωνική δραστηριότητα Καθημερινό πρόγραμμα Χρόνια νοσήματα Γνώμη για τον εαυτό Μορφωτικό επίπεδο Δυσανοχή σε τρόφιμα Γνώση για τη διατροφή Απόσταση από μαγαζιά Κατάσταση υγείας Γνώμη για τα φαγητά τροφίμων Φυσική δραστηριότητα Αρέσκεια/αποστροφή για Διάθεση φαγητών της Φαρμακευτική αγωγή φαγητά αρεσκείας Βαθμός αναπηρίας Πηγή: Whitney, Cataldo, Rolfes (1998). Understanding Normal and Clinical Nutrition Wadsworth Publishing, 5 th edition, USA. 23

24 2.5 ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ, ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Αλλοιώσεις που συνήθως εκδηλώνονται λόγω γήρανσης, (δεν είναι υποχρεωτικό τα σημεία αυτά να υπάρχουν σε όλους) σχετίζονται με τον εγκέφαλο, την καρδιά, το διαβήτη, την οστεοπόρωση, τους πνεύμονες, τα νεφρά, το λίπος του σώματος, το μυϊκό σύστημα, την όραση, την ακοή και την προσωπικότητα. Συχνή πάθηση στα μεγάλα σε ηλικία άτομα είναι η άνοια. Η άνοια χαρακτηρίζεται από ένα προοδευτικό εκφυλισμό και απώλεια των διανοητικών ικανοτήτων του ατόμου. Η διαφορική διάγνωση θα πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα πιθανά αίτια που μπορεί να προκαλέσουν άνοια. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι η έλλειψη της βιταμίνης B12, παθήσεις του θυρεοειδούς -παραθυρεοειδούς αδένα, η υπογλυκαιμία, η υπερουριχαιμία, η σύφιλη κ.α. Άλλες παθήσεις που εκδηλώνονται κυρίως με άνοια είναι: 1) Γεροντική άνοια (εμφανίζεται σε ηλικίες άνω των 65 ετών). Σύμφωνα με ορισμένους πρόκειται για την ίδια νόσο με αυτή του Alzheimer αλλά η αιτιολογία θα μπορούσε να είναι διαφορετική. 2) Nόσος του Pick. Η εκφύλιση και η ατροφία του ΚΝΣ αφορά κυρίως τις μέτωποκροταφικές περιοχές του εγκεφάλου. Χαρακτηρίζεται κυρίως από διαταραχές της συμπεριφοράς. Σε τελικό στάδιο η συμπτωματολογία είναι ίδια με εκείνη της Νόσου Alzheimer. 3) Πολυεμφραγματική ή αγγειακή άνοια. Οφείλεται σε διάχυτη αρτηριοσκλήρυνση των αγγείων του εγκεφάλου η οποία οδηγεί σε πολλαπλά μικρά έμφρακτα κυρίως στις περικοιλιακές περιοχές. 4) Νόσος Jacob - Creutzfeld, νόσος "τρελλών αγελάδων" Στην περίπτωση αυτή η άνοια έχει ταχεία εξέλιξη. Δεν σημαίνει όταν κάποιος ξεχνά, έχει δυσκολίες στο να σκεφτεί, να κάνει υπολογισμούς, να προγραμματίσει κάτι ή παρουσιάζει επιθετικότητα και ευερεθιστικότητα ότι πάσχει από άνοια. Η ασθένεια του Αλτσχάιμερ είναι μια συχνή εκφυλιστική πάθηση του εγκεφάλου. Αποτελεί την τέταρτη συχνότερη αιτία θανάτου μετά από τις καρδιοπάθειες, τον καρκίνο και τα εγκεφαλικά επεισόδια. Επικρατεί γενικά η εντύπωση ότι η ασθένεια του Αλτσχάιμερ αφορά απλά την απώλεια της μνήμης. Δυστυχώς η εικόνα είναι πιο άσχημη, επηρεάζονται αρνητικά η 24

25 ικανότητα σκέψης, κατανόησης και παρουσιάζονται σημαντικές αλλαγές της συμπεριφοράς. Το 60% - 70% των περιπτώσεων άνοιας οφείλεται στη νόσο Αλτσχάιμερ. Ένα ποσοστό της τάξης του 15% των περιπτώσεων άνοιας οφείλεται σε αγγειακά προβλήματα του εγκεφάλου (Πολυεμφραγματική άνοια). Εκτός από την αύξηση της ηλικίας, τη νόσο Αλτσχάιμερ και τις εγκεφαλικές αγγειακές παθήσεις, άλλες ασθένειες που είναι σπανιότερες αιτίες άνοιας, περιλαμβάνουν τη νόσο Πάρκινσον, τον υποθυρεοειδισμό, το AIDS, τον καρκίνο εγκεφάλου και άλλες. Η παχυσαρκία και το υπερβολικό βάρος σώματος στους ενήλικες συσχετίζονται με μεγάλη μείωση της διάρκειας ζωής και με αύξηση των πρόωρων θανάτων. Η παχυσαρκία έχει γίνει πλέον ένα παγκόσμιο, πολύ σοβαρό πρόβλημα υγείας που προκαλεί χρόνια προβλήματα όπως διαβήτη, ψηλή πίεση, αρθρίτιδες στα γόνατα, καρκίνο και καρδιακά προβλήματα. Η σοβαρή μείωση της διάρκειας ζωής που προκαλεί η παχυσαρκία είναι ανάλογη με αυτή που παρατηρείται στους καπνιστές. Σε ηλικιωμένα άτομα, άνω των 65 ετών, παρατηρείται μια απώλεια της όρασης που οφείλεται στην γεροντική εκφύλιση της ώχρας. Μια διατροφή εμπλουτισμένη με συμπληρώματα βιταμίνης C, βιταμίνης Ε, βήτα καροτίνης και ψευδάργυρου φαίνεται ότι μειώνει τον κίνδυνο της απώλειας της όρασης και της τυφλότητας που προκαλείται από την εκφύλιση της ώχρας. Η απώλεια σημαντικών νοητικών ικανοτήτων και ιδιαίτερα η εκδήλωση προβλημάτων μνήμης σε ηλικιωμένα άτομα τα οποία δεν κάνουν κανονικά τις θεραπείες τους, φαίνεται να οφείλεται σε βλάβες που προκαλεί ο σακχαρώδης διαβήτης στον εγκέφαλο. Ο διαβήτης προκαλεί προβλήματα στα αιμοφόρα αγγεία σε ζωτικά όργανα του σώματος. Δημιουργούνται βλάβες που σταδιακά οδηγούν σε σοβαρές ανεπάρκειες και καταστροφή των οργάνων αυτών. Η παρουσία ψηλής γλυκόζης μέσα στο αίμα, για συνεχή μεγάλα χρονικά διαστήματα, προκαλεί σιωπηλά ανεπανόρθωτες βλάβες σε ζωτικά όργανα όπως τα μάτια, τους νεφρούς, τα αιμοφόρα αγγεία και την καρδία. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι με ανάλογο τρόπο προκαλούνται και βλάβες στον εγκέφαλο με αποτέλεσμα τη σταδιακή απώλεια σημαντικών νοητικών ικανοτήτων και μνήμης. Οι βλάβες αυτές είναι ιδιαίτερα σημαντικές στους ασθενείς που δεν ακολουθούν σωστά τις θεραπείες τους. 25

26 Είναι αναγκαίο τόσο αυτοί που είναι υγιείς όσο και αυτοί που εκδήλωσαν διαβήτη να αντιληφθούν πόσο σημαντικό είναι να έχουν μια σωστή διατροφή, να προσέχουν το βάρος τους και να μην είναι παχύσαρκοι όπως επίσης και να κάνουν τακτική σωματική εξάσκηση (el.science.wikia.com). 2.6 Η ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ Η παχυσαρκία γίνεται όλο και πιο συχνή στο προοδευτικά αυξανόμενο πληθυσμό της τρίτης ηλικίας. Σύμφωνα με μελέτες στις ΗΠΑ, η επίπτωση της παχυσαρκίας αυξάνει στις ηλικίες και και μόνο τα άτομα μετά τα 85 διατηρούν σχετικά σταθερό βάρος. Η παχυσαρκία σε μεγάλη ηλικία πέρα από τα γνωστά προβλήματα υγείας των οποίων την εμφάνιση προκαλεί ή επιταχύνει, όπως τα καρδιοκυκλοφορικά νοσήματα, η υπέρταση και ο διαβήτης, αυξάνει και την επίπτωση του μεταβολικού συνδρόμου που χαρακτηρίζεται από αύξηση της περιμέτρου της μέσης, αύξηση του σακχάρου και των τριγλυκεριδίων του αίματος και υπέρταση. Υπολογίζεται ότι πάνω από το 50% των ενηλίκων πάνω από την ηλικία των 60 ετών εμφανίζουν μεταβολικό σύνδρομο που αυξάνει την πιθανότητα για εγκεφαλικά και έμφραγμα του μυοκαρδίου 3-4 φορές. Ενώ όμως το σωματικό βάρος μπορεί να αυξηθεί ή και να μείνει στάσιμο στην ενήλικη ζωή, με την πάροδο του χρόνου η σύσταση του σώματος αλλάζει, με αποτέλεσμα ενώ αυξάνει το ποσοστό του λιπώδους ιστού η μυϊκή μάζα να μειώνεται, με αποτέλεσμα την εμφάνιση της σαρκοπενικής παχυσαρκίας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα και την ελάττωση της μυϊκής δύναμης με συνέπεια τον περιορισμό της κινητικότητας και την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής. Έτσι οι παχύσαρκοι ηλικιωμένοι είναι στην ουσία φυσικά πιο αδύνατοι από τους λεπτούς συνομήλικούς τους. Πάνω από το 95% των ατόμων με σαρκοπενική παχυσαρκία εμφανίζουν κινητικά προβλήματα. Η παχυσαρκία σε μεγάλη ηλικία σχετίζεται με αύξηση του βαθμού εξάρτησης από συγγενικά πρόσωπα, ανάγκη για βοήθεια στο σπίτι ή εισαγωγή σε ιδρύματα. Ένα πιθανό πλεονέκτημα της παχυσαρκίας είναι ότι επιβραδύνει την απώλεια οστικής μάζας και λόγω της αύξησης του λίπους μειώνει το κίνδυνο οστικού κατάγματος κατά την πτώση. 26

27 Οι ηλικιωμένοι παχύσαρκοι, έχει αποδειχθεί ότι δέχονται και ακολουθούν πιο πιστά τις ιατρικές και διαιτολογικές οδηγίες για τη μείωση του βάρους τους. Φυσικά τα κίνητρα διαφέρουν από αυτά των νεώτερων παχύσαρκων που είναι κυρίως αισθητικά, ενώ οι ηλικιωμένοι επιθυμούν να χάσουν βάρος για να βελτιώσουν τη φυσική τους κατάσταση και λειτουργία και δυνητικά την ποιότητα της ζωής τους. Η αξιολόγηση της φυσικής κατάστασης των ηλικιωμένων μπορεί να γίνει με την εφαρμογή της δοκιμασίας της φυσικής απόδοσης (Physical performance test- PPT). Απαιτεί περίπου 10 λεπτά και περιλαμβάνει μία σειρά από ενέργειες όπως η γραφή μίας πρότασης, η μίμηση πρόσληψης φαγητού, το σήκωμα ενός βιβλίου και ενός νομίσματος από το έδαφος, η περιστροφή γύρω από το σώμα, περπάτημα 20 μέτρων, ανέβασμα σκάλας και δυναμομετρία της χειρολαβής. Η θεραπεία της παχυσαρκίας στην τρίτη ηλικία πρέπει να περιλαμβάνει διαιτολογικές συμβουλές, φυσική άσκηση, χορήγηση βιταμινών, όπως D και ασβεστίου καθώς και φάρμακα, αν ο γιατρός το θεωρήσει απαραίτητο. Το ζητούμενο δεν είναι μόνο η μείωση του λίπους αλλά κυρίως η διατήρηση της μυϊκής μάζας και δύναμης που επιτυγχάνεται με την τακτική προγραμματισμένη άσκηση (Δασκαλάκης, 2007). 2.7 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Οι επιπτώσεις στην υγεία, η ιατρική διαχείριση, καθώς και οι στόχοι της θεραπείας των παχύσαρκων ηλικιωμένων είναι πολύ διαφορετικά απ ότι των νεότερων ασθενών, σύμφωνα με τους εμπειρογνώμονες της Ετήσιας Επιστημονικής Ημερίδας του NAASO, που διεξήχθη στη Βοστώνη τον Οκτώβριο του Περίπου το 44% των ατόμων χάνουν βάρος κατά το δεύτερο μισό της ζωής τους, ενώ το 19% κερδίζουν βάρος. Επίσης, υπάρχουν σημαντικές φυλετικές διαφορές όσον αφορά τη διατήρηση του βάρους, με τη λευκή φυλή να τείνει να κερδίζει βάρος και η μαύρη φυλή να χάνει βάρος όσο περνούν τα χρόνια. Η αύξηση του βάρους σε μεγαλύτερη ηλικία είναι τόσο σοβαρή όσο είναι και σε άτομα νεότερης ηλικίας, ακόμη και αν το βάρος παραμένει σταθερό κατά τη διάρκεια του πρώτου εξαμήνου της ζωής. 27

28 Μελέτες που έγιναν με μαγνητική τομογραφία ολόκληρου του σώματος δείχνουν ότι η γενική παχυσαρκία αυξάνει με την ηλικία. Ενώ το υποδόριο λίπος μειώνεται με την πάροδο των ετών, το σπλαχνικό και το ενδομυϊκό λίπος αυξάνονται. Υπάρχουν πολλές επιδημιολογικές μελέτες που υποδεικνύουν ότι οι ηλικιωμένοι που χάνουν βάρος αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο θανάτου. Οι μελέτες αυτές αδυνατούν να λάβουν υπόψη τους ότι η απώλεια βάρους στους ηλικιωμένους είναι συχνά δείκτης για την ίδια τη νόσο, και δεν γίνεται διαχωρισμός μεταξύ των ηλικιωμένων που χάνουν σκόπιμα βάρος. Οι ηλικιωμένοι που χάνουν σκόπιμα βάρος, έχουν τους ίδιους κινδύνους με εκείνους των οποίων το βάρος είναι σταθερό. Κάποιοι ερευνητές είχαν σκεφτεί ότι το λίγο υπερβολικό βάρος είχε προστατευτική επίδραση. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Σε άτομα άνω των 70 ετών, τόσο η υπερβολική λεπτότητα όσο και το να είναι υπέρβαρο το άτομο, συνδέονται με υψηλό ποσοστό θνησιμότητας. Υπάρχουν μερικά οφέλη για τα υπέρβαρα ηλικιωμένα άτομα. Τονίζοντας το σκελετό, το υπερβολικό βάρος μειώνει την απώλεια της οστικής μάζας, καθώς και το υπερβολικό βάρος των ηλικιωμένων είναι λιγότερο πιθανό να υποστούν κατάγματα ισχίου, μια σημαντική αιτία νοσηρότητας και θνησιμότητας. Ωστόσο, οι ειδικοί συμφωνούν ότι οι κίνδυνοι για την υγεία του υπέρβαρου και της παχυσαρκίας είναι μεγαλύτερη από τα όποια πλεονεκτήματα (Δασκαλάκης, 2007). 2.8 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ Ο στόχος της αντιμετώπισης της παχυσαρκίας των ηλικιωμένων είναι να μειωθεί το βάρος χωρίς να χαθεί η μυϊκή μάζα ή να οδηγηθούν σε μεγάλη αδυναμία. Ο πρωταρχικός στόχος της θεραπείας είναι διαφορετικός: Να αυξηθεί η σωματική λειτουργία και η ποιότητα ζωής τους, και όχι η πρόληψη των ασθενειών. Η χειρουργική επέμβαση μπορεί να αποτελέσει λύση σε ορισμένες περιπτώσεις, αν και γενικά αντενδείκνυται για άτομα > 65 ετών. Οι ηλικιωμένοι ασθενείς πρόκειται να χάσουν λιγότερο βάρος από τους νεώτερους ασθενείς και πρόκειται να έχουν περισσότερες επιπλοκές. Η έρευνα υποδεικνύει ότι η αύξηση του σωματικού βάρους σε μεγαλύτερη ηλικία δεν προκαλείται από την κατανάλωση περισσότερης τροφής, αλλά συνήθως προκαλείται επειδή μειώνεται η σωματική δραστηριότητα. Αρκετές μελέτες δείχνουν 28

29 τα οφέλη από την συστηματική άσκηση, η οποία βοηθά στη διατήρηση της μυϊκής μάζας του σώματος, στην ενίσχυση των οστών, και στην αύξηση των δαπανών της ενέργειας (Δασκαλάκης Ε, 2007). 2.9 ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΔΥΟ ΦΥΛΩΝ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ Η εγκυμοσύνη και η εμμηνόπαυση είναι σημαντικοί παράγοντες στην ανάπτυξη παχυσαρκίας στις γυναίκες, υποδηλώνοντας ότι οι διακυμάνσεις στις συγκεντρώσεις αναπαραγωγικών ορμονών προδιαθέτουν σε μεγάλο βαθμό τις γυναίκες σε περίσσιο βάρος. Η σεροτονίνη συμβάλλει στη ρύθμιση της πρόσληψης τροφής και της όρεξης. Όσο ο δείκτης μάζας σώματος (ΔΜΣ) αυξάνεται, το ποσοστό σύνθεσης σεροτονίνης μειώνεται, πιθανώς για να υποδείξει πληρότητα σε χαμηλότερα επίπεδα πρόσληψης τροφής. Στους άνδρες, η μείωση αυτή συμβαίνει όταν το επίπεδο του ΔΜΣ τους κατατάσσει στην κατηγορία των υπέρβαρων, ενώ οι γυναίκες δεν παρουσιάζουν τη μείωση αυτή στη σύνθεση της σεροτονίνης έως ότου το επίπεδο του ΔΜΣ τις κατατάσσει ως "παχύσαρκες". Οι παχύσαρκες που παίρνουν βάρος παρουσιάζουν μεγαλύτερη αύξηση της αρτηριακής πίεσης απ' ό,τι οι αντίστοιχοι άνδρες. Η λεπτίνη, ορμόνη που παράγεται από τα λιποκύτταρα, κατέχει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση της όρεξης και στην κατανάλωση ενέργειας και θεωρείται ότι έχει ρόλο-κλειδί στον έλεγχο του βάρους σώματος. Τα επίπεδα λεπτίνης στο αίμα συσχετίζονται με τον δείκτη μάζας σώματος και είναι πιο υψηλά στις γυναίκες απ' ό,τι στους άνδρες. Μπορεί να αποτελεί εν μέρει τον λόγο για τον οποίο οι γυναίκες έχουν περισσότερες πιθανότητες από τους άνδρες να γίνουν υπέρβαρες. Η τεστοστερόνη φαίνεται ότι παίζει μεγάλο ρόλο στη ρύθμιση των επιπέδων της λεπτίνης στο αίμα. Οι άνδρες με υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης έχουν χαμηλότερα επίπεδα λεπτίνης. Κατά τη εφηβεία, τα επίπεδα λεπτίνης αυξάνονται στα κορίτσια και μειώνονται στα αγόρια. Οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων όσον αφορά τα επίπεδα λεπτίνης φαίνεται ότι οφείλονται στην αύξηση της τεστοστερόνης στα αγόρια και στην αύξηση της μάζας λίπους στα κορίτσια σε αυτό τα στάδιο ανάπτυξης. 29

30 Η αντίσταση στην ινσουλίνη, η οποία θεωρείται ότι παίζει κάποιο ρόλο στην αύξηση της αρτηριακής πίεσης, συσχετίζεται με τα επίπεδα λεπτίνης στο αίμα στους άνδρες, όχι όμως και στις γυναίκες. Η άσκηση φαίνεται ότι μειώνει τις συγκεντρώσεις λεπτίνης στο αίμα στις γυναίκες, όχι όμως στους άνδρες. Ο παράγοντας νέκρωσης του όγκου (TNF-α) εκφράζεται σε λιποκύτταρα και πιθανώς εμπλέκεται στην ανάπτυξη αντίστασης στην ινσουλίνη. Μια παραλλαγή του γονιδίου για τον TNF-α σχετίζεται με την παχυσαρκία στις γυναίκες, αλλά όχι στους άνδρες. Όταν «χάνουν» βάρος, οι άνδρες είναι πιθανότερο να χάσουν λίπος από την κοιλιά, ενώ οι γυναίκες είναι πιθανότερο να χάσουν το λίπος που βρίσκεται μόλις κάτω από το δέρμα, (υποδόριο). Λόγω αυτής της διαφοράς, οι άνδρες παρουσιάζουν μεγαλύτερες μειώσεις στα επίπεδα τριγλυκεριδίων και αυξήσεις στα επίπεδα της HDL χοληστερίνης («καλή χοληστερίνη») σε σύγκριση με τις γυναίκες που χάνουν το ίδιο ποσοστό βάρους (Πολυζώης, 2006) ΑΔΥΝΑΤΙΣΜΑ, ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΗΛΙΚΙΑ Όπως είναι γνωστό, ο σακχαρώδης διαβήτης αποτελεί μια από τις πιο συνηθισμένες παθήσεις του ατόμου. Σήμερα, όταν χρησιμοποιείται ο όρος διαβήτης, αναφέρεται στο κλινικό σύνδρομο το οποίο χαρακτηρίζεται από σχετική ή απόλυτη έλλειψη ινσουλίνη, που σαν αποτέλεσμα έχει τη διαταραχή του μεταβολισμού των υδατανθράκων, πρωτεϊνών και λιπών, δηλαδή τη διαταραχή του ενδιάμεσου μεταβολισμού του οργανισμού. Από κλινικής πλευράς, ο σακχαρώδης διαβήτης διακρίνεται στο διαβήτη νεανικού τύπου ή ινσουλινοεξαρτώμενο και στο διαβήτη ενήλικου τύπου ή μηινσουλινοεξαρτώμενο. Ο διαβήτης νεανικού τύπου, που αφορά το 10% των διαβητικών, απαιτεί για τη ρύθμισή του δίαιτα και ινσουλίνη. Εμφανίζεται σε ηλικία ετών και δεν φαίνεται να έχει σχέση με την παχυσαρκία, αλλά με κάποια γενετική προδιάθεση του παγκρέατος, για ευπάθεια και καταστροφή τμήματος του ιστού του, στην επίδραση ορισμένων εκλυτικών παραγόντων, πολλοί από τους οποίους είναι ακόμη άγνωστοι. 30

31 Ο διαβήτης ενήλικου τύπου αφορά περισσότερο από το 80% των διαβητικών, εμφανίζεται κυρίως στη μέση ηλικία και έχει σχέση με τη δίαιτα και μάλιστα με το αυξημένο σωματικό βάρος, δηλαδή την παχυσαρκία. Η βλάβη του παγκρέατος, τουλάχιστον στα αρχικά στάδια, δεν είναι πολύ σοβαρή. Αντιμετωπίζεται μόνο με δίαιτα ή δίαιτα και αντιδιαβητικά χάπια και στα τελευταία στάδια του με δίαιτα και ινσουλίνη (Πασπάλα και συν., 2007) ΜΙΑ ΘΑΝΑΣΙΜΗ ΣΧΕΣΗ (ΛΙΠΗ ΚΑΙ ΑΘΗΡΟΣΚΛΗΡΩΣΗ) Οι δυσλειτουργίες της καρδιάς και των αιμοφόρων αγγείων, γνωστές ως καρδιαγγειακές παθήσεις (cardiovascular disease), είναι σημείο των καιρών μας. Μια από τις σοβαρότερες αιτίες καρδιαγγειακών παθήσεων είναι η αρτηριοσκλήρωση (arteriosclerosis), δηλαδή η σκλήρυνση και απώλεια της ελαστικότητας των τοιχωμάτων των αρτηριών. Μια μορφή αρτηριοσκλήρωσης είναι η αθηροσκλήρωση (atherosclerosis), που χαρακτηρίζεται από το σχηματισμό αθηρωματικών πλακών, δηλαδή αποθεμάτων λιποειδών και άλλων συστατικών, στο εσωτερικό του αρτηριακού τοιχώματος. Τα αποθέματα αυτά αναγκάζουν την εσωτερική επιφάνεια της αρτηρίας να διογκωθεί μειώνοντας τη διατομή της και περιορίζοντας τη ροή του αίματος. Αν δημιουργηθούν αθηρωματικές πλάκες στις στεφανιαίες αρτηρίες της καρδιάς, εμφανίζεται στεφανιαία νόσος του μυοκαρδίου (coronary heart disease), η πιο συχνή καρδιαγγειακή πάθηση. Η αιμάτωση του ζωτικού αυτού ιστού μας γίνεται προβληματική, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε έμφραγμα, όταν η έλλειψη οξυγόνου και καυσίμων οδηγήσει σε καταστροφή μεγάλο μέρος του καρδιακού μυός. Το έμφραγμα μπορεί να είναι θανατηφόρο. Κύριο συστατικό των αθηρωματικών πλακών είναι οι LDL και μάλιστα σε μια μη φυσιολογική, οξειδωμένη μορφή. Επιδημιολογικές έρευνες έχουν τεκμηριώσει την ύπαρξη θετικής συσχέτισης ανάμεσα στη συχνότητα στεφανιαίας νόσου και τη συγκέντρωση χοληστερόλης στο αίμα. Έτσι, η υψηλή συγκέντρωση χοληστερόλης θεωρείται από τους σημαντικότερους παράγοντες κινδύνου (risk factors) για στεφανιαία νόσο του μυοκαρδίου. Σημασία, εκτός από την ολική χοληστερόλη, έχει και η κατανομή της στις LDL και HDL. Οι LDL θεωρούνται ως οι κύριες αθηρωματογόνες λιποπρωτεΐνες, 31