Ενδείξεις Βιωσιμότητας Αξιοποίησης Εργοστασίου Αξιοποίησης Ερυθράς Ιλύος

Transcript

1 Ενδείξεις Βιωσιμότητας Αξιοποίησης Εργοστασίου Αξιοποίησης Ερυθράς Ιλύος Πέτρος Γ. Κουναλάκης, Χάϊδω-Στεφανία Καραγιάννη, Σχολή Χημικών Μηχανικών, Ε.Μ.Π., Ηρώων Πολυτεχνείου 9, Αθήνα Ευάγγελος Χριστοφόρου Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων-Μεταλλουργών Ε.Μ.Π Χρήστος Κόλλιας, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Κοραή 43 Βόλος, ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ως μελέτη βιωσιμότητας σε γραμμή παραγωγής ορίζεται, ο καθορισμός και η ποσοτικοποίηση του κόστους και των ωφελειών της επένδυσης, προκειμένου να διευκολυνθεί η λήψη αποφάσεων. Το αποτέλεσμα της έρευνας αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη λήψη απόφασης υλοποίησης της επένδυσης. Με βάση τη μέθοδο που αναπτύχθηκε από την ομάδα της σχολής Χημ. Μηχ. Του Ε.Μ.Π η οικονομική εκτίμηση που προκύπτει για την παραγωγική διαδικασία (πρώτες ύλες, ενεργειακές ανάγκες, συντήρηση, μισθοί εργαζομένων, δαπάνες καθώς και υπερτιμήσεις), είναι θετικές παρά το γεγονός, ότι οι υπολογισμοί έγιναν με τους δυσμενέστερους όρους π.χ κατώτατα όρια ανάκτησης των περιεχομένων οξειδίων στην ερυθρά ιλύ και χωρίς τα ποσά ενέργειας που εκλύονται κατά τη διάρκεια της αρχικής χώνευσης της ιλύος. Τέλος, τα πραγματικά κέρδη (προ φόρων) μιας πραγματικής γραμμής παραγωγής υπολογίζονται σε 71.5 / 1000 Kg κατεργασμένης ερυθράς ιλύος. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα μέθοδος επιτρέπει την πλήρη ανάκτηση, σε καθαρή μορφή, των οξειδίων που υπάρχουν στην ερυθρά ιλύ, καθώς και το μερικό μετασχηματισμό τους σε προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας. Η ερυθρά ιλύς περιέχει πολύτιμα οξείδια σε σημαντικές ποσότητες, όπως τα οξείδια του τιτανίου και του αλουμινίου, καθώς και τα οξείδια του σιδήρου, τα οποία μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή φερριτών. Είναι γνωστό ότι η ερυθρά ιλύς είναι το στερεό παραπροϊόν της μεθόδου Bayer, που χρησιμοποιείται από τις βιομηχανίες για την παραγωγή αλουμινίου. Κατά τη μέθοδο Bayer ο βωξίτης κατεργάζεται με υδροξείδιο του νατρίου, συνήθως υπό θερμοκρασία και πίεση, έτσι ώστε να προκύψει ευδιάλυτο αργιλικό νάτριο. Το αδιάλυτο υπόλειμμα είναι η ερυθρά ιλύς. Ο χρησιμοποιούμενος προσδιορισμός ερυθρά οφείλεται στο χρώμα της, το οποίο οφείλεται

2 από την υψηλή περιεκτικότητά της σε οξείδιο του σιδήρου. Για την παραγωγή μεταλλικού αλουμινίου, κατά το επόμενο στάδιο της ηλεκτρόλυσης, χρησιμοποιείται το 50% της αρχικής ποσότητας βωξίτη. Το άλλο 50% περίπου μετά τη μέθοδο Bayer μετατρέπεται σε μεγάλες ποσότητες αλκαλικού υλικού που δημιουργούν σημαντικό πρόβλημα. Το υλικό αυτό είναι κυρίως η ερυθρά ιλύς. Στην ερυθρά ιλύ βρίσκονται, αν και σε ίχνη, τοξικά μέταλλα τα οποία λόγω του λεπτού διαμερισμού του υλικού συχνά μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις μολύνοντας εδάφη και υπόγεια ύδατα. Η διάθεση αυτών των μεγάλων ποσοτήτων αδιάλυτης ερυθράς ιλύος αποτελεί μέχρι και σήμερα σημαντικό πρόβλημα για τη βιομηχανία αλουμινίου σ όλο τον κόσμο. Στις πλείστες των περιπτώσεων, η ακολουθούμενη πρακτική είναι η απόθεση της ερυθράς ιλύος σε μεγάλες εκτάσεις γης ή στη θάλασσα. Έτσι, η ανάπτυξη μιας οικονομικής μεθόδου που θα εκμεταλλεύεται αυτό το παραπροϊόν, μετατρέποντάς το σε υψηλής προστιθέμενης αξίας προϊόντα είναι αναγκαία. Πολλές προσπάθειες έχουν γίνει και λύσεις έχουν προταθεί κατά καιρούς για το χειρισμό του απόβλητου προϊόντος της μεθόδου Bayer, αλλά απαιτούν είτε υψηλές θερμοκρασίες είτε υψηλές πιέσεις, οπότε και αποτελούν μεθόδους αντιοικονομικές ως ενεργοβόρες. Εξάλλου, ο διαχωρισμός των συστατικών της ερυθράς ιλύος με όξινη χώνευση, που είναι ως επί των πλείστον ατελής οδηγεί σε προϊόντα μικρής καθαρότητας. Άλλες προταθείσες μέθοδοι, όπως η «ξηρά στοίβαξη», η προσθήκη παραγόντων διασποράς, η ανάμιξη μετά κόνικοποιομένο λιγνίτη, αποβλέπουν όλες στη ρευστοποίηση της ερυθράς ιλύος ώστε να προκύψει ένα μείγμα που θα επιτρέπει την ευχερή διαχείριση και μεταφορά του. Η διάθεση της ερυθράς ιλύος σε βιομηχανίες παραγωγής τσιμέντου είναι η συνήθης πρακτική για της βιομηχανίες αλουμινίου σε όλο τον κόσμο, αλλά δεν λύνει το πρόβλημα διάθεσης τόσο μεγάλων ποσοτήτων, που εξακολουθούν έτσι να παραμένουν ανεκμετάλλευτες. Έχει προταθεί επίσης, η χρήση ερυθράς ιλύος ως πρώτη ύλη για την παρασκευή δομικών υλικών, αλλά το κύριο πρόβλημα αυτής της λύσης είναι η υψηλή ραδιενέργεια. Αντικείμενο λοιπόν της παρούσας καινοτόμου μεθόδου είναι να παράξει μια οικονομική μέθοδο, βιομηχανικά εφαρμόσιμη, χωρίς να είναι επιβαρυντική για το περιβάλλον. Τα κύρια πλεονεκτήματα της προτεινόμενης μεθόδου είναι τα ακόλουθα: 1. Χρήση χαμηλών θερμοκρασιών και ατμοσφαιρικής πίεσης. 2. Ανακύκλωση της μεγαλύτερης ποσότητας των χρησιμοποιηθέντων αντιδραστηρίων. 3. Εύχρηστα και φθηνότερα ανόργανα αντιδραστήρια 4. Παραγωγή ενέργειας σε ορισμένα στάδια της διεργασίας 5. Χαμηλό αρχικό κόστος επένδυσης 6. Μη ραδιενεργά προϊόντα υψηλής καθαρότητας 7. Ολική ανάκτηση πολύ καθαρών οξειδίων του σιδήρου 8. Παραγωγή υπερκαθαρού μαγνητίτη, με εκμετάλλευση όλου του περιεχομένου σιδήρου στην ερυθρά ιλύ.

3 9. Ανακύκλωση του ευδιάλυτου αργιλικού νατρίου στη μέθοδο Bayer, αυξάνοντας έτσι την παραγωγή του καθαρού αλουμινίου. Όπως θα δούμε παρακάτω στο διάγραμμα ροής της μεθόδου με τη συγκεκριμένη μέθοδο ανακτώνται ποσοτικά τα περιεχόμενα στην ερυθρά ιλύ οξείδια, ενώ η καθαρότητα των προϊόντων είναι σε κάθε περίπτωση μεγαλύτερη του 95%. Ειδικά στην περίπτωση του πλουσίου σε τιτανία υπολείμματος, το προϊόν είναι δυνατόν να αποκτήσει καθαρότητα πιγμένου, μετά από κατάλληλη επεξεργασία, ή να χρησιμοποιηθεί ως έχει στη βιομηχανία του ιλμενίτη, ως εμπλουτισμένη ύλη για την παραγωγή τιτανίας. Τέλος η παραγωγή καθαρού αλουμινίου αναμένεται να αυξηθεί κατά 7.5% περίπου. ΑΝΑΛΥΣΗ Στην παρούσα διδακτορική διατριβή θα μελετήσουμε τη σκοπιμότητα και τη βιωσιμότητα της ανάπτυξης εργοστασίου που αξιοποιεί την ερυθρά ιλύ. Συγκεκριμένα εξετάζονται τα περιθώρια κέρδους από την εφαρμογή της τεχνικής σε μια πραγματική γραμμή παραγωγής και με την προϋπόθεση ότι έχει τελεσφορήσει ( κατασκευαστεί, δοκιμαστεί, λειτουργήσει και έχουν γίνει οι απαραίτητες βελτιστοποιήσεις/παρεμβάσεις) η πιλοτική γραμμή. Οι παράμετροι που εξετάζονται είναι το κόστος των πρώτων υλών, οι ενεργειακές απαιτήσεις, τα κόστη συντήρησης, οι αμοιβές των εργαζομένων και διάφορα απρόβλεπτα έξοδα, σε συνάρτηση με τις προσδοκώμενες τιμές πώλησης των παραγόμενων προϊόντων. Η ερυθρά ιλύς έχει τη σύσταση που φαίνεται στον πίνακα 1. Ο πίνακας εκφράζει τιε μέσες % κ.β περιεκτικότητες, όπως αυτές υπολογίστηκαν με συνδυασμό των τεχνικών ICP κ ΧRF, ανηγμένες στα αντίστοιχα οξείδια. Πρέπει να σημειωθεί ότι η ερυθρά ιλύς είναι έντονα αλκαλική. Τυπική Σύσταση Ερυθράς Ιλύος Συστατικό Σύσταση % Fe 2 O 3 41,82 Al 2 O 3 16,54 TiO 2 9,58 CaCO 3 11,21 Na 2 Ο 3,29 SiO 2 7,53 Απώλειες πύρωσης 10,03 Πίνακας 1.

4 Η σύσταση της ερυθράς ιλύος ποικίλει ανάλογα με τη γεωγραφική προέλευση του βωξίτη κατά +/-10%. Επίσης υπάρχουν και άλλα στοιχεία των οποίων το άθροισμα δεν ξεπερνά το 0.5 %. Το πρώτο στάδιο της διεργασίας περιλαμβάνει χώνευση της ερυθράς ιλύος ( σε μορφή σκόνης) με πυκνό υδροχλωρικό οξύ ( 34-37%). Οι κυριότερες αντιδράσεις που γίνονται είναι οι ακόλουθες: Fe 2 O 3 + 6HCl 2FeCl 3 + 3H 2 O (1) Al 2 O 3 + 6HCl 2AlCl 3 + 3H 2 O (2) CaCo 3 + 2HCl CaCl 2 + H 2 CO 3 (3) Na 2 O + HCl 2NaCl + H 2 O (4) TiO 2 Δεν αντιδρά SiO 2 Δεν αντιδρά Για τη χώνευση απαιτείται λόγος στερεού προς υγρό ίσος με 1:14. Τα περιθώρια κέρδους που διερευνώνται αφορούν στην αναπτυχθείσα τεχνική της μεθόδου της ερευνητικής ομάδας του ΕΜΠ, με αρχική ποσότητα 1000kg ερυθράς ιλύος σε βιομηχανική κλίμακα και με βάση τις δυσμενέστερες πειραματικές συνθήκες. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι α) μετατρέπεται σε φερρίτη μόνο το 30% του ανακτηθέντος/διαχωρισθέντος αιματίτη και β) δεν εγκαθίστανται ξεχωριστή μονάδα για την παραγωγή υπερκαθαρού TiO 2 και συπτηρίων από την κατεργασία του στερεού υπολείμματος που προκύπτει μετά τη χώνευση της ερυθράς ιλύος. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της ερευνητικής ομάδας του Ε.Μ.Π, τα ποσοστά ανάκτησης των διαλυτών μεταλλικών στοιχείων μετά τη χώνευση αποτυπώνονται στα ακόλουθα εύρη τιμών : Fe 2 O % Al 2 O % CaCO % Na 2 O 3 100% Το διάγραμμα ροής της μεθόδου απεικονίζεται συνοπτικά στο παρακάτω σχήμα. Δεν εμφανίζονται οι ακριβείς πειραματικές συνθήκες.

5 Για τους υπολογισμούς της παρούσας διερεύνησης λαμβάνονται υπ όψη τα κατώτερα όρια των ποσοστών ανάκτησης που αναφέρθηκαν παραπάνω και έτσι έχουμε τα ακόλουθα αποτελέσματα: Στα 1000Kg ερυθράς ιλύος περιέχονται 418 Kg σιδήρου ως Fe 2 O 3 δηλ /160=2612,5 mol επομένως διαλυτοποιούνται τα 2612,5* 0,95=2482 mol που παρέχουν σύμφωνα με την αντίδραση (1), αντίστοιχα 4964 mol FeCl 3. Στα 1000kg ερυθράς ιλύος περιέχονται 165,4Kg αλουμινίου ως Al 2 O 3, άρα /102=1621,5 mol και διαλυτοποιούνται 1621,5*0,85=1378 mol εξ αυτών παρέχοντας σύμφωνα με την αντίδραση (2) 2756 mol AlCl 3. Ομοίως τα περιεχόμενα 112,1Kg ασβεστίου ως CaCO 3 δίνουν /100=1121 mol. Διαλυτοποιούνται 1121*0,90=1009 mol και παρέχουν 1009 mol CaCl 2. Τα 32,9 Kg νατρίου ως Na 2 O επομένως 32900/62=530 mol άρα 530*1,00=530 mol σύμφωνα με την αντίδραση (3) παρέχουν 1060 mol NaCl.

6 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Συνολικά επομένως για την κατεργασία 1000Kg ερυθράς ιλύος απαιτούνται: 254L HCl ( 34-37%) ή 76 ( τιμή αγοράς 300 /1000L) 800L H 2 SO 4 (96-98%) ή 68 (τιμή αγοράς 85 /100L) 660Kg Ca(OH) 2 ή 33 ( τιμή αγοράς 50 /1000Kg) 75Kg NaOH ή 7.5 ( τιμή αγοράς 100 /1000Kg) Έτσι το συνολικό κόστος ( C 1 ) των χημικών αντιδραστηρίων είναι: 185. Υπολογίζουμε τα έσοδα (R) της διεργασίας με ενδεικτικές τιμές πώλησης. Επομένως από τη μέθοδο για 1000Kg ερυθράς ιλύος παράγονται συνολικά: 277 Kg Fe 2 O 3 με τιμή πώλησης 320 /1000Kg επομένως αποφέρουν έσοδα Kg Fe 3 O 4 με τιμή πώλησης 750 /1000Kg επομένως αποφέρουν έσοδα Kg Al 2 O 3 με τιμή πώλησης 180 /1000Kg επομένως αποφέρουν έσοδα Kg TiO 2 καθαρότητας 80% με τιμή πώλησης 280 /1000Kg επομένως αποφέρουν έσοδα 24. Στερεό προϊόν κατάλληλο ως πρώτη ύλη για την τσιμεντοβιομηχανία από τελούμενο από CaSo 4, CaCO 3, Fe 2 O 3, Al 2 O 3, SiO 2, TiO 2 (από τα αδιάλυτα υπολείμματα της χώνευσης) συνολικού βάρους 2265Kg με τιμή πώλησης 35 /1000Kg αποφέρουν έσοδα 79. Επομένως τα συνολικά έσοδα (R) της διεργασίας είναι 278. Όσον αφορά την ενέργεια που καταναλώνεται, θα πρέπει να σημειωθεί ότι κατά τα στάδια της χώνευσης και των εξατμίσεων απαιτείται περίπου τόση ενέργεια, όση αναγεννάται από την παραγόμενη θερμότητα διαλύσεως του αέριου HCl σε υδατικό διάλυμα. Ως εκλυόμενη ενέργεια θα πρέπει επίσης να συνυπολογιστούν οι θερμότητες διαλύσεως των υδροξειδίων Ca&Na στο νερό, καθώς και οι θερμότητες εξουδετέρωσης των αντιδράσεων (1) έως (4). Παρ όλα αυτά, εδώ σκοπίμως παραλείπονται, ώστε να καταστούν σαφέστερα τα οικονομικά οφέλη της μεθόδου. Παρακάτω υπολογίζουμε την απαιτούμενη ενέργεια για τις αντιδράσεις που λαμβάνουν μέρος στη διεργασία: NaCl + H 2 SO 4 NaHSO 4 + HCl (5) NaHSO 4 + NaCl Na 2 So 4 + HCl (6) 2NaCl + H 2 So 4 Na 2 So 4 + 2HCl - Q 3 (7) 2AlCl 3 + 3H 2 S0 4 Al 2 (SO 4 ) 3 + 6HCl Q 4 (8) Q 3 = 84,3 kwh Q 4 = 62,3 kwh

7 Q απαιτ = 146,6 kwh Αντίστοιχα υπολογίζουμε την εκλυόμενη ενέργεια για τη διεργασία: FeCl 3 + Ca(OH) 2 Fe(OH) 2 Cl + CaCl 2 + Q 1 (9) NaOH + HCl NaCl + H 2 O + Q 2 (10) NaHSO 4 + Ca(OH) 2 CaSO 4 + NaOH + H 2 O + Q 5 (11) Al 2 (SO 4 ) 3 + 3Ca(OH) 2 3CaSO 4 + 2Al(OH) 3 + Q 6 (12) Q 1 = 136 kwh Q 2 = 8,7 kwh Q 5 = 114,5 kwh Q 6 = 118,8 kwh Q εκλ = 378,0 kwh Συνολικά, κατά την κατεργασία 1000Kg ερυθράς ιλύος με την προτεινόμενη μέθοδο παράγεται ηλεκτρική ενέργεια ίση με R en = ( ,8)*0.046 /kwh= 10,9 με τιμή διάθεσης 1ΚWh= 0,046. Τα παρακάτω οικονομικά μεγέθη εκφράζουν τη βιωσιμότητα αξιοποίησης της ερυθράς ιλύος μέσω της μελέτης συνθηκών που αναλύονται στην παρούσα διδακτορική διατριβή. Η εκτίμηση κόστους συντήρησης του εργοστασίου σαν έξοδο υπολογίζεται στα Οι αυτοματισμοί-πυρόσβεση του εργοστασίου υπολογίζεται στα Το κόστος των απροβλέπτων ( περισσότερα καζάνια, ανταλλακτικά, σπάσιμο εξαρτημάτων, απεργία εργαζομένων) υπολογίζεται στα Οι μισθοί των απαιτούμενων εργαζομένων δεδομένου ότι χρειάζονται 35 εργαζόμενοι με μισθό ετησίως υπολογίζονται στα Το overhead με βάση εκτίμησης της αγοράς ( ακρίβεια μηχανημάτων, συντήρηση, ποιοτικός έλεγχος) στο 20% της αρχικής επένδυσης δηλ. στα Επομένως από τα παραπάνω τα συνολικά έξοδα (C) υπολογίζονται: C= /365/1900tn=32,4 /day Επομένως τα πραγματικά κέρδη μιας πραγματικής γραμμής παραγωγής υπολογίζονται: NPV = R- C 1 + R en - C = 71,5 /1000kg Με βάση την παραγωγή από την Αλουμίνιο της Ελλάδας που είναι Kg ημερησίως τα κέρδη υπολογίζονται σε /ημέρα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρδη αυτά είναι αναμενόμενα με τις πλέον δυσοίωνες προβλέψεις, καθώς και μεγαλύτερες ανακτήσεις μπορούν να επιτευχθούν καθώς και μείωση των απαιτούμενων αντιδραστηρίων.

8 Σημαντικό στοιχείο για την υλοποίηση και βιωσιμότητα της βιομηχανικής μονάδας, αποτελεί ο προσδιορισμός αναγκαίων πόρων. Αναγκαίοι πόροι είναι ο μηχανολογικός εξοπλισμός (λέβητες, αποστακτικές στήλες, εναλάκτες θερμότητας, αντλίες, αυτοματισμοί κ.λ.π). Στην ανάλυση που ακολουθεί παρουσιάζεται ο τρόπος υπολογισμού του αναγκαίου αριθμού λεβήτων της βιομηχανικής μονάδας για την επεξεργασία της ερυθράς ιλύος. Αν συμβολίσουμε με Π την απαιτούμενη ποσότητα παραγωγής (1000tn), με Δ τη διάρκεια (8 ώρες) περιόδου λειτουργίας, με τ το χρόνο επεξεργασίας ( 8 ώρες), με β το βαθμό απόδοσης του εργαζομένου 0,85 ( ο χρόνος που δαπανάται για προσωπικές ανάγκες και μη προγραμματισμένη εργασία είναι το 15% του διαθέσιμου χρόνου) καθώς και σε σ το ποσοστό ελαττωματικών προϊόντων το οποίο είναι μηδενικό, τότε η σχέση που υπολογίζει τον αριθμό Ν των προς υπολογισμό απαιτούμενο αριθμό καζανιών, έχει ως εξής: Ν=(Πτ) / [60(1-σ) Δβ]= 2 καζάνια 1000tn Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την απόφαση για τον υπολογισμό των απαραίτητων λεβήτων είναι ο χρόνος ρύθμισης των μηχανών, ο χρόνος συντήρησης, οι χρόνοι ακινησίας από απρόβλεπτες ανάγκες κ.α. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τη μέχρι τώρα έρευνα και μελέτη θεωρούμε ότι υπάρχουν ικανές ενδείξεις αν όχι αποδείξεις, ότι η υλοποίηση του έργου είναι βιώσιμη. Ακόμα μένουν πολλά να μελετηθούν κ να ληφθούν υπόψη αλλά βάση των ενδείξεων και των πρώτων υπολογισμών αναμένεται η επένδυση να φτάσει σε ύψος που θα προσεγγίζει τα Αν λάβουμε τα οικονομικά στοιχεία που αναφέρθηκαν παραπάνω δηλαδή ποσό εισροής ημερησίως τότε η απόσβεση αναμένεται σε περίοδο 3 χρόνων. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Να ευχαριστήσω τον καθένα ξεχωριστά από την τριμελή μου επιτροπή για την πολύτιμη υποστήριξη της διατριβής μου και τις συμβουλές τους για την εκπόνησή της.

9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [1] Pub. No.: WO/2010/ International Application No.: PCT/GR2010/ Publication Date: International Filing Date: [2] Παπαδάκης Β., (2002) : «Στρατηγική των επιχειρήσεων: Ελληνική και Διεθνής Εμπειρία» [3] Brooks I. and J. Reast, (1996): «Re-designing the value chain at scania Trucks» [4] Αρτίκης Γ., (2002): «Χρηματοοικονομική διοίκηση, Αποφάσεις επενδύσεων» [5] Δημητριάδης Σ., Μιχιώτης Α., (2007): «Διοίκηση Παραγωγικών Συστημάτων» [6] Τσιόρτας Γ., (1996): «Διοίκηση Παραγωγής» [7] Δημητριάδης Α., (2009): «Διοίκηση- Διαχείριση Έργου» [8] Ιωάννου Γ., (2005): «Διοίκηση Παραγωγής & Υπηρεσιών» [9] Κάντζος Κ., (2002): «Ανάλυση Χρηματοοικονομικών Καταστάσεων» [10] Αρτίκης Γ., (2003): «Χρηματοοικονομική Διοίκηση, Ανάλυση κ Προγραμματισμός» [11] Chase, Aquilano, Jacobs., (2003): «Operations Management for Competitive Advantage» [12] Rigs J., (1992): «Productions Systems: planning, analysis and control»