ΘΕΜΑ: Μελέτη της συγκέντρωσης του μολύβδου στο αίμα προβάτων Ελληνικών εκτροφών

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΗΣ ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΜΑ: Μελέτη της συγκέντρωσης του μολύβδου στο αίμα προβάτων Ελληνικών εκτροφών Χαντζής Διονύσιος Επιβλέπων Καθηγητής: Γιαδίνης Νεκτάριος Θεσσαλονίκη 2013

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 ΜΕΡΟΣ A ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : Ο ΜΟΛΥΒΔΟΣ ΩΣ ΙΧΝΟΣΤΟΙΧΕΙΟ 1.1 Ιστορική αναδρομή Φυσικοχημικές ιδιότητες Πηγές και χρήσεις Πηγές ρύπανσης και εκπομπές μολύβδου στο περιβάλλον 7 α) Ο μόλυβδος στην ατμόσφαιρα 7 β) Ο μόλυβδος στο έδαφος Πρόσληψη, διάχυση και συγκέντρωση του μολύβδου στους ιστούς των ζωντανών οργανισμών Τοξικολογικές επιπτώσεις του μόλυβδου σε φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : Η ΤΟΞΙΚΩΣΗ ΑΠΟ ΜΟΛΥΒΔΟ ΣΤΑ ΠΡΟΒΑΤΑ 2.1 Επιδημιολογία Παθογένεια Κλινική εικόνα Διάγνωση Θεραπεία 15 ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΔΙΚΗ ΜΑΣ ΕΡΕΥΝΑ 3.1 Σκοπός της έρευνας Υλικά και Μέθοδοι 17 α) Σχεδιασμός της έρευνας 17 β) Μεθοδολογία προσδιορισμού του μολύβδου στο ολικό αίμα προβάτων. 19 γ) Στατιστική ανάλυση Αποτελέσματα Συζήτηση 22 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 25

3 Αφιερώνεται στην οικογένειά μου

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το αντικείμενο της εργασία αυτής είναι η επιδημιολογική μελέτη των συγκεντρώσεων μολύβδου στο αίμα προβάτων εκτροφών που βρίσκονται σε μικρότερη ή μεγαλύτερη απόσταση από πηγές ρύπανσης, όπως για παράδειγμα οι αυτοκινητόδρομοι. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στην ευρύτερη περιοχή του δήμου Ανδραβίδας Κυλλήνης. Με την αφορμή αυτή μου δίνεται η ευκαιρία να ευχαριστήσω δεόντως κάποια πρόσωπα, χάρις την βοήθεια των οποίων πραγματοποιήθηκε η εργασία αυτή. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα της μεταπτυχιακής μου διατριβής, Επίκουρο Καθηγητή της Παθολογίας Μικρών Μηρυκαστικών της Κτηνιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ. κ. Νεκτάριο Γιαδίνη για την καθοδήγηση και την αμέριστη συμπαράστασή του. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Γενικής Παθολογίας και Προπαιδευτικής της Κτηνιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ. κ. Ζωή Πολυζοπούλου για την πολύτιμη και ουσιαστική βοήθεια που πρόσφερε στο εργαστηριακό κομμάτι αυτής της έρευνας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Αναπληρωτή Καθηγητή της Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας της Ιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ. κ. Νικόλαο Ράικο για την τιμή που μου έκανε να συμμετάσχει στην τριμελή επιτροπή αξιολόγησης της μεταπτυχιακής διατριβής μου, καθώς και για τις πολύτιμες συμβουλές του. Επιπλέον ευχαριστώ τον καθηγητή Επιδημιολογίας της Κτηνιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Irbid της Ιορδανίας κ. Shawkat Lafi για την στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές και τις καθηγήτριες του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών καθώς και τον αδερφό μου κ. Κων/νο Χαντζή κτηνίατρο, για τη βοήθεια που μου πρόσφερε στη διάρκεια των δειγματοληψιών. 1

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ρύπανση από βαρέα μέταλλα είναι σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα και οφείλεται κυρίως στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Η χρήση τους στη χημική βιομηχανία είναι αρκετά διαδεδομένη: συγκεκριμένα οι βιομηχανίες παραγωγής χρωμάτων, φωτογραφικών υλικών, ηλεκτρονικού υλικού, συσσωρευτών, πυρομαχικών, μεταλλουργίας χρησιμοποιούν σε διάφορες ποσότητες ενώσεις που περιέχουν βαρέα μέταλλα είτε ως πρώτη ύλη, είτε ως καταλύτες. Από τα βαρέα μέταλλα, ο μόλυβδος είναι ιδιαίτερα τοξικό μέταλλο τόσο στον άνθρωπο, όσο στα ζώα και στα φυτά. Ο μόλυβδος εξάγεται εύκολα από διάφορα ορυκτά και η χρήση του ήταν ήδη γνωστή στους Αιγύπτιους εδώ και 7000 χρόνια. Επίσης χρησιμοποιήθηκε εκτενέστατα από τους Ρωμαίους για την κατασκευή οικιακών σκευών και για άλλες χρήσεις. Η υπόθεση ότι η υψηλή έκθεση σε προϊόντα μολύβδου συνέβαλε στην παρακμή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υποστηρίζεται από την ανεύρεση μεγάλων συγκεντρώσεων μολύβδου σε οστά Ρωμαίων αριστοκρατών (Gilfillan 1965, Nriagu 1978). Η σημαντικότερη πηγή μολύβδου στην ατμόσφαιρα είναι η καύση της βενζίνης. Ο τετρααιθυλιούχος μόλυβδος εισήχθη σαν αντικροτικό μέσο στην βενζίνη από τη δεκαετία του 1920 και από τότε έχει συμβάλει σημαντικά στη ρύπανση της ατμόσφαιρας (Landis and Yu 1998) Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μείωση των τιμών μολύβδου στις μεγαλουπόλεις που αποδίδεται κυρίως στην χρήση της αμόλυβδης βενζίνης. Τα μικρά μηρυκαστικά και ιδιαίτερα τα πρόβατα, λόγω της εκτατικής και ημιεντατικής μορφή εκτροφής τους, υφίστανται άμεσα τις επιδράσεις της οποιασδήποτε μορφής ρύπανσης του περιβάλλοντος. Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται μια αναφορά στις φυσικοχημικές ιδιότητες του μολύβδου, στις πηγές και στις χρήσεις του, στη ρύπανση της ατμόσφαιρας, του εδάφους και της υδρόσφαιρας καθώς και στις τοξικολογικές επιπτώσεις 2

6 του στους φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς και ιδιαίτερα στα πρόβατα. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της δικής μας έρευνας που είχε ως στόχο τον προσδιορισμό των συγκεντρώσεων του μολύβδου στο αίμα προβάτων από εκτροφές της ευρύτερης περιοχής του δήμου Ανδραβίδας-Κυλλήνης. Συγκεκριμένα, έγιναν δειγματοληψίες από εκτροφές πλησιέστερες σε αυτοκινητόδρομους, καθώς και σε απομακρυσμένες από αυτούς, ώστε να αξιολογηθεί ο πιθανός κίνδυνος τοξίκωσης. 3

7 4

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΜΟΛΥΒΔΟΣ ΩΣ ΙΧΝΟΣΤΟΙΧΕΙΟ 1. 1 Ιστορική αναδρομή Ο μόλυβδος είναι χημικό μεταλλικό στοιχείο με σύμβολο Pb. Είναι ένα από τα παλαιότερα μέταλλα που χρησιμοποιήθηκαν από τον άνθρωπο. Η συστηματική και εντατική εκμετάλλευση των αργυρομολυβδούχων μεταλλευμάτων ξεκινά κατά τη διάρκεια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας το 508 π.χ. Με τον άργυρο του Λαυρίου και τη φορολογία ο Περικλής κατασκεύασε τα περίφημα μνημεία του Χρυσού Αιώνα των Αθηνών. Μετά την κλασσική αρχαιότητα διακόπτεται κάθε σοβαρή μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα. Στο διάστημα ξεκινά στο Λαύριο η εξόρυξη του μολύβδου, η οποία μέχρι το 1895 εξελίσσεται σε ένα ολοκληρωμένο συγκρότημα παραγωγής. Στο τέλος της δεκαετίας του 1920, η συνεχιζόμενη πτώση των τιμών του μολύβδου και η σταδιακή εξάντληση των κοιτασμάτων καθιστούν ασύμφορη την εξόρυξη του μεταλλεύματος, οπότε και σταδιακά μειώνεται η παραγωγή του. Ο μόλυβδος ήταν γνωστός στους αρχαίους Αιγυπτίους και Βαβυλώνιους. Οι Ρωμαίοι τον χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή σωλήνων και για τις συγκολλήσεις υλικών. Ο μόλυβδος ήταν ένα από τα πρώτα μεταλλεύματα που εξορύχθηκαν στην Βόρεια Αμερική. Μετά από ειδική επεξεργασία τον χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή σφαιριδίων. Σήμερα χρησιμοποιείται ως συστατικό στοιχείο σε πολλά προϊόντα (Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, internet). 5

9 1.2 Φυσικοχημικές ιδιότητες Ο μόλυβδος (Pb) ανήκει στα βαρέα μέταλλα, έχει ατομικό αριθμό 82 και βρίσκεται στην IV κύρια ομάδα του περιοδικού πίνακα. Το σημείο τήξης του είναι στους C. ενώ βράζει στους 1740 C. Είναι αρκετά μαλακός και βρίσκεται ως σημαντικό παραπροϊόν σε περισσότερα από 200 μεταλλεύματα. (Μανουσάκης. 1999). Ο μόλυβδος απαντάται στη φύση κυρίως σε ανόργανη μορφή [Pb(II) και σπανιότερα ως Pb(IV)] καθώς και σε οργανικές ενώσεις με 4 δέσμους Pb-G (Φακριάδης, 2003). H διαλυτότητα και το μέγεθος των σωματιδίων μολύβδου παίζουν σημαντικό ρόλο στη γεωγραφική και φυσική κατανομή του, την απορρόφηση του σε ιζήματα και τη διάχυσή του στους ζωντανούς οργανισμούς. 1.3 Πηγές & Χρήσεις Ο μόλυβδος είχε μεγάλη ζήτηση τον 18 και 19 αιώνα κατά την διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης και αργότερα (1923) με την χρήση των οργανικών ενώσεων του μόλυβδου ως αντικροτικών στα καύσιμα των οχημάτων. Οι εκπομπές καυσαερίων σε αστικές και βιομηχανικές περιοχές είχαν ως αποτέλεσμα τη συσσώρευση υψηλών συγκεντρώσεων μόλυβδου στο περιβάλλον. Τα μικρά σωματίδια του μόλυβδου μπορούν να μεταφερθούν με τους ανέμους ακόμη και από τη μία ήπειρο στην άλλη (Harrison and Laxen 1981). Ακόμη και στο Νότιο Πόλο, οι συγκεντρώσεις του είναι 3-5 φορές μεγαλύτερες από τις προτεχνολογικές περιόδους (Boultron and Patterson 1983). Τις τελευταίες δεκαετίες οι συγκεντρώσεις μόλυβδου σε βιομηχανικές χώρες (όπως οι ΗΠΑ, η Μ. Βρετανία κλπ) είναι αρκετά υψηλές. Από μετρήσεις που έχουν γίνει: οι συγκεντρώσεις είναι φορές μεγαλύτερες στον αέρα αγροτικών περιοχών (σε σχέση με την φυσική συγκέντρωση) και φορές σε αστικές περιοχές. Στο έδαφος, οι συγκεντρώσεις είναι 1-2 φορές μεγαλύτερες σε αγροτικές περιοχές και φορές σε αστικές-βιομηχανικές περιοχές. Στα νερά, οι συγκεντρώσεις είναι 6

10 1 φορά μεγαλύτερες σε συστήματα γλυκού νερού και 10 φορές σε αλμυρά νερά. Στα τρόφιμα, ο μόλυβδος είναι σε συγκεντρώσεις 100 φορές μεγαλύτερες (περίπου μg/g) από την φυσική του συγκέντρωση ( μg/g) (Royal 1983). Σήμερα παράγονται ετησίως, περίπου 4 εκατομμύρια τόνοι μόλυβδου σε παγκόσμια κλίμακα. Οι κύριες χρήσεις είναι: στοιχεία συσσωρευτών (μπαταρίες), επικάλυψη καλωδίων, χρώματα, χημικές ουσίες, οικοδομικά υλικά και σωλήνες, κράματα, εκρηκτικά κ.λ.π. (Eisler 1988). Οι περισσότερες ανθρωπογενείς εκπομπές μόλυβδου είναι αποτέλεσμα εξόρυξης και κατεργασίας μεταλλευμάτων. Οι εκπομπές από καυσαέρια αυτοκινήτων έχουν μειωθεί σημαντικά με την κατάργηση της βενζίνης με αντικροτικά μόλυβδου. Σημαντικό ποσοστό μόλυβδου καταλήγει στο περιβάλλον με τις βιομηχανικές διεργασίες και απόβλητα, καθώς και με τα αστικά απορρίμματα που περιέχουν προϊόντα μολύβδου (Eisler R.1988). 1.4 Πηγές ρύπανσης και εκπομπές μόλυβδου στο περιβάλλον α) Ο μόλυβδος στην ατμόσφαιρα Ο μόλυβδος και οι ενώσεις του εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα κυρίως από ανθρωπογενείς διεργασίες, όπως η βιομηχανία και τα καυσαέρια των οχημάτων. Ανάλογα με το μέγεθος των σωματιδίων του, ο μόλυβδος διασκορπίζεται και τελικά καταλήγει στο έδαφος, τα φυτά, τις υδάτινες επιφάνειες ή εισχωρεί στο αναπνευστικό σύστημα των ζώων. Ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις, υγρά βιομηχανικά απόβλητα, έκπλυση αυτοκινητοδρόμων με τη βροχή και αστικά απόβλητα είναι οι κύριες πηγές ρύπανσης των υδάτινων συστημάτων με μόλυβδο. Οι ανθρωπογενείς εκπομπές μόλυβδου στην ατμόσφαιρα είναι κυρίως αποτέλεσμα της χρήσης καυσίμων με τετρααιθυλιούχο μόλυβδο (αντικροτικό βενζίνης), της καύσης των απορριμμάτων και της βιομηχανικής επεξεργασίας μεταλλευμάτων. Οι φυσικές εκπομπές μόλυβδου στην ατμόσφαιρα (ηφαίστεια, πυρκαγιές δασών, σταγονίδια κυμάτων θαλάσσης, σκόνη εδάφους κλπ) συνεισφέρουν σε 7

11 αρκετά μικρότερο ποσοστό στην ατμοσφαιρική ρύπανση από μόλυβδο (Hutchinson and Meemia 1987). Οι εκπομπές μόλυβδου με τα καυσαέρια των οχημάτων έχουν αρχίσει να μειώνονται σημαντικά, όταν άρχισε η χρήση της αμόλυβδης βενζίνης. Η κατάργηση των αντικροτικών μόλυβδου έγινε λόγω των τοξικών επιπτώσεων στο περιβάλλον, αλλά κυρίως στον άνθρωπο και ιδιαίτερα σε νεαρά άτομα (Harrison and Laxen 1981). Σημαντικές ποσότητες αιωρούμενων σωματιδίων μόλυβδου έχουν μετρηθεί κοντά σε μεταλλεία και εργοστάσια επεξεργασίας μόλυβδου, βιοτεχνίες κατασκευής μπαταριών και κατά την καύση στερεών αστικών απορριμμάτων (Pain 1995). Επίσης, μεγάλες ποσότητες μόλυβδου από διάφορες πηγές ρύπανσης καταλήγουν στα υδάτινα συστήματα. Πριν από την βιομηχανική επανάσταση οι εκπομπές μόλυβδου στο νερό υπολογίζονται σε τόνους/ετησίως, ενώ τα τελευταία 200 χρόνια οι εκπομπές είναι περίπου τόνοι/ετησίως (Harrison and Laxen 1981).Οι ενώσεις μόλυβδου από τα καυσαέρια οχημάτων που ρυπαίνουν τους αυτοκινητοδρόμους εκπλύνονται με την βροχή και καταλήγουν μέσω των ποταμών στους ωκεανούς (Laxen and Harrison1977). Ένα άλλο σημαντικό ποσοστό της επιβάρυνσης με μόλυβδο οφείλεται στα υγρά απόβλητα των βιομηχανιών (Lester et al 1977). β) Ο μόλυβδος στο έδαφος Οι κυριότερες πηγές ρύπανσης του εδάφους με μόλυβδο είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες, που μπορούν να συνοψισθούν στην επιβαρυμένη με μόλυβδο ατμόσφαιρα, στην εξόρυξη ορυκτών και μεταλλευμάτων, στις εκπομπές καυσαερίων από τα τροχοφόρα οχήματα, στην ανακύκλωση των συσσωρευτών μολύβδου, στην εξάπλωση της τέφρας των κλιβάνων, καθώς και στην παρουσία εργαστηρίων μεταλλουργίας. Επίσης σημαντική πηγή ρύπανσης είναι η σκόνη που προέρχεται από τη φθορά των τοίχων των κτιρίων που είναι βαμμένα με χρώματα που έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε μόλυβδο. Οι κυριότερες ενώσεις μολύβδου που χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν από τις βιομηχανίες χρωμάτων ήταν ο «κόκκινος μόλυβδος» (Pb 3 O 4 ), ο PbCrO 4 και ο PbCrO 4 PbO για την 8

12 παραγωγή του κίτρινου χρώματος καθώς και άλλες ενώσεις μολύβδου όπως 2PbCO 3 Pb(OH) 2 >, 3PbO 2SiO 2 Η 2 0 και 4PbC0 3 Pb(OH) 2 PbO (Alloway 1995, Guy et al 2002). Υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός, σχετικά παλιών, ερευνητικών εργασιών που αναφέρουν ότι εδάφη και φυτά τα οποία βρίσκονται κοντά σε δρόμους μεγάλης κυκλοφορίας περιέχουν ασυνήθιστα υψηλά ποσά Pb (Πολυζοπούλου 1991, Chronopoulos et al 1997, Garcia and Millan 1998, Zupancic 1999). Υπάρχει μια ζώνη περίπου 5-15 μέτρων και από τις δύο πλευρές των περισσότερων δρόμων, όπου οι συγκεντρώσεις του μολύβδου υπερβαίνουν τα φυσιολογικά επίπεδα.(chronopoulos et al 1997). 1.5 Πρόσληψη, διάχυση και συγκέντρωση του μόλυβδου στους ιστούς των ζωντανών οργανισμών Οι ποσότητες ενώσεων του μόλυβδου που διεισδύουν στους οργανισμούς εξαρτώνται από την φυσικοχημική μορφή τους, την οδό εισόδου τους και τη βιολογία του οργανισμού. Τα φυτά παραλαμβάνουν το μόλυβδο από τις υγρές και ξηρές κατακρημνίσεις που κατακάθονται πάνω στην επιφάνειά τους, καθώς και μέσω των ριζών τους. Τα χερσαία ζώα εκτίθενται στον ανόργανο μόλυβδο μέσω της εισπνοής, της κατάποσης ή και της απορρόφησης μέσω του δέρματος (Andriano 2001). Στα υδρόβια ζώα η παραλαβή του μόλυβδου γίνεται μέσω του δέρματος, των βραγχίων και από την κατανάλωση τροφών που περιέχουν μόλυβδο. Η παραλαβή του μόλυβδου είναι ανάλογη με τις φυσικοχημικές ιδιότητες των ενώσεων του και για ορισμένα ψάρια έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει καθώς το ρη του νερού μειώνεται (Lelandand and McNurmey 1974). Όπως και στα χερσαία ζώα, το ασβέστιο συμβάλλει σημαντικά στην πρόσληψη του μόλυβδου από τους οργανισμούς (Varansi and Gmur 1998). Οι οργανικές ενώσεις του μόλυβδου συγκεντρώνονται στα λιπίδια των κυτταρικών μεμβρανών των ζώων και θεωρούνται πιο τοξικές από τις ανόργανες ενώσεις (Chau et al 1980). Ο εισπνεόμενος μόλυβδος έχει τη μορφή σωματιδίων ανόργανων αλάτων, αλλά και οργανικών ενώσεων. Ανάλογα με το μέγεθος τους, τα 9

13 σωματίδια εισχωρούν σε διάφορο βάθος στην αναπνευστική οδό. Το 50% των σωματιδίων συγκρατούνται στους πνεύμονες, ιδιαίτερα αυτά που έχουν διάμετρο 1,5-2,5 μm και εισέρχονται στο αίμα (Pain 1995). Επίσης, οι ενώσεις του μολύβδου, που υπάρχουν στις τροφές, απορροφούνται μέσω του εντέρου. Υπολογίζεται ότι 8-18 % του μόλυβδου των τροφών απορροφάται, ενώ το υπόλοιπο απομακρύνεται με τα κόπρανα. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την απορρόφηση του μόλυβδου μέσω του εντέρου είναι κυρίως η χημική σύνθεση των αλάτων του και η επάρκεια ή έλλειψη ορισμένων στοιχείων και βιταμινών στον οργανισμό των ζώων. Ελλείψεις σε ασβέστιο, βιταμίνη C, πρωτεΐνες και διάφορα μέταλλα αυξάνουν την πρόσληψη του μόλυβδου από τον οργανισμό (Osweiler et al 1978). Επίσης, η τοξικότητα του μόλυβδου φαίνεται να επηρεάζεται από την εποχή του έτους (Marn et al 1998). Οι συγκεντρώσεις μόλυβδου στους ιστούς φυτών και ζώων εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες. Στα φυτά οι συγκεντρώσεις είναι αποτέλεσμα της απόστασης από την πηγή ρύπανσης, το είδος του φυτού και τις συγκεντρώσεις στο έδαφος. Για τον λόγο αυτό, οι συγκεντρώσεις σε ορισμένα φυτά έχουν προταθεί ως δείκτες ρύπανσης του περιβάλλοντος από μόλυβδο (Jenkins 1980). Στα ζώα, μετά την έκθεση, ο μόλυβδος εισέρχεται στην κυκλοφορία του αίματος, δεσμεύεται στην επιφάνεια των ερυθροκυττάρων και αποτίθεται μέσα σε μερικά λεπτά σε μαλακούς ιστούς, κυρίως το ήπαρ, τα νεφρά και τα οστά (Anders et al 1982). Στον άνθρωπο, ο μόλυβδος έχει διάρκεια ημίσειας ζωής στο αίμα 20 ημέρες, στα οστά μήνες και μερικές εβδομάδες μέχρι 6-7 μήνες στους μαλακούς ιστούς. Χρόνια ή οξεία έκθεση σε ενώσεις μόλυβδου επηρεάζει την κατανομή του μόλυβδου στον οργανισμό του ζώου. Ζώα με οξεία τοξίκωση έχουν περισσότερο μόλυβδο στους μαλακούς ιστούς τους σε σχέση με τα οστά. Επίσης, η υψηλή λιποδιαλυτότητα των οργανικών ενώσεων μόλυβδου εξηγεί εν μέρει τη μεγαλύτερη τοξικότητα στον άνθρωπο και τα ζώα σε σχέση με τις ανόργανες ενώσεις (Hutton 1980). Η σχέση μεταξύ έκθεσης και συγκεντρώσεων μόλυβδου σε διάφορους οργανισμούς ποικίλει σημαντικά. Οι γαιοσκώληκες (earthworms) αποτελούν 10

14 το είδος των ασπόνδυλων που χρησιμοποιείται για έρευνες ρύπανσης του περιβάλλοντος από μόλυβδο. Τα ζώα αυτά αποτελούν επίσης τροφή για πολλά ζώα, ιδιαίτερα πουλιά. Έχει βρεθεί ότι σε εδάφη με χαμηλές συγκεντρώσεις μολύβδου 5-14 ppm, οι συγκεντρώσεις σε γαιοσκώληκες ήταν 1, ppm ξ.ο. (Beyer and Cromarthie 1987). Μελέτες σε μικρόσωμα θηλαστικά που ζουν κοντά σε αυτοκινητοδρόμους με υψηλή κυκλοφοριακή κίνηση έδειξε ότι, οι συγκεντρώσεις στο ήπαρ και άλλους μαλακούς ιστούς ήταν ppm ν.ο., ενώ στα οστά κυμαίνονταν από ppm ν.ο. (Gertz et al 1977). Οι συγκεντρώσεις μόλυβδου σε διάφορα είδη ψαριών του γλυκού νερού στις Η.Π.Α. έχουν μειωθεί σημαντικά μεταξύ 1976 και 1984 όταν άρχισαν να εφαρμόζονται αυστηρότερες προδιαγραφές για την περιβαλλοντική ρύπανση από μόλυβδο (Schmitt and Brumbaugh 1990). 1.6 Τοξικές επιπτώσεις του μόλυβδου σε φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς Ο μόλυβδος ακόμη και σε χαμηλές συγκεντρώσεις είναι αρκετά τοξικός για πολλά είδη της πανίδας και της χλωρίδας (Sharp and Denny 1976). Η περιεκτικότητα του μολύβδου στα φυτά εξαρτάται από τη συγκέντρωσή του στο έδαφος. Ο μόλυβδος απορροφάται κυρίως από τα τριχίδια των ριζών και δεσμεύεται κατά μεγάλο βαθμό στα κυτταρικά τους τοιχώματα. Οι ρίζες των φυτών έχουν την ικανότητα να προσλαμβάνουν μεγάλες ποσότητες μολύβδου. Η τοξικότητα του μόλυβδου στα φυτά εξαρτάται από την απορρόφηση, το μεταβολισμό και τη συσσώρευσή του, καθώς και από φυσικοχημικά χαρακτηριστικά των φυτών. Ο μόλυβδος μπορεί να εισχωρήσει στο εσωτερικό των κυττάρων και να επιδράσει στα κυτταρικά οργανίδια (μιτοχόνδρια, πυρήνας) (Jones et al 1982). Ορισμένα φυτά, όπως οι λειχήνες, είναι ανθεκτικά στην τοξική δράση του μόλυβδου, πιθανόν, λόγω της ικανότητάς τους για ιζηματοποίηση του εξωκυτταρικού μόλυβδου με οργανικές ουσίες (Koeppe and Miller 1970). Ο μόλυβδος δρα τοξικά σε 11

15 διαδικασίες όπως η φωτοσύνθεση, η μίτωση και η πρόσληψη νερού από τα φυτά (Kabata-Pendias and Pendias 1992). Τα τοξικά συμπτώματα στα φυτά εκδηλώνονται με μικροφυλλία και κακή ανάπτυξη, ενώ τα φύλλα γίνονται χλωρωτικά και εμφανίζουν κοκκινωπούς χρωματισμούς και νεκρώσεις, ενώ οι ρίζες μαυρίζουν (Rolfe and Bazzaz 1986). Στα ζώα, όπως και στον άνθρωπο, ο μόλυβδος αναστέλλει τις δραστηριότητες πολλών ενζύμων που είναι χρήσιμα στις βιολογικές λειτουργίες. Οι περισσότερες μελέτες επικεντρώθηκαν στις επιδράσεις στο αίμα, στο νευρικό σύστημα και την αναπαραγωγή. Ιδιαίτερα στα νεαρά ζώα παρατηρήθηκαν αποτελέσματα, που δεν εμφανίσθηκαν στα ενήλικά τους (Needleman et al 1979). Εδώ και πολλά χρόνια, επιδημιολογικές έρευνες έδειξαν ότι υψηλές συγκεντρώσεις μόλυβδου στο αίμα ή τα δόντια παιδιών επηρεάζουν τις μαθησιακές ικανότητες και την συμπεριφορά. Τα αποτελέσματα αυτά προέτρεψαν πολλές χώρες να καταργήσουν τα αντικροτικά μολύβδου (Nriagu 1978). Οι διάφορες βιολογικές επιδράσεις στα όργανα και την λειτουργία των ζωικών οργανισμών έχουν μελετηθεί εκτενέστατα και τα αποτελέσματα έχουν δημοσιευτεί (Fengz et al 2003). Οι επιδράσεις του μόλυβδου στο αίμα έχουν μελετηθεί σε σημαντικό βαθμό. Ο μόλυβδος παρεμποδίζει αρκετά ένζυμα βιοσύνθεσης της αίμης, ειδικά την αφυδρατάση του δ-αμινολεβουλινικου οξεος και την συνθετάση της αίμης. Σε περιπτώσεις οξείας ή χρόνιας δηλητηρίασης με μόλυβδο, η αναστολή των ενζύμων βιοσύνθεσης της αίμης έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της ολικής συγκέντρωσης της αιμοσφαιρίνης του αίματος και την πρόκληση αναιμίας και μείωσης του χρόνου ζωής των ερυθρών αιμοσφαιρίων (Washington1984). Η δηλητηρίαση πτηνών με την κατάποση βλημάτων από μόλυβδο καi άλλα μεταλλικά αντικείμενα είναι αρκετά συχνή τα τελευταία χρόνια. Τα πτηνά δεν πεθαίνουν αμέσως, αλλά ο οργανισμός τους τοξινώνεται με αργό ρυθμό, καθώς το βλήμα διαλύεται. Το πρόβλημα αυτό είναι διεθνές και έχουν ληφθεί διάφορα μέτρα σε ορισμένες χώρες. Πολλά μεγάλα ζώα και θηλαστικά εκτίθενται στον μόλυβδο του περιβάλλοντος και παρουσιάζουν παρόμοια συμπτώματα. Στα συμπτώματα της οξείας δηλητηρίασης (λήψη από το στόμα 12

16 ή εισπνοή ουσιών) από μόλυβδο περιλαμβάνονται τα εγκαύματα του φάρυγγα και του λάρυγγα αρχικά και αργότερα κοιλιακό άλγος και κατάπτωση (Hammond and Aronsen1964). Η χρόνια δηλητηρίαση από μόλυβδο χαρακτηρίζεται από τύφλωση, αιμορραγία, ανορεξία, αναιμία (αναστολή της ALAD), απώλεια συντονισμού, ανώμαλη συμπεριφορά, υπερκινητικότητα, μαθησιακές υστερήσεις, ιστοπαθολογικές αλλοιώσεις του ήπατος και των νεφρών κλπ. Επίσης είναι γνωστό ότι στον άνθρωπο ο μόλυβδος σε περιπτώσεις χρόνιας τοξίκωσης προκαλεί προβλήματα στο αναπαραγωγικό σύστημα των γυναικών, έχουν αναφερθεί περιπτώσεις αποβολών και γεννήσεις νεκρών εμβρύων σε γυναίκες που κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους είχαν εκτεθεί σε μόλυβδο. Επίσης έχουν διαπιστωθεί σημαντικά αναπαραγωγικά προβλήματα, θάνατοι νεογνών και αποβολές σε πολλά είδη ζώων και ιδιαίτερα θηλαστικών (Clark and Scheuhammer 2003). Οι επιπτώσεις του μόλυβδου στους υδρόβιους οργανισμούς ποικίλει ανάλογα με το είδος του οργανισμού. Η θανατηφόρος συγκέντρωση 50% (LC 50 ) της Daphnia magna, που εκτίθεται για 96 ώρες, ποικίλει μεταξύ 612 μg (Pb/L ) και μg/l, ανάλογα με την σκληρότητα του νερού (CaCO mg/L) (Demayo et al 1982). Ορισμένα συμπτώματα σε υδρόβιους οργανισμούς μπορούν να εμφανισθούν και σε χαμηλές συγκεντρώσεις μολύβδου της τάξης των 7-10 μg,/l. Ορισμένα είδη ψαριών είναι πιο ευαίσθητα σε χαμηλές συγκεντρώσεις μόλυβδου και την περίοδο της ανάπτυξης λόγω της επίδρασης του μόλυβδου στο νευρικό σύστημα (Pain1991). 13

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΜΟΛΥΒΔΟΣ ΣΤΑ ΜΙΚΡΑ ΜΗΡΥΚΑΣΤΙΚΑ Επιδημιολογία. Στα μικρά μηρυκαστικά η τοξίκωση συχνά είναι αποτέλεσμα της λείξης διάφορων μεταλλικών αντικειμένων που είναι επικαλυμμένα με ενώσεις μολύβδου (Pb) για την προστασία τους από την οξείδωση. Επίσης, όταν καταναλώνουν ζωοτροφές που περιέχουν μόλυβδο, όπως χόρτα τεχνητών ή φυσικών λειμώνων (βοσκότοποι), που βρίσκονται κοντά σε εργοστάσια που επεξεργάζονται τον μόλυβδο. Η άπαξ κατανάλωση μιας ποσότητας μολύβδου των mg/kg Σ.Β. από τα πρόβατα προκαλεί οξεία δηλητηρίαση, ενώ η ημερήσια κατανάλωση 6-10 mg Pb /kg Σ.Β από αυτά τα ζώα επί μακρό χρονικό διάστημα οδηγεί σε χρόνια δηλητηρίαση (Σπαής 2005). Σημειωτέον, ότι τα νεαρά ζώα είναι περισσότερο ευαίσθητα από ότι τα ενήλικα (Τσαγγάρης 1996) Παθογένεια. Ο μόλυβδος αναστέλλει τη δράση ενζύμων που έχουν στο μόριο τους σουλφυδρυλικές, αμινικές και καρβοξυλικές ομάδες. Στις περιπτώσεις αυτές παρατηρείται μεταβολή στη δομή των βιοχημικών μορίων και αλλαγή ή αναστολή της λειτουργίας τους. Έτσι, ο μόλυβδος μπορεί να μεταβάλλει τη δραστηριότητα ενζύμων και τη δομή των νουκλεϊκών οξέων. Αποτέλεσμα της τοξικής δράσης του μολύβδου είναι η διαταραχή της βιοσύνθεσης της αίμης και επομένως διαταραχή της σύνθεσης της αιμοσφαιρίνης που είναι μια από τις κυριότερες εκδηλώσεις της τοξικής δράσης του μολύβδου (Moore et al 1980). 14

18 2.3. Κλινική εικόνα. Στα μικρά μηρυκαστικά και ιδιαίτερα στα πρόβατα παρατηρείται κυρίως η χρόνια μορφή της νόσου, με ασαφείς κλινικές εκδηλώσεις, όπως η μείωση των αποδόσεων και η υπογονιμότητα (Πολυζοπούλου 1991). Να σημειωθεί, ότι μετά από μακροχρόνια χορήγηση μολύβδου ένυδρου οξικού μολύβδου σε σχετικά υψηλές δόσεις δεν παρατηρήθηκαν κάποιες ιδιαίτερες εκδηλώσεις της νόσου σε πρόβατα (Πολυζοπούλου 1991). Στην διεθνή βιβλιογραφία μόνο μια αναφορά βρέθηκε για πρόκληση οστεοπόρωσης και υδρονέφρωσης σε αμνούς μετά από τη λήψη υψηλών δόσεων μολύβδου (Clegg and Rylands 1966) Διάγνωση Η κλινική διάγνωση της δηλητηρίασης από μόλυβδο είναι γενικά δύσκολη, καθώς τα συμπτώματά της είναι ασαφή. Ωστόσο, η ανεύρεση σημαντικών ποσοτήτων Pb στο περιεχόμενο των προστομάχων μπορεί να δώσει αξιόπιστη διάγνωση. Επίσης, ο προσδιορισμός του Pb στο αίμα των ύποπτων δηλητηρίασης ζώων, ή στο ήπαρ και στους νεφρούς τους μετά θάνατο. Σημειώνεται ότι θεωρούνται φυσιολογικές οι τιμές συγκέντρωσης Pb στο αίμα από 0,1 ppm ως 0,13 ppm και στο ήπαρ και στους νεφρούς από 0,3 ppm ως 1,5 ppm (Πολυζοπούλου 1991, Τσαγγάρης 1996). 2.5 Θεραπεία Ειδική αιτιολογική θεραπεία δεν υπάρχει. Η θεραπεία στηρίζεται στη χορήγηση χηλικών ουσιών οι οποίες δεσμεύουν το μόλυβδο και δημιουργούν σύμπλοκη ένωση η οποία απεκκρίνεται με τα ούρα. Τέτοιες ουσίες είναι το αιθυλενοδιαμινοτετραοξικό ασβέστιο (caedta), η πενικιλλαμίνη και η διμερκαπρόλη (Πολυζοπούλου 1991). 15

19 16

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΔΙΚΗ ΜΑΣ ΕΡΕΥΝΑ 3.1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η ερευνητική αυτή μελέτη αποσκοπεί στο να συγκρίνει τις τιμές μολύβδου στο αίμα προβάτων που εκτρέφονται κοντά σε μεγάλους αυτοκινητόδρομους, με πρόβατα που εκτρέφονται σε περιοχές απομακρυσμένες από προφανείς πηγές ρύπανσης. Μια παρόμοια μελέτη έγινε σε ευρύτερη γεωγραφική κλίμακα πριν περίπου 20 χρόνια στη χώρα μας (Πολυζοπούλου 1991), αλλά στη συνέχεια καθιερώθηκε η χρήση της αμόλυβδης βενζίνης και συνεπώς θα ήταν χρήσιμο να γίνει μια σύγκριση των δεδομένων του τότε με το σήμερα ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ α) Σχεδιασμός της μελέτης Η μελέτη αυτή διεξήχθη στην περιοχή της Ανδραβίδας του Ν. Ηλείας μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου του Συγκεκριμένα για τη μελέτη χρησιμοποιήθηκαν 5 εκτροφές (1-5) προβάτων, τα οποία αποτέλεσαν την ομάδα Α. Τα ζώα αυτά έβοσκαν σε βοσκοτόπους απομακρυσμένους από δημόσιους δρόμους μεγάλης κυκλοφορίας. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν και πρόβατα από άλλες 5 εκτροφές (6-10), που αποτέλεσαν την ομάδα Β. Τα ζώα της ομάδας Β έβοσκαν κοντά σε δημόσιους δρόμους μεγάλης κυκλοφορίας. Από κάθε εκτροφή λαμβανόταν 10 ml αίματος με ηπαρίνη, από 10 ζώα ηλικίας μεγαλύτερης των 3 ετών, τα οποία είχαν γεννηθεί και διαβιούσαν κατά τα προηγούμενα χρόνια συνεχώς στην εκτροφή. Σε όλα τα δείγματα αίματος προσδιορίστηκε η συγκέντρωση του μολύβδου στο ολικό αίμα. 17

21 18

22 β) Μεθοδολογία προσδιορισμού του μολύβδου στο ολικό αίμα προβάτων Για τη μέτρηση της συγκέντρωσης του μολύβδου στο ολικό αίμα χρησιμοποιήθηκε φασματοφωτόμετρο ατομικής απορρόφησης PERKIN ELMER και η μέθοδος που προτείνεται από την κατασκευάστρια εταιρεία (Atomic Absorption Spectroscopy Analytical Methods, Perkin Elmer Company 1996). Σύμφωνα με την προτεινόμενη μεθοδολογία, σε 6 ml ηπαρινισμένου ολικού αίματος γινόταν προσθήκη 1 ml διαλύματος 10% Triton X (Rohm and Haas, Philadelphia, USA) και 1 ml διαλύματος 2 % πυρρολιδινοδιθειοκαρβαμιδικού αμμωνίου (APDC). Ακολουθούσε σχολαστική ανάμιξη κάθε δείγματος για τουλάχιστον 1 λεπτό. Στη συνέχεια γινόταν προσθήκη 1,5 ml ισοβουτυλομεθυλοκετόνης (MIBK) και ανατάραξη του μίγματος για τουλάχιστον 5 λεπτά. Κατόπιν, σε κάθε φιαλίδιο γινόταν προσθήκη 1 ml δισαπεσταγμένου νερού και ακολουθούσε φυγοκέντρηση για 10 λεπτά σε 750 rpm. Η υπερκείμενη στιβάδα της MIBK μεταφερόταν σε άλλα φιαλίδια και χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του μολύβδου. γ) Στατιστική ανάλυση Για τη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα SPSS (2.0). Χρησιμοποιήθηκαν το student t-test και ως επίπεδο σημαντικότητας το Ρ<0,05 για τη σύγκριση του μέσου όρου των επιπέδων μολύβδου στα κοπάδια που εξετάσθηκαν ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Συνολικά λήφθηκαν 100 δείγματα αίματος από τα ζώα των 10 εκτροφών. Συγκεκριμένα λήφθηκαν 50 δείγματα αίματος από τις εκτροφές της ομάδας Α (5x10) και 50 δείγματα αίματος από τις εκτροφές της ομάδας Β (5x10). Η μέση συγκέντρωση μολύβδου για το σύνολο των 100 ζώων ήταν 19

23 7,79±3,5 μg/100 ml. Η μέση τιμή της συγκέντρωσης μολύβδου στο αίμα και η τυπική της απόκλιση ανά εκτροφή παρουσιάζονται συγκεντρωτικά στον Πίνακα 1. Πίνακας 1 N Std. Deviation Total ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΜΟΛΥΒΔΟΥ ΣΤΟ ΑΙΜΑ/ΕΚΤΡΟΦΗ ΟΜΑΔΑ Α 20

24 ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΜΟΛΥΒΔΟΥ ΣΤΟ ΑΙΜΑ/ΕΚΤΡΟΦΗ ΟΜΑΔΑ Β H μέση συγκέντρωση μολύβδου για το σύνολο των 100 δειγμάτων αίματος κυμάνθηκε σε χαμηλά επίπεδα της τάξης των 7,79+/-3,5μg/100ml. Η μέση συγκέντρωση μολύβδου στα ζώα της ομάδας Α ήταν 8,43±3,89 μg/100 ml και στα ζώα της ομάδας Β ήταν 7,14±2,98 μg/100 ml. Η διαφορά των συγκεντρώσεων μολύβδου μεταξύ των δύο ομάδων δεν ήταν στατιστικά σημαντική (P>0.05). ΜΕΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΜΟΛΥΒΔΟΥ ΣΤΑ ΖΩΑ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑ Α ΚΑΙ ΣΤΑ ΖΩΑ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑ Β 21

25 3.4 ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η μελέτη αυτή αποσκοπεί στην διερεύνηση της επίδρασης της τοποθεσίας του βοσκοτόπου στα επίπεδα μολύβδου του αίματος προβάτων. Οι εκτροφές που επιλέχθηκαν για την ομάδα Β βρίσκονταν κοντά σε αυτοκινητόδρομους μεγάλης κυκλοφορίας, που αποτελούν πιθανή πηγή ρύπανσης με μόλυβδο (Πολυζοπούλου 1991, Chronopoulos et al 1997, Garcia and Millan 1998, Zupancic 1999), καθώς η απελευθέρωση μολύβδου από τα καύσιμα των αυτοκινήτων οδηγεί σε εναπόθεση αυτού στα φυτά πέριξ των δρόμων και κατά συνέπια στην επιβάρυνση του οργανισμού των προβάτων με αυτό το βαρύ μέταλλο, ύστερα από βόσκηση σε τέτοιες περιοχές. Παράλληλα, για συγκριτικούς λόγους συλλέχθηκαν δείγματα και από εκτροφές που δεν βρίσκονται σε περιοχές με προφανή πηγή ρύπανσης με μόλυβδο (ομάδα Α). Υπάρχουν δεδομένα από την βιβλιογραφία, όπου φαίνεται, πως τα επίπεδα μολύβδου στα χόρτα βοσκής μπορούν να ποικίλλουν. Αξίζει να επισημανθεί, ότι οι διαφορές στη συγκέντρωση του μολύβδου των χόρτων βοσκής μπορούν να αποδοθούν στις διαφορετικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή και που εξαρτώνται άμεσα από παράγοντες, όπως η συχνότητα των βροχοπτώσεων, η ένταση και η κατεύθυνση των ανέμων, η πυκνότητα της οδικής κυκλοφορίας και η ύπαρξη βιομηχανικών συγκροτημάτων (Garber 1970, Ward et al 1978, Froslie et al1985). Στην δική μας έρευνα δεν μελετήθηκαν τα επίπεδα του μολύβδου στα χόρτα βοσκής, αλλά διαφορές στα επίπεδα μολύβδου ανάλογα με την απόσταση και την πυκνότητα της κυκλοφορίας στους δρόμους έχουν βρεθεί σε παλιότερη ελληνική μελέτη (Πολυζοπούλου 1991). Στην παρούσα μελέτη οι εκτροφές όλες ήταν στην ίδια γεωγραφική περιοχή (Ανδραβίδα του Ν. Ηλείας), αλλά υπήρξε διαφορά στην απόστασή τους από αυτοκινητόδρομους μικρής ή μεγάλης κυκλοφορίας. H μέση συγκέντρωση μολύβδου για το σύνολο των 100 δειγμάτων αίματος κυμάνθηκε σε χαμηλά επίπεδα της τάξης των 7,79+/-3,5μg/100ml, όταν το ανώτατο αποδεκτό όριο είναι 35μg/100ml (Fick et al 1976, Underwood 1977, 22

26 Heffron et al 1979, Hamir et al 1986, Humphreys 1991). Αυτό αποδεικνύει, ότι τα επίπεδα του μολύβδου στις μέσες ελληνικές εκτροφές προβάτων είναι εντός των αποδεκτών ορίων της βιβλιογραφίας, όπως επισήμανε και η Πολυζοπούλου (1991) κατά την εκπόνηση της διδακτορικής της διατριβής. Βέβαια, οι συγκεντρώσεις του μολύβδου είναι αρκετά χαμηλότερες σε σχέση με αυτές της μελέτης της Πολυζοπούλου (1991) που έγινε προ εικοσαετίας, πράγμα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η χρήση της αμόλυβδης βενζίνης έχει συμβάλει στη μείωση της ρύπανσης από μόλυβδο. Σύμφωνα με τη στατιστική ανάλυση τα δείγματα της Α ομάδας και τα δείγματα της Β ομάδας δεν παρουσιάζουν σημαντική στατιστική διαφορά. Η μέση συγκέντρωση μολύβδου στο αίμα των προβάτων της ομάδας Α ήταν 8,43+/-3,89μg/100ml, μεγαλύτερη σε σύγκριση με τη μέση συγκέντρωση μολύβδου 7,14+/-2,98μg/100ml στο αίμα των προβάτων της ομάδας Β. Οπωσδήποτε, τα αποτελέσματα αυτά δεν ήταν αναμενόμενα, καθώς με βάση την υπάρχουσα γνώση, θα έπρεπε η μέση συγκέντρωση του μολύβδου να ήταν μεγαλύτερη για την ομάδα Β, που αποτελούνταν από ζώα εκτρεφόμενα κοντά σε μεγάλους αυτοκινητόδρομους. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που πήραμε από τους εκτροφείς και των δύο ομάδων προκύπτει μια σημαντική πληροφορία. Στις 4 από τις 5 εκτροφές της ομάδας Α οι παραγωγοί για την λειτουργία των αρμεχτικών μηχανών,χρησιμοποιούσαν βεζινομηχανές με super βενζίνη. Oι παραγωγοί των εκτροφών της Β ομάδας καθώς και ο παραγωγός από μια εκτροφή της Α ομάδας δεν χρησιμοποιούσαν καθόλου βενζινομηχανές. Άρα, πιθανότατα η επιβάρυνση των ζώων της ομάδας Α με μόλυβδο ήταν αερογενής και αποτέλεσμα του βενζινοκινητήρα για τη λειτουργία του αμελκτικού συγκροτήματος. Συμπερασματικά, τα επίπεδα του μολύβδου στο αίμα προβάτων της περιοχής της Ανδραβίδας ήταν εντός των φυσιολογικών ορίων, ενώ δεν υπήρξε στατιστικά σημαντική διαφορά των επιπέδων του μολύβδου μεταξύ ζώων που βόσκουν σε αυτοκινητόδρομους υψηλής ή χαμηλής κυκλοφορίας. Το τελευταίο πρέπει να αποδοθεί στην ευρεία χρήση της αμόλυβδης βενζίνης κατά την τελευταία 25ετία. 23

27 Το νέο δεδομένο που φαίνεται να προκύπτει από την έρευνα αυτή είναι η πιθανή επίδραση ρύπανση των βενζινομηχανών που χρησιμοποιούνται για τις ενεργειακές ανάγκες των εκτροφών όπως λειτουργία αρμεκτηρίου, στα επίπεδα του μολύβδου των ζώων, ενώ αναθερμαίνει τη συσχέτιση των επιπέδων μολύβδου με αερογενείς πηγές αυτού. 24

28 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξένη Βιβλιογραφία Alloway, B.J. (1995). Heavy Metals in Soils. Blackie Academic Professional, Second Edition. Anders E, Dietz DD, Bagnell CR, Gaynor J, Krigman MR, Ross DW, et al. Morphological, pharmacokinetics and hema tological studies of lead-exposed pigeons. Environ Res, 1982, 28: Beyer WN, Cromarthie EJ. A survey of Pb, Cu, Cd, Cr, As and Se in earthworms and soil from diverse sites. Environ Monitor Assess, 1987, 8: Boultron CF, Patterson CC. The occurence of lead in Antarctic recent snowfirn deposited over the las two centuries and prehistoric ice. Geochim Cosmochim Acta, 1983, 47: Chau YK, Wong PTS, Kramer O, Bengert GA, Cruz RB, et al. Occurence of tetraalkyllead compounds in the aquatic environment. Bull Environ Contam Toxicol, 1980, 24: Clark AJ, Scheuhammer AM. Lead poisoning in upland-foraging birds of prey in Canada. Ecotoxicology, 2003, 12: Eisler R. Lead Hazards to Fish, Wildlifeand Invertebrates: A Synoptic Review. Biological Report 85(1.14). U.S. Fish and Wildlife Service. Washington DC, EPA. Air Quality Criteria for Lead, EPA-600/ , U.S. Environmental Protection Agency, Washington DC, EPA. Ambient Water Quality Criteria for Lead U.S. EPA, Report 440/ , Washington DC, Garcia, R and Millan, E. (1998). Assessment of Cd, Pb and Zn contamination in roadside soils and grasses from Gipuzkoa (Spain), Chemosphere 37, PP Gertz LL, Best LB, Prather M. Lead in urban and rural song birds. Environ 25

29 Pollut, 1977, 12: Gilfillan SC. Lead poisoning and the fall of Rome. J Occup Med, 1965, 53: Guy Merciera,*, Jose' e Duchσesneb, Andre' Carles-Gibergues(2002). A simple and fast screening test to detect soils polluted by lead. Environmental Pollution 118, pp Hammond PB, Aronsen AL. Lead poisoning in cattle and horses in the vicinity of a smelter. Ann N.Y. Acad Sci, 1964, 111 : Harrison RM, Laxen DPH. Lead Pollution, Causes and Control.Chapman and Hall, London, Hutchinson TC, Meemia KM, eds. Lead, Mercury and Arsenic in the Environment.SCOPE John Wiley & Sons, Chichester, UK, Hutton M. Metal contamination of feral pigeons, Columbia livia, from the London area. II. Biological effects of lead exposure. Environ Pollut Ser A, 1980, 22: Jenkins DW. Biological Monitoring of Trace Metals, Vol 2. Toxic Metals in Plants and Animals of the World, Part II, Rep.600/ : 619. US EPA, Washington DC, Jones D, Wilson MJ, Laundon JR. Observation on the location and form of lead in Stereocaulon vesuianum. Lichenologist 1982, 14 : Koeppe DE, Miller RJ. Lead effects on corn mitochondrial respiration. Science, 1970, 167: Landis W. and Yu M.,1998, Introduction to Environmental Toxicology, Impacts of chemical upon ecological systems, Lewis Publishers, Boca Raton Laxen DPH, Harrison RM. The highway as a source of water pollution: an appraisal with the heavy metal lead. Water Res, 1977, 1:1-7. Leland HV, McNurmey JM. Lead trasport in a river ecosystem. Proceedings of International Conferece:Transport of Persistant Chemicals in Aquatic Ecosystems, 1974: Lester JN, Harrison RM, Perry R. The balance of heavy metals through a 26

30 sewage treatment works.i. Lead, cadmium and copper. Sci Total Environ, 1979,12: Marn CM, Mirarchi RE, Lisane ME. Effects of diet and cold exposure on captive female Mourning Doves dosed with lead shot. Arch Environ Contam Toxicol, 1988, 17: Namminga HE, Scott JE, Burks SL. Distribution of copper, lead and zinc in se-lected components of a pond system. Proc Okla Acad Sci 1974, 54 : 62-68; Ormerod DP. Impact of trace element pollution on plants. In: Treshow M, ed. Air Pollution and Plant Life. John Wiley & Sons, New York, Needleman HL, Gunnoe C, Leviton A, Reed RR, et al. Deficits in physiologic and classroom performance in children with elevated dentine lead levels. New Engl J Med, 1979, 300 : Nriagu JO, ed. The Biogeochemistry of Lead in the Environment, Part A. Ecological Cycles. Elesevier/North-Holland, Amsterdam, Nriagu JO, ed. The Biogeochemistry of Lead in the Environment, Part B, Biological Effects. Elsevier/North-Holland, Amsterdam, Osweiler GD, Van Gelder GA, Buck WB. Epidemiology of lead poisoning in animals. In : Oehme FW, ed. Toxicity of Heavy Metals in the Environment, Part A. Marcel Dekker, New York, 1978: Pain DJ. Lead in the environment. In : Hoffman DJ, Rattner BA, Burton GA, Cairns J, Jr., eds. Handbook of Ecotoxicology. Lewis Publishers, Boca Raton, FL, 1995: Pain DJ. Lead poisoning in birds: an international perspective. Acta XX Congressus Internationaliss Ornithologici 2343, Rolfe GL, Bazzaz FA. Effect of lead contamination on transpiration and photo-synthesis of Lobolly pine and Autumn olive. Forest Sci,1975, 21: Royal Commission on Environmental Pollution, 9th Report. Lead in the Environment. HMSO, London, Schmitt CJ, Brumbaugh WG. National contamination biomonitoring 27

31 program : concentrations of arsenic, cadmium, copper, lead, mercury, selenium and zinc in U.S. freshwater fish, Arch Environ Conatm Toxicol, 1990, 19: Sharp V, Denny P. Electron microscope studies on the adsorption and localization of lead in the leaf tissue of Potamogeton pectinatus L. J Exper Botan, 1976, 27: Varansi U, Gmur DJ. Influence of water-borne and dietary calcium on uptake and retention of lead by coho salmon Oncorhynchus kitutch. Toxicol Appl Pharmacol, 1978, 46: Αronsen AL. Biologic effects of lead in fish. J Wash Acad Sci 1971, 61 : Ελληνική βιβλιογραφία Μανουσάκης Γ.,1999,Γενική και ανόργανη χημεία, Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίη. Πολυζοπούλου Ζ.,1991, Υποκλινική Τοξίκωση από μόλυβδο στο πρόβατο, Επιδημιολογική και Πειραματική Μελέτη. Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη. Σπαής,Α.Β.,2005, Νοσολογία Αιγών και Προβάτων. Εκδόσεις Σύγχρονη Παιδεία. Φακριάδης Γ.,2003, Πτυχιακή Εργασία, Κατανομή 5 μετάλλων σε ιστούς αρπακτικών πουλιών, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Περιβάλλοντος, Μυτιλήνη. 28