Μαρκόπουλου και Δ. Λυμπερόπουλου και το εργοστάσιο του εμπόρου της Σύρου, Λεων. Ευμορφόπουλου.

Transcript

1 Χαιρετισμός Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Σύνδεσμο Φιλολόγων για την πρόσκληση να μιλήσω σήμερα για το εμπόριο και τη βιομηχανία της Καλαμάτας κατά το 19 ο αιώνα. Θεωρώ αξιέπαινη την πρωτοβουλία αυτού του κύκλου των εκδηλώσεων. Νομίζω ότι όλοι θα συμφωνήσουμε πως η τοπική ιστορία αποτελεί παράδειγμα μείζονος παιδευτικής αξίας για την ανάδειξη της ιστορίας ως δραστικής δύναμης. Αναφορικά με την πόλη της Καλαμάτας, υπάρχει διαπιστωμένα ένα μεγάλο ιστοριογραφικό κενό. Η Καλαμάτα παραμένει μια «άγνωστη χώρα», για όσους κατοικούν μέσα και έξω από αυτήν. Ευτυχώς, για όλους εμάς, η πλούσια εκδοτική δραστηριότητα των Αρχείων Μεσσηνίας έχει αναπληρώσει σε σημαντικό βαθμό αυτό το κενό. Πτυχές της ιστορίας της πόλης έχουν μελετηθεί ενδελεχώς και έχουν δει το φως της δημοσιότητας. Αναφέρω ενδεικτικά τη μέση εκπαίδευση, την αποκατάσταση των μικρασιατών προσφύγων και την ίδρυση προσφυγικών συνοικισμών, τον θεσμό της προίκας, την ίδρυση και λειτουργία των αλευρόμυλων «Ευαγγελίστρια» στο λιμάνι. Στην τελευταία μελέτη-λεύκωμα των Αρχείων, παρακολουθούμε την πολεοδομική εξέλιξη και την πορεία εκσυγχρονισμού της Καλαμάτας, από τις απαρχές του νεοελληνικού κράτους μέχρι και τον Μεσοπόλεμο. Στην παρούσα ανακοίνωση θα παρουσιάσω συνοπτικά την Καλαμάτα ως προνομιακό τόπο του «επιχειρείν» κατά τον 19ο αιώνα και θα επικεντρωθώ κυρίως στη γένεση των πρώτων βιομηχανιών της πόλης. Η βιομηχανία, άλλωστε, αποτελεί μοχλό ανάπτυξης και μεταμόρφωσης μιας κοινωνίας και έχει ιδιαίτερη συμβολική βαρύτητα σε όλο τον αιώνα. Ενδημικό χαρακτηριστικό του 18ου και κυρίως του 19ου αιώνα στην ελληνική επαρχία, σε πόλεις, κωμοπόλεις, αλλά και σε μικρά χωριά, είναι η έντονη και πανταχού παρούσα επιχειρηματικότητα. (Πρόκειται για ένα μεσογειακό χαρακτηριστικό που δεν περιορίζεται στα στενά όρια του ελληνικού κράτους.) Ήδη από τα προεπαναστατικά χρόνια στην Καλαμάτα καταγράφεται μια πλούσια επιχειρηματική δραστηριότητα. Διάσπαρτα τεκμήρια μαρτυρούν ζωηρές εμπορικές συναλλαγές με την Τυνησία, την Τεργέστη, τη Γαλλία και αργότερα τη Σμύρνη και τη Ρωσία. Ήδη, κατά την ύστερη Τουρκοκρατία, λίγες Καλαματιανές οικογένειες σωρεύουν μεγάλο πλούτο χάρη στις πολυσχιδείς δραστηριότητές τους. Η περίπτωση της τεράστιας ακίνητης περιουσίας της οικογένειας Μπενάκη αναφέρεται συχνά στη διεθνή βιβλιογραφία. Η οικονομική επιφάνεια της οικογένειας των Αφεσίων (ή Εφεσίων), επιτρέπει στα μέλη της να επιδίδονται σε χρηματιστικές δραστηριότητες και να δανείζουν ακόμη και τον ίδιο τον δήμο της Καλαμάτας (βρίσκουμε μια σχετική αναφορά στον καλαματιανό τύπο το 1857). Αυτές οι οικογένειες, με μερικές άλλες ακόμη, συγκροτούν ένα είδος τοπικής αριστοκρατίας. Τον 19 ο αιώνα η οικονομική τους βάση στηρίζεται κυρίως στην κατοχή μεγάλης ακίνητης περιουσίας, στην ανάληψη δημόσιων αξιωμάτων και στον τοκισμό. Ποτέ δε θα τις συναντήσουμε να ασχολούνται με τη βιοτεχνική και τη βιομηχανική δραστηριότητα. Κατεξοχήν χώρος δράσης των Καλαματιανών επιχειρηματιών είναι το εμπόριο. Το λάδι, τα σύκα, η σταφίδα και το μετάξι συνιστούν εξαγωγικά προϊόντα πρώτης γραμμής, ενώ το αλεύρι, τα υφάσματα και τα αποικιακά αποτελούν τα βασικότερα εισαγωγικά είδη. Οι

2 σημαντικότεροι έμποροι της πόλης ασχολούνται με το χονδρεμπόριο και ηγεμονεύουν σε ένα διαρκώς αναπτυσσόμενο δίκτυο λιανεμπορίου. Σε μια εποχή που τα τραπεζιτικά κεφάλαια είναι ισχνά και φειδωλά σε χορηγήσεις δανείων, ο ιδιωτικός δανεισμός αποτελεί μία επικερδέστατη δραστηριότητα. Η περίπτωση της οικογένειας Κωστόπουλου, η οποία ξεκινά από το εμπόριο υφασμάτων και καταλήγει στην ίδρυση τράπεζας είναι χαρακτηριστική. Αυτή ακριβώς η δράκα των εμπόρων, που αναζητά το κέρδος παντού, θα φλερτάρει, έστω ευκαιριακά και πρόσκαιρα, με τη βιοτεχνία και τη βιομηχανία στην πόλη, συνεργαζόμενη με βιοτέχνες και χρηματοδοτώντας βιοτεχνικές επιχειρήσεις. Ασφαλώς η Καλαμάτα δεν υπήρξε ποτέ βιομηχανική πόλη, όπως υπήρξαν η Ερμούπολη και ο Πειραιάς. Ακόμη και στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, οπότε ακμάζουν στην πόλη μια σειρά από επιχειρήσεις που πληρούν τα κριτήρια του χαρακτηρισμού «βιομηχανικές», η βιομηχανική παραγωγή δεν έχει το προβάδισμα (και ποτέ δεν είχε) στη συνολική οικονομική δραστηριότητα του τόπου. Νομίζω, ωστόσο, ότι το 19ο αιώνα η Καλαμάτα γεύθηκε για πρώτη φορά μια πρωτοβιομηχανική εμπειρία, η οποία θα μετουσιωθεί σε βιομηχανική εμπειρία στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Ήδη επί τουρκοκρατίας ενδημούν στην πόλη πολλές μικρές βιοτεχνικές μονάδες, οι οποίες καλύπτουν βασικές καταναλωτικές ανάγκες του πληθυσμού. Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν την Απελευθέρωση και μέχρι το τελευταίο τρίτο του αιώνα, θα εξακολουθήσουν τη λειτουργία τους χωρίς ουσιαστικές αλλαγές. Μεταποιητική πρώτη ύλη είναι κυρίως η αγροτική παραγωγή της εγγύς υπαίθρου: το σιτάρι, η ελιά, τα δέρματα, το κουκούλι, το σταφύλι Τα βιοτεχνικά καταστήματα συνιστούν χαμηλού κόστους επενδύσεις με τεχνολογία στοιχειώδη και απαρχαιωμένη: οι νερόμυλοι κατά μήκος του Νέδοντα συνθλίβουν το σιτάρι στις παραδοσιακές μυλόπετρες με τη βοήθεια της υδροκίνησης. το ίδιο και τα ελαιοτριβεία, στα οποία προτιμάται η ελκτική δύναμη των ζώων, κυρίως των αλόγων. τα καταστήματα της οινοπνευματοποιίας χρησιμοποιούν απλά αποστακτήρια με χάλκινους λέβητες. τα μεταξουργεία θερμαίνουν το απαραίτητο για την αναπήνιση νερό με την καύση ξύλων. οι αργαλειοί είναι χειροκίνητοι. Για να μη μιλήσουμε για τα πολυάριθμα βυρσοδεψεία στην περιοχή της σημερινής Ανάληψης, για τα οποία λίγα εργαλεία και κάποιοι λάκκοι με άσβεστο αποτελούν επαρκή υποδομή για τη λειτουργία τους. Με κριτήρια (1) την εισαγωγή της ατμομηχανής και (2) τον αριθμό των εργατών που απασχολούνται στην μεταποίηση, μπορούμε να εντοπίσουμε χρονικά την πρώτη βιομηχανική εμπειρία της πόλης γύρω στα Οι πρώτες ατμομηχανές χρησιμοποιήθηκαν στην παραγωγή αλεύρων και μεταξιού. Ο πρώτος ατμόμυλος λειτούργησε το 1872 με εμπορικά και τραπεζιτικά κεφάλαια από τους μεγαλέμπορους Λεωνίδα Παρασκευόπουλο και Δημήτριο Σκλαβόπουλο, οι οποίοι προηγουμένως είχαν εξειδικευθεί στο σιτεμπόριο. (βρισκόταν στην περιοχή των Αγίων Ταξιαρχών) Ακριβώς την ίδια περίοδο παρατηρείται άνθιση της αλευροβιομηχανίας στον Πειραιά. Ο ανταγωνισμός είναι σκληρός και άνισος. Σε αντίθεση όμως με τους ισχυρούς Πειραιώτες, οι οποίοι γρήγορα ενίσχυσαν τη θέση τους μέσω της τραπεζιτικής αρωγής και ενός αποτελεσματικού δικτύου μαζικής αγοράς σιτηρών και χονδρικής πώλησης αλεύρων, οι επαρχιώτες

3 αλευροβιομήχανοι δεν είχαν πάντοτε εύκολη πρόσβαση στις τραπεζικές πιστώσεις και ήταν «περισσότερο ευάλωτοι στις περιοδικές καθιζήσεις της τοπικής οικονομίας» (Αγριαντώνη 1986, σ. 237). Μετά από μία δεκαετία, το 1882, το εργοστάσιο Παρασκευόπουλου βγαίνει σε πλειστηριασμό από το μεγαλύτερο πιστωτή του, την Εθνική Τράπεζα. Η θητεία της πόλης στην αλευροβιομηχανία το 19ο αιώνα ήταν σύντομη και δεν άφησε σπουδαία ίχνη στη «βιομηχανική» ιστορία της. αντίθετα, το μετάξι υπήρξε το προϊόν - «σήμα κατατεθέν» της πόλης. Παρότι η παράδοση του μεταξιού είναι παλιά στον τόπο, οι πιο σημαντικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες προέρχονται από ξένους. Το 1853 ο Γάλλος Αλέξανδρος Φουρνέρ ίδρυσε στην ενορία του Αγ. Νικολάου το πρώτο μεταξουργείο της πόλης, δυναμικότητας 40 περίπου λεκανών. Η γαλλική του εθνικότητα (ήρθε στην Ελλάδα με το εκστρατευτικό σώμα του Maizon) τον διευκόλυνε στις συναλλαγές του με τη γαλλική αγορά, στην οποία η ζήτηση για κουκούλια και μετάξι ήταν πολύ υψηλή λόγω της ασθένειας του μεταξοσκώληκα (πεπερίνη) που είχε στο μεταξύ ενσκήψει στη γαλλική σηροτροφία. Το «εργοστάσιο» βρισκόταν στην άκρη της πόλης, στην περιοχή του Αγ. Νικολάου (ίσως στο οικοδομικό τετράγωνο που βρίσκεται σήμερα ο κινηματογράφος Ηλέκτρα) και στεγαζόταν σ ένα απλό μονόχωρο οίκημα που έμοιαζε με αποθήκη. Ο μηχανικός εξοπλισμός του συνίστατο σε μια «απλή μηχανή» τοποθετημένη στο κέντρο, η οποία κινούνταν με υδραυλική ενέργεια. Όταν ο ένας Άγγλος περιηγητής και πρέσβης στην Ελλάδα επισκέφθηκε το μεταξουργείο, ο Φουρνέρ του δήλωσε ότι προτιμούσε τη συγκεκριμένη κατασκευή από την ατμομηχανή, γιατί ήταν περισσότερο γερή και επιδιορθώσιμη. Κατά τη γνώμη του οι Έλληνες δε θα μπορούσαν να δεχτούν περισσότερα: «.. είναι μεγάλο λάθος να τους πιέσει κανείς να καταβάλουν προσπάθειες, την αναγκαιότητα των οποίων δεν μπορούν να αισθανθούν και ακόμη λιγότερο να καταλάβουν» (Th. Wyse 1865, σ Η μετάφραση ανήκει στο Ν. Ζερβή.). Το μεταξουργείο Φουρνέρ θα συνεχίσει να λειτουργεί και σε περιόδους κρίσεων να υπολειτουργεί ως το θάνατο του ιδιοκτήτη του (αρχές 1876). Η δεύτερη οργανωμένη μεταξουργική μονάδα ιδρύθηκε το 1859 σε ιδιόκτητο εργοστασιακό χώρο επίσης από ξένους και συγκεκριμένα από τον εξαγωγικό οίκο Φελς και Σία, ο οποίος είχε έδρα δράσης την Πάτρα και αντικείμενο των συναλλαγών του κυρίως τη σταφίδα. Το 1868, χρονιά που εγκαινιάζεται το νέο, ευνοϊκό για την μεταξουργία, δασμολόγιο του Κουμουνδούρου, η εταιρεία θα εισάγει από τη Γερμανία την πρώτη ατμομηχανή στην πόλη τεσσάρων μόλις ίππων. Επτά χρόνια αργότερα, θα ενισχύσει το μηχανικό της εξοπλισμό με ατμοδύναμη 30 περίπου ίππων, παρέχοντας εργασία σε 145 εργάτριες. Στο μεταξύ, έχει κατορθώσει να παράγει το μισό περίπου της τοπικής παραγωγής σε μετάξι (4.200 κιλά λεπτό μετάξι και 1100 κιλά χοντρό) (Μανσόλας 1878, σ ). Η εταιρεία διακόπτει τις εργασίες του μεταξουργείου στις αρχές της δεκαετίας του Μεταξουργεία θα ιδρύσουν επίσης στη δεκαετία του 1860 ντόπιοι Καλαματιανοί. Το πιο σημαντικό είναι το μεταξουργείο του Δημητρίου Μαραβά, το οποίο θα γίνει ατμοκίνητο, ενώ τα υπόλοιπα θα παραμείνουν «πυροκίνητα», δηλαδή θα λειτουργούν με καύση ξύλων. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά τη συνεταιριστική επιχείρηση των σταφιδεμπόρων Θ.

4 Μαρκόπουλου και Δ. Λυμπερόπουλου και το εργοστάσιο του εμπόρου της Σύρου, Λεων. Ευμορφόπουλου. Η μεταξουργία, λοιπόν, περισσότερο ως εμπορικό πάρεργο παρά ως ανεξάρτητη «βιομηχανική» δραστηριότητα θα εισχωρήσει στη ζωή της πόλης. Σταδιακά θα αποκτήσει αρκετή σημασία, ώστε να αποτελέσει την πρώτη «βιομηχανική» εμπειρία της Καλαματιανής κοινωνίας. Στη δεκαετία του 1880, μία νέα γενιά επιχειρηματιών δραστηριοποιείται στον τομέα του μεταξιού. Πρόκειται για την επιχείρηση των αδερφών Στασινόπουλων από το Βιζύκιο της Αρκαδίας, στην οδό Φαρών, και το μεταξουργείο του Ιω. Δανασσή, Κωνσταντινουπολίτη, στην ενορία του Αγιάννη. Η πιο σημαντική επιχείρηση ανήκει στους αδελφούς Στασινόπουλους (Κωνσταντίνο, Γεώργιο και Σείριο), οι οποίοι συνεργάστηκαν με έναν ντόπιο βιοτέχνη, τον Μαμαλούκα. Οι Στασινόπουλοι υπήρξαν από τις πιο δραστήριες επιχειρηματικές μορφές της Καλαματιανής κοινωνίας (Στο ενεργητικό των τριών αδερφών αξίζει να αναφερθεί η ανέγερση του πολυτελούς ξενοδοχείου «Πανελλήνιου» (κατόπιν Rex) γύρω στο Γόνοι της ίδιας οικογένειας αποτελούν ιδρυτικά μέλη των κυλινδρομύλων Μεσσηνίας «Ευαγγελίστρια» (1926), Ν. Καράμπελας, Μεσσηνιακό Βιογραφικό Λεξικό, Καλαμάτα 1962, σ Βλ. επίσης και Κτεναβέα Στράτου, Μεσσηνιακή Επετηρίς 1908, Αθήναι, σ. 191). Το εργοστάσιό τους βρισκόταν στις παρυφές της πόλης, στην Ανατολική οδό (σημερινή «Φαρών»), που ένωνε την Παραλία με το κέντρο, στη συνοικία της Φυτειάς. Το 1897 φέρεται να απασχολεί 160 εργάτριες και να παράγει οκ. μετάξι ετησίως (Ημερολόγιον «Ευνομίας» του έτους 1897, Καλάμαι 1897, σ. 38). Τον ίδιο χρόνο θα προστεθεί και ατμοκίνητο ελαιουργείο με παραγωγή οκ. ελαίου και χώρα αποστολής του λαδιού τη Γαλλία (Κουσουλίνος Σπ., Οδηγός της Ελλάδος, Αθήνα 1904, σ ). Το μετάξι εξάγεται σε Ιταλία και Γαλλία, ενώ η παραγωγή του μεταξουργείου του Δανασσή αποστέλλεται σε Γερμανία, Ελβετία και Αγγλία. Το μεταξουργείο των Στασινόπουλων θα είναι το μοναδικό που θα επιβιώσει μέχρι και το μεσοπόλεμο (Αναφέρεται στο Νικ. Ιγγλέση, Annuaire de Grece Inglessi , Αθήναι, αλλά όχι πλέον στον Εμπορικό και Βιομηχανικό Οδηγό της Πόλεως Καλαμών, Καλάμαι Το εργοστάσιο καταστράφηκε στην Κατοχή και δεν επαναλειτούργησε.) Η επόμενη σημαντική επένδυση στο χώρο του μεταξιού δε θα γίνει στο χώρο της νηματουργίας αλλά της υφαντουργίας: πρόκειται για το ατμοκίνητο εργοστάσιο μεταξοϋφαντικής Χριστόπουλου στην Αρτέμιδος. Το εργοστάσιο ιδρύθηκε το 1917 και το 1934 ίδρυσε νέα μονάδα με έδρα την Αθήνα, μπαίνοντας παράλληλα ως Α.Ε. στο χρηματιστήριο. Συμπεραίνουμε ότι στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα ο τομέας του μεταξιού συγκεντρώνει το ενδιαφέρον αρκετών κεφαλαιούχων της πόλης, οι οποίοι πιστεύουν στο ρόλο τους ως «εργοστασιάρχες». Το 1885, οι «εργοστασιάρχες» - ιδιοκτήτες μεταξουργείων υποδέχονται τον αρχηγό της αντιπολίτευσης και μέλλοντα πρωθυπουργό Θεόδωρο Δηλιγιάννη με ειδική διακοσμημένη αψίδα, που είχε στηθεί έξω από τη φάμπρικα Στασινόπουλων. Ο μεγαλέμπορος Παναγιώτης Ψάλτης, ο οποίος απευθύνει λόγο στον επίσημο επισκέπτη, αναφέρει τα αιτήματα του μεταξουργικού κλάδου και αυτοσυστήνεται ως «έμπορος και

5 βιομήχανος». Στις αρχές της δεκαετίας του 1890 δύο μεταξοβιομήχανοι συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πλουσιότερους κατοίκους της πόλης. Για το εργατικό δυναμικό των επιχειρήσεων διαθέτουμε μόνο σκόρπιες πληροφορίες που αφορούν διαφορετικές χρονικές στιγμές. Τα βασικά χαρακτηριστικά του μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: γυναικείο, ανειδίκευτο, χαμηλά αμειβόμενο, εύκολα ελεγχόμενο, ασταθές και συνεχώς ανανεωνόμενο. Πάνω από πεντακόσια ανήλικα κορίτσια και νεαρές γυναίκες εργάζονται το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα στα μεταξουργεία. Στον αριθμό αυτό δεν υπολογίζουμε τα νοικοκυριά που συμπληρώνουν το εισόδημά τους με την εκτροφή μεταξοσκώληκα ή τα κορίτσια που εργάζονται κατ οίκον στους παραδοσιακούς «λάκκους» (αργαλειούς) υφαίνοντας ή, με τη μορφή μαθητείας, στην Ι. Μονή του Αγίου Κωνσταντίνου. Κύρια αιτία εξόδου του κοριτσιού από την πατρική εστία είναι η ένδεια της οικογένειας και η αδυναμία της να συνεισφέρει στη μελλοντική αποκατάστασή του. Η εξοικονόμηση της προίκας του κοριτσιού από το ίδιο αποτελεί μια μεγάλη ανακούφιση για τις φτωχές οικογένειες, που συναινούν έτσι στην απασχόλησή του έξω από το σπίτι. Ο εργοδότης οφείλει να πείσει την τοπική κοινωνία για τη χρηστή και άμεμπτη συμπεριφορά του, καθώς και για τη στιβαρή πατριαρχική διοίκηση της επιχείρησής του. Ο πρωτοπόρος μεταξουργός Φουρνέρ θα κάμψει την επιφυλακτικότητα των ντόπιων να στείλουν τα παιδιά τους στο εργοστάσιο και θα κερδίσει την εμπιστοσύνη τους, με την τήρηση «αυστηρότατης τάξης», όπως ομολογεί στον άγγλο πρέσβη που είχε επισκεφθεί το μεταξουργείο του γύρω στα Οι 60 νεαρές εργάτριες, 10 με 16 χρονών, παρουσιάζονται ως ικανές μαθήτριες, που «μόνο σπάνια άξιζαν μια αυστηρή τιμωρία». Για τη δωδεκάωρη καθημερινή εργασία τους (από τις 6 το πρωί ως τις 6 το απόγευμα) αμείβονταν συνολικά 50 δρχ., δηλαδή 83 περίπου λεπτά κατά μέσο όρο η καθεμία. Ένας άλλος ιδιοκτήτης μεταξουργείου, στα εγκαίνια του εργοστασίου του το 1868, εξαγγέλλει την πρόσληψη ιερέα που θα εξηγεί στις νεαρές εργάτριες το Ευαγγέλιο κάθε Κυριακή. (η οποία θα γίνει επισήμως αργία μετά το 1911) Η εργασία στα μεταξουργεία συνήθως διακόπτεται μετά το γάμο της εργάτριας με συνέπεια τη συνεχή ανανέωση του εργατικού δυναμικού. Οι μικρές ηλικίες των εργατριών και η εκτεταμένη χρήση της παιδικής εργασίας (το 1879 το ένα τέταρτο περίπου του τακτικού προσωπικού αποτελείται από «παιδιά») συντελούν στη συμπίεση των μισθών και γενικά του κόστους λειτουργίας των μεταξουργικών καταστημάτων. Στα τέλη του αιώνα, μία γαλλίδα περιηγήτρια (M. de Bovet) παρατηρεί την ανθυγιεινή ατμόσφαιρα που προκαλεί η βαριά μυρωδιά των κουκουλιών και περιγράφει τις νεαρές εργάτριες ως αυτά τα λόγια: «Είναι στην πλειοψηφία τους πολύ χαριτωμένες, αυτές οι εργάτριες με τα πόδια γυμνά αλλά το κεφάλι καλυμμένο (...) που με δάκτυλα δραστήρια, φτωχά χέρια ασπρισμένα και μουλιασμένα από το συνεχές βούτηγμα στο ζεστό νερό, επεξεργάζονται επιδέξια το λεπτό νήμα...» (M. De Bovet, ό.π., σ ). Ανάλογες παρατηρήσεις συναντάμε και από άλλους επισκέπτες της πόλης. Στις αρχές του 20ου αιώνα (1913) ένας άλλος ξένος επισκέπτης παρατηρεί σχετικά με την παιδική εργασία: «Σε πολλά εργοστάσια (mαnufactures), κυρίως στη Θεσσαλία, την Αρκαδία και τη Μεσσηνία, ξαφνιάστηκα από την υπερβολικά νεαρή ηλικία των παιδιών τα οποία αναγκάζονταν να εργαστούν, μικρά αγόρια από 8 έως 10 ετών και κορίτσια από 6 έως 7. Οι μισθοί τους όσο

6 ελάχιστοι και αν είναι (μισό με ένα φράγκο ημερησίως) είναι καλοδεχούμενοι, γιατί αυξάνουν λίγο τα εισοδήματα της οικογένειας». Ο ίδιος εκφράζει ταυτόχρονα την ανησυχία του για την ηθική και πνευματική ανάπτυξη αυτών των παιδιών, τα οποία ήταν κλεισμένα 10 με 12 ώρες σε ένα ανθυγιεινό περιβάλλον. (P. Martin, ό.π., σ. 179) Προς τα τέλη του 19ου αιώνα το ζήτημα «της αναπτύξεως του λαού» και της ηθικοποίησής του απασχολεί όλο και περισσότερο τους δυτικοθρεμμένους αστούς της εποχής. Το 1884 ιδρύεται ο Μεσσηνιακός Σύνδεσμος, ο οποίος εγκαινιάζει τη λειτουργία Λαϊκής Σχολής. Στα μαθήματα που παραδίδονται, οι ομιλητές φέρονται να μιλούν κατανοητά με παραδείγματα «εκ της καλύβης και του εργοστασίου» (Το Ενεστός, 20 Φεβρ. 1885). Είναι αμφίβολο πάντως πόση απήχηση είχαν πραγματικά αυτού του είδους οι προσπάθειες στους φτωχούς εργάτες, σε μια εποχή που το σχολείο δεν ήταν προσιτό σε όλους ενώ η τεχνική εκπαίδευση ήταν ανύπαρκτη. Στο γύρισμα του αιώνα, η Καλαματιανή «εργατιά» έχει περισσότερο μικροαστικά χαρακτηριστικά: τσαγκάρηδες, ράφτρες και υφάντριες που εργάζονταν με το «κομμάτι», καροτσέρηδες, λιμενεργάτες, βαρκάρηδες, ανήλικοι μπακαλόγατοι και μαθητευόμενοι τεχνίτες στα πολυάριθμα εμπορικά και στις βιοτεχνίες της πόλης. Η ανάπτυξη της πόλης θα ευνοήσει σταδιακά τη δημιουργία ενός γνήσιου εργατικού πυρήνα, ο οποίος θα ενισχυθεί από τον ερχομό των μικρασιατών προσφύγων το Στις αρχές του 20ου αιώνα, η Καλαμάτα εκσυγχρονίζεται με ταχείς ρυθμούς. Η ανάγκη υποδομών ευνοεί τις ιδιωτικές επενδύσεις. Η ηλεκτρική εταιρεία και η εταιρεία των τροχιοδρόμων συστήνονται για να εξυπηρετήσουν τέτοιες ανάγκες. Στο μεταξύ η πόλης έχει συνδεθεί στο εθνικό σιδηροδρομικό δίκτυο. Έχει ωριμάσει πια ο καιρός για να γίνουν οι πρώτες επενδύσεις αξιώσεων στο χώρο της βιομηχανίας. Συνήθως με ξένα κεφάλαια ή με σύμπραξη ξενομεριτών και ντόπιων επιχειρηματιών. Γύρω στα 1900 ο εκ Λακωνίας ορμώμενος Παναγιώτης Λιναρδάκης ιδρύει σαπωνοποιείο, πυρηνελαιουργείο και παγοποιείο στην οδό Λυκούργου. Τα σημαντικότερα βιομηχανικά καταστήματα ιδρύονται κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής και σε εγγύτητα με το νέο λιμάνι. Το 1906 ανεγείρεται το μεγάλο εργοστάσιο της Εταιρείας Οίνων και Οινοπνευμάτων (ανατολικά του σημερινού πάρκου των Σιδηροδρόμων), το οποίο εκμεταλλεύεται τη φθηνή (μετά την κρίση) πρώτη ύλη της σταφίδας. Το 1919, μία ακόμη εταιρεία με έδρα την Αθήνα, η Γεωργική Βιομηχανία, ιδρύει μονάδα οινοπνευματοποιίας και πυρηνελαιουργείο στην οδό Αρτέμιδος (μετέπειτα Λιναρδάκη) και πριν από το 1930 λειτουργούν οι αλευρόμυλοι των Φεραδούρου Αποστολάκη Παππαδέα και η «Ευαγγελίστρια» στο λιμάνι. Την ίδια περίπου εποχή, ακριβώς δίπλα στο δημόσιο καπνοκοπτήριο (σημερινό Α Δημοτικό) οι αδερφοί Καρέλια, καπνοπώλες και καπνέμποροι ήδη από τα μέσα του 19 ου αιώνα, θα κτίσουν ένα σύγχρονο καπνεργοστάσιο και θα θέσουν γερά θεμέλια στη μακροβιότερη και σπουδαιότερη βιομηχανία της πόλης. Σήμερα, από την πλούσια επιχειρηματική δράση των κατοίκων της Καλαμάτας μένουν ευτυχώς αρκετά νεοκλασικά να την θυμίζουν. Η οικοπεδοποίηση, ωστόσο, σάρωσε στο πέρασμά της την Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων (διασώθηκε μόνο το εκκλησάκι του εργοστασίου, η Αγία Βαρβάρα, πίσω από το κολυμβητήριο), τη Γεωργική Βιομηχανία στην

7 Αρτέμιδος (δύο φούρνοι έχουν απομείνει), τη φάμπρικα Στασινόπουλου στη Φαρών. Δύο βιομηχανικά μνημεία που είχαν την τύχη (;) να διασωθούν, γερνούν εγκαταλειμμένα και αναξιοποίητα: το καπνεργοστάσιο Καρέλια στην Ακρίτα και οι μύλοι Ευαγγελίστρια στο λιμάνι. Θα ήθελα να τελειώσω κάπου εδώ αυτή την παρουσίαση, με μια προτροπή σε όλους μας. Ίσως είναι καιρός να ασχοληθούμε λίγο περισσότερο με την ιστορία της πόλης μας, μήπως τελικά μάθουμε ποια πόλη έχουμε και ποια πόλη θέλουμε να έχουμε στο μέλλον. Σας ευχαριστώ.