ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ «ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ»

Transcript

1 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ «ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ» Βιογραφικά στοιχεία Γεννήθηκε στη Σκιάθο το Γονείς του ήταν ο παπα- Αδαμάντιος Εμμανουήλ και Αγγελική Μωραΐτη. Είχε άλλα πέντε αδέλφια ( ένα αγόρι και τέσσερα κορίτσια ). Το φοιτά στο δημοτικό σχολείο ενώ συχνά παρακολουθεί και τις λειτουργίες του πατέρα του. Το 1872 ταξιδεύει στο Άγιον Όρος, όπου και παραμένει για λίγους μήνες. Αργότερα εγγράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας ( ), ασχολείται όμως με τις ξένες γλώσσες. Διακόπτει τη φοίτησή του στο β έτος. Το 1880 στρατεύεται στο Α Σύνταγμα Αθηνών και το 1881 ταξιδεύει με αναρρωτική άδεια στη Σκιάθο και στη συνέχεια απολύεται. Το διάστημα βρίσκεται στη Αθήνα και συνεργάζεται με πολλές εφημερίδες και συγγράφει. Το 1895 πεθαίνει ο πατέρας του. Το 1902 αποσύρεται στη Σκιάθο και μετά από δυο χρόνια ο αδελφός του τρελαίνεται και επιστρέφει στην Αθήνα. Το 1905 πεθαίνει ο αδελφός του και αποσύρεται οριστικά στη Σκιάθο μετά από τρία χρόνια. Πεθαίνει το 1911 στη Σκιάθο. Έργο του Ο Παπαδιαμάντης έχει γράψει τρία ιστορικά μυθιστορήματα, πέντε νουβέλες και πάνω από εβδομήντα διηγήματα. Έχει ασχοληθεί επίσης μεταφράσεις και δημοσιογραφικά κείμενα.

2 Γενικά χαρακτηριστικά των διηγημάτων του Τα διηγήματα του είναι κυρίως ηθογραφικά παρουσιάζοντας γνωρίσματα της πρώτης ηθογραφίας : -στροφή της προσοχής στην αγροτική Ελλάδα -λιτότητα έκφρασης -προσέγγιση του απλού ανθρώπου Πηγές από όπου αντλεί το αφηγηματικό υλικό του είναι : -τα αρχαιοελληνικά, εκκλησιαστικά και βυζαντινά κείμενα -η μυθολογία -τα ήθη και έθιμα των ανθρώπων που ζουν στη Σκιάθο -ανέκδοτα, παραδόσεις, παραμύθια, δεισιδαιμονίες κ.α -τα αυτοβιογραφικά στοιχεία ή γενικότερα το βιωματικά (βασική πηγή) Τα πρόσωπα, οι καταστάσεις, τα γεγονότα στα διηγήματά του παρουσιάζονται με ρεαλιστικό τρόπο αφού όλα είναι συγκεκριμένα (ονόματα ηρώων, ανθρώπινοι τύποι, τόπος, χρόνος ). Από την άλλη μεριά τα πρόσωπα αυτά και τα γεγονότα αποκαλύπτουν το υποκειμενικό στοιχείο που θέλει να εκφράσει ο συγγραφέας ( τη προσωπική του αίσθηση και συγκίνηση ) ώστε να αποκτούν στο τέλος συμβολική διάσταση. Υπάρχει έντονη λυρική διάθεση στα διηγήματά του. Αυτό φαίνεται από τον συμβολισμό που κυριαρχεί σ αυτά, από τις έντονες και ακριβείς περιγραφές, από την ειδυλλιακή αναπαράσταση και την εξιδανικευμένη εικόνα του χωριού και του παρελθόντος. Έντονος είναι και ο ψυχογραφικός χαρακτήρας και ο κοινωνικός χαρακτήρας των διηγημάτων του. Ο Παπαδιαμάντης δε περιορίζεται σε μια απλή καταγραφή του υλικού που έχει μπροστά του. Ο χριστιανικός χαρακτήρας των διηγημάτων του επηρεάζει και τις ιδεολογικές κατευθύνσεις του. Κυρίαρχη είναι και η φυσιολατρική του διάθεση. Αυτή βέβαια σχετίζεται και με το χριστιανικές του πεποιθήσεις. Η φύση

3 έχει άμεση σχέση με το Θεό και εκφράζει την παλιά αθωότητα του ανθρώπου. Δεν υπάρχει έντονη δράση στα έργα του. Αυτό σημαίνει ότι χαρακτήρας των διηγημάτων του είναι στατικός (επιδιώκει περισσότερο να ψυχογραφήσει τους χαρακτήρες των έργων του και να περιγράψει τα βιώματά τους καθώς και το σκηνικό μέσα στο οποίο τοποθετούνται). Τέλος, η γλώσσα του είναι προσωπική. Χρησιμοποιεί την καθαρεύουσα μαζί με στοιχεία δημοτικής και ιδιωματισμούς ( κυρίως της Σκιάθου). Υπάρχουν επίσης πολλά στοιχεία εκκλησιαστικής γλώσσας. Ειδικότερα για το έργο «Όνειρο στο κύμα» Ιστορικό πλαίσιο του έργου του Χρόνος Καταρχάς πρέπει να ξέρουμε ότι το έργο γράφτηκε το Σ αυτό παρουσιάζονται δυο χρονικά επίπεδα στα οποία αναφέρεται ο συγγραφέας. Το ένα αφορά τη δεκαετία του 1870, όπου περιγράφονται τα βιώματα και οι εμπειρίες του συγγραφέα ως εφήβου. Το δεύτερο τοποθετείται στις αρχές του 1890, όταν ο συγγραφέας έχει πλέον ωριμάσει. Τόπος Το μεγαλύτερο τουλάχιστον μέρος της αφήγησης αναφέρεται στις εμπειρίες του ήρωα όταν ήταν στη Σκιάθο. Αυτό αποδεικνύεται από την αναφορά του σε σκιαθίτικα τοπωνύμια (Ξάρμενο, Μέγας Γιαλός κ.α ), στην ιερή Μονή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, στη λεπτομερή περιγραφή φυσικών τοπίων που αρμόζουν στο φυσικές ομορφιές που διαθέτει η Σκιάθος.

4 Αυτοβιογραφικά στοιχεία Το διήγημα παρουσιάζει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία της ζωής του Παπαδιαμάντη και μάλιστα της περιόδου εκείνης που αφορά την εφηβική του ηλικία. Αυτό αποδεικνύεται από διάφορα στοιχεία όπως : -τις εικόνες του βοσκόπουλου -τη σχέση του με τη θάλασσα -τη σχέση του με τη θρησκεία καθώς και την αναφορά του μοναστηριού του Ευαγγελισμού με τους καλόγερους Ο Παπαδιαμάντης όμως αποποιείται κάθε ταύτιση με το έργο βάζοντας την υπογραφή στο τέλος. Αυτή η ενέργεια αποτελεί τέχνασμα της πλαστοπροσωπίας προκειμένου ο συγγραφέας να αποδείξει ότι δεν έχει καμιά σχέση με τον ήρωα του διηγήματος του. Σχολή Το διήγημα του Παπαδιαμάντη ανήκει από άποψη σχολής στη γενιά του 1880 (Β Αθηναϊκή Σχολή ). Κατηγορία διηγήματος (γραμματειακό είδος) Το έργο του εντάσσεται στην κατηγορία του ηθογραφικού διηγήματος. Όπως είπαμε και πιο πάνω το διήγημα περιέχει στοιχεία που έχουν σχέση με την πρώτη ηθογραφία : - τη ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής των απλών ανθρώπων της υπαίθρου - τα πολλά λαογραφικά στοιχεία ( δεισιδαιμονίες, ήθη, έθιμα κ.α ) - την ευδαιμονική αναπαράσταση του παρελθόντος ( εμπειρίες από την εφηβική ζωή του ) - την απέχθειά του για την αστική ζωή

5 - τη χρήση νέων τρόπων γραφής (πρωτοπρόσωπη αφήγηση, πιστή απόδοση της πραγματικότητας με λεπτομερείς περιγραφές, πιστοί διάλογοι, κ.α) Λυρισμός Συμβολισμός Έντονα είναι και τα στοιχεία του λυρισμού και του συμβολισμού όπως τα αναπτύξαμε και πιο πάνω στα γενικά χαρακτηριστικά του έργου του. Θέμα διηγήματος Βασικό θέμα του διηγήματος είναι η ερωτική απογοήτευση ενός νέου στην εφηβική του ηλικία που σημάδευσε τη μετέπειτα ζωή του. Άλλα θέματα Ο Παπαδιαμάντης ασχολείται και με άλλα θέματα, όπως τη τάση φυγής από τον αστικό τρόπο ζωής, τη κοινωνική αδικία, τις αντιφάσεις της ψυχής ( όπως την εσωτερική πάλη του ήρωα με τον έρωτα αμαρτία ) κ.α Επιρροές από το αρκαδικό βουκολικό ειδύλλιο Ο Παπαδιαμάντης έχει άμεση γνώση της ποιμενικής ζωής και το διήγημά του διαφαίνονται επιρροές από το αρκαδικό- βουκολικό ειδύλλιο. Αυτές είναι: - η στερεότυπη εικόνα που έχει η Μοσχούλα για τους βοσκούς - ο βοσκός ως «σατυρίσκος του βουνού» - η θαλάσσια σπηλιά - η εξιδανίκευση του πραγματικού χώρου

6 Ενότητες Α Ενότητα : «Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου» Β Ενότητα : «Η τελευταία χρονιά ένα τάσι γεμάτο πετιμέζι» Γ Ενότητα : «Μίαν εσπέραν εις το κύμα γυμνή, κ ελούετο» Δ Ενότητα : «Την ανεγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέον τα επίγεια» Ε Ενότητα : «Δεν δύναμαι να ειπώ να πνιγή το ταλαίπωρον ζώον;» ΣΤ Ενότητα : «Δεν ηξεύρω το ίδιον όνειρόν του» Ζ Ενότητα : «Η Μοσχούλα έζησε βοσκός εις τα όρη» Αφηγηματική τεχνική Αφηγητής Ο αφηγητής είναι και πρωταγωνιστής.είναι δηλαδή ομοδιηγητικός και αυτοδιηγητικός. Αυτό σημαίνει ότι παρουσιάζει τα γεγονότα σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση και εσωτερική εστίαση. Ο αυτοβιογραφικός χαρακτήρας του αφηγήματος είναι εμφανής και αποδεικνύει την ύπαρξη ομοδιηγητικού αφηγητή. Αφηγηματική οπτική Μπορούμε να αντιληφθούμε εναλλαγές της οπτικής γωνίας της εσωτερικής εστίασης. Άλλοτε συναντάμε τον ήρωα-συγγραφέα του έργου να μιλά από μια οπτική γωνία βιωματική («αντιληπτική»), να εξηγεί δηλαδή και να περιγράφει φαινόμενα και καταστάσεις όπως αυτός τα έχει βιώσει και άλλοτε τον συναντάμε να βλέπει τα πράγματα από μια οπτική γωνία ιδεολογικής φύσεως («εννοιολογική») όταν δηλαδή γινόταν εκφραστής κάποιων ιδεολογιών και πεποιθήσεων.

7 Αφηγηματικός τρόπος Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί πολύ την τεχνική της αναδρομικής αφήγησης. Μέσα από αυτήν καταφέρνει ο ποιητής να αξιολογήσει καλύτερα κάποια θέματα που στην εφηβική του ηλικία δε ήταν σε θέση να τα καταλάβει ( όπως την αντίληψη που είχε τότε για τον έρωτα και τι πιστεύει τώρα). Επίσης με την αναδρομική αφήγηση μπορούμε να αντιληφθούμε τις αιτίες της ευτυχίας του όταν ζούσε κοντά στη φύση σε σύγκριση με τις αιτίες της δυστυχίας του ως αποτέλεσμα του τρόπου ζωής που έκανε μετέπειτα (αστική ζωή). Μέσα στον αφηγηματικό τρόπο μπορούμε φυσικά να εντάξουμε και κάποιες άλλες τεχνικές όπως τη χρήση εσωτερικού μονολόγου, τους διάλογους, καθώς και τον αφηγηματοποιημένο λόγο. Αφηγηματικός χρόνος ( χρόνος της ιστορίας αφηγημένος χρόνος ) Ο χρόνος της ιστορίας δεν είναι συγκεκριμένος. Τοποθετείται στο παρελθόν. Δηλώνονται συγκεκριμένες χρονικές στιγμές με την επαναληπτικότητα γεωργικών εργασιών. Ο αφηγημένος χρόνος παρουσιάζει ορισμένες ιδιαιτερότητες: Έχουμε «επεισοδιακή» διάσταση του χρόνου. Υπάρχει αφόρμηση από κάποιο χρονικό σημείο του παρελθόντος με αναφορά στην ευτυχισμένη ζωή ( πρωθύστερος τρόπος ) Η σωτηρία του Σισώη παρουσιάζεται κυκλικά (σωτηρία απώλεια σωτηρία) με τη τεχνική της «εγκιβωτισμένης» αφήγησης με σκοπό να φωτιστούν καλύτερα ορισμένες πτυχές του κεντρικού πυρήνα της αφήγησης. Η γεφύρωση δυο διαφορετικών χρονικών επιπέδων ( παρελθόν- παρόν ) στην αρχή και το τέλος της αφήγησης.

8 Η συγχρονικότητα και η διαχρονικότητα του «ονείρου» που επηρεάζει διαμορφωτικά τον αφηγηματικό χρόνο και του δίνει μια άλλη διάσταση Οι χρονικές «επιβραδύνσεις» και «επιταχύνσεις» ακόμα και «παραλείψεις» οι οποίες εξυπηρετούν κυρίως το ονειρικό στοιχείο το οποίο παίζει κεντρικό ρόλο στο διήγημα. Αφηγηματικός τόπος Ο τόπος όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα που μας διηγείται ο συγγραφέας είναι η Σκιάθος. Οι αναφορές σε συγκεκριμένα τοπωνύμια δεν αφήνουν καμία αμφιβολία ότι πρόκειται για αυτόν τον τόπον. Ο αφηγητής εξάλλου κάνει λεπτομερείς περιγραφές των φυσικών ομορφιών της Σκιάθου που αποκαλύπτουν και την λατρεία του γι αυτήν. Λίγες αναφορές κάνει για την Αθήνα όπου ζει ως δικηγόρος και αυτό γιατί θέλει να δηλώσει την αντίθεση που κυριαρχεί ανάμεσα στον ανοικτό χώρο της υπαίθρου (ευτυχία ) και τον κλειστό της αστικής ζωής (δυστυχία ). Ανάλογη αντίθεση διαπιστώνουμε όταν ο συγγραφέας αναφέρεται στην κλειστή και απομονωμένη ζωή του κυρ Μόσχου (ζει μέσα σ έναν πύργο, περιτειχισμένο ) σε σύγκριση με την ζωή που έκανε αυτός όταν ήταν έφηβος (κοντά στη φύση ). Ο τρόπος ζωής του κυρ Μόσχου δε διαφέρει σε τίποτα με αυτόν της αστικής ζωής κατά τον συγγραφέα. Το μοναστήρι στο οποίο αναφέρεται ο Παπαδιαμάντης είναι ο μόνος κλειστός χώρος που δεν αντιπροσωπεύει με τίποτα τη δυστυχία αλλά αποτελεί χώρος για ενατένιση με το Θεό. Αφηγηματικά γεγονότα Κεντρικό γεγονός της αφήγησης είναι η κοπέλα Μοσχούλα που κινδυνεύει από πνιγμό. Όλα τα υπόλοιπα γεγονότα (αναφορά στην περίπτωση του Σισώη, συναντήσεις βοσκού με Μοσχούλα κ.α) εξυπηρετούν απλώς και φωτίζουν καλύτερα το κεντρικό γεγονός.

9 Αφηγηματική πλοκή Η αφήγηση ξεκινά με την αναδρομή του ήρωα στο παρελθόν, συνεχίζεται με την εγκιβωτισμένη αφήγηση του Σισώη και μετά ακολουθεί το κεντρικό επεισόδιο (με τρόπο αργό και όχι απότομο ) και κλείνει κυκλικά με την τωρινή κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο αφηγητής (Αθήνα, παρόν ) συγκρίνοντας την με αυτή του παρελθόντος. Η σύνθεση του διηγήματος είναι απλή, η δράση και η πλοκή περιορισμένη. Αυτό δεν αποτελεί αρνητικό στοιχείο για το διήγημα αφού μέσα σ αυτήν την απλή πλοκή μπορεί ο αφηγητής να ψυχογραφήσει άνετα τους χαρακτήρες της υπόθεσης αποκαλύπτοντας μια εσωτερική δράση να πραγματοποιείται σ αυτούς (αντιφατικά συναισθήματα, εσωτερικές συγκρούσεις ). Θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε κάποια άλλα σημεία στην πλοκή ( όπως αυτό της «εσωτερίκευσης» της δράσης ) τα οποία αντισταθμίζουν τον απλό χαρακτήρα της. - Η αγωνία και η ένταση που δημιουργείται στον αναγνώστη οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στους αφηγηματικούς τρόπους που χρησιμοποιεί ο Παπαδιαμάντης όπως τις επιβραδύνσεις της εξέλιξης ή την αναστολή της δράσης με τρόπο ωραίο (λεπτομερείς περιγραφές). - Οι παρασιωπήσεις που χρησιμοποιούνται στα σημεία εκείνα που κορυφώνεται η σιωπή - Υπάρχεί σε αρκετά σημεία του διηγήματος δραματική ειρωνεία και προοικονομία. Για να δημιουργήσει αυτό το κλίμα ο αφηγητής χρησιμοποιεί αμφίσημες λέξεις (Μοσχούλα = ήταν το όνομα της κοπέλας αλλά και της κατσίκας), συμπτώσεις (η απουσία της κατσίκας οδήγησε στην αναζήτησή της με αποτέλεσμα να γίνει η συνάντηση του ήρωα με την κοπέλα) κ.α - Το δραματικό απρόοπτο ( η απρόσμενη συνάντηση με την κοπέλα, ο αιφνίδιος κίνδυνος που αυτή αντιμετωπίζει κ.α) βοηθά στην προώθηση της εξέλιξης της υπόθεσης.

10 - Η δραματική ένταση δημιουργείται ακόμα πιο πολύ με τη χρήση αντιθέσεων όπως η φυσική και η αστική ζωή, ο πόθος και η αγνότητα, ο νεαρός βοσκός και ο ώριμος δικηγόρος. Οι αντιθέσεις αυτές εξάλλου βοηθούν να φωτιστούν καλύτερα οι χαρακτήρες του διηγήματος και να κατανοήσουμε ως αναγνώστες τις φοβερές αντινομίες (διαφορετικότητα χαρακτήρων, νοοτροπιών, ιδεολογιών) που υπάρχουν στη φύση και πως αυτές επηρεάζουν τη ζωή του ανθρώπου. - Η λειτουργία του ονείρου που ασκεί καθοριστική επίδραση στην εξέλιξη της υπόθεσης και δημιουργεί στον ήρωα ενοχές από τη μια, ευτυχία από την άλλη (μπρος στη θέα της λουόμενης Μοσχούλας ). - Η ιστορία του Σισώη, η οποία προοικονομεί την εξέλιξη της υπόθεσης αφού θα βρούμε αναλογίες με την ιστορία του κεντρικού ήρωα (στη ζωή του και στα διλήμματα που είχαν και οι δυο). - Η λειτουργία του κυκλικού σχήματος ( κλείνει με τον ίδιο τρόπο ) δηλώνει τη δραματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο ήρωας τώρα και το πόσο θα ήθελε να την αλλάξει επιστρέφοντας στη φύση. Χαρακτήρες Νεαρός βοσκός : είναι το κεντρικό πρόσωπο της αφήγησης το οποίο το βλέπουμε να μιλά και ως ώριμος δικηγόρος (στην πραγματικότητα είναι ο ίδιος ο αφηγητής). Ακολουθεί το «όνειρό του», τη Μοσχούλα. Παλεύει με διάφορα «όχι» μέσα του (πηγάζουν από την χριστιανική του παιδεία) όταν αντικρίζει τη λουόμενη Μοσχούλα. Είναι ευτυχισμένος κοντά στη φύση, ανέμελος, απλός, χωρίς πολλές φιλοδοξίες. Έχει βαθιά θρησκευτική πίστη η οποία δείχνει να τον καθοδηγεί και να του βρίσκει λύσεις στις δύσκολες στιγμές. Έχει αναπτύξει μια ιδιαίτερη σχέση με τη φύση αφού τη λατρεύει. Είναι άνθρωπος απλοϊκός, «φυσικός». Όταν βρίσκεται μπροστά σε διλήμματα εκδηλώνει αντιφατικά συναισθήματα.

11 Ώριμος δικηγόρος: διαπιστώνουμε μια τελείως διαφορετική ζωή όταν ο ήρωας εμφανίζεται ως ώριμος δικηγόρος. Είναι δυστυχισμένος, νιώθει εγκλωβισμένος σ ένα γραφείο και δε μπορεί να κάνει τίποτα γι αυτό, πρέπει να υπακούει σε καθήκοντα και να τα τελεί, νοσταλγεί τη ζωή κοντά στη φύση. Ως ώριμος βέβαια άνθρωπος αξιολογεί κριτικά το παρελθόν και στοχάζεται συμπεριφορές και στάσεις ζωής. Μπορεί να δει τα γεγονότα πλέον από μια απόσταση και να τα κρίνει καλύτερα βγάζοντας λογικά συμπεράσματα για καταστάσεις του παρελθόντος. Δραματικότητα διηγήματος Στο διήγημα θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε κάποια δραματικά στοιχεία. Αυτά είναι : - οι συναισθηματικές εντάσεις και κορυφώσεις - τα δραματικά τεχνάσματα ( δραματικό απρόοπτο, αμφισημίες, επιβραδύνσεις) - η δραματική ειρωνεία - το στοιχείο της προοικονομίας - η ψυχογράφηση του πρωταγωνιστή (συναισθηματικές διακυμάνσεις, στοχαστική διάθεση, αντιδράσεις) Το διήγημα δε μπορούμε να πούμε ότι έχει θεατρικό χαρακτήρα.σ αυτό συνηγορούν τα εξής στοιχεία : - τα πρόσωπα είναι λιγοστά και οι διάλογοι σύντομοι - ο μύθος είναι απλός - κυριαρχεί εσωτερικευμένη δράση (και όχι εξωτερική) Τα μόνα θεατρικά στοιχεία που υπάρχουν στο διήγημα είναι η σκηνογραφία, ο χρόνος και η ηθοποιία.

12 Γλώσσα ύφος Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιαίτερα προσωπική. Χρησιμοποιεί, όπως είχαμε πει, ένα κράμα καθαρεύουσας και δημοτικής με αρκετούς ιδιωματισμούς. Η γλώσσα αυτή δημιουργεί και το ανάλογο ύφος. Αυτό χαρακτηρίζεται από αμεσότητα, ακρίβεια, φυσικότητα. Γίνεται συχνή χρήση επιθέτων και λέξεως με συμβολική έννοια. Δε λείπουν και τα σχήματα λόγου ( παρομοιώσεις, μεταφορές κ.α). Ιδιαίτερα μας κάνει εντύπωση ο έντονος λυρισμός και η ποιητική διάθεση του αφηγητή που τοποθετούν το ρεαλισμό σ ένα πλαίσιο ρομαντικό. Το χιούμορ τέλος και ειρωνεία προστίθενται στο ύφος του Παπαδιαμάντη ως καίριας σημασίας στοιχεία αφού απορρέουν από μια στοχαστική διάθεση που τον κατέχει ιδιαίτερα προς το τέλος του διηγήματος.