Toiv Επιοτημών και ιης Τεχνολογία ;

Transcript

1 ~? A,. ^ 3 1.k i i ^ M n i η ρ Μ ML * wltw jfc» w *. Λ1! i Φ^Μ "ft ": 12. : #.\ :; IJL! Toiv Επιοτημών και ιης Τεχνολογία ; ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΘΗΓΗΤΗ Τάξη Ενιαίου Λυκείου *ί tf ft * '4? '"'Λ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΘΗΝΑ

2 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

3 Συγγραφείς: Θεόδωρος Αραμπατζής, λέκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών Στέλιος Βερνίκος, καθηγητής Β/θμιας Εκπαίδευσης Κώστας Γαβρόγλου, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτρης Διαλέτης, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκος Κανδεράκης, καθηγητής Β/θμιας Εκπαίδευσης Γιάννης Χριστιανίδης, λέκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών Εποπτεία στο πλαίσιο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου: Δημήτριος Καραγεώργος, τ. Σύμβουλος Π. I. Γλωσσική επιμέλεια: Ασημίνα Αναγνωστοπούλου Επιμέλεια έκδοσης: Στέλιος Βερνίκος Καλλιτεχνικός υπεύθυνος: Σπύρος Παπασπύρου

4 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΜΗΜΑ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Γ' τάξης Ενιαίου Λυκείου Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία του μαθήματος Γενικής Παιδείας της Γ' τάξης Ενιαίου Λυκείου ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΘΗΝΑ

5 Επιστολή προς τους εκπαιδευτικούς οι οποίοι θα διδάξουν το μάθημα της Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας Αγαπητοί συνάδελφοι, Το μάθημα της Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, το οποίο καλείστε να διδάξετε από αυτή τη σχολική χρονιά, εισάγεται για πρώτη φορά φέτος στο σχολικό πρόγραμμα. Η επιτυχία του θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από την εμπειρία που θα αποκτηθεί σε αυτή την πρώτη χρονιά διδασκαλίας του και από τις υποδείξεις και τους προβληματισμούς που εσείς, οι κατ' εξοχήν αρμόδιοι, θα προτείνετε. Η ένταξη του μαθήματος στο πρόγραμμα της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στη χώρα μας συμπίπτει με την εντυπωσιακή ανάπτυξη που γνώρισε αυτό το γνωστικό αντικείμενο σε όλο τον κόσμο ιδιαίτερα τα τελευταία 20 χρόνια, αν και η ακαδημαϊκή παρουσία του καταγράφεται ήδη σχεδόν έναν αιώνα. Πράγματι, τα τελευταία χρόνια ιδρύθηκαν σε πολλές χώρες νέα πανεπιστημιακά τμήματα και ερευνητικά ινστιτούτα, που ασχολούνται αποκλειστικά με την ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας. Ταυτόχρονα μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι τύπωσαν νέες σειρές βιβλίων, εκδόθηκαν νέα επιστημονικά περιοδικά, ενώ τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής ενίσχυσαν ιδιαίτερα τις συλλογές τους με θέμα την ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας. Κάθε χρόνο πραγματοποιούνται πολλές εκθέσεις και διεθνή συνέδρια, και πολλοί δημόσιοι ή ιδιωτικοί φορείς άρχισαν να διαθέτουν σοβαρά κονδύλια για τη μελέτη της ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας των χωρών τους. Οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες, επίσης, με τη δημιουργία βάσεων δεδομένων, συνέβαλαν στο να έχουν δυνατότητα πρόσβασης σε αρχειακό υλικό πολύ περισσότεροι ερευνητές. Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια άρχισαν να καθιερώνονται νέοι τρόποι μελέτης και έρευνας των διαφόρων προβλημάτων της ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας, και να διευρύνεται ο ορίζοντας των μελετητών. Οι νεότερες μελέτες για θέματα που είχαν ήδη συζητηθεί στο παρελθόν ανέδειξαν το διεπιστημονικό χαρακτήρα του γνωστικού αντικειμένου. Η επεξεργασία των θεμάτων της ιστορίας των επιστημών εντάσσεται πλέον πολύ περισσότερο στη γενικότερη προβληματική της ιστορίας παρά σε αυτή των επιμέρους επιστημών. Ταυτόχρονα πολλά ερωτήματα θεωρήθηκε ότι έπρεπε να αναλυθούν ως επιμέρους εκφράσεις του πολιτισμικού πλαισίου μιας κοινωνίας. Ετσι, άρχισε να γίνεται κοινή συνείδηση αφ'ενός ότι έπρεπε να αναζητούνται οι συσχετισμοί με

6 τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα, και αφ' ετέρου ότι η επιστημονική παραγωγή και δραστηριότητα έχει τη δική της σχετική αυτονομία. Μέσα, λοιπόν, από αυτή τη νέα θεσμική και μεθοδολογική ωριμότητα, η ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας άρχισε να αποκτά και μια εξαιρετικά σημαντική εκπαιδευτική και πολιτισμική λειτουργία. Η μελέτη της, που δε νοείται μόνο ως μελέτη των προσωπικών και κοινωνικών συνθηκών που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των θεωριών και στην πραγματοποίηση των «κλασικών» πειραμάτων, αλλά κυρίως ως μελέτη της καθιέρωσης και νομιμοποίησης μιας νέας κουλτούρας, μιας νέας επιστημονικής πρακτικής, ενός νέου τρόπου αντίληψης της φύσης και της κοινωνίας, ιδίως από τον 17ο αιώνα και μετά, ανέδειξε πολλά ειδικά χαρακτηριστικά των διαφορετικών κοινωνιών. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η επιστήμη και η τεχνολογία διαμόρφωσαν διαφορετικούς τρόπους ζωής για κάθε κοινωνία, ανάλογα με τα στοιχεία που ιδιοποιήθηκαν από αυτήν. Γι' αυτό και ο τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία αρχίζει να αποκτά «επιστημονική συνείδηση» και τεχνολογική υποδομή θεωρείται πλέον τμήμα της εθνικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίο έχει διευρυνθεί σημαντικότατα η θεματογραφία της ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολογίας. Τώρα πια στόχος της δεν είναι να μελετήσει μόνο το έργο και το ρόλο που διαδραμάτισαν σε μια κοινωνία οι μεγάλες διάνοιες, αλλά να κατανοήσει τους τρόπους με τους οποίους η κάθε κοινωνία μπόρεσε να οικειοποιηθεί τα νέα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα - ανεξάρτητα από το εάν η κοινωνία αυτή περιελάμβανε στους κόλπους της πραγματικά μεγάλες επιστημονικές προσωπικότητες ή όχι. Βεβαίως πολλές από αυτές τις νέες ιστοριογραφικές αντιλήψεις δεν περιλαμβάνονται στο σχολικό βιβλίο. Και αυτό επειδή αποτελούν έναν προωθημένο προβληματισμό, ο οποίος είναι αδύνατο να κατανοηθεί, αν δεν καταφέρουμε προηγουμένως να διαμορφώσουμε έναν αφηγηματικό ιστό, που θα αποτελέσει το σημείο αναφοράς για τις όποιες μελλοντικές επεξεργασίες. Η διαμόρφωση της αφήγησης είναι πάντοτε η αρχική και αναγκαία φάση για μια επιτυχημένη πρώτη επαφή που θα έχουν οι μαθητές με αυτά τα θέματα. Ελπίζουμε ότι αυτή η πρώτη επαφή θα μπορέσει να μεταφέρει όχι μόνο την πολυπλοκότητα αλλά και τη γοητεία του «φαινομένου» της επιστήμης και της τεχνολογίας. Μελετώντας τις προσπάθειες που έγιναν στο παρελθόν για την κατανόηση της φύσης, επιχειρείται στο βιβλίο να γίνει κατανοητό τι ακριβώς πίστευαν οι άνθρωποι σε κάθε εποχή, ανεξάρτητα από το εάν αυτά που πίστευαν είναι για εμάς σήμερα επιστημονικώς ορθά. Η λυδία λίθος για τη 8

7 σύγχρονη ιστοριογραφία των επιστημών και της τεχνολογίας είναι ότι η προσέγγιση του παρελθόντος δεν γίνεται με βάση τις σημερινές αξίες και αλήθειες, αλλά με βάση τις αξίες και τις δυνατότητες που είχαν οι άνθρωποι της κάθε εποχής. Σ' αυτό θα πρέπει να επιμείνετε, ώστε να γίνει απολύτως κατανοητό από τους μαθητές. Η επιτυχής έκβαση αυτής της προσπάθειας θα συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση και στην καθιέρωση του «πνεύματος» του νέου αυτού μαθήματος. Υπάρχει, βέβαια, και μια πρόσθετη διάσταση της ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας. Όπως αναφέρουμε στην εισαγωγή του βιβλίου, και το γνωρίζετε πολύ καλά από τις δικές σας εμπειρίες, πρωταγωνιστές στην ιστορία της επιστήμης δεν είναι μόνο οι ιδέες αλλά κυρίως οι άνθρωποι, με τις αδυναμίες και με τις αντιφάσεις τους, με το πείσμα και με την απόλυτη αφοσίωση τους σ' αυτό που κάνουν, με τη μικροψυχία αλλά και με τη μεγαλοψυχία τους, με τον εγωισμό τους αλλά και με την ανιδιοτέλεια τους. Και αυτή τη διάσταση προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε στο σχολικό βιβλίο. Βέβαια, όπως είναι γνωστό, δεν υπάρχει ουδέτερη αφήγηση. Κάθε αφήγηση κρύβει μέσα της στοιχεία ερμηνείας. Μια μεμονωμένη περιγραφή κάποιων επιμέρους περιστατικών από την ιστορία της επιστήμης ή κάποιων τεχνολογικών εφευρέσεων θα μπορούσε, ίσως, να γίνει με τρόπο «αντικειμενικό», χωρίς να εμπεριέχει ερμηνεία. Αλλά η διαμόρφωση ενός αφηγηματικού ιστού δεν είναι δυνατόν να γίνει χωρίς ερμηνευτικές δεσμεύσεις. Εμείς προσπαθήσαμε συνειδητά να διαμορφώσουμε τον αφηγηματικό ιστό δίνοντας έμφαση στις κρατούσες ερμηνείες, εκείνες δηλαδή που συγκεντρώνουν τη συναίνεση της μεγάλης πλειονότητας των επαγγελματιών ερευνητών του κλάδου. Στην εισαγωγή του βιβλίου καταθέτουμε ορισμένες από αυτές τις ερμηνευτικές απόψεις, πάνω στις οποίες στηρίζουμε την αφήγησή μας. Ας επαναλάβουμε και εδώ με πολύ συνοπτικό τρόπο μερικές από αυτές. Υποστηρίζουμε: Ότι η παράδοση του αριστοτελισμού ήταν καταλυτική στη διαμόρφωση των νέων συνθηκών μέσα από τις οποίες αναπτύχθηκαν οι νέοι τρόποι προσέγγισης της φύσης στη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα. Ότι για την κατανόηση πολλών πραγμάτων που αφορούν τη φύση αρκούν συχνά μερικές απλές παρατηρήσεις και δε χρειάζονται πάντοτε περίπλοκα όργανα γι' αυτήν. Ότι η σχέση θρησκείας και επιστήμης είναι εξαιρετικά σύνθετη και δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί μέσα από δίπολα του τύπου «συντηρητική θρησκεία - προοδευτική επιστήμη».

8 Ότι ο μεσαίωνας δεν ήταν «σκοτεινοί χρόνοι», όπως λέγεται συνήθως, και ακόμα ότι η σχολαστική παράδοση κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα δεν υπονόμευε την επιστήμη. Ότι η συνεισφορά των Αράβων και του Ισλάμ στην αναγέννηση της επιστημονικής σκέψης στη Ευρώπη ήταν εξαιρετικά σημαντική. Ότι μη ορθολογικά στοιχεία έπαιξαν συχνά έναν ξεχωριστό και σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της επιστήμης. Ότι δεν υπάρχουν συνταγές για το πώς αναπτύσσεται η επιστήμη, που άλλοτε πορεύεται συσσωρεύοντας γνώσεις και άλλοτε δημιουργώντας ρήξεις με τις καθιερωμένες αντιλήψεις. Ότι αυτό που σήμερα γνωρίζουμε ως επιστημονική σκέψη χρειάστηκε πολλά χρόνια, για να ανεξαρτοποιηθεί από τη φιλοσοφία. Ότι υπάρχουν σε κάθε ιστορική περίοδο συγκεκριμένες σχέσεις ανάμεσαα στις ιδέες για το πώς είναι και για το πώς λειτουργεί η φύση, και στην πρακτική εφαρμογή αυτών των ιδεών για την επίλυση καθημερινών προβλημάτων. Τέλος, πρέπει να συμπεριλάβουμε στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αφήγησης που επιλέξαμε να κάνουμε την έμφαση στην εξιστόρηση των γεγονότων της Αρχαιότητας και της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και του 17ου αιώνα. Οφείλουμε να δηλώσουμε ότι, πιθανώς, άλλοι συνάδελφοι θα αναδείκνυαν, ενδεχομένως, διαφορετικά θέματα, θα έδιναν διαφορετική έμφαση στο ένα ή στο άλλο γεγονός. Με τη νέα ρύθμιση για τα σχολικά βιβλία στο άμεσο μέλλον θα έχετε τη δυνατότητα να επιλέγετε ένα από τα τρία βιβλία που θα κυκλοφορούν. Αυτό θα σας δώσει τη δυνατότητα να επιλέγετε και, κυρίως, να κρίνετε όχι τόσο τις επιμέρους διαφορετικές απόψεις, αλλά τον τρόπο με τον οποίο συγκροτούνται τα επιχειρήματα και ο προβληματισμός σε κάθε διαφορετική αφήγηση. Για όλους τους παραπάνω λόγους τα «ιστορικά σημειώματα» που περιέχονται στα βιβλία των Μαθηματικών, της Φυσικής, της Χημείας, της Βιολογίας δεν μπορούν να ανταποκριθούν ακόμη και στις στοιχειώδεις απαιτήσεις της ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ασφαλώς, ορισμένα από αυτά τα σημειώματα έχουν μια εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα χρησιμότητα, όμως είναι αδύνατον να κατανοηθούν ακόμη και τα πιο στοιχειώδη χαρακτηριστικά της ιστορίας των επιστημών μέσα από αυτά. Αλλωστε επιδίωξη των αντίστοιχων βιβλίων είναι να είναι άρτια και αποτελεσματικά από παιδαγωγική άποψη για τη διδασκαλία αυτών των συγκεκριμένων μαθημάτων και όχι, βεβαίως, για τη διδασκαλία της ιστορίας των 10

9 επιστημών και της τεχνολογίας. Στο ίδιο θέμα αναφερόμαστεε αναλυτικά στο πρώτο κεφάλαιο αυτού του βοηθήματος με τίτλο «Οι στόχοι του βιβλίου». Γράφοντας ένα βιβλίο ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας που πρέπει να καλύψει μια περίοδο η οποία αρχίζει στην αρχαία Μεσοποταμία τη δεύτερη π.χ. χιλιετία και τελειώνει στις μέρες μας θα έπρεπε να είμαστε επιλεκτικοί τόσο στα θέματα όσο και στην έκταση της παρουσίασής τους. Η μεγάλη δυσκολία σε τέτοιου είδους εγχειρήματα είναι να αποφασιστεί τι πρέπει να παραλειφθεί, αλλά και ποιες λεπτομέρειες πρέπει να συμπεριληφθούν, προκειμένου να διαφορφωθεί ο συνεκτικός αφηγηματικός ιστός. Αυτό που έχει σημασία είναι κατά πόσον τα γεγονότα που επιλέξαμε είναι χαρακτηριστικά και κατά πόσον συνοδεύονται από μια επιχειρηματολογία που τα «δένει» μεταξύ τους. Επιλέξαμε, λοιπόν, να αναφερθούμε σε συγκεκριμένα μόνο θέματα από την ιστορία των Μαθηματικών, της Φυσικής, της Αστρονομίας, της Χημείας και της Τεχνολογίας, επειδή οι συγκεκριμένες επιλογές εξυπηρετούν αποτελεσματικά την κύρια επιδίωξή μας, που είναι να μεταφέρουμε την εσωτερική λογική του γνωστικού αντικειμένου, τη θεματογραφία του αλλά και τη σημασία του για την κατανόηση του επιστημονικού και τεχνολογικού πολιτισμού μας. Επίσης, η συζήτηση των θεμάτων του 19ου και κυρίως του 20ου αιώνα είναι λιγότερο αναλυτική, αφού στις περιπτώσεις αυτές έχουμε να κάνουμε με γνωστικό υλικό με το οποίο δεν είναι εξοικειωμένοι οι μαθητές. Ας έρθουμε τώρα σε ένα από τα πιο σημαντικά σημεία που θέλουμε να θίξουμε σε αυτή την επιστολή. Το βοήθημα που κρατάτε στα χέρια σας είναι ένα βιβλίο - πρόσκληση για συνεργασία. Ενα «Βιβλίο του Καθηγητή», για να εκπληρώνει τον στόχο του και να μην εκφυλίζεται σε «φορμαλιστικό κατασκεύασμα», πρέπει να διαμορφώνεται μέσα από πειραματισμούς, πρωτοβουλίες, συνεννοήσεις, προτάσεις και μεταφορά εμπειρίας. Είμαστε πεπεισμένοι ότι το σχολικό εγχειρίδιο είναι απολύτως σαφές, και συνάμα έχουμε εμπιστοσύνη στις πρωτοβουλίες που θα πάρετε για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που θα εμφανιστούν όταν θα αρχίσει η διδασκαλία του. Εχουμε, επίσης, τη γνώμη ότι αν γράφαμε ένα πιο συμβατικό «Βιβλίο του Καθηγητή», θα προσανατολίζαμε τη διδασκαλία και τις συζητήσεις σε «καλούπια», αφαιρώντας, έτσι, τη δυνατότητα αυτοσχεδιασμού και δημιουργικής προσωπικής παρέμβασης του εκπαιδευτικού. Υστερα από πολλές συζητήσεις καταλήξαμε ότι η στοιχειώδης συνέπεια με αυτά που πιστεύουμε, τα οποία συμβαδίζουν με τις απόψεις που συχνά εκφράζονται από τους εκπαιδευτικούς -είτε προσωπικά είτε δια μέσου των φορέων τους- μας οδήγησε στην ακόλουθη πρόταση, που 11

10 έχει ως πυρήνα τη μεταξύ μας συνεργασία: στην εισαγωγή του βιβλίου αναγράφεται η ηλεκτρονική διεύθυνση μέσω της οποίας μπορείτε και εσείς να επικοινωνείτε με τη συγγραφική ομάδα, για να διατυπώνετε παρατηρήσεις, υποδείξεις, ερωτήσεις και για να μεταφέρετε την εν γένει εμπειρία σας. Μια δεύτερη δυνατότητα επικοινωνίας είναι με επιστολή στη διεύθυνση: Τομέας Ιστορίας των Επιστημών, Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τζων Κέννεντυ 37, Αθήνα. Η συγγραφική ομάδα θα απαντάει σε όλα τα μηνύματα και τις επιστολές που αναγράφουν το πλήρες ονοματεπώνυμο του εκπαιδευτικού και τη διεύθυνση του σχολείου. Επίσης, θα φροντίσουμε σύντομα να στείλουμε σε όσους εκπαιδευτικούς θα έχουν επικοινωνήσει μαζί μας τις δικές μας προτάσεις με βάση το υλικό των μηνυμάτων που θα έχουμε συγκεντρώσει. Τέλος, θα επιδιώξουμε να οργανώσουμε μια ημερίδα για να συζητήσουμε όλοι μαζί τις εμπειρίες από την πρώτη χρονιά διδασκαλίας του μαθήματος. Στόχος μας είναι,μετά από όλα αυτά, να προχωρήσουμε στη συγγραφή μιας επόμενης εκδοχής του «Βιβλίου του Καθηγητή», που θα αντανακλά πιστά τις δικές σας εμπειρίες στην τάξη. Γνωρίζουμε ότι όπως στην Τριτοβάθμια έτσι και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση υπάρχουν πάντοτε εκείνοι που τα θέλουν όλα έτοιμα, καθώς και εκείνοι που ειλικρινά ή και από ιδιοτέλεια δε θέλουν την εισαγωγή νέων μαθημάτων στο Λύκειο. Θα συμφωνήσετε μαζί μας ότι ήταν σχετικά απλό να γράψουμε ένα πιο «συμβατό» με τα καθιερωμένα βοηθήματα, για να αποφύγουμε τα σχόλια αυτών των συναδέλφων. Θεωρήσαμε, όμως, ότι είχαμε την ευκαιρία να δοκιμάσουμε κάποιες νέες διαδικασίες οι οποίες, όπως καταλαβαίνετε, θα προσθέσουν ένα πολύ μεγάλο όγκο δουλειάς για εμάς. Πιστεύουμε, όμως, ότι με τον τρόπο που προτείνουμε θα καταφέρουμε να έχουμε στο τέλος ένα Βιβλίο για τον Καθηγητή που θα είναι προϊόν και της δικής σας εμπειρίας μέσα στην τάξη. Βέβαια, η ευθύνη, σε τελική ανάλυση, βαρύνει εμάς, αλλά είμαστε αισιόδοξοι ότι θα έχουμε τη συνεργασία σας. Η συγγραφική ομάδα 12

11 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Θα διδαχθεί το βιβλίο «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑ5 ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ» ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ, ΤΗΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ, ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ, ΤΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ & ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ των Αραμπατζή Θ., Βερνίκου Σ., Γαβρόγλου Κ., Διαλέτη Δ., Κανδεράκη Ν., Χριστιανίδη I Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Μάθημα Γενικής Παιδείας (2 ώρες την εβδομάδα, καθ' όλη τη διάρκεια του σχολικού έτους) 1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Η γνώση της ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολογίας αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόηση του ρόλου και της λειτουργίας τους ως θεμελιωδών συστατικών του σύγχρονου πολιτισμού. Ο μαθητής γνωρίζοντας τις διαδικασίες παραγωγής επιστημονικών και τεχνολογικών γνώσεων στη διαχρονικότητά τους θα μπορέσει ευκολότερα να κατανοήσει ότι δεν πρόκειται για δραστηριότητες που αναπτύσσονται πέρα και έξω από την καθημερινή ζωή από κάποια «εξαιρετικά» άτομα αλλά για καθημερινές ουσιαστικές και απαραίτητες δραστηριότητες του σύγχρονου πολιτισμού, στις οποίες θα φιλοδοξήσει να πάρει και εκείνος μέρος. Ταυτόχρονα, η γνώση της ιστορίας της επιστήμης και της τεχνολογίας θα συμβάλει ουσιαστικά στη καλύτερη κατανόηση των εννοιών και των μεθόδων των ίδιων των επιμέρους επιστημών, επειδή φωτίζει την επίπονη και περίπλοκη ιστορική πορεία του ανθρώπινου πνεύματος από τη διατύπωση ενός επιστημονικού προβλήματος μέχρι τη λύση του. Τα μεγάλα επιστημονικά επιτεύγματα του παρελθόντος, χωρίς να χάνουν την σπουδαιότητά τους, απομυθοποιούνται από τα μεταφυσικά χαρακτηριστικά που η εκλαΐκευση τους έχει προσδώσει και αποκτούν τις ανθρώπινες και τις ιστορικές διαστάσεις τους. Ο διεπιστημονικός χαρακτήρας του μαθήματος συμβάλει ουσιαστικά στην προσέγγιση ανθρωπιστικών - φυσικομαθηματικών σπουδών. Στη σημερινή εποχή της άκρατης εξειδίκευσης η προσέγγιση αυτή αποτελεί ου- 13

12 σιαστικό βοήθημα στην προσπάθεια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης να διαμορφώσει μαθητές με ολοκληρωμένες προσωπικότητες, ικανούς να ανταπεξέλθουν στις ολοένα και μεγαλύτερες ανάγκες των καιρών. Συμβάλλει ταυτόχρονα σε μια καλύτερη γνώση του κοινωνικού ρόλου του επιστήμονα στις διάφορες ιστορικές περιόδους, απομυθοποιώντας και ανατρέποντας τις αγιογραφικές προσεγγίσεις. Η ιστορία των επιστημών παρουσιάζεται όχι μόνο ως ιστορία ιδεών αλλά και ως ιστορία ανθρώπων, προσπαθώντας να βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν ότι οι μεγάλοι επιστήμονες δεν ήταν κάτι το απόκοσμο, αλλά ήταν άνθρωποι, όπως είναι και οι ίδιοι, που προσπάθησαν πολύ, για να επιτύχουν τα αποτελέσματα για τα οποία τους θαυμάζουμε. Επίσης, σκοπός του βιβλίου είναι να κατανοήσουν οι μαθητές το ρόλο των ρήξεων αλλά και της συνέχειας στην περίπλοκη διαδικασία της εξέλιξης των επιστημονικών ιδεών. Να γνωρίσουν άλλες παλαιότερες προσεγγίσεις του φυσικού κόσμου, οι οποίες διαφέρουν ριζικά από τις σημερινές, να συμφιλιωθούν με αυτές, να κατανοήσουν πώς διαμορφώθηκαν στη μακραίωνη αυτή πορεία τα σημερινά κριτήρια «της αλήθειας» μιας επιστημονικής θεωρίας, να συνειδητοποιήσουν και τη δυνατότητα πολλαπλών κατανοήσεων του φυσικού κόσμου. Τέλος, σκοπός μας είναι μέσα από τη γνώση στοιχείων που αφορούν στην ιστορία της ελληνικής επιστήμης να κατανοήσουν οι μαθητές ουσιαστικά στοιχεία της πολιτισμικής μας ταυτότητας και να αναπτύξουν σεβασμό για την επιστημονική κληρονομιά μας και για το ρόλο μας στη διαμόρφωση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πνεύματος. 2. ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Οι στόχοι του βιβλίου είναι: 1. Να αποκτήσουν οι μαθητές μια πληρέστερη άποψη για το τι είναι η ιστορία των επιστημών και να καταλάβουν ότι η απλή αφήγηση των γεγονότων του παρελθόντος μιας επιστήμης δεν αποτελεί και την ιστορία της συγκεκριμμένης επιστήμης. 2. Να κατανοήσουν τη διαφορά ανάμεσα στην αφήγηση και στην ερμηνεία των φαινομένων του παρελθόντος, και να εκτιμήσουν τη σημασία που έχουν όχι μόνο τα στοιχεία αλλά και τα επιχειρήματα. 3. Να επικεντρώσουν την προσοχή τους στην αλληλοσυσχέτιση των γεγονότων και όχι στην αναζήτηση αποκλειστικά αιτιακών σχέσεων ανάμεσα στα γεγονότα. 14

13 4. Να εκτιμήσουν τη μεγάλη σημασία που έχει η διατύπωση ερωτημάτων και η συνοχή σ' αυτήν τη διατύπωση. 5. Να αποσαφηνιστούν ορισμένες, τουλάχιστον, από τις πηγές από τις οποίες οι ιστορικοί της επιστήμης αντλούν τις πληροφορίες που χρειάζονται, για να μελετήσουν τα θέματα που τους ενδιαφέρουν. 6. Να αποφεύγουν οι μαθητές να κρίνουν το παρελθόν με τις γνώσεις που έχουμε στο μεταξύ αποκτήσει και να αντιληφθούν πως και οι λάθος θεωρίες είναι σημαντικές στην ιστορία της επιστήμης όσο και οι σωστές. 7. Να συνειδητοποιήσουν ότι πολλά από τα θέματα που νομίζουμε ότι έχουν «κλείσει» μπορούν να ξανασυζητηθούν και να αναδειχτούν νέες πλευρές τους. 8. Να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους η περίοδος της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και, κυρίως του 17ου αιώνα είναι η σημαντικότερη περίοδος για την κατανόηση των προβλημάτων στην ιστορία των επιστημών. 9. Να πειστούν και στην πράξη ότι παρά τη χρησιμότητά τους, τα πληροφοριακά στοιχεία τα οποία περιέχονται ορισμένες φορές στα διδακτικά βιβλία των επιμέρους επιστημών που διδάσκονται στα σχολεία, δεν είναι δυνατόν να προσεγγίσουν τον προβληματισμό που σχετίζεται με την ιστορία των επιστημών. Τι είναι η ιστορία των επιστημών; Η ιστορία των επιστημών διερευνά τις προσπάθειες των ανθρώπων να κατανοήσουν την έμβια και μη έμβια φύση που τους περιβάλλε., μελετά τις προσπάθειες των ανθρώπων να κατανοήσουν τη συμπεριφορά των ζωντανών οργανισμών, των φυσικών αντικειμένων και ουσιών κάτω αηο διαφορετικές συνθήκες, και τις αλλαγές που αυτά υφίστανται, και αναλύει τις μεθόδους και τους θεσμούς που δημιουργούν οι άνθρωποι, για να μεταδώσουν στους συνανθρώπους τους αυτά που κατανόησαν, και, πολλές φορές, τον τρόπο με τον οποίο τα κατανόησαν. Ας υπογραμμίσουμε ότι η μελέτη της ιστορίας των επιστημών δεν έχει στόχο να μας διδάξει ποια λάθη πρέπει να αποφεύγουμε στο μέλλον ούτε ασχολείται με το κατά πόσο ήταν αληθείς οι διάφορες προτάσεις που είχαν κατά καιρούς εκφραστεί σχετικά με τη φύση. Ας δεχτούμε χωρίς επιχειρήματα ότι υπάρχει η φύση ως μια αντικειμενική πραγματικότητα έξω από εμάς, και ότι υπάρχουν διαδικασίες, που πιστοποιούν τη μη σχετική αλήθεια διάφορων προτάσεων και θεωριών. Για παράδειγμα, η θεωρία ότι ο ήλιος είναι στο 15

14 κέντρο και ότι γϋρω του περιστρέφονται οι πλανήτες σε ελλειπτικές τροχιές είναι απολύτων αληθής, και η αλήθεια αυτή είναι ανεξάρτητη από πολιτισμικές προϋποθέσεις από κοινωνικές συνιστώσες και από ιδεολογικές προσλαμβάνουσες. Με δεδομένα, όμως, όλα αυτά, τα ενδιαφέροντα προβλήματα για τον ιστορικό αρχίζουν μετά. Σημειώνουμε εδώ ό,τι ισχύει για τον ελληνοκεντρισμό, ισχύει και για οποιοδήποτε άλλο παράδειγμα στην ιστορία των επιστημών. Η ιστορία της επιστήμης ενδιαφέρεται, λοιπόν, για το πώς και το γιατί μια θεωρία όπως ο ηλιοκεντρισμός έκανε 150 χρόνια να καθιερωθεί στην Ευρώπη. Και πώς μια θεωρία όπως αυτή του Πτολεμαίου κυριάρχησε για χρόνια, και συνέχιζε να ασκεί γοητεία και επιρροή ακόμη και έναν αιώνα μετά την πρόταση του ηλιοκεντρισμού από τον Κοπέρνικο, το 1543; Μα αυτό, θα διερωτηθεί κανείς, δεν είναι αναχρονισμός; Δεν είναι δηλαδή, μια κρίση για το παρελθόν με βάση τις γνώσεις που έχουμε στο μεταξύ αποκτήσει και με τα νέα κριτήρια και τις νέες αξίες, τις οποίες έχουμε υιοθετήσει στο μεταξύ; Δεν θα πρέπει η προϋπόθεση για να μελετήσουμε το παρελθόν να είναι η αποδέσμευση μας από αυτά που στο μεταξύ έχουμε μάθει; Δεν θα έπρεπε για να κατανοήσουμε πληρέστερα την εποχή που μελετάμε, να ξεχάσουμε όλα όσα γνωρίζουμε σήμερα, και να περιοριστούμε μόνο σε όσα γνώριζαν οι άνθρωποι όταν πρωτοδιατυπώθηκε η ηλιοκεντρική θεωρία; Οι απόψεις αυτές δεν ευσταθούν. Είναι, άραγε, δυνατόν να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι δε γνωρίζουμε περί ηλιοκεντρισμού, προκειμένου να μελετήσουμε την ιστορία της κοσμολογίας το 16ο αιώνα Προφανώς όχι. Άλλο είναι το πρόβλημα: πως θα κατανοηθούν όλες οι διαμάχες, οι θεσμικές ρυθμίσεις, οι απαγορεύσεις, οι επιβραβεύσεις, η επικράτηση μιας συγκεκριμένης θεωρίας, η αποσιώπηση μιας άλλης, πώς θα κατανοηθούν όλα αυτά ως διεργασίες ανάμεσα σε ανθρώπους οι οποίοι είχαν διαφορετικά κριτήρια αλήθειας και ήθελαν την επικράτηση μιας συγκεκριμένης θεωρίας που πίστευαν ότι είναι αληθής. Οι επιστήμες προβάλλονται ως διαπολιτισμικές και διεθνικές. Προβάλλονται, δηλαδή, ως ένας λόγος καθολικός. Η ιστορία των επιστημών αναδεικνύει όχι μόνο την καθολικότητα της επιστήμης αλλά και την τοπικότητά της. Ενδιαφέρον για έναν ιστορικό της επιστήμης έχουν ερωτήματα όπως: Γιατί τα Μαθηματικά είχαν τη συγκεκριμένη ώθηση στη Γαλλία του 18ου αιώνα; (και όχι τόσο πολύ η διεύρυνση των μαθηματικών το 18ο αιώνα γενικά). Γιατί οι πειραματικές διαδικασίες πήραν τέτοια μεγάλη έκταση στην Ολλανδία του 18ου αιώνα; (και όχι τόσο πολύ η ιστορία καθιέρωσης των πειραματικών διαδικασιών). 16

15 Γιατί ο ατομισμός αναβίωσε και έγινε αποδεκτός στην Αγγλία του 19ου αιώνα; (και όχι τόσο πολύ η ιστορία του ατομισμού) κ.ο.κ. Ας επισημάνουμε εδώ ότι όταν μιλάμε για τοπικότητα, δεν εννοούμε ότι οι τοπικές διερευνήσεις, είναι ανεξάρτητες από τις διερευνήσεις για την καθολικότητα της επιστήμης, αλλά ότι υπογραμμίζουμε τα τοπικά χαρακτηριστικά για να αναδειχτεί η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο τοπικό και στο καθολικό και να επισημανθεί ότι η μελέτη του ενός χωρίς τη μελέτη του άλλου είναι προβληματική. Πολλοί θα αναρωτηθούν γιατί πρέπει να υπάρχει ένα ξεχωριστό μάθημα και ένα αυτοτελές εγχειρίδιο για την ιστορία της επιστήμης; Δεν θα ήταν δυνατό να συζητηθούν, λ.χ. θέματα από την ιστορία της Φυσικής μέσα στα βιβλία της Φυσικής, ανάλογα με το υπό διαπραγμάτευση θέμα, ή θέματα από την ιστορία των Μαθηματικών μέσα στα επιμέρους κεφάλαια των βιβλίων των Μαθηματικών; Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες μια θεωρία διατυπωμένη σε ένα βιβλίο Φυσικής, Χημείας ή Μαθηματικών έχει την ίδια μορφή με αυτήν που είχε όταν πρωτοδιατυπώθηκε. Τα διδακτικά βιβλία της Φυσικής, της Χημείας, των Μαθηματικών έχουν στόχο να παρουσιάσουν τις θεωρίες με τρόπο που να γίνουν κατανοητές οι έννοιες και να μπορούν να διδαχτούν οι τεχνικές όσο γίνεται πιο απλά κτλ. Με άλλα λόγια τα διδακτικά βιβλία -πρέπει να έχουν- έναν παιδαγωγικό στόχο: πρέπει να αποτελέσουν το αναγκαίο και αποτελεσματικό συμπλήρωμα σε ό,τι γίνεται στην τάξη ή στο εργαστήριο. Η διατύπωση μιας θεωρίας σε ένα διδακτικό βιβλίο είναι η διαδικασία της ανάδειξης του αρχέτυπου λόγου της Θεωρίας, απογυμνωμένου από κάθε τοπικό και συχνά ιστορικό στοιχείο, που θεωρείται ότι είναι απολύτως αναγκαίο, για να μπορέσει να είναι αποτελεσματική η μετάδοση των γνώσεων. Στην ιστορία της επιστήμης, όμως, σημασία έχει η κατανόηση των διαφοροποιήσεων και αποκλίσεων από τον αρχέτυπο λόγο, που καθιερώνεται με τη διατύπωση μιας θεωρίας σε διδακτικό βιβλίο. Συνήθως γίνεται κριτική ότι στα διδακτικά βιβλία δε συμπεριλαμβάνεται η ιστορία της συγκεκριμένης επιστήμης. Κατά μια έννοια είναι μια άδικη κριτική. Γιατί αυτό που παρουσιάζεται στα βιβλία είναι κάτι το τεχνητό. Είναι κάτι που δεν μπορεί να έχει ιστορία, επειδή, για να παίξει τον εκπαιδευτικό ρόλο της σε ένα διδακτικό βιβλίο μια θεωρία πρέπει να απογυμνωθεί από την ιστορία της, όχι γενικά και αόριστα αλλά από την ιστορική της τοπικότητα. Στα διδακτικά βιβλία θα πρέπει να υπάρχουν ορισμένα πληροφοριακά 17

16 σημειώματα από την ιστορία των επιστημών. Είναι χρήσιμο να υπάρχουν στο βαθμό που δε θα θεωρούνται ότι υποκαθιστούν την ιστορία των επιστημών. Αλλο, όμως, είναι το πρόβλημα. Πολλές φορές η συγκεκριμένη παρουσίαση των επιστημονικών θεωριών υποδηλώνει μια συγκεκριμένη ιστοριογραφική δέσμευση. Π.χ., σε πάρα πολλά βιβλία η ειδική θεωρία της σχετικότητας εισάγεται μετά την περιγραφή του πειράματος των Michelson-Morley, για να μετρηθεί η σχετική ταχύτητα της γης ως προς τον αιθέρα. Στα διδακτικά βιβλία λέγεται ότι η μηδενική ταχύτητα που προέκυψε από το πείραμα των Michelson-Morley, (και την οποία καμιά από τις υπάρχουσες θεωρίες δεν μπορούσε να ερμηνεύσει) «επιλύθηκε» με την ειδική θεωρία της σχετικότητας. Μέσα από αυτήν την αφήγηση δημιουργείται η εντύπωση ότι ο τρόπος που εξελίσσεται η επιστήμη είναι μέσα από το εξής σχήμα: πειραματικά αποτελέσματα που δεν μπορούν να ερμηνευτούν με τις υπάρχουσες θεωρίες - πρόταση μιας νέας θεωρίας που ερμηνεύει το πειραματικό αποτέλεσμα, όπως και όλα όσα ερμήνευαν οι υπάρχουσες θεωρίες - πρόβλεψη νέων φαινομένων από την καινούρια θεωρία - πειραματική επιβεβαίωση της πρόβλεψης. Αυτό το σχήμα είναι εντελώς ξένο προς την πραγματικότητα. Επανηλλειμένες μελέτες έδειξαν ότι ο Αϊνστάιν δε θυμόταν καν, όταν έγραφε την εργασία του, αν γνώριζε το πείραμα των Michelson- Morley. Αλλά, όπως ο ίδιος δήλωσε σε συνέντευξή του, ακόμη και να το γνώριζε, σίγουρα δεν του έδωσε τη σημασία που του δίνουμε εμείς σήμερα. Εξάλλου αν κανείς διαβάσει την εργασία του Αϊνστάιν, θα δει ότι δομείται γύρω από εντελώς διαφορετικούς προβληματισμούς και δεν έχει ως άξονά της να επιλύσει το μηδενικό αποτέλεσμα του πειράματος των Michelson-Morley. Ας προσθέσουμε όμως αμέσως το εξής: η διδασκαλία της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας θα ήταν εξαιρετικά δύσκολη, αν ακολουθούσαμε τη δομή της εργασίας του Αϊνστάιν. Ενώ, συνδεόμενη με το πείραμα των Michelson-Morley, η ειδική θεωρία της σχετικότητας εισάγεται με έναν τρόπο πολύ πιο αποτελεσματικό από διδακτική άποψη. Αυτό που βλέπουμε εδώ είναι ότι η προσπάθεια να γίνουν τα βιβλία παιδαγωγικά πιο πρόσφορα, ιστοριογραφικά τουλάχιστον, δεν είναι κάτι το ουδέτερο. Και κάτι ακόμη: πολλές φορές οι παιδαγωγικές επιδιώξεις ακυρώνουν την ιστορία. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι τα διδακτικά βιβλία στόχο έχουν την διδακτική αποτελεσματικότητα. Και θα κριθούν ως προς αυτό. Δεν είναι βιβλία ιστορίας των επιστημών και δεν είναι δυνατόν να παίξουν και τους δυο ρόλους.

17 Τεκμήρια - Πηγές Ποια είναι η υλική βάση των ιστορικών της επιστήμης; Από που αντλούν το υλικό το οποίο στη συνέχεια θα μελετήσουν; Ποια είναι τα στοιχεία στα οποία βασίζεται η αφήγηση των γεγονότων, η ερμηνεία τους, η επιχειρηματολογία των απαντήσεων και οι συσχετίσεις που αναδεικνύονται μέσα από την αφήγηση και την ερμηνεία, καθώς και ο τρόπος που εντοπίζεται η σχέση του συγκεκριμένου θέματος με τα γενικότερα θέματα; Στα πρωτογενή τεκμήρια ή πηγές συμπεριλαμβάνονται τα δημοσιευμένα έργα του επιστήμονα τον οποίο μελετάμε, τα αδημοσίευτα έργα του, που μπορεί να είναι σε μορφή χειρόγραφου, η αλληλογραφία που είχε λάβει ή αυτή που είχε στείλει, τα σημειωματάρια στα οποία κατέγραψε τις μετρήσεις των πειραμάτων του ή τους αναλυτικούς υπολογισμούς του, τα όργανα με τα οποία πραγματοποιούσε τα πειράματα και, για πιο πρόσφατες περιπτώσεις, συνεντεύξεις και οπτιοακουστικό υλικό. Στα χειρόγραφα και στις σημειώσεις των δημοσιευμένων έργων είμαστε πολλές φορές σε θέση να διαβάσουμε τις πρώτες, λιγότερο επεξεργασμένες, εκφράσεις μιας θεωρίας, να δούμε τι σχεδίαζε ο συγγραφέας να συμπεριλάβει στη δημοσιευμένη εκδοχή της θεωρίας και τελικά αποφάσισε να μην το συμπεριλάβει, και ποιες από αυτές τις παραλείψεις γίνονται μετά από παραίνεση των ατόμων με τα οποία αλληλογραφούσε. Πρόσθετες πηγές είναι τα δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα, σε μορφή χειρόγραφου, έργα, που έχουν γράψει άλλοι σύγχρονοι του ή μεταγενέστεροι του και τα οποία έχουν άμεση αναφορά στο έργο του ατόμου που μελετάμε, η αλληλογραφία ανάμεσα σε δύο άτομα που αναφέρεται στο άτομο που μελετάμε, ανάλογο οπτικοακουστικό υλικό και βεβαίως η κάθε λογής εργογραφία από ιστορικούς και από φιλοσόφους της επιστήμης. Στις πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές θα πρέπει να προστεθούν και τα πρακτικά συνεδριάσεων οργάνων των Πανεπιστημίων ή των Ακαδημιών, πρακτικά Δικαστηρίων και άλλων διοικητικών θεσμών αλλα και διάφορες επίσημες ή ανεπίσημες εκθέσεις. Τα δημοσιευμένα έργα των διανοητών παραμένουν τα σημαντικότερα τεκμήρια για την ιστορία της επιστήμης. Αυτά αποτελούν τη δημόσια κατάθεσή τους, αυτά εκφράζουν την κριτική στις άλλες απόψεις, και στα έργα αυτά ενυπάρχει η δυναμική των νέων ιδεών. Τα δημοσιευμένα, όμως, έργα αποτελούν τα μοναδικά τεκμήρια, και όταν συνδυαστούν με την ανάγνωση και άλλων τεκμηρίων, τότε σίγουρα αποκτούμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του παρελθόντος. Τα χειρόγραφα που βρίσκουμε 19

18 στο αρχείο ενός ερευνητή μπορεί να είναι χειρόγραφα δημοσιευμένου ή αδημοσίευτου έργου του. Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να έχουμε το χειρόγραφο που είχε στείλει στον εκδότη και του είχε επιστραφεί. Αλλά επίσης μπορεί να έχουμε και χειρόγραφα με τις πρώτες μορφές ενός έργου, και, έτσι βλέπουμε ποια σημεία άλλαξε, ποια δε συμπεριέλαβε στο κείμενο που τελικά δημοσιεύτηκε κτλ. Είναι επίσης συχνό το φαινόμενο να έχουμε το χειρόγραφο που είχε σταλεί στον εκδότη το οποίο έχει διορθώσεις σε πολλά σημεία. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε πάλι να κάνουμε παρατηρήσεις που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τον τρόπο σκέψης του ερευνητή αλλά και τους δισταγμούς του στη δημοσιοποίηση ορισμένων θεμάτων. Ενδιαφέρον συνήθως παρουσιάζει και το προσωπικό αντίγραφο ενός δημοσιευμένου έργου του ερευνητή, αφού στα περιθώρια του μπορεί να βρίσκονται πλήθος σημειώσεων από τις οποίες συμπεραίνουμε ποιες άλλες σκέψεις έκανε ο συγγραφέας, όταν διάβασε το δημοσιευμένο έργο του. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα τεκμήρια για την ιστορία της επιστήμης είναι η αλληλογραφία. Και αυτή είναι πολλών ειδών, από τα οποία θα σχολιάσουμε τρία, εκείνα που μας ενδιαφέρουν, πιο ειδικά στην ιστορία της επιστήμης. Υπάρχει ένα είδος επιστολών που ο αποστολέας τους θα ήθελε να αντιγραφούν από τον παραλήπτη και να δοθούν σε κάποια άτομα για να τις διαβάσουν. Αυτός είναι και ένας τρόπος να γνωρίσουν κάποιοι τις νέες ιδέες μέσω ενός ατόμου, που είναι έμπιστος του αποστολέα και να εκτιμηθούν οι αντιδράσεις τους χωρίς να εκτεθεί ο αποστολέας άμεσα. Ένα άλλο είδος επιστολών είναι αυτές που απευθύνονται σε άτομα που θεωρούνται υποστηρικτές της όποιας νέας πρότασης και στις οποίες γράφονται πρόσθετα επιχειρήματα, ώστε να λειτουργήσουν ως προπαγανδιστές της νέας ιδέας. Σε αυτό το είδος ανήκουν και οι επιστολές σε άτομα που έχουν κάνει κάποια κριτική και ο αποστολέας απαντάει σ' αυτή. Και στις δύο περιπτώσεις είμαστε σε θέση να διαβάσουμε ένα υλικό, από το οποίο μπορούμε να αντλήσουμε πολλά στοιχεία, που θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε ακόμη περισσότερο τη σκέψη ενός ερευνητή αλλά και τις αντιδράσεις κάποιων σε αυτά που υποστήριζε. Στο τρίτο είδος ανήκει η αλληλογραφία μεταξύ δυο ατόμων τα οποία σχολιάζουν το έργο ενός τρίτου. Τα άτομα αυτά μπορεί να είναι υποστηρικτές του έργου, να κάνουν κριτική σ' αυτό ή και απλώς να τα σχολιάζουν. Ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ως ιστορικοί της επιστήμης σήμερα είναι ότι η χρήση των υπολογιστών, των τηλεφώνων και 20

19 του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου έχουν καταστρέψει αυτές τις μορφές επικοινωνίας και πολλές φορές στη συγγραφή, π.χ. ενός έργου χάνονται οι διορθώσεις που έγιναν κατά τη διαδικασία συγγραφής του. Μια άλλη κατηγορία τεκμηρίων είναι τα σημειωματάρια στα οποία καταγράφονται μετρήσεις πειραμάτων. Γιατί αυτά είναι τόσο σημαντικά για τους ιστορικούς της επιστήμης; Θα εντοπίσουμε τρεις λόγους. Πρώτο, από τις δημοσιευμένες μορφές των πειραματικών αποτελεσμάτων λείπει συνήθως ένα σύνολο αποτελεσμάτων, τα οποία ο συγγραφέας δε θέλησε να συμπεριλάβει για ποικίλους λόγους. Δεύτερο, σίγουρα στις δημοσιεύσεις δε συμπεριλαμβάνονται και οι κάθε λογής σκέψεις και ιδέες που έχει ο πειραματιστής στη διάρκεια των πειραμάτων και τις οποίες, πρόχειρα και χωρίς επεξεργασία, καταγράφει στο σημειωματάριο. Τρίτο στα σημειωματάρια μπορεί να βρεθούν οι τρόποι με τους οποίους ο πειραματιστής επέλυσε διάφορα τεχνικά προβλήματα, που τον εμπόδιζαν να ολοκληρώσει το πείραμα. Επίσης όπως και στην περίπτωση της αλληλογραφίας και μάλιστα περισσότερο στην περίπτωση των σημειωματάριων, είμαστε σε θέση να διερευνήσουμε τις πιο προσωπικές σκέψεις του ερευνητή, τις πιο αυθόρμητες και αυτές που θεωρεί ότι μπορεί να γράψει απλώς, για να μην ξεχαστούν αργότερα από τον ίδιο, χωρίς να αισθάνεται ότι πρέπει να είναι προσεκτικός επειδή κάποιοι θα τις διαβάσουν. Βέβαια υπάρχουν και περιπτώσεις ατόμων που καταστρέφουν τα αρχικά σημειωματάρια και τα αντικαθιστούν με καθαρογραμμένα, ώστε να εξασφαλίσουν μια προνομιακή μεταχείριση από τους ιστορικούς! Και βέβαια ορισμένοι σίγουρα θα το έχουν καταφέρει αφού σε ορισμένες μεν περιπτώσεις είμαστε σε θέση να το καταλάβουμε αυτό αλλά σίγουρα όχι σε όλες. Τέλος, υπάρχουν και σημειωματάρια που περιέχουν εξαιρετικά αναλυτικές αναφορές στα πειράματα (ή στις αστρονομικές παρατηρήσεις), όλες τις δυνατές μετρήσεις και πάρα πολύ υλικό -όπως διάφορα σχεδιαγράμματα- που δε φαίνονται στη δημοσιευμένη εργασία. Υπάρχει μια άλλη κατηγορία εγγράφων αντίστοιχου χαρακτήρα με τα σημειωματάρια των πειραματικών μετρήσεων, η οποία όμως είναι ασύγκριτα πιο χαώδης. Τα σημειωματάρια που χρησιμοποιούνται για τους υπολογισμούς και για τις θεωρητικές αναλύσεις είναι επίσης μια πλούσια πηγή πληροφοριών για την εξέλιξη ορισμένων θεωριών. Ο μεγάλος όγκος των σημειωματάριων περιέχει λάθη και αδιέξοδα, που είναι και μέρος της καθημερινής λειτουργίας των επιστημόνων. Αλλά τα λάθη και τα αδιέξοδα μας αποκαλύπτουν πολλές φορές εξαιρετικά ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τον τρόπο που σκέφτονται οι επιστήμονες. Η πλήρης αποτυχία του Αϊνστάιν να διατυπώσει μια θεωρία που θα ενοποιούσε 21

20 τον ηλεκτρομαγνητισμό και τη βαρύτητα και η καταγραφή αυτών των προσπαθειών στα σημειωματάριά του για περίπου σαράντα χρόνια, μας έχει δώσει πολύτιμες πληροφορίες για τον τρόπο σκέψης του. Βέβαια αρκετές φορές δεν είμαστε τόσο τυχεροί, ώστε να έχουμε σημειωματάρια όπου καταγράφονται οι μετρήσεις ή οι παρατηρήσεις ή οι υπολογισμοί με τρόπο απολύτως σαφή ως προς τη χρονολογική τους σειρά. Πολλές φορές έχουμε σκόρπια κομματάκια χαρτιού με παρατηρήσεις ή σκέψεις ή υπολογισμούς χωρίς να υπάρχει καμιά ένδειξη χρονολόγησης. Ειδικότερα μετά το 17ο αιώνα έχουμε και κάποιες νέες κατηγορίες τεκμηρίων, σχεδόν όλες ταυτισμένες με την ανάδειξη του νέου θεσμού των Ακαδημιών. Μαζί με την ίδρυση των Ακαδημιών άρχισε να διαδίδεται και η έκδοση, σε τακτά διαστήματα, των περιοδικών, ορισμένα από τα οποία ήταν επίσημα όργανα των Ακαδημιών. Τα τεκμήρια στα οποία αναφερόμαστε εδώ αποτελούνται από τα άρθρα σε αυτά τα περιοδικά τα οποία πρωτοπαρουσιάστηκαν και ως ομιλίες σε συνεδριάσεις της Ακαδημίας, από τα πρακτικά των συζητήσεων διαφόρων οργάνων της Ακαδημίας όπως και από την αλληλογραφία της Ακαδημίας είτε με άλλες Ακαδημίες είτε με άλλα άτομα που έστελναν σημειώματα με πληροφορίες από διάφορα μέρη του κόσμου. Σημαντική επίσης πηγή πληροφοριών είναι και οι συμμετοχές σε διαγωνισμούς, τους οποίους πολλές φορές είχαν προκηρύξει οι Ακαδημίες. Αφήγηση-Ερμηνεία Η ιστορία της επιστήμης, όπως είπαμε παραπάνω, στόχο της έχει την απάντηση σε διάφορα ερωτήματα. Τα ερωτήματα, όμως, αυτά συχνά δεν μπορούν να απαντηθούν μονάχα με την αφήγηση των γεγονότων. Ας πάρουμε δύο παραδείγματα τέτοιων ερωτημάτων. Ποια ήταν τα γεγονότα στη δίκη του Γαλιλαίου; Πώς αντανακλάται μέσα από τη δίκη η σχέση επιστήμης και θεολογίας; Η πρώτη ερώτηση μπορεί να απαντηθεί με την παράθεση των γεγονότων. Αυτό δεν είναι πάντοτε τόσο απλό όσο φαίνεται. Σχεδόν όλα τα άτομα που θα απαντούσαν σε αυτήν την ερώτηση θα εξιστορούσαν τα ίδια γεγονότα. Θα υπήρχαν όμως διαφοροποιήσεις είτε ως προς την έκταση που θα δινόταν, στα γεγονότα είτε ως προς την αναφορά ορισμένων γεγονότων που κάποια άτομα δε θα θεωρούσαν ότι είχαν κάποια ιδιαίτερη σημασία. Παρόλα αυτά όμως, θα υπήρχε μια γενική συμφωνία στα σημαντικά γεγονότα που σχετίζονταν με τη δίκη. Έτσι, θα λέγαμε ότι η απάντηση σε αυτό το ερώτημα εξαρτάται κυρίως από την αφήγηση των γεγονότων. Η απάντηση, όμως, στο δεύτερο ερώτημα εξαρτάται κυρίως από την ερμηνεία των γεγονότων. Αν, π.χ. θεωρήσου-

21 με ότι ο Γαλιλαίος ήταν ένας ευσεβής θρησκευόμενος, ο οποίος έκανε όλα όσα έκανε, για να πείσει την Εκκλησία να μην έχει άποψη για επιστημονικά θέματα, ώστε να την προφυλάξει από το να εκτίθεται στο μέλλον, τότε θα έπρεπε να διατυπώσουμε την απάντηση μας εξετάζοντας την πορεία των απόψεων της Εκκλησίας για επιστημονικά θέματα, ποιες ήταν οι θέσεις των πατέρων για το πώς πρέπει να λειτουργεί η Εκκλησία, αν υπήρχαν σημαίνοντες παράγοντες στους κόλπους της που θα έβλεπαν με συμπάθεια έναν τέτοιο περιορισμό της εξουσίας της Εκκλησίας κτλ. Για να απαντήσουμε στο αρχικό μας ερώτημα, θα έπρεπε να κατανοήσουμε τις διαδικασίες που θα επέφερε μια νέα συναίνεση σχετικά με την ιδεολογική και κοινωνική λειτουργία της Εκκλησίας. Αν, αντίθετα, θεωρούσαμε ότι ο Γαλιλαίος ήθελε να εκθέσει το σκοταδισμό της Εκκλησίας ή ότι ήθελε να δηλώσει ότι δε θα πρέπει να έχουμε καμιά εμπιστοσύνη σ' αυτήν, αφού πέφτει έξω ακόμα και σε θέματα για τα οποία επικαλείται τη Βίβλο, τότε θα έπρεπε να διατυπώσουμε την απάντησή μας εξετάζοντας την πορεία αμφισβήτησης της ιδεολογικής κυριαρχίας της Εκκλησίας και θα έπρεπε να κατανοήσουμε τις διαδικασίες σύγκρουσης ανάμεσα στο θεσμό της Εκκλησίας και στον εκπρόσωπο ενός υπό δημιουργία θεσμού, που επιδιώκει να αποκτήσει δικαιοδοσία σε ένα τμήμα της εξουσίας της Εκκλησίας. Και στις δυο περιπτώσεις η απάντηση μας θα περιέχει τις επιπτώσεις της δίκης στη σχέση επιστήμης και θεολογίας, αλλά όπως είναι φανερό θα υπάρχουν δύο διαφορετικές ερμηνείες του θέματος. Δικαιολογημένα θα αναρωτηθεί κανείς: Αφού από τα παραπάνω φαίνεται ότι μπορούν να προκύψουν πολλές, και ενίοτε, αλληλοσυγκρουόμενες απαντήσεις, είναι αντικειμενικές οι απαντήσεις στην ιστορία της επιστήμης; Δε θα πρέπει, κάποτε έστω, να καταλήξουμε σε μια ενιαία αφήγηση και ερμηνεία, η οποία και θα είναι η «επίσημη» και «αντικειμενική» αφήγηση και ερμηνεία; Μια τέτοια ερώτηση κρύβει μια παραδοχή: ότι είναι δυνατόν να συγκροτηθεί η ιστορία της επιστήμης, ότι είναι δυνατόν, με άλλα λόγια, να εκφραστεί το παρελθόν μέσα από μία και μόνο αφήγηση και ερμηνεία, ότι η αλήθεια του παρελθόντος είναι εκφράσιμη μέσα από μιά ενιαία αφήγηση και ερμηνεία. Υπάρχουν, πράγματι μεμονωμένα περιστατικά όπου αυτό είναι δυνατόν να γίνει. Αλλά στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων δεν είναι δυνατόν να εκφράσουμε την αλήθεια του παρελθόντος, παρά μόνο μέσα από πολλαπλές -συχνά και αντιφατικές μεταξύ τους- αφηγήσεις και ερμηνείες ενός φαινομένου ή ενός γεγονότος που συμβάλλουν στη διαμόρφωση μια ενιαίας εικόνας. Η πρόκληση για τους ιστορικούς της επιστήμης δεν είναι να προσπα- 23

22 θήσουν να αναδείξουν την αλήθεια του παρελθόντος, αλλά να αναζητήσουν να αναδείξουν νέες πτυχές του που δεν υποψιαζόμασταν ότι υπήρχαν, να αναδείξουν πρόσθετες κρυμμένες αλήθειες. Οι ιστορικοί της επιστήμης θα ισχυριστούν ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχει ιστορία της επιστήμης παρά μόνο πολλές ιστορίες των επιστημών. Και αυτή η διαπίστωση δεν υποδηλώνει ότι κάθε άτομο που γράφει για κάποιο θέμα στην ιστορία της επιστήμης έχει τη δική του προσωπική άποψη. Αντίθετα δηλώνει ότι η ιστορία μόνο έτσι μπορεί να γίνει αντικειμενική, όταν αναδεικνύει πολλές συμπληρωματικές ή νέες αλήθειες ως επεξεργασμένες εκφράσεις αρχικών προσεγγίσεων. Και είναι αυτή η συγκεκριμένη πρακτική που ενισχύει την κριτική, ως μια διαδικασία όχι απόρριψης αλλά παραπέρα εμβάνθυνσης στο παρελθόν. Για ποιο λόγο να ξαναθέσουμε ερωτήματα που έχουν ήδη απαντηθεί; Η απάντηση εδώ σχετίζεται με την ιστορία της επιστήμης: Δεν υπάρχουν «κλειστά» και «τελειωμένα» θέματα ούτε και ερωτήσεις, οι απαντήσεις των οποίων εγγυώνται ότι δε θα «ξανανοίξει» το θέμα. Οι νέες έρευνες φέρνουν στην επιφάνεια νέα στοιχεία, μελετούν σε βάθος άλλες παρεμφερείς καταστάσεις και χαρακτήρες, που διαδραμάτισαν πρωτεύοντα ή δευτερεύοντα ρόλο στη ζωή κάποιου ατόμου, αποσαφηνίζουν τον κοινωνικό του περίγυρο κτλ. Κάποια στιγμή συνειδητοποιούμε ότι οι απαντήσεις που δόθηκαν στις άλλες ερωτήσεις, όπως και οι νέες έρευνες για θέματα διαφορετικά από αυτά που μελετάμε, μας παρέχουν αρκετό υλικό, για να δούμε διαφορετικές πλευρές του προβλήματος που θέτει η συγκεκριμένη ερώτηση και για την οποία δεν είχαμε τα απαραίτητα εφόδια πριν από τα νέα στοιχεία και τις νέες έρευνες. Έτσι, ξαναπάμε στην αρχή της λίστας με τα ερωτήματα, προσπαθούμε να διατυπώσουμε νέες, συχνά συμπληρωματικές, απαντήσεις στηριζόμενοι στις παλιές αλλά και στα νέα στοιχεία και στις νέες έρευνες. Και θα συνεχίζεται αυτή η διαδικασία, δηλαδή, να επανερχόμαστε στα ερωτήματα που είχαμε θέσει και απαντήσει ικανοποιητικά με τα δεδομένα της περιόδου κατά την οποία γινόταν η συγκεκριμένη διερεύνηση. Οα σταματήσει κάποτε αυτό; Δε νομίζουμε ότι θα γίνει κάτι τέτοιο, στο άμεσο τουλάχιστον μέλλον, αφού σίγουρα οι νέες μελέτες μας οδηγούν στην επαναδιατύπωση των ερωτημάτων και στην προσθήκη νέων, που δεν είχαμε σκεφθεί. Π.χ., οι συζητήσεις και οι μελέτες της δεκαετίας του 1960 οδήγησαν στη μελέτη της ρητορικής των επιστημονικών κειμένων που έως τότε δε θεωρούσαμε ότι θα έπαιζε κάποιο ρόλο στην αποδοχή των θεωριών. Η συμβολή των γυναικών είχε αγνοηθεί για πάρα πολλά χρόνια επειδή όλοι πίστευαν ότι οι γυναίκες δεν είχαν παίξει κανένα ρόλο στις 24

23 διαδικασίες πραγμάτωσης του επιστημονικού φαινομένου. Και όμως αυτή η προκατάληψη ανατράπηκε από νέες μελέτες με βάση στοιχεία τα οποία ανέκαθεν υπήρχαν, αλλά δε τα μελετούσαμε! Επιχειρήματα Εδώ θα τονίσουμε τη μεγάλη σημασία που έχουν τα επιχειρήματα και η συνοχή τους στο κατά πόσο γίνεται αποδεκτή μια απάντηση ή ερμηνεία, όπως επίσης στον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η όποια κριτική αποτίμηση της απάντησης. Οπως μπορούμε να διακρίνουμε και απο τα ερωτήματα που έχουμε διατυπώσει, υπάρχει μια τάση να κατανοήσουμε ένα συγκεκριμένο γεγονός ή να διερευνήσουμε ένα πρόβλημα σε σχέση με ένα όσο γίνεται ευρύτερο περιβάλλον. Και όταν μιλάμε για την κατανόηση του συγκεκριμένου γεγονότος, δε μιλάμε τόσο πολύ για τον εντοπισμό των αιτίων που το προκάλεσαν όσο για την ανάδειξη των συσχετισμών ανάμεσα στα πολλά γεγονότα του ευρυτερου περιβάλλοντος και του συγκεκριμένου γεγονότος. Η προτίμηση να εντοπίζουμε συσχετισμούς και όχι να αναζητούμε κάθε φορά τις αιτίες ενός φαινομένου μας παρέχει μια μεγαλύτερη ευελιξία, μας επιτρέπει να είμαστε πιο τολμηροί στις αναζητήσεις μας, και μας απομακρύνει από σχήματα ιστορικής αιτιοκρατίας, που υπονοούν καταλήξεις του τύπου «αργά ή γρήγορα κάτι τέτοιο θα γινόταν». Θα προσέξατε, προφανώς, ότι δεν αποκλείουμε την αναζήτηση αιτίων, αλλά ότι επιχειρηματολογούμε εναντίον της άποψης πως η αναζήτηση αιτιών πρέπει να είναι η αποκλειστική ενασχόληση του ιστορικού της επιστήμης. Σε αυτό το σημείο μπορούμε να κάνουμε και κάποια σχόλια σχετικά με τον οικονομικό και πολιτισμικό περίγυρο της επιστήμης. Ο ορισμός του τι συνιστά το πολιτισμικό περιβάλλον είναι σχεδόν αδύνατος. Αλλά ακόμη και αν ήταν δυνατός, δεν είναι σίγουρο ότι θα ήταν κάτι χρήσιμο. Εκείνο που θα πρέπει να τονιστεί εδώ είναι ότι και η επιστήμη είναι μέρος αυτού του πολιτισμικού πλαισίου έχοντας -όπως εξάλλου και άλλες δραστηριότητες- τη δική της σχετική αυτονομία. Το θέμα του οικονομικού περίγυρου είναι, παραδοσιακά, και το θέμα που συχνά επηρεάζει τη μελέτη της ιστορίας των επιστημών και, κυρίως, της τεχνολογίας. Συχνά εμφανίζεται ως ένα ιδιαίτερα «βολικό» σχήμα: κοινωνικές ανάγκες - τεχνολογική απάντηση - επιστημονική σύνθεση των εμπειρικών επινοήσεων. Αλλά και το αντίστροφο σχήμα φαίνεται επίσης βολικό: περιέργεια για τη λειτουργία της φύσης - επιστημονικές θεωρίες - εφαρμογή τους, για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες της κοινωνίας. Βεβαίως, σχεδόν πάντοτε τα βολικά σχήματα είναι εκείνα τα οποία δυσκολεύουν την ουσιαστική κατανόηση της ιστορίας. Στη μελέτη των σχέ- 25

24 σεων της επιστήμης με τον οικονομικό και πολιτιστικό περίγυρο δε θα πρέπει να παγιδευτούμε σε διλημματικές καταστάσεις του τύπου «είναι η οικονομία η βάση των επιστημονικών εξελίξεων»; ή «οι διανοητικές διεργασίες είναι ανεξάρτητες από το περιβάλλον»; Χρησιμοποιώντας την έννοια των συσχετισμών αποφεύγουμε τα διλήμματα, προσδιορίζουμε αλλού πιο έντονα και αλλού πιο χαλαρά αιτιακές σχέσεις και εντοπίζουμε συνυπάρξεις, συμβολές και συνδρομές. Ορισμένες φορές, και ανάλογα με τα προβλήματα που μελετάμε, είμαστε υποχρεωμένοι να αναπτύξουμε μια επιχειρηματολογία, που βασίζεται περισσότερο στη φιλοσοφία παρά στην ιστορία. Μπορεί να βασίζεται στη φιλοσοφία της επιστήμης περισσότερο από όσο στην ιστορία. Μπορεί τέλος, να βασίζεται στην κοινωνιολογία παρά στην ιστορία. Υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες χρησιμοποιούνται έννοιες και τεχνικές από την ψυχανάλυση και από την ανθρωπολογία. Η ιστορία της επιστήμης είναι ένας διεπιστημονικός κλάδος που η ανάπτυξη του δικού της αυτόνομου λόγου πραγματοποιήθηκε μέσα από τη σχέση της ιστορίας της επιστήμης με τη φιλοσοφία της επιστήμης, με την κοινωνιολογία της γνώσης, με την ανθρωπολογία και, προφανώς, μέσα από την προνομιακή σχέση της με την ιστορία και τις γόνιμες συζητήσεις για την ιστοριογραφία. 2α. Στόχοι ανά κεφάλαιο Κεφάλαιο 1: Οι επιστήμες στους αρχαίους ανατολικούς πολιτισμούς Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά του βαβυλωνιακού αριθμητικού συστήματος (εξηκονταδικό - θεσιακό). - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά του υπολογιστικού χαρακτήρα της βαβυλωνιακή γεωμετρίας. - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά της βαβυλωνιακής αστρονομίας. - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά της αιγυπτιακής αριθμητικής. - Να γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά του υπολογιστικού χαρακτήρα της αιγυπτιακής γεωμετρίας. Κεφάλαιο 2: Η αρχαία ελληνική επιστήμη Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά των διδασκαλιών των Προσωκρατικών φιλοσόφων. 26

25 - Να γνωρίζουν τις βασικές σχολές και τα επιτεύγματά τους. - Να μπορούν να διατυπώνουν και να σχολιάζουν τα τρία κλασσικά προβλήματα της ελληνικής γεωμετρίας. - Να γνωρίζουν το ρόλο του Πλάτωνα στην ιστορία της Αστρονομίας. - Να γνωρίζουν τη συμβολή του Ευδόξου στην εξέλιξη της Αστρονομίας. - Να γνωρίζουν την αριστοτελική θεωρία περί φύσεως και εξαναγκασμένης κίνησης στην υποσελήνια περιοχή του κόσμου. - Να γνωρίζουν την αριστοτελική θεωρία για την κίνηση στους ουρανούς. - Να γνωρίζουν τη συμβολή του Ευκλείδη, του Αρχιμήδη, του Απολλώνιου και του Ερατοσθένη στην εξέλιξη των Μαθηματικών. - Να γνωρίζουν το ρόλο των αστρονόμων της ελληνιστικής εποχής στην ιστορία της Αστρονομίας. - Να γνωρίζουν τα κύρια επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας. Κεφάλαιο 3: Η επιστήμη στην ύστερη αρχαιότητα και στο Μεσαίωνα Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τα αίτια της παρακμής της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. - Να γνωρίζουν το ρόλο του Διοφάντου στην ιστορία της άλγεβρας. - Να γνωρίζουν τη συμβολή του Βυζαντίου στη διάσωση και διάδοση της αρχαίας κληρονομιάς. - Να γνωρίζουν την συμβολή των Αράβων στη διάσωση, μετάδοση και ανάπτυξη της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. - Να γνωρίζουν τις εντάσεις που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια του Μεσαίωνα ανάμεσα στη χριστιανική θεολογία και στην αριστοτελική φιλοσοφία. - Να γνωρίζουν τη συμβολή των μεταφράσεων των αρχαίων ελληνικών κειμένων στην ανάπτυξη της επιστήμης στην Ευρώπη κατά την περίοδο της Αναγέννησης. - Να γνωρίζουν το ρόλο του Viete στη δημιουργία της συμβολικής άλγεβρας. Κεφάλαιο 4: Τι είναι η επιστημονική επανάσταση; Οι μαθητές πρέπει: - Να γνωρίζουν τη σημασία και τα χαρακτηριστικά της επιστημονικής επανάστασης και τη συμβολή της στη δημιουργία της σύγχρονης επιστήμης. - Να γνωρίζουν τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στις φυσικές ερμηνείες με βάση πρώτες αρχές και στην ερμηνεία με βάση φυσικούς νόμους. 27