ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΧΡΩΜΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ

Transcript

1 ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΧΡΩΜΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ ΜΟΡΕΝΟ-ΜΑΡΤΙΝΕΘ ΒΑΣΙΛΙΚΗ, ΜΟΥΚΑ ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΘ. ΣΤΥΛΙΑΔΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: Ε. ΠΟΛΥΖΟΥ ΔΡΑΜΑ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2011

2 ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΧΡΩΜΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ» Μορένο-Μαρτίνεθ Βασιλική Αριθμός Μητρώου: 469 και Μούκα Ειρήνη Αριθμός Μητρώου: Καθηγητής: Αθανάσιος Στυλιάδης Επιβλέπουσα: Ευαγγελία Πολύζου Δράμα, Νοέμβριος

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα διπλωματική εργασία ασχολείται με το χρώμα και την ιδιότητά του να επηρεάζει άμεσα τη διάθεση του παρατηρητή σε ένα τοπίο. Από τον Αριστοτέλη εως τον Αϊνστάιν το χρώμα υπήρξε αντικείμενο μελέτης για πολλούς αιώνες και ακόμη υπάρχουν πτυχές οι οποίες δεν έχουν εξακριβωθεί πλήρως. Παίρνοντας λοιπόν ως κεντρικό θέμα το χρώμα, θα εξεταστεί ως προς τη φύση του, ως χρωστική ουσία και ως επιρροή στον άνθρωπο. Μέσα από πολλές διαφορετικές επιστημονικές σκοπιές, και κατόπιν σχετικής έρευνας με την ψυχολογία των χρωμάτων, τη χρωματοθεραπεία και τους θεραπευτικούς κήπους, η εργασία καταλήγει στην εκπόνηση συμπερασμάτων για την σωστότερη σχεδίαση ενός θεραπευτικού περιβάλλοντος μέσω της φύτευσης και γίνεται μία σχετική εφαρμογή στον περιβάλλον χώρο του Γενικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης Ιπποκράτειου, μέσω χρωματιστής φύτευσης, εμπνευσμένη από τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε μέσω της ψυχολογίας των χρωμάτων. Ο σκοπός της εργασίας αυτής είναι να αναλυθεί η χρησιμότητα του χρώματος στους διάφορους τομείς της ζωής μας κατά την εξέλιξη της ανθρώπινης όρασης, να εξεταστεί πως το χρώμα επηρεάζει την ψυχολογία του ανθρώπου και για ποιον λόγο και να διαπιστωθεί τελικά στο πως θα όφειλε ο Αρχιτέκτονας Τοπίου να χρησιμοποιεί το χρώμα στο τοπίο που διαχειρίζεται, ανάλογα με τις ομάδες ανθρώπων που θα χρησιμοποιούν αυτό το τοπίο. 3

4 SUMMMARY This diploma assignment is about color and its ability to influence the mood of the observer in a landscape. From Aristotle to Einstein, color has been the object of study for many centuries and even now there are aspects that are still not determined completely. So taking colour as the main subject, it will be examined towards its nature, as pigment material and as influence to humans. Through many and different scientific ways of view and after research on the psychology of colors, colour therapy and therapeutic gardens, the assignment leads to conclusions for improved designing of therapeutic environments through planting and there is a relevant application at Ippokrateio General Hospital of Thessaloniki, through colorful planting, inspired from the conclusions derived by the psychology of colours. The aim of this assignment is to analyze the utility of colour in different aspects of our lives during the evolution of human eyesight, to determine how colour influences the human psychology and for what reason and to finally determine how a Place Architect should use colour in a scene under his management, depending on the humans groups that will use this scenery. 4

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMMARY ΠΡΟΛΟΓΟΣ.. 8 ΜΕΡΟΣ 1 Ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΦΥΤΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΖΩΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΧΡΩΜΑΤΑ ΑΝΟΡΓΑΝΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΧΡΩΜΑ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ..18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΡΩΜΑΤΟΣ.22 ΜΕΡΟΣ 2 ο...27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΧΡΩΜΑ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΒΑΣΙΚΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΘΕΡΜΑ ΚΑΙ ΨΥΧΡΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΙ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : ΟΡΑΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΟΡΑΣΗ

6 ΦΩΣ ΚΑΙ ΧΡΩΜΑ ΟΠΤΙΚΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΟΡΑΣΗ ΣΤΟΥΣ ΖΩΝΤΑΝΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο : ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΤΕΣΤ ΜΕ ΧΡΩΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο : ΧΡΩΜΑΤΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ ΧΡΩΜΑΤΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΣΚΟΠΙΑ..51 ΜΕΡΟΣ 3 Ο : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο : ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ΜΕΡΙΜΝΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ ΤΟΠΙΟΥ ΑΡΧΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΥ ΚΗΠΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΚΗΠΟ ΚΟΣΤΟΣ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΓΙΑ ΖΩΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΣΤΟΝ ΚΉΠΟ ΚΟΚΚΙΝΗ ΦΥΤΕΥΣΗ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ ΓΙΑ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΤΟ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ ΦΥΤΕΥΣΗ ΚΙΤΡΙΝΟ ΓΙΑ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟ ΚΙΤΡΙΝΟ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΚΙΤΡΙΝΗ ΦΥΤΕΥΣΗ ΠΡΑΣΙΝΟ ΓΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΠΡΑΣΙΝΗ ΦΥΤΕΥΣΗ ΜΠΛΕ ΓΙΑ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟ ΜΠΛΕ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΜΠΛΕ ΦΥΤΕΥΣΗ ΒΙΟΛΕΤΙ ΓΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΓΑΛΗΝΗ

7 ΤΟ ΒΙΟΛΕΤΙ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΒΙΟΛΕΤΙ ΦΥΤΕΥΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο : ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: Γ.Ν.Θ. ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΦΥΤΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Ο : ΣΥΝΘΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: Γ.Ν.Θ. ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΠΗΓΗ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ - ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΙΔΕΟΓΡΑΜΜΑ ΧΡΩΜΑΤΙΣΤΗ ΦΥΤΕΥΣΗ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.81 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το χρώμα πάντοτε είχε στη ζωή μας μία εξαιρετική δύναμη. Να φτιάχνει τη διάθεση μας ή να μας χαλαρώνει, να μας δημιουργεί συναισθήματα από το πουθενά, αποκλειστικά από τη θέασή του. Είναι τόσο ενδιαφέρον και θαυμαστό το πόσο μπορεί να επηρεάσει τη ζωή του ανθρώπου που ίσως αυτός ήταν ο λόγος που επιλέξαμε αυτή την Πτυχιακή Εργασία αρχικά. Στη συνέχεια μέσω της εργασίας αυτής καταλάβαμε το πόσες διαφορετικές οπτικές μπορεί να έχει ένα στοιχείο σαν το χρώμα, που θα μπορούσε να μας φαίνεται απλό, πόσο σημαντικό έχει υπάρξει στη ζωή όλων των ειδών, πόσο συνυφασμένο είναι με τη φύση και κατ επέκταση με τον άνθρωπο. Η εργασία βασίστηκε κατά ένα μεγάλο μέρος σε άρθρα και πληροφορίες που συλλέχθηκαν από το διαδίκτυο αλλά και από βιβλία και μελέτες εξειδικευμένες στο χρώμα και την θεραπεία μέσω του χρώματος. Κλείνοντας θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τις οικογένειές μας, οικογένεια Μούκα και οικογένεια Κοχλιαρίδη, για την υπομονή και τη στήριξη που μας δείξανε. Ακόμη θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους καθηγητές μας, κ. Ιωάννη Ισπικούδη, κ. Ευαγγελία Πολύζου, κ. Αθανάσιο Στυλιάδη, κ. Λάζαρο Σεχίδη και κ. Εβρενοπούλου Δ. που παρόλο το πολυάσχολο πρόγραμμά τους, μας βοήθησαν τα μέγιστα στην δημιουργία αυτής της εργασίας. 8

9 ΜΕΡΟΣ 1 Ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Εισαγωγή Ο ρόλος που παίζει το χρώμα στις εκδηλώσεις και λειτουργίες της ζωής είναι θέμα που απασχολούσε και απασχολεί τους ερευνητές κάθε εποχής. Πολύπλοκα ερευνητικά προγράμματα που διεξήχθησαν από ιατρούς, βιομηχάνους και ψυχολόγους, έχουν αποδείξει το γεγονός ότι ο κόσμος που μας περιβάλλει είναι έγχρωμος για κάποιο λόγο, και ότι το χρώμα στη φύση ακολουθεί μια σαφώς προκαθορισμένη νομοτέλεια που δεν είναι γνωστή σε όλο της το βάθος. Όπως είναι γνωστό το χρώμα αποτελεί ένα από τα τέσσερα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα τοπίο. Τα τέσσερα βασικά στοιχεία του τοπίου είναι η μορφή, η γραμμή, το χρώμα και η υφή με τη σειρά σημαντικότητάς τους, κατά την παρατήρηση ενός τοπίου ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΦΥΤΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ Μόλις γίνει οποιαδήποτε προσεχτικότερη παρατήρηση στα χρώματα της φύσης, γίνονται αντιληπτά όλο και περισσότερα ως προς τις χρωματικές τους ιδιότητες, ευαισθησίες, εντάσεις και τους θαυμαστά εξισορροπημένους συνδυασμούς τους. Όλα τα φυσικά αντικείμενα φαίνονται φτιαγμένα από χίλια παρεμφερή χρώματα ώστε δεν μπορούν να χαρακτηριστούν μονόχρωμα. Καμιά φορά εμφανίζονται όχι ως πολύχρωμα, αλλά ως αποτελούμενα από ένα ή δυο χρώματα που παίζουν σε χίλιες εναλλαγές αξίας και έντασης του βασικού τους χρώματος. Όταν αναλυθούν οι χρωματικές ομάδες που παρουσιάζουν οποιοδήποτε χρώμα στη φύση, συνήθως διαπιστώνεται ότι διάφορες αποχρώσεις σχετίζονται στενά και επομένως αρμονικά, μεταξύ τους. Δύο χρώματα μέσα από τις περίπλοκες συνυφάνσεις και ποικιλίες τους, μπορούν να δώσουν την εντύπωση πολλών χρωμάτων, όταν εμφανίζονται μόνο τα δυο σε οποιαδήποτε αξιόλογη ποσότητα. Στην πραγματικότητα, στις περισσότερες περιπτώσεις, η έκδηλη ποικιλία των χρωμάτων στα φυσικά αντικείμενα βασίζεται σε πολύ περιορισμένο αριθμό παραγόντων. 9

10 Το βασίλειο των φυτών, ανέκαθεν, αποτελούσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους καλλιτέχνες. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι, ο άνθρωπος ήταν εξαρχής μέρος της φύσης και η όψη ενός φυσικού τοπίου του προκαλούσε πάντα έντονα συναισθήματα.. Ακόμη οφείλεται και στο ότι το κάθε φυτό ατομικά, έχει το δικό του αρμονικό σύνολο χρωματισμών, σχημάτων, μορφής και υφής, που το καθιστά ιδιαίτερα ενδιαφέρον φυσικό αντικείμενο παρατήρησης. Όσον αφορά τις σχέσεις των χρωμάτων σε ένα φυτό, παρατηρούμε ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος συσχετίζονται στενά μεταξύ τους, με αρμονικό τρόπο. Κατά τη θέαση ενός φυτού θα δούμε πως ακόμα και στις περιπτώσεις μεγάλων χρωματικών αντιθέσεων, η φύση λειτουργεί με τη μεγαλύτερη δυνατή, αρμονική συνοχή. Για παράδειγμα, κατά την παρατήρηση ενός απλού κόκκινου τριαντάφυλλου, υπάρχουν τα εξής χρώματα: έντονο κόκκινο στο άνθος του φυτού, πράσινο στο φύλλωμα του και καφετί στο μίσχο του. Αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια αρμονική σύνθεση χρωμάτων, λόγω του γεγονότος ότι αν αναμείξουμε το κόκκινο του άνθους με το πράσινο του φυλλώματος, θα έχουμε σαν αποτέλεσμα το καφετί του μίσχου. Η απεικόνιση ενός φυτού που παρουσιάζεται σε ένα πίνακα μπορεί να είναι σχεδόν όμοια με τη φυσική θέαση του φυτού, με πάντοτε μικρές διαφορές που σχετίζονται με την αντιληπτική ικανότητα του καλλιτέχνη. Ιδιαίτερα εάν το αντικείμενο που σχεδιάζεται είναι μονόχρωμο ή δίχρωμο και πάντοτε κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες φωτισμού. Τα ποικίλα χρώματα των λουλουδιών και φυλλωμάτων, μοιάζουν να προκύπτουν, σε μεγάλο βαθμό, από την παρουσία τριών ομάδων ύλης παραγωγής χρωμάτων. Αυτές οι χρωματικές ποικιλίες βασίζονται και καθορίζονται από ορισμένες χημικές συνθήκες. Οι απεριόριστες ποικιλίες των χρωμάτων στα φυτά μοιάζουν να προκύπτουν από χημικές ποικιλίες αυτών των τριών ομάδων της ύλης παραγωγής χρωμάτων, ή στην παρουσία τους μαζί, όπως ένα μείγμα χρωμάτων. Η πρώτη από αυτές τις ομάδες, είναι κανονικά πορφυρή και ποικίλει προς τα χρώματα που είναι γειτονικά με το πορφυρό στον χρωματικό κύκλο, δηλαδή με το κόκκινο και το μπλε. Η ομάδα αυτή είναι γνωστή ως ανθοκυανά (anthocyans) και μεταφράζεται ως «το γαλάζιο των λουλουδιών». Επίσης είναι η αιτία των αναρίθμητων αποχρώσεων του μπλε και του πορφυρού και γενικά όλων των κόκκινων που διακρίνουμε στα λουλούδια, τα φρούτα, τα φύλλα, τους μίσχους, τις ρίζες και υπό διάλυση στα κύτταρα του φλοιού. Στην ελεύθερη κατάστασή τους τα ανθοκυανά είναι πορφυρά. Όταν έρθουν σε επαφή με κάποιο οξύ, τείνουν προς το κόκκινο, ενώ όταν επηρεαστούν από ένα αλκαλικό, τείνουν προς το μπλε. Μερικές φορές ένα φυτό που περιέχει ανθοκυανά, χάνει έναν από τους κύριους παράγοντες που προκαλούν αυτή τη χρωματική ύλη, αλλά κρατεί τους άλλους. Σ αυτή την περίπτωση, μπορεί να είναι ένα λευκοπαθητικό (albino) ή λευκό, ενώ κάποιες φορές, ένας από αυτούς τους τόνους λευκών λουλουδιών, μπορεί να διασταυρώνεται με έναν άλλον, που περιέχει τον παράγοντα που λείπει από τον πρώτο, αλλά που είναι από μόνος του λευκός, επειδή στερείται το άλλο στοιχείο που περιέχει ο πρώτος. Τότε, το αποτέλεσμα της διασταύρωσης τείνει να είναι ένα φυτό πορφυρωπής απόχρωσης. Στη δεύτερη ομάδα οφείλονται τα πράσινα και τα γαλαζωπά και τα κιτρινωπά πράσινα, που είναι τα συνήθη χρώματα των φύλλων το καλοκαίρι. Τα χρώματα των φυτών, στην αντίθετη πλευρά του χρωματικού κύκλου, που περιλαμβάνουν τα πράσινα και τα γαλαζωπά και τα κιτρινωπά πράσινα, μοιάζουν να οφείλονται, σε μεγάλο βαθμό, στην χλωροφύλλη, μια λέξη που σημαίνει «πράσινο των φύλλων». Σε μια τρίτη ομάδα οφείλονται τα κίτρινα. Αυτά παράγονται κατά μεγάλο μέρος από άλλες χρωματικές ουσίες, ανάμεσα στις οποίες κυριαρχεί η ξανθίνη (κίτρινη χρωστική ουσία). Η χλωροφύλλη και μερικές από τις κίτρινες ουσίες ονομάζονται λευκίτες 10

11 (plastids). Τα γαλάζια των λουλουδιών είναι ευδιάλυτα και ρέουν ελεύθερα μέσα στο φλοιό, αλλά τα plastids μοιάζουν να είναι κατά κάποιο τρόπο συνδεδεμένα με τη δομή του ιστού του φυτού, και όχι να διαλύονται στο φλοιό. Τα ανθοκυανά ή τα γαλάζια των φύλλων δημιουργούν μια περίεργη αντίθεση. Τα χρώματα του ενός είναι στην αντίθετη πλευρά του φασματικού κύκλου από τα χρώματα του άλλου. Έτσι, όπου η χλωροφύλλη είναι πιο άφθονη, το μπλε, το κόκκινο και το πορφυρό της ανθοκυανίνης είναι λιγότερο εμφανή από όσο σε οποιοδήποτε άλλο τμήμα του φυτού. Στα ώριμα άνθη, το πράσινο της χλωροφύλλης είναι λιγότερο συγκεντρωμένο, επομένως, τα πράσινα λουλούδια είναι σπάνια. Αντιθέτως, στα μπουμπούκια των λουλουδιών και στα άγουρα φρούτα η χλωροφύλλη είναι άφθονη και καθώς αυτά ωριμάζουν, η χλωροφύλλη εξαφανίζεται και το κόκκινο χρώμα αυξάνεται. Οποιαδήποτε κατάσταση που εμποδίζει τις ουσίες που παράγουν τα φύλλα να εξαπλωθούν, αυξάνει την ποσότητα της ανθοκυανίνης. Αυτό συμβαίνει όταν ένας μίσχος σχίζεται ή όταν η σύνδεση του φύλλου με το κοτσάνι χαλαρώνει, όπως συμβαίνει το φθινόπωρο. Η ανθοκυανίνη είναι πιο άφθονη στους μίσχους παρά στα φύλλα, και πιο κοινή στην κάτω παρά στην πάνω πλευρά. Μερικά φύλλα είναι, απλώς, πιο γκρίζα επειδή η κόκκινη ή η πορφυρή ουσία, που κατά προσέγγιση είναι συμπληρωματική στο πράσινο, μειώνει την ένταση της και παράγει ένα γκριζοπράσινο. Οι χρωματικοί συνδυασμοί των φυτών τείνουν να συσχετίζονται στενά και επομένως να εναρμονίζονται μεταξύ τους, επειδή γενικά κυριαρχούν μόνο δυο από αυτές τις τρίχρωμες ομάδες. Συνήθως, η τρίτη αν εμφανιστεί θα είναι δευτερεύουσα. Έτσι, υπάρχουν φυτά που παρουσιάζουν κίτρινα λουλούδια και πράσινα φύλλα ή φυτά όπως για παράδειγμα, το συνηθισμένο κόκκινο τριαντάφυλλο, όπου εμφανίζονται τρία χρώματα, αλλά κυριαρχούν μόνο δυο, δηλαδή το κόκκινο και το πράσινο, ενώ το κίτρινο είναι υποδεέστερο και εμφανίζεται μόνο στους στήμονες. Το κόκκινο στα πέταλα και το πράσινο στα φύλλα συνδέονται στενά σε χρώμα, επειδή το κόκκινο φαίνεται διυλισμένο μέσα στο πράσινο. Αυτή η ανάμιξη μπορεί να φανεί ιδιαίτερα στην κάτω πλευρά του φυλλώματος. Εκεί οι μίσχοι και οι ενδιάμεσες ίνες είναι συχνά, τόσο κόκκινα όσο τα ίδια τα πέταλα, και το πράσινο της κάτω πλευράς του φύλλου, είναι γκριζαρισμένο, τόσο όσο θα ήταν αν το πράσινο της πάνω πλευράς ήταν αναμειγμένο με λίγο από το κόκκινο των πετάλων. Η στενή σχέση ανάμεσα στο χρώμα των λουλουδιών και σε κείνο των φυλλωμάτων και των μίσχων στο ίδιο φυτό, φαίνεται όταν εξετάζονται λεπτομερώς τα διάφορα τμήματα και αναλύονται αναμειγνύοντας τις αποχρώσεις των λουλουδιών και των φυλλωμάτων σε διάφορες αναλογίες. Μερικά φυτά με πορφυρά λουλούδια, για παράδειγμα η ιτιά (Salix), δίνουν την εντύπωση πως το χρώμα των πετάλων έχει διαποτίσει εντελώς τους μίσχους και τα φύλλα που είναι πιο κοντά στα λουλούδια και μόνο βαθμιαία έχει αφήσει χώρο στο πράσινο, καθώς αυξάνεται η απόσταση από τα λουλούδια. Μια σύγκριση ανάμεσα στα φύλλα των κίτρινων λουλουδιών και σε κείνα, όπου η άνθηση είναι μπλε ή πορφυρή, δείχνει μια σημαντική διαφορά στις αποχρώσεις των πράσινων. Το πράσινο της βλάστησης αντανακλά μια πολύ πλατιά γκάμα αποχρώσεων. Αν προσπαθήσουμε να παραστήσουμε το πράσινο ενός φύλλου με χρώματα, εύκολα θα μπορέσουμε να παράγουμε ένα χρώμα που φαίνεται πολύ όμοιο με εκείνο του φύλλου. Αν αναλύσουμε το χρώμα που έχει προκύψει, σπάνια θα δούμε κάποιο κόκκινο μέσα του, ενώ στα πράσινα φύλλα το φασματοσκόπιο δείχνει ότι οι ακραίες κόκκινες ακτίνες και μεγάλος βαθμός από κίτρινες, φαίνονται καθαρά. Αν το φύλλο και το πράσινο χρώμα που μοιάζει 11

12 να το αποδίδει, εκτεθούν σε κόκκινο φως, το φύλλο θα αντανακλά το κόκκινο φως και θα μοιάζει σχεδόν άχρωμο. Κάθε είδος φυτού δεν έχει μόνο την ομάδα από αρμονικά, συσχετισμένα χρώματα αλλά επίσης, την δική του υφή επιφάνειας που όπως έχουμε ήδη διαπιστώσει τροποποιεί την χρωματική του ποιότητα. Εάν συγκριθεί το κόκκινο ενός ροδοπέταλου με εκείνο μιας παπαρούνας, ενός γερανιού ή μιας μολόχας, θα δούμε ότι η χρωματική ποιότητα ποικίλει, ανάλογα με την υφή της επιφάνειας, όταν οι αποχρώσεις είναι ουσιαστικά όμοιες. Ακόμη και στα λευκά λουλούδια, η ποιότητα του άσπρου ποικίλει σε μεγάλο βαθμό. Η ξεχωριστή υφή των φυσικών ουσιών τείνει προς την εναρμόνιση μιας ιδιαίτερης τονικότητας σε όλα τα χρώματα. Όπως πολύ εύκολα μπορεί να διαπιστωθεί οι οργανισμοί που χρησιμοποιούν το χρώμα περισσότερο από κάθε άλλους, είναι τα φυτά. Είναι αξιοθαύμαστο το πώς έχει χρησιμοποιηθεί το χρώμα, έτσι ώστε, παρόλο τον τεράστιο αριθμό των ειδών στο φυτικό βασίλειο, να μην υπάρχουν δύο μη συγγενικά είδη που να χρησιμοποιούν τον ίδιο χρωματικό κώδικα. Οι μοναδικοί, σχεδόν, λόγοι για τους οποίους τα φυτά χρησιμοποιούν το χρώμα είναι η επιβίωση και η αναπαραγωγή τους. Μέσα από χιλιετηρίδες προσαρμογής, φυσικής επιλογής και εξέλιξης, τα φυτά «επινόησαν» πολυμήχανους τρόπους για να πετύχουν τους δύο ζωτικότατους στόχους τους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο τα φυτά αντιδρούν στο ερέθισμα του φωτός. Τα φυτά μπορούν να «απαντήσουν» στο φωτεινό ερέθισμα ανάλογα με την κινητικότητα τους. Οι απλούστεροι μονοκύτταροι ή πολυκύτταροι οργανισμοί που έχουν τη δυνατότητα να μετακινούνται, συγκεντρώνοντας προς τη φωτεινή πηγή. Τα πιο εξελιγμένα φυτά, στερούμενα κινητικότητας, το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να στρέφουν τα φύλλα τους προς το φως (θετικός φωτοτροπισμός). (Σπιτάλας Ν., Περιβαλλοντική Αισθητική Αρχιτεκτονική: Μελέτες και κατασκευές. Εκδ.: Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη. Αρ. σελ ) 1.2. ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΖΩΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ Οι ομάδες χρωμάτων που συναντούνται στις διάφορες κατηγορίες ζωικών ειδών, είναι σαφώς λιγότερο ποικίλες από ότι στα φυτά. Το χρώμα ενός περισσότερο πολύπλοκου οργανισμού, όπως σε αυτό των ζώων, προκαθορίζεται από το γενετικό του υλικό (DNA), και εξαρτάται από την ειδική κατηγορία στην οποία εντάσσεται ευρύτερα. Χονδρικά δηλαδή, τα χρώματα πολλών θηλαστικών της ίδιας οικογένειας είναι παρόμοια ως αναφορά στο τρίχωμά τους. Όπως μπορεί να διαπιστωθεί μέσα από παρατήρηση τα χρώματα των περισσότερων τρωκτικών, μηρυκαστικών, αιλουροειδών και άλλων θηλαστικών, κυμαίνονται από λευκά, γκρζωπά, τόνους του καφέ, έως και μαύρο και μπορεί να είναι μονόχρωμα, πολύχρωμα ή σε συνδυασμούς, με σπάνιες εξαιρέσεις. Εδώ θα ήταν χρήσιμο να σημειωθούν και τα είδη που μέσα από την εξέλιξη έχουν ενσωματωθεί στις ιδιαίτερες χρωματικές συνθήκες του περιβάλλοντος τους. Για παράδειγμα, η πολική αρκούδα, που αφομοίωσε το χρώμα των πάγων και του γενικότερου περιβάλλοντος της, για την επιβίωση της. Στο χρώμα του φτερώματος των πουλιών συχνά συναντάται μια μεγαλύτερη ποικιλομορφία. Για παράδειγμα, το πολύχρωμο φτέρωμα του παπαγάλου, το οποίο χρησιμεύει όχι μόνο για την επιβίωση του στο τροπικό τοπίο, αλλά επιπρόσθετα και για 12

13 την προσέλκυση του αντίθετου φύλου με σκοπό την αναπαραγωγή. Αυτό επίσης είναι ένα στοιχείο διαφοροποίησης των φύλων σε πολλά ζωικά είδη. Το χρώμα στα πουλιά, ακόμη και σε μονόχρωμα είδη, μπορεί να μας φανεί πως έχει περισσότερες χρωματικές αναμείξεις, λόγω της υφής των φτερών. Στο φως του ήλιου φαίνονται να γυαλίζουν, ενώ λεπτομέρειες μπορούν να γίνουν αντιληπτά μόνο με προσεκτική παρατήρηση και από μικρή απόσταση. Τα συνηθισμένα χρώματα, στα πτηνά και στις πεταλούδες, προκαλούνται από τις διαδικασίες της εκλεκτικής απορρόφησης μερικών ακτινών του λευκού φωτός και από την αντανάκλαση των υπόλοιπων ακτινών του φάσματος. Τα ιδιόρρυθμα λαμπερά, ιριδίζοντα χρώματα στα πτερύγια των πουλιών, στις επιστρώσεις του φτερώματος τους και στις ρίζες των φτερωμάτων τους, οφείλονται, με ελάχιστες εξαιρέσεις, σε μια μεμβράνη μεταλλικής υφής, έτσι που αυτά τα χρώματα είναι μεταλλικά χρώματα. Στα ερπετά και στα αμφίβια βλέπουμε πως το χρώμα του δέρματος, του όστρακου ή της εξωτερικής τους όψης γενικότερα, κυμαίνεται σε ποιο ψυχρές αποχρώσεις, οι οποίες για άλλη μια φορά οφείλονται στο περιβάλλον το οποίο διαμένουν. Τα αμφίβια εξ ορισμού επιβιώνουν και αναπαράγονται κυρίως σε υδάτινο περιβάλλον και σ αυτό το λόγο οφείλεται το χρώμα τους. Τα ερπετά έχουν μια μεγαλύτερη ποικιλία χρωμάτων, η οποία εξαρτάται πολλές φορές από το πόσο δηλητηριώδες είναι το κάθε είδος. Συντελούνται δηλαδή, διαφορετικές χημικές ουσίες στον οργανισμό τους, που καθορίζουν τις χρωστικές ουσίες του δέρματός τους. Το ίδιο συμβαίνει και σε πολλά αμφίβια. Στα ψάρια, το δέρμα τους καλύπτεται από φολίδες ποικίλων χρωμάτων, από ψυχρές έως και πολύ θερμές αποχρώσεις, ανάλογα με το είδος. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι κυρίως η υφή που προκαλεί μια ακτινοβολία ιριδισμού. Όπως στα πτηνά έτσι και στα ψάρια, αυτό οφείλεται στο φως του ήλιου, δημιουργώντας ιδιόρρυθμα λαμπερά και ιριδίζοντα χρώματα, λόγω της υφής τους μέσω της διάθλασης. Οι έντονοι χρωματισμοί σε διάφορα είδη ψαριών χρησιμεύουν κυρίως στην αναπαραγωγή τους. Καμιά φορά όμως αυτό μπορεί να αποβεί μοιραίο, εφόσον μπορεί να προσελκύσει και τους εχθρούς του. Τέλος στα έντομα, παρατηρούμε εκπληκτικές προσαρμογές στο περιβάλλον τους (καμουφλάζ) και πολύ έντονη πολυχρωμία. Όντας αρκετά μικροί οργανισμοί έχουν αναπτύξει περισσότερες μεθόδους προσαρμογής με σκοπό την επιβίωσή τους. Λόγω του σκληρού, εξωτερικού τους περιβλήματος, μοιάζουν υγρά, γυαλιστερά και πολλές φορές δυσάρεστα στα ανθρώπινα μάτια. Τα περισσότερα από αυτά είναι πράσινα ή καφετί λόγω του περιβάλλοντος που ζουν, ενώ μπορούμε να συναντήσουμε και πολλά πολύχρωμα είδη, όπως για παράδειγμα, την πεταλούδα. Λέγεται πως το χρώμα των φτερών της πεταλούδας λειτουργεί ως απωθητικό για τα πτηνά. Για τα ζώα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Διαθέτοντας τα περισσότερα μια τεράστια κινητικότητα, λίγο εξαρτώνται από το φως για τη διατροφή τους. Επιπλέον, είναι προικισμένα με εξειδικευμένα οπτικά αισθητήρια. Η πολυπλοκότητα των αισθητηρίων αυτών ξεκινά από τις πιο απλές βαθμίδες, όπου παρατηρείται ένας απλός φωτοτροπισμός, ίδιος με αυτόν των φυτών, προχωρά στο σχηματισμό οργανωμένων αλλά ατελών οπτικών οργάνων και καταλήγει σε άκρως εξειδικευμένα όργανα, απόδειξη της προσαρμογής σε ιδιόρρυθμες συνθήκες διαβίωσης. Όπως στα φυτά έτσι και στα ζώα, η μεγαλύτερη χρήση του χρώματος γίνεται την περίοδο της αναπαραγωγής, κατά τη διάρκεια της οποίας μπορεί να παρατηρηθεί ακόμα και καθολική αλλαγή στο χρωματικό μορφολογικό προφίλ ορισμένων ειδών. Για το σκοπό της επιβίωσής τους, τα ζώα χρησιμοποιούν το χρώμα για να μην διακρίνονται εύκολα στο φυσικό του περιβάλλον. Υπάρχουν έτσι άσπρες πολικές αρκούδες, έντομα με το χρώμα και το σχήμα ξερού κλαδιού, ψάρια με το χρώμα της 13

14 άμμου, μέσα στην οποία κρύβονται. Συναντώνται ακόμα και ζώα όπως ο χαμαιλέοντας, με την εκπληκτική ικανότητα να αλλάζει το χρώμα του ανάλογα με το περιβάλλον του ΧΡΩΜΑΤΑ ΑΝΟΡΓΑΝΩΝ ΟΥΣΙΩΝ Στα είδη των ανόργανων ουσιών, των πετρωμάτων των μετάλλων, και λοιπά υπάρχουν διάφορα χρώματα που ποικίλλουν, από τις ήσυχες αποχρώσεις χαμηλής έντασης, σαν αυτές που συναντώνται στους βράχους μέχρι τα πλούσια χρώματα ορισμένων ορυκτών και την αστραφτερή λάμψη των γυαλισμένων μετάλλων. Ανάμεσα στα χαλίκια μιας ακρογιαλιάς, όπου τα κύματα έχουν λειάνει τις επιφάνειες των λίθων, έτσι που τα χρώματα να είναι πιο εμφανή από όσο στις τραχείες επιφάνειες, συχνά μπορούν να βρεθούν όλα τα χρώματα του φάσματος σε χαμηλή ένταση. Τα χρώματα των λίθων τείνουν να δώσουν ένα αρμονικό συνδυασμό, επειδή τα υλικά παραγωγής χρωμάτων συνήθως είναι ολιγάριθμα. Στις κοινές πέτρες, οι περισσότερες κοκκινωπές αποχρώσεις οφείλονται στην παρουσία του αιματίτη, ενός οξειδίου του σιδήρου. Η κόκκινη ώχρα είναι αιματίτης με άργιλο. Τα κίτρινα προέρχονται από το λεμονίτη, ένα ένυδρο οξείδιο σιδήρου και τα πράσινα απ το χλωρίτη που είναι πυριτικό σιδηρομαγνήσιο. Σε αυτούς τους τρεις συντελεστές οφείλεται η μεγάλη ποσότητα των χρωμάτων και των κοινών βράχων. Τα μέταλλα έχουν μια ιδιόρρυθμη επίδραση στο φως, έτσι που, όταν είναι γυαλισμένα, οι αστραφτερές τους ανταύγειες διαχωρίζουν τα μεταλλικά χρώματα από οποιαδήποτε άλλα. Το φως, πέφτοντας πάνω στις επιφάνειες των περισσοτέρων μη μεταλλικών αντικειμένων, διεισδύει λίγο κάτω από την επιφάνεια και αντανακλάται. Σε αυτή τη διείσδυση, απορροφάται πολύ φως. Τα λευκά αντικείμενα τείνουν να αντανακλούν την μεγαλύτερη ποσότητα φωτός, αλλά οι καταμετρήσεις δείχνουν πως ακόμη και το λευκό χαρτί, απορροφά πάνω από το μισό, από το φως που πέφτει πάνω του. Η συνολική ανακλώμενη ποσότητα είναι περίπου σαράντα τοις εκατό. Αυτή η ικανότητα των μεταλλικών επιφανειών να αντανακλούν μια τόσο μεγάλη αναλογία φωτός που πέφτει πάνω τους, οφείλεται στην εξαιρετική του αδιαφάνεια. Το φως δεν μπορεί να διεισδύσει στη επιφάνεια των μετάλλων, σε βαθμό ανάλογο με εκείνο άλλων υλικών. Συνεπώς, αν η επιφάνεια είναι γυαλισμένη ουσιαστικά όλο το φως αντανακλάται. Στην περίπτωση μιας καμπύλης επιφάνειας, ορισμένες περιοχές αντανακλούν όλο το φως που δέχονται άμεσα στο μάτι, κι έτσι σχηματίζουν γυαλιστερούς έντονους φωτισμούς. Άλλες επιφάνειες, είναι στραμμένες σε μια τέτοια γωνία, που όλο το φως αντανακλάται μακριά από το μάτι, και αυτές οι επιφάνειες δείχνουν σχεδόν μαύρες. Επιπλέον, πολλές αντανακλάσεις διαγράφονται απότομα σε τμήματα των άκρων τους, και αυτό αυξάνει, κατά πολύ, το φαινόμενο της λαμπρότητας. Για αυτούς τους λόγους, ένα αντικείμενο από γυαλισμένο μέταλλο, τοποθετημένο ανάμεσα σε μη μεταλλικά αντικείμενα, θα αντανακλάται έτσι ουσιαστικά λόγω υφής. Το νερό, άχρωμο από μόνο του, συμβάλλει, κατά πολύ, στα χρωματικά φαινόμενα της φύσης, λόγω της ικανότητας του να αντανακλά και να μεταβιβάζει χρώματα. Τα χρώματα των πλατειών εκτάσεων του νερού, που συμφωνούν με τον ουρανό και ανταποκρίνονται στον ήλιο, αλλάζουν κάθε ώρα. Μικρότερες ποσότητες νερού επηρεάζονται περισσότερο από ότι στην κοντινή ακτή. Τα ανακλώμενα χρώματα των αντικειμένων στην όχθη ενός ρυακιού, με την κίνηση του νερού, συνυφαίνονται μαζί. Στο φως του ήλιου, οι πέτρες και άλλα αντικείμενα, κάτω από το νερό αυτών των λιμνών και των ποταμιών, μοιάζουν να αστράφτουν με κίτρινα, πορτοκαλί και κόκκινα χρώματα, ενώ 14

15 οι ανταύγειες στην επιφάνεια, παρουσιάζουν τους συμπληρωματικούς τόνους. Το σχέδιο, που προκύπτει από τα αντίθετα χρώματα έχει λαμπερή ζωντάνια και πλούτο. (Σπιτάλας Ν., Περιβαλλοντική Αισθητική Αρχιτεκτονική: Μελέτες και κατασκευές. Εκδ.: Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη. Αρ. σελ ) 1.4. ΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΧΡΩΜΑ Συνδυαστικά με τα χρώματα των ξεχωριστών αντικειμένων, κυρίως στα συμπαγή υλικά, είναι και οι γενικές τονικότητες που προκύπτουν από διάφορους παράγοντες όπως οι συνθήκες της ατμόσφαιρας και του φωτισμού που κάποιες φορές δίνουν την εντύπωση ότι απορροφούν και κάποιες άλλες ότι καταβυθίζουν τα χρώματα των αντικειμένων. Η υψηλή ακτινοβολία της τυπικής ηλιοφάνειας το μεσημέρι, οι χρυσαφένιες συννεφιές ενός λυκόφωτος το φθινόπωρο, ο κυματισμός κατά τη διάρκεια της νύχτας κάτω από το φως του φεγγαριού, αποτελούν παραδείγματα αυτών των γενικών τονικοτήτων που δημιουργούν τις διαφορές αυτές στο χρώμα των αντικειμένων. Αν μπροστά στα παράθυρα μας, υπάρχει μια αρκετά εκτεταμένη θέα, έτσι που η ατμόσφαιρα να παίζει ρόλο σε ότι βλέπουμε, όπως παραδείγματος χάρη μια θέα πάνω από μια κοιλάδα ή μια πεδιάδα, προς μακρινούς λόφους, μπορούμε να δούμε, ότι η κάθε μέρα έχει τη χαρακτηριστική χρωματική της όψη. Υπάρχουν πρωινά, την ίδια εποχή, που είναι κίτρινα ή πορφυρά ή ρόδινα, όχι επειδή τα χρώματα των αντικειμένων έχουν αλλάξει, αλλά επειδή οι ατμοσφαιρικές συνθήκες είναι διαφορετικές. Μερικές μέρες φαίνονται κρύες και άλλες ζεστές. Ορισμένες μέρες, τα πράγματα φαίνονται σκληρά και καθορισμένα ενώ άλλες, τα αντικείμενα είναι ρευστά και απλά υποδηλώνουν το σχήματα τους, στο γενικό περίβλημα της τονικότητας της μέρας. Κάποιο άτομο που ενδιαφέρεται να παρατηρήσει ένα τέτοιο θέαμα, θα βρει μια σειρά από εναλλασσόμενες εντυπώσεις και θα διαπιστώσει πόσο οι καθημερινές τονικότητες εκφράζουν εποχές και διαθέσεις. Οι διαφορές αυτές στα χρώματα των αντικειμένων μπορούν να δημιουργηθούν από πολλούς παράγοντες, κάποιοι εκ των οποίων είναι οι συνθήκες της ατμόσφαιρας, η εποχή, το κλίμα της περιοχής και η ώρα της ημέρας, τη δεδομένη στιγμή που θα παρατηρήσουμε το εφήμερο τοπίο. Ένα αντικείμενο μπορεί να μας δώσει μια τελείως διαφορετική εντύπωση, ως προς το χρώμα του, ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν στο γύρω περιβάλλον Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Δεδομένου του γεγονότος ότι ο άνθρωπος κατέχει το τελειότερο και σαφέστερο σύστημα χρωματικής όρασης και αντίληψης, μπορεί πλέον να θεωρηθεί ότι το χρώμα είχε ανέκαθεν και θα συνεχίσει να έχει κάποια επίδραση στον άνθρωπο. Παρόλο που κάποια ολιγάριθμα είδη ζώων, όπως οι πίθηκοι, οι μέλισσες και τα χρυσόψαρα, διαθέτουν χρωματική όραση παρόμοια με αυτή του ανθρώπου, ο άνθρωπος είναι εκείνος που έχει μεγαλύτερη και πολυπλοκότερη εγκεφαλική διεργασία του οπτικού ερεθίσματος, πράγμα που σημαίνει ότι αντισταθμίζονται οι ατέλειες του ματιού και ο άνθρωπος θεωρείται πλέον ως το πιο προνομιούχο ον. Η ικανότητα αυτή του ανθρώπου έπαιξε σημαντικό ρόλο όχι 15

16 μόνο στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του αλλά και στην διαμόρφωση της σημερινής κοινωνικής δομής. Η ικανότητα της χρωματικής όρασης στον άνθρωπο έχει περάσει από πολλά στάδια εξέλιξης και στις μέρες μας, μπορούμε να πούμε πως επηρεάζεται περισσότερο από λεπτούς ψυχολογικούς και λιγότερο από αδρούς, ζωικούς, ζωώδεις παράγοντες, εφόσον πλέον ο άνθρωπος δεν βρίσκεται στο εξελικτικό επίπεδο από το οποίο ξεκίνησε. Δηλαδή, με την πάροδο του χρόνου και καθώς το ανθρώπινο είδος εξελίσσονταν, το αποτέλεσμα της χρωματικής όρασης στηρίζεται όχι τόσο στην ποιότητα του οπτικού ερεθίσματος, όσο στην επεξεργασία του από τον εγκεφαλικό φλοιό. Στο ζωικό και στο φυτικό βασίλειο, το χρώμα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο όχι μόνο ως μέσο εκδήλωσης αλλά και ως σημαντικό στοιχείο επικοινωνίας, αναπαραγωγής και γενικότερα επιβίωσης τους. Αντίθετα, ο άνθρωπος, παρόλο που υπόκειται στη Φυσική Νομοτέλεια της χρήσης του χρώματος, εξαρτάται από αυτό σε εντελώς διαφορετικό βαθμό από εκείνον των φυτών ή των ζώων. Στα αρχικά στάδια της εξέλιξης του, ο άνθρωπος, λόγω των πρωτόγονων ενστίκτων του, έμοιαζε σαν ένα ζώο, λίγο εξυπνότερο από τα υπόλοιπα. Έτσι η σχέση του με το χρώμα ήταν σχετικά ίδια με αυτή των ζώων. Στη συνέχεια, πολύ σημαντικό ρόλο στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου έπαιξε και το γεγονός ότι εξερευνώντας το φυτικό βασίλειο, ανακάλυψε πως μια ορισμένη λεπτομέρεια στα χρωματικά χαρακτηριστικά ενός φυτού, μπορούσε όχι μόνο να συμβάλει στην επιβίωση του, αλλά και να την καλυτερεύσει. Έτσι ξεκίνησε να καλλιεργεί και να παράγει βρώσιμους καρπούς. Μετέπειτα, ο άνθρωπος ξεκινάει όχι μόνο να ανακαλύπτει, αλλά να ταξινομεί και να εφαρμόζει αυτές τις ανακαλύψεις τους, γεγονός που τον διαχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα και παράλληλα δίνει μια σημαντική ώθηση στην πορεία των εμπειρικών επιστημών. Με το πέρασμα των χρόνων, το χρώμα αρχίζει και καθιερώνεται ως κάτι το καθημερινό, το συνηθισμένο, καθώς αποκτά αναντικατάστατη αξία και επιρροή στην ζωή του ανθρώπου. Αρχίζει πλέον και συνειδητοποιεί ότι η ύπαρξη χρώματος σημαίνει ζωή και συναίσθημα, ενώ η έλλειψή του σημαίνει αποδιοργάνωση και θάνατο. Έτσι, ενώ στην αρχή, μέσα στα σπήλαια, οι ζωγραφιές και οι απεικονίσεις ήταν ασπρόμαυρες, στην πορεία ο άνθρωπος ανακαλύπτει τις πρώτες ανόργανες χρωστικές ουσίες (κάρβουνο, έγχρωμα ορυκτά και αργότερα παρασκευάσματα από φυτά) και οι τοιχογραφίες του αυτές αποκτούν χρώμα. Στη συνέχεια, συνειδητοποιώντας ότι το χρώμα δεν σχετίζεται μόνο με τον αγώνα του για επιβίωση αλλά και με την προσωπική του ευχαρίστηση, η χρησιμοποίηση του χρώματος αρχίζει να επιδρά στον άνθρωπο και σε επίπεδο σωματικό και έτσι, ο κυνηγός μετατρέπεται σε καλλιτέχνη. Με το πέρασμα των αιώνων ο άνθρωπος αναπτύσσει ολοένα και περισσότερο τον πολιτισμό του. Τόσο η καλαισθησία, όσο και η καλλιτεχνία, έχουν επίκαιρες θέσεις σ αυτόν, καθώς συνεχίζεται η παρατήρηση του χρώματος και έτσι το χρώμα αρχίζει να αγγίζει τον άνθρωπο σε βαθύτερα σημεία. Ο άνθρωπος το εισάγει στη φιλοσοφία του και στις επιστήμες του, ενώ το χρησιμοποιεί και για να εξισορροπήσει το περιβάλλον του, να το κάνει πιο ευχάριστο για αυτόν και για να ανεβάσει το ποιοτικό επίπεδο της ζωής του. Τέλος, μόλις στον 20ο αιώνα, ο άνθρωπος αρχίζει να εξερευνά την ανώτερη ενεργειακή υπόσταση του και την επίδραση που μπορεί να ασκήσει σ αυτήν το χρώμα, βλέποντας το από την ανώτερη και πολυπλοκότερη ως τώρα πλευρά του, την καθαρά ενεργειακή. (Σπιτάλας Ν., Περιβαλλοντική Αισθητική Αρχιτεκτονική: Μελέτες και κατασκευές. Εκδ.: Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη. Αρ. σελ ) 16

17 Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Στις μέρες μας, δεδομένης της μαζικής και ολοένα αυξανόμενης μετατόπισης του ανθρώπου από το φυσικό στο δομημένο περιβάλλον, δημιουργούνται κάποια σοβαρά προβλήματα, όπως η αστικοποίηση, η πληθυσμιακή κρίση, η τεράστια αύξηση της αξίας της γης και το κυκλοφοριακό, τα οποία δεν επιτρέπουν σε κάθε άνθρωπο την κατοχή ενός μεγάλου κήπου με δένδρα και πράσινο. Στα πλαίσια της εξέλιξης του περιβάλλοντος γύρω μας, η ζωή του ανθρώπου θα συνεχίσει να γίνεται πιο περίπλοκη και τεχνητή, πράγμα που σημαίνει ότι θα συνεχίσει η μείωση των φυσικών στοιχείων στο ανθρώπινο περιβάλλον. Αυτό όμως δεν μπορεί να συνεπάγεται μείωση του φωτός και του χρώματος, λόγω του ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί που απαρτίζουν το περιβάλλον, χρησιμοποιούν αυτούς τους δυο παράγοντες για την επιβίωση τους και μια πιθανή μείωση τους μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στον βιολογικό κύκλο των φυτών και των ζώων. Για παράδειγμα, σε περίπτωση αλλαγής της ημέρας και του φωτός, η αποδημία των πουλιών θα απορυθμιστεί και θα επηρεαστεί σημαντικά. Όσον αφορά τον άνθρωπο, η ακτινοβολία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην γενικότερη υγεία και ευημερία του, αφού κινητοποιεί τις αδενικές εκκρίσεις, τον μεταβολισμό του, την ορμονική του λειτουργία (άρα και την αναπαραγωγή του), τους χτύπους της καρδιάς του, την όρεξη του, τα επίπεδα άγχους και πολλά ακόμη στοιχεία. Λόγω αυτής της αυξανόμενης μετατροπής του φυσικού περιβάλλοντος σε τεχνητό, κρίνεται αναγκαία η αντιμετώπιση του σημαντικού προβλήματος του περιβαλλοντικού ελέγχου, της ακτινοβολίας και της επίδρασης του τεχνητού φωτός και χρώματος. Επιπρόσθετα είναι σημαντική η προσεγμένη διαχείριση του χρώματος, αφού αυτό όταν εφαρμόζεται στο δομημένο περιβάλλον, εξυπηρετεί πολύ σπουδαίους σκοπούς σε συγκινησιακό και κοινωνικοπολιτιστικό τομέα, στον τομέα της όρασης καθώς και στη βελτίωση των ιδιοτήτων των δομικών υλικών με σκοπό την άνεση και την αισθητική των κτιρίων. Στον συγκινησιακό τομέα διασπά την μονοτονία και δημιουργεί ενδιαφέρουσες εναλλαγές ρυθμού, ενώ επηρεάζει και τις δραστηριότητες του ανθρώπου, αφού τα ζεστά και έντονα χρώματα προσελκύουν την προσοχή του και τον κάνουν πιο εξωστρεφή, σε αντίθεση με τα ψυχρά και μουντά χρώματα που βοηθούν την συγκέντρωση σε οπτικές και διανοητικές εργασίες. Στον κοινωνικοπολιτιστικό τομέα βοηθά στην έκφραση των θεσμών και συμβατικοποιημένων δραστηριοτήτων ενός λαού, της δεοντολογίας, της κοσμοαντίληψης και της τυπικής προσωπικότητας του (συμβολισμός, μίμηση, προστασία). Τέλος στον τομέα της όρασης, είναι δυνατό να εξαλείψει το θάμπωμα από το οπτικό πεδίο. (Σπιτάλας Ν., Περιβαλλοντική Αισθητική Αρχιτεκτονική: Μελέτες και κατασκευές. Εκδ.: Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη. Αρ. σελ ) ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εύκολα μπορεί να διαπιστωθεί ότι τα αυθεντικά χρώματα της φύσης θα ασκούσαν, πιθανόν μια λιγότερο αποφασιστική επίδραση στο σχεδιαστή υφασμάτων και αγγείων και 17

18 άλλων διακοσμητικών έργων, από ότι στον ζωγράφο. Η φύση συνεχώς δελεάζει τον ζωγράφο, ως προς την κατά γράμμα απόδοσή της. Η επιρροή της στον σχεδιαστή είναι βέβαια ισχυρή αλλά παίρνει ένα χαρακτήρα μιας πιο ασαφούς υπόδειξης. Επιπλέον, ο σχεδιαστής, επαναλαμβάνοντας τα σχέδια του, τείνει να απομακρύνεται από τα πραγματικά φαινόμενα της φύσης και να ακολουθεί τις υποδείξεις που προέρχονται από τη δική του συνείδηση, καθώς παρατηρεί το σχέδιό του. Επικρατεί η γνώμη, ότι τα χρώματα, όπως εμφανίζονται στη φύση είναι τόσο όμορφα, που το μόνο που μπορεί να γίνει στη ζωγραφική είναι η μίμηση, η οποία θα είναι αναγκαστικά πιο αδύναμη και λιγότερο όμορφη από τη φύση, λόγω του περιορισμού στα χρώματα της ζωγραφικής. Αυτή η πλατιά διαδεδομένη γνώμη περιλαμβάνει, επίσης, την πεποίθηση ότι η πρόοδος στη ζωγραφική έχει γίνει κυρίως πρόοδος στην απόδοση των φυσικών φαινομένων. Ενώ υπήρξαν ζωγράφοι που το έργο τους άρχισε και τελείωσε με μίμηση της φύσης, η κύρια συμβολή τους υπήρξε μια αυξημένη γνώση των φυσικών παραγόντων, που είναι τα ακατέργαστα υλικά που χρησιμοποιεί ο ζωγράφος. Αυτοί οι παράγοντες των φυσικών σχημάτων και χρωμάτων είναι σημαντικοί και η συνεισφορά τους στην τέχνη έχει μέγιστη αξία, αλλά η ικανότητα να τους καταγράψουμε σωστά δεν σημαίνει τέχνη. Η ιστορία του χρώματος στη ζωγραφική είναι εν μέρει η ιστορία της αυξανόμενης κατανόησης των γεγονότων στα χρώματα της φύσης, εν μέρει η καταγραφή της αύξησης, ως προς τις χρωματικές ιδιότητες και σχέσεις και η συγκέντρωση εμπειριών, σε σχέση με την ικανότητα των χρωμάτων να εκφράζουν ποικίλες διαθέσεις, και σε μεγάλο βαθμό η ιστορία των πειραμάτων προς την τελειοποίηση των διαδικασιών έτσι που ο τεχνίτης να είναι ικανός να προβάλλει την ομορφιά των ελαιοχρωμάτων σε ένα άλλο. Το κάθε υλικό έχει το ιδίωμα του και οι άπειροι τρόποι, με τους οποίους τα έχουν χειριστεί οι καλλιτέχνες έχουν χαρακτηριστικές εκφραστικές δυνατότητες. Επιπρόσθετα στο θέμα και στη σύνθεση, οι ζωγράφοι αναζητούσαν πάντα να προσδώσουν ζωντάνια και ομορφιά στη ζωγραφική επιφάνεια. Κατά την προσεκτική εξέταση πινάκων ζωγραφικής, έτσι ώστε να φαίνεται μόνο μια μικρή χρωματική επιφάνεια, ξεχωριστά από τις υπόλοιπες, σπάνια θα είναι άψυχη όπως μια τοιχογραφία. Μερικές φορές, τα χρώματα γυαλίζονται, το ένα πάνω στο άλλο, έτσι που η επιφάνεια είναι ημιδιαφανής. Ορισμένα διαφορετικά χρώματα, συνυφαίνονται μαζί, με μικρές πινελιές, με δυο τρία χρώματα που μπαίνουν μαζί στο πινέλο κι ύστερα αναμιγνύοντας σε μια μοναδική πινελιά. Συχνά, έτσι που και τα δυο είναι εμφανή. Η απόλαυση που μπορούν να προσφέρουν τα καλά έργα ζωγραφικής, αυξάνεται σημαντικά όταν εκτιμάται όχι μόνο αυτό που είναι ζωγραφισμένο, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο έχουν χρησιμοποιηθεί τα υλικά. (Σπιτάλας Ν., Περιβαλλοντική Αισθητική Αρχιτεκτονική: Μελέτες και κατασκευές. Εκδ.: Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη. Αρ. σελ ) 18

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Εισαγωγή Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται μια αναφορά στην ιστορική εξέλιξη του χρώματος στον άνθρωπο μέσα από την πρωτόγονη Τέχνη, τη δημιουργία των χρωματικών υλών και τις θεωρητικές απόψεις που αναπτύχθηκαν σχετικά με τη φύση του χρώματος. Τέχνη στα προϊστορικά χρόνια και ιδιαίτερα την εποχή του λίθου ονομάζεται κάθε απλή ή σύνθετη κατασκευή που δεν εξυπηρετεί άμεσα ή έμμεσα μία βιοτική ανάγκη. Προιστορική Τέχνη λοιπόν μπορεί να θεωρηθεί οποιαδήποτε μορφή διακόσμησης και αρχιτεκτονικής που εξυπηρέτησε αποκλειστικά στην καλαισθησία του χρήστη της, και αντλήθηκε από γραπτές πηγές και κείμενα ή αντικείμενα που διασώθηκαν. Η αναζήτηση του τι ακριβώς είναι το χρώμα και πώς λειτουργεί έχει ιστορία πολλών αιώνων, στη διάρκεια των οποίων αναπτύχθηκαν διάφορες θεωρίες και χρωματικά μοντέλα προκειμένου να δοθεί μια εξήγηση για τη φύση του χρώματος. Οι πρώτες γνωστές μελέτες για το χρώμα έγιναν στην αρχαία Ελλάδα από τον Αριστοτέλη το 350 π.χ. περίπου ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ Κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου, στην Παλαιολιθική περίοδο οι άνθρωποι ζουν κυρίως μέσα σε σπήλαια, ενώ η βασική ασχολία τους είναι η συλλογή τροφής μέσω του κυνηγιού. Την περίοδο επινοούνται, όπως είναι επακόλουθο, διάφορα εργαλεία για την ευκολότερη εξασφάλιση τροφής, όπως η λεπίδα, βέλη, τόξα, ακόντια, και καμάκια. Αυτό αμέσως συνεπάγεται την επέκταση του κυνηγιού και τώρα ο Homo Sapiens αρχίζει να ασχολείται και με την επεξεργασία διαφόρων προϊόντων, όπως το δέρμα, φτιάχνει τα πρώτα ραμμένα ενδύματα και ξεκινάει να διακοσμεί το περιβάλλον στο οποίο διαμένει. Κατά το π.χ., στη Νεοτέρα Παλαιολιθική εποχή, υπάρχουν πλέον οι προϋποθέσεις για να αναπτυχθεί η Τέχνη. Την εποχή αυτή υπάρχει ραγδαία εξέλιξη πάνω στη διακοσμητική Τέχνη. Τα οστέινα εργαλεία κοσμούνται με παραστάσεις και σχέδια, ενώ εμφανίζεται η μικροτεχνία με την κατασκευή χανδρών για περιδέραια. Από το 8500 π.χ. περίπου εγκαθίσταται το εύκρατο κλίμα. Είναι η εποχή που αρχίζει το Ολόκαινο και η Μεσολιθική περίοδος, μία ενδιάμεση φάση που παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο εντελώς διαφορετικά στάδια. Το θηρευτικό και το παραγωγικό στάδιο. Την εποχή αυτή υπάρχει στοιχειώδης διακόσμηση, τα λίθινα εργαλεία είναι πενιχρά, τα οστέινα ελάχιστα, και το πολιτιστικό επίπεδο φαίνεται πολύ χαμηλό. Αυτό οφείλεται κυρίως στην αλλαγή του κλίματος που ανάγκασε κάποια είδη να μεταναστεύσουν και άλλα να προσαρμοστούν στις ιδιαίτερες συνθήκες του νέου κλίματος. Στην έβδομη χιλιετία π.χ. ο παλαιότερος εργαλειακός εξοπλισμός δεν αλλάζει, απλώς αναπροσαρμόζεται, με μόνο νέο στοιχείο τη λείανση των λίθινων εργαλείων. Οι καλύβες, την εποχή αυτή, είναι στρόγγυλες ή ωοειδείς κυρίως και κατασκευάζονται με κλαδιά, καλάμια ή βούρλα. Στη Μέση Ανατολή το δάπεδο είναι στρωμένο με κονίαμα και ενίοτε στιλβωμένο και ζωγραφισμένο. 19

20 Από το 6000 π.χ. μαρτυρείται κεραμική παραγωγή, δηλαδή πήλινα αγγεία διαφόρων τύπων και διακοσμητικών ρυθμών για την αποθήκευση υγρών και άλλων τροφίμων και υλών. Κατά την πρώτη περίοδο είναι μονόχρωμη, σκούρο καστανό και χωρίς λαβές. Τη δεύτερη περίοδο, η επιφάνεια παίρνει διάφορες αποχρώσεις από μελανό ως το λευκό και εμφανίζεται και η ζωγραφισμένη διακόσμηση, συνήθως με κόκκινο ή καστανό χρώμα πάνω στον ανοιχτό πηλό. Στην τρίτη φάση εμφανίζονται αγγεία με εμπίεστη ή εγχάρακτη διακόσμηση με χρώμα, ενώ αποχωρεί η γραπτή κεραμική. Στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο ( /2700 π.χ.), το κύριο χαρακτηριστικό είναι η εισαγωγή του μελανού χρώματος στη διακόσμηση των αγγείων. Σχετικά σύντομα εμφανίζεται και το στιλβωμένο μελανό (μαύρο πάνω σε κόκκινο βάθος), και ακόμη η πολυχρωμία. Επίσης στην κεραμική προστίθενται τα μελανά η μελανοκάστανα μονόχρωμα αγγεία που κοσμούνται με λευκά γραμμικά σχέδια, με εγχαράξεις ή στιλβωτά περιγράμματα. Την εποχή του Χαλκού συντελείται μία τεχνολογική αλλαγή, η έλευση του χαλκού από την ανατολή. Την εποχή αυτή υπάρχει μια μεγάλη εξέλιξη όσον αφορά τις χρωστικές ουσίες που χρησιμοποιούνται. Η διακόσμηση, κυρίως κατά τη Μέση Χαλκοκρατεία, ξεκινά να έχει έναν βασικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων και μία περίοδος εξέλιξης εδραιώνεται για τη χρήση των χρωμάτων. Σίγουρα δεν είναι λίγοι αυτοί που ασχολήθηκαν στο να κατανοήσουν και να εξηγήσουν τις απαρχές της ζωγραφικής και του χρώματος, πιο επισταμένα όμως αναλύθηκαν από τον Αριστοτέλη και αργότερα από τον Πλίνιο. Ο Πλίνιος συνέβαλε τα μέγιστα στο να διασωθούν και να καταγραφούν πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την αρχαία Ελληνική Τέχνη. Σε αυτές τις πληροφορίες του Πλίνιου, μπορεί να βρεθεί το πληρέστερο ίσως αρχείο σχετικά με την Ιστορία της Τέχνης και τις χρωστικές ουσίες που χρησιμοποιούνταν την εποχή αυτή. Για παράδειγμα για το πορφυρό χρώμα ο συγγραφέας ενημερώνει πως η πορφυρή χρωστική ουσία είναι μία φυσική χρωστική που προέρχεται από την επεξεργασία κοχυλιών της Μεσογείου. Βελένη Θ., Διδακτικές σημειώσεις Τμήματος Αρχιτεκτονικής Τοπίου: Ιστορία της Τέχνης. Δράμα Αρχαιοτέρα Παλαιολιθική εποχή Μέση Παλαιολιθική εποχή Νεοτέρα Παλαιολιθική εποχή ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Προκεραμική εποχή Αρχαιοτέρα Νεολιθική εποχή Μέση Νεολιθική εποχή Νεωτέρα Νεολιθική εποχή Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Μέση Εποχή του Χαλκού Υστέρα Εποχή του Χαλκού π.χ π.χ π.χ π.χ π.χ π.χ π.χ /2.700 π.χ / /1.900 π.χ / π.χ π.χ. Πίνακας1. Χρονολογίες Πλειστόκαινου και Ολόκαινου 20

21 2.2. ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Μία ουσία, ένα στοιχείο ή μια χημική ένωση, εμφανίζεται έγχρωμη αν η δομή των μορίων της είναι τέτοια ώστε να παρουσιάζει μια εκλεκτική απορρόφηση και επανεκπομπή ενός ορισμένου μήκους κύματος, μέσα στην ορατή περιοχή του φάσματος. Ενώσεις που παρουσιάζουν τέτοιου είδους μοριακή δομή, υπάρχουν πολλές σήμερα, άλλες παρασκευασμένες στα χημικά εργαστήρια και άλλες απομονωμένες από φυτικούς ή ζωικούς οργανισμούς. Οι ενώσεις αυτές ονομάζονται «χρωστικές ενώσεις», «χρωστικές ουσίες» ή απλά «χρωστικές». Τα μόρια των χρωστικών ουσιών μπορεί να βρίσκονται διάχυτα σε ολόκληρο το σώμα του οργανισμού ή να είναι συγκεντρωμένα σε καθορισμένες περιοχές. Ένα παράδειγμα διάχυτης χρωστικής είναι η μελανίνη του ανθρώπινου δέρματος. Άλλες χρωστικές είναι αυτές που ανήκουν στην ομάδα των καροτένιων και αυτές που ανήκουν στην ομάδα των χλωροφυλλών στις οποίες τα φυτά χρωστούν το πράσινο χρώμα τους. Οι χρωστικές στις οποίες οφείλονται τα διάφορα σχήματα που παρατηρούνται στους επιφανειακούς ιστούς του ελέγχονται από το κληρονομικό σύστημα του οργανισμού (DNA). Οι φυσικές χρωστικές ουσίες είναι εκείνες με τις οποίες παλαιότερα έφτιαχναν τα χρώματα, προερχόμενες και από τα τρία βασίλεια : το ζωικό, το φυτικό και το ορυκτό. Υλικά από τα οποία αυτές οι χρωστικές ουσίες προέρχονταν είναι: Κοράλλια και φύκια, φυτά, λουλούδια και χώματα, το αίμα και τα διάφορα λίπη, η ώχρα, το κοβάλτιο, το χρώμιο, ο ψευδάργυρος, το κάδμιο, ο χρυσός και το ασήμι, καθώς και διάφορες ημιπολύτιμες ή πολύτιμες πέτρες όπως το λάπις λάζουλι, το οποίο είναι αδιανόητο σήμερα να χρησιμοποιηθεί. Από τους προϊστορικούς χρόνους το φυσικό χρώμα της ώχρας κυρίως, έχει χρησιμοποιηθεί για διακόσμηση, και ζωγραφική σε σπήλαια και αντικείμενα που σώζονται μέχρι και σήμερα.. Χρησιμοποιούνταν κατά βάση χρώματα γήινα σε διάφορες αποχρώσεις που κυμαίνονται από κίτρινο ή κόκκινο έως καφέ. Τα χρώματα αυτά που έχουν ιστορία 110 εκατομμυρίων χρόνων αντλούνταν από τον άργιλο, τα ορυκτά στην άμμο της θάλασσας και πολλά άλλα. Ο παλαιολιθικός άνθρωπος χρησιμοποίησε τα χρώματα στην ζωγραφική σώματος, την ταφή, τις τελετές γονιμότητας, και τη διακόσμηση εσωτερικών των σπηλαίων. Ως και πρόσφατα, δηλαδή ως και πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση χρησιμοποιούνται κυρίως φυσικές χρωστικές ουσίες από δίφορες πηγές με μικρή επεξεργασία. Από τα τέλη του 19ου αιώνα η χημική βιομηχανία άρχισε να παρασκευάζει συνθετικές χρωστικές ουσίες με τις οποίες μιμήθηκε τις φυσικές. Ο βασικός στόχος ήταν κατασκευή φθηνότερων χρωμάτων υλικών και το έργο άρχισε με την ανιλίνη. Τον 18ο αιώνα η χρωστική ουσία Indigo, στα ελληνικά ινδικό ή λουλάκι, προερχόμενη από φυτά των Ινδιών και της Αμερικανικής ηπείρου είχε κυριαρχήσει ως ουσία για την παραγωγή των μπλε αποχρώσεων έχοντας εκτοπίσει τις παλαιότερες. Το 1841, ο Γερμανός χημικός C. J. Fritzsche, αναμειγνύοντας Indigo με καυστική ποτάσα ανακάλυψε μια ελαιώδη ουσία στην οποία έδωσε το όνομα Ανιλίνη, από το όνομα του φυτού (Indigofera anil) που προέρχεται η χρωστική Indigo. Την ίδια περίπου εποχή ο Ρώσος χημικός Νicolai Zinin, ανακαλύπτει μια καινούρια αρωματική ένωση με αναγωγή νιτροβενζολίου. 21

22 Το 1855, κάνει την εμφάνισή του ο August Wilhelm von Hofmann, κορυφαίος Γερμανός χημικός της εποχής. Που ερεύνησε τις δύο ουσίες και διαπίστωσε ότι είναι ίδιες. Η ανιλίνη του Fritzsche που προερχόταν από τη συνάντηση ινδικού και καυστικής ποτάσας ήταν απολύτως ίδια με το προϊόν της αναγωγής νιτροβενζολίου στο οποίο είχε καταλήξει ο Ρώσος. Ο Hofmann έγινε ο βασικός παράγοντας της έρευνας για την ανακάλυψη και την βιομηχανική παραγωγή χρωστικών ουσιών που εξαπλώθηκε τον 19ο αιώνα. Η ιδέα ήταν ότι η παραγωγή χρωστικών ουσιών σε μεγάλη κλίμακα όφειλε να βασίζεται σε πρώτες ύλες που μπορούσαν εύκολα να βρεθούν. Τέτοιας μορφής πρώτες ύλες ήταν: το κάρβουνο, το πετρέλαιο, το νερό, ο αέρας και η φωτιά. Το 1856 όταν ο Hofmann δίδασκε στο Λονδίνο, ο νεαρός φοιτητής του, William Perkin ανακάλυψε την πρώτη βασιζόμενη σε ανιλίνη, χρωστική ουσία, τη λεγόμενη μοβεΐνη, κατάλληλη για τη βαφή των μεταξωτών. Η νέα ουσία θα οδηγούσε στη βιομηχανική παραγωγή χρωστικών ουσιών οι οποίες θα πρόσφεραν νέα υλικά και νέα χρώματα στους βαφείς των υφασμάτων και στους εικαστικούς. Ο Hoffmann εστιάζοντας στην αναλογία ανάμεσα σε ανιλίνη και αμμωνία εργάστηκε πάνω στις αμίνες και στις βάσεις αμμωνίου καθώς και σε οργανικές ενώσεις με βάση τον φώσφορο. Οι εργασίες του άνοιξαν τον δρόμο για την ανακάλυψη νέας ουσίας, της ροζ ανιλίνης που πρόσφερε βαφή σε απόχρωση φούξια. Ήταν η πρώτη από μια σειρά συνθετικές χρωστικές ουσίες, όπως η κόκκινη ανιλίνη που ανακαλύφθηκε το 1887 ενώ ο επόμενος αιώνας ο 20ος θα σημαδευόταν από τις χρωστικές του πετρελαίου σε βαφές, απορρυπαντικά, συνθετικά υφάσματα, πλαστικά και φάρμακα. (βλ. Παράρτημα 1.) ( ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΡΩΜΑΤΟΣ Όπως αναφέρθηκε, οι πρώτες γνωστές μελέτες για το χρώμα έγιναν στην αρχαία Ελλάδα από τον Αριστοτέλη, ο οποίος ανέπτυξε την θεωρία πως το χρώμα υπήρχε με την μορφή ακτινών που έστελναν οι Θεοί από τον ουρανό. Ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι τα αισθητηριακά όργανα πρέπει να είναι συγκροτημένα με ένα συγκεκριμένο τρόπο, από μία συγκεκριμένη ύλη, έτσι ώστε αυτό το στοιχείο να αποτελέσει τη βάση για να εξηγηθεί το πώς και τον λόγο, ως ένα βαθμό, της αισθητηριακής εμπειρίας. Το χρώμα κατά τον Αριστοτέλη αποτελεί την πρωταρχική αιτία της όρασης. Το χρώμα εκ φύσεως επηρεάζει το διαφανές και, συνεπώς, το αντίστοιχο αισθητηριακό όργανο, δηλαδή το μάτι, θα πρέπει να περιέχει το διαφανές. Εφόσον το διαφανές βρίσκεται κυρίως στο νερό ή στον αέρα, τότε το μάτι θα πρέπει να αποτελείται από νερό. Αυτή η υλική συγκρότηση και οι λειτουργίες της, είναι το έναυσμα για την ενεργοποίηση των νοητικών διεργασιών, οι οποίες καταλήγουν στην αναγνώριση της μορφής του εξωτερικού αντικειμένου. Φαίνεται, δηλαδή, πως το διαφανές έχει καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της αίσθησης. Οι νοητικές κινήσεις δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν, αν απουσίαζε μία συγκεκριμένη υλική συγκρότηση των οργάνων της αίσθησης. Τα αισθητηριακά όργανα, όταν έρθουν σε επαφή με τις κατάλληλες αισθητές ποιότητες των εξωτερικών αντικειμένων, θα ενεργοποιήσουν τις διαδικασίες του αισθάνεστε. Ως προς τη συγκεκριμένη περίπτωση της αίσθησης, επιχειρώντας μια σύγκριση με σύγχρονες θεωρίες, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι, σε σχέση με τον άμεσο ρεαλισμό (direct realism), η Αριστοτελική θεωρία κρίνεται πιο πλήρης κι ολοκληρωμένη. Η αντίληψη, στον 22

23 Αριστοτέλη, υλοποιείται από το σκεπτόμενο μέρος της ψυχής, του νου. Στη διαδικασία του αισθάνεστε συμμετέχουν γνωστικές δεξιότητες. Έτσι, δεν πιστεύουμε ότι η διάμετρος του ήλιου είναι ένα πόδι, ή ότι μία βέργα βυθισμένη στο νερό είναι κεκκομένη, όπως δηλαδή μας την παρουσιάζουν οι αισθήσεις. Επίσης, στον άμεσο ρεαλισμό δεν μπορούν να εξηγηθούν οι εξωτερικές και οι εσωτερικές ασυμφωνίες που ανάγονται σε νευροφυσιολογικούς παράγοντες. Ο Αριστοτέλης όλα αυτά τα αντιλαμβάνεται και τα εξηγεί με τη δική του θεωρία, δίνοντας έμφαση και στις φυσιολογικές λειτουργίες του υποκείμενου, οι οποίες πρέπει να βρίσκονται σε συγκεκριμένη φυσική κατάσταση. Επίσης, ένα ακόμη στοιχείο που στηρίζει τον Αριστοτελικό ρεαλισμό, αποτελεί η θέση ότι, υπό κανονικές συνθήκες, το εξωτερικό αντικείμενο έχει πάντα το ίδιο χρώμα. Με λίγα λόγια τα εξωτερικά αντικείμενα έχουν συγκεκριμένο χρώμα γιατί είναι συμπαγή, στέρεα, σε αντίθεση με τα μη συμπαγή, όπως το νερό και ο αέρας, τα οποία είναι τα μοναδικά που δεν έχουν συγκεκριμένο χρώμα. Στην περίπτωση που δούμε ένα αντικείμενο με διαφορετικό χρώμα, σε σχέση με αυτό, με το οποίο έχουμε συνηθίσει να το αντιλαμβανόμαστε, τότε αυτό οφείλεται στις συνθήκες υπό τις οποίες συλλαμβάνουμε αισθητηριακά το χρώμα ή το αντικείμενο κι όχι σε αλλαγή του εν ενεργεία χρώματος. Η θεωρία του Αριστοτέλη δεν αμφισβητήθηκε ούτε μέχρι την Αναγέννηση, οπότε και αναπτύχθηκαν πιο εξελιγμένα χρωματικά μοντέλα από τους Acuilonius και Sigfridus Aronus Forsius. Το σύστημα του Acuilonius ήταν η πρώτη προσπάθεια να οριστούν όλα τα χρώματα και βασιζόταν στις παρατηρήσεις του στα χρώματα που αλλάζουν στον ουρανό από την δύση μέχρι την ανατολή. Εικόνα 1. Χρωματικό Μοντέλο Aculonius Εικόνα 2. Χρωματικό Μοντέλο Forsius 23

24 Το 1660 ο Isaac Newton ανέπτυξε ένα πιο συγκροτημένο χρωματικό μοντέλο βασιζόμενος στις επιστημονικές του παρατηρήσεις από πειράματα. Χρησιμοποιώντας ένα πρίσμα ο Newton παρατήρησε όταν μια δέσμη ηλιακού φωτός διαπεράσει το γυάλινο πρίσμα, η προκύπτουσα δέσμη δεν ήταν άσπρη αλλά αποτελείται από ένα συνεχές φάσμα χρωμάτων με μια διακύμανση που έχει στο ένα άκρο το ιώδες και στο άλλο το κόκκινο χρώμα, είχε δηλαδή τα χρώματα του ουράνιου τόξου. Το φάσμα που προκύπτει αποτελείται από έξι διακριτές περιοχές : ιώδες, μπλε, πράσινο, κίτρινο, πορτοκαλί και κόκκινο. Η μετάβαση από το ένα χρώμα στο άλλο δεν γίνεται ακαριαία αλλά έχουμε μια ομαλή μετάβαση. Βάση αυτών των παρατηρήσεων ο Newton δημιούργησε το δικό του χρωματικό μοντέλο (χρωματικός τροχός). Εικόνα 3. Χρωματικό Μοντέλο Newton Το επόμενο μεγάλο άλμα στην θεωρία χρωμάτων πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 1800 όταν ο Johanes Wolfgang Goethe που αμφισβήτησε το μοντέλο του Newton και ανέπτυξε το δικό του μοντέλο. Οι μελέτες του Newton για το χρώμα, βασίζονταν σε επιστημονικές ενδείξεις και στη φυσική, ενώ ο Goethe ενδιαφερόταν περισσότερο για τις ψυχολογικές επιπτώσεις του χρώματος. Ήθελε να ερευνήσει αν και κατά πόσο υπήρχαν κανόνες στην καλλιτεχνική χρήση των χρωμάτων. Αρχικά σκόπευε να δημιουργήσει ένα βελτιωμένο χρωματικό τροχό, αλλά στη συνέχεια ο Goethe διαπίστωσε πως οι ιδέες του μπορούσαν να περιγραφούν καλύτερα από ένα ισόπλευρο τρίγωνο. Μέχρι την ανάλυση του Johann Wolfgang von Goethe, κανείς δεν είχε αμφισβητήσει την εγκυρότητα των ιδεών του Νεύτωνα για το φως και το χρώμα. Ο Goethe επαναδιατυπώνει το θέμα του χρώματος με έναν εντελώς νέο τρόπο. Ο Νεύτων είχε δει το χρώμα ως ένα φυσικό πρόβλημα, με τη συμμετοχή του φωτός σε συνεργασία με τη λειτουργία της όρασης. Αντίθετα ο Goethe συνειδητοποιεί ότι εμπεριέχεται και η αίσθηση του χρώματος στην επίτευξη της εντύπωσης στον εγκέφαλό μας, σε συνδυασμό με την αντίληψή μας, από τους μηχανισμούς της ανθρώπινης όρασης και από τον τρόπο που οι πληροφορίες επεξεργάζονται από τον εγκέφαλο. Συνεπώς, σύμφωνα με το Goethe, αυτό που βλέπει κανείς από ένα αντικείμενο εξαρτάται από το αντικείμενο, το φωτισμό και την αντίληψη του. 24

25 Εικόνα 4. Goethe wheels and triangle Την ίδια περίπου εποχή ο Phillip Otto Runge ανέπτυξε ένα τρισδιάστατο χρωματικό μοντέλο που είχε την μορφή σφαίρας. Η θεωρία του ήταν επαναστατική για την εποχή του, και προσπαθούσε να κατατάξει τα χρώματα σύμφωνα με την απόχρωση (hue), το ποσοστό λευκού και μάυρου. Στα μοντέλο των σφαιρών του Runge, οι αποχρώσεις γίνονται πιο ανοιχτόχρωμες στον ένα πόλο της σφαίρας ενώ στον άλλο γίνονται πιο σκούρες. Εικόνα 5. Phillip Otto Runge colorsphere Το 1872 ο Σκωτσέζος φυσικός James Clerk Maxwell, μετά τις μελέτες του για την ηλεκτρομαγνητική θεωρία του φωτός, ανέπτυξε ένα γράφημα που είχε τη μορφή ενός ισόπλευρου τριγώνου. Το τρίγωνό του μοιάζει πολύ με του Goethe, και τα δύο είναι ισόπλευρα και επιλέγουν τρία βασικά χρώματα από τα οποία δημιουργούνται τα εσωτερικά χρώματα του τριγώνου. Επιπλέον όμως ο Maxwell πίστευε πως μπορούσε να 25

26 δημιουργήσει όλα τα γνωστά χρώματα μέσα στο τρίγωνό του και επέλεξε ως βασικά χρώματα, το κόκκινο, το πράσινο και το μπλε. Τον 20 ο αιώνα, το μυστήριο πάνω σε αυτό το θέμα άρχισε να εξαλείφετε, όταν ο Αϊνστάιν απέδειξε πως το φως συμπεριφέρεται με έναν πιο πολύπλοκο τρόπο από ότι νομίζαμε. Το ορατό φως φαίνεται να είναι μέρος ενός ευρύτερου φάσματος ηλεκτρομαγνητικής ενέργειας, το οποίο περιλαμβάνει ραδιοκύματα, ακτίνες Χ, μικροκύματα, και ακτινοβολία γ. Με τον ίδιο τρόπο που το ραδιόφωνο λαμβάνει κύματα ενέργειας μιας συγκεκριμένης συχνότητας και τα μετατρέπει σε ήχο, έτσι και το μάτι λαμβάνει κύματα φωτός μεταξύ 400εκ κύκλους το δευτερόλεπτο (βιολετί) και 800εκ κύκλους το δευτερόλεπτο (κόκκινο), τα οποία ο εγκέφαλος τα μετατρέπει σε χρώματα. Η περιορισμένη ζώνη ενέργειας που ανιχνεύεται από το ανθρώπινο μάτι κυμαίνεται περίπου στη μέση του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος. Καθώς αυτή η ενέργεια ταξιδεύει σε κύματα, κάθε λεπτό αλλάζει το μήκος κύματος το οποίο γίνεται αντιληπτό από το μάτι και ερμηνεύεται ως διαφορετικό χρώμα. Το λευκό φως περιλαμβάνει όλα τα μήκη κύματος του φάσματος. Το υπερβολικό ή ελάχιστο φως μπορεί να επηρεάσει την γενική υγεία τόσο, όσο και ο τύπος του φωτός. Το 1915, ο Albert H. Munsell, ένας Αμερικάνος καθηγητής τέχνης, χρησιμοποίησε την δουλειά του Runge σαν βάση για την δημιουργία του δικού του τρισδιάστατου χρωματικού μοντέλου. Αρχίζει με την σφαίρα του Runge αλλά χρησιμοποίησε και δύο σημαντικές παρατηρήσεις που είχε κάνει ως ζωγράφος. Η πρώτη ήταν πως οι καθαρές αποχρώσεις-που είχε χρησιμοποιήσει ο Runge- διαφέρουν ως προς τον βαθμό φωτεινότητας, και κατά συνέπεια όλες οι καθαρές αποχρώσεις (κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, βιολετί) δεν θα έπρεπε να είναι στο ίδιο οριζόντιο επίπεδο. Η δεύτερη παρατήρηση ήταν πως ορισμένα χρώματα είναι πιο ζωηρά (κόκκινο) από κάποια άλλα (πράσινο) και κατά συνέπεια θα πρέπει να είναι πιο μακριά από τον άξονα. Αυτές οι παρατηρήσεις ώθησαν τον Munsell να δημιουργήσει ένα χρωματικό μοντέλο με ασύμμετρο και περίεργο σχήμα. Το μοντέλο του Munsell παραμένει εξαιρετικά χρήσιμο για κατασκευαστές χρωμάτων, καλλιτέχνες και σχεδιαστές. Το 1931, έγινε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα παγκόσμιο πρότυπο για την μέτρηση του χρώματος από την Commision Internationale de l' Eclairage (CIE). Έτσι δημιουργήθηκε μια παραλλαγή του τριγώνου του Maxwell επιλέγοντας ένα ορισμένο κόκκινο, πράσινο και μπλε από τα οποία και δημιουργούνται τα υπόλοιπα χρώματα.το αποτέλεσμα έγινε γνωστό ως ο χάρτης χρωμάτων του CIE. Η CIE για λόγους τυποποίησης καθόρισε τις ακόλουθες τιμές για τα τρία βασικά χρώματα: μπλε=435.8 nm πράσινο=546.1 nm κόκκινο=700 nm Σε γενικές γραμμές το σύστημα ταξινόμησης της CIE ταξινομεί το χρώμα με βάση τον τρόπο με τον οποίο βλέπει ο άνθρωπος. Η διαδικασία στηρίχθηκε στην επιστήμη της χρωματομετρίας, δηλαδή της ποσοτικής μέτρησης του χρώματος. (Αθανασοπούλου Β., Πάτρα. 2010) 26

27 ΜΕΡΟΣ 2 Ο ΧΡΩΜΑ ΟΡΑΣΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΥ ΚΗΠΟΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο ΧΡΩΜΑ Εισαγωγή Ένας επίσημος και γενικός ορισμός του χρώματος είναι ο εξής : «Χρώμα είναι η αίσθηση που δημιουργείται στον οφθαλμό κατά την ανίχνευση φωτεινής ακτινοβολίας συγκεκριμένου μήκους κύματος, είτε εξ αυτής της φύσεώς του είτε εξ ανάκλασης από επιφάνεια που παρατηρείται.» Το χρώμα είναι παράγωγο του φωτός και κατά συνέπεια, για να αντιληφθούμε ένα χρώμα, πρέπει να υπάρχει μια πηγή φωτός. Το φυσικό φως έρχεται από τον ήλιο και είναι καθαρό λευκό. Όλες οι άλλες πηγές φωτός είναι τεχνητές Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ Η σημασία του χρώματος μόλις τώρα αρχίζει να εξετάζεται περισσότερο σε βάθος, σε πιο πολύπλοκους κλάδους της επιστήμης, ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν ακόμα επίγνωση των αληθινών δυνάμεων που έχουν τα χρώματα με τη χρήση τους. Γενικά, θεωρείται σαν ένα αισθητικό θέμα που παραμένει επιφανειακό, ενώ το βάθος το οποίο μπορεί να οδηγηθεί το ζήτημα του χρώματος είναι πράγματι πολύ μεγάλο. Υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις σχετικά με το χρώμα, μερικές εκ των οποίων θα αναλύσουμε σε μεγαλύτερο βάθος και στα επόμενα κεφάλαια: Α. Συμβολική: Τα χρώματα αποκτούν, κατά γενική γνώμη, την αξία τους, επειδή δίνουν την αίσθηση ή κάποια σύνδεση με συγκινησιακά χρωματισμένα αντικείμενα, όπως η βλάστηση, το φως, ο ουρανός, το αίμα, το σκοτάδι και η φωτιά, ή αλλιώς, μέσα από κάποια σχέση συγκινησιακές καταστάσεις, όπως ο θρήνος ή ο κίνδυνος. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τέτοιες συνδέσεις, με την καθημερινή μας ζωή, παίζουν ρόλο στον καθορισμό της συγκινησιακής σημασίας των χρωμάτων. Άλλος ένας παράγοντας προτροπής της αίσθησης που αποκτούμε από ένα χρώμα είναι το εξωτερικό περιβάλλον το οποίο έχει οικείο ένας άνθρωπος. Διαφορετικά είναι τα οικεία χρώματα για κάποιον που διαμένει στη Αλάσκα, για παράδειγμα, από ότι για κάποιον που μεγάλωσε στην οπτική 27

28 εμπειρία μίας τροπικής περιοχής, άσχετα που περιέργως τα ψυχολογικά αποτελέσματα κατά την θέαση ενός χρώματος παραμένουν τα ίδια σε όλους τους ανθρώπους. Η θεωρία του διαχωρισμού των ψυχρών και των θερμών χρωμάτων τεκμηριώνει την άποψη της κοινής εντύπωσης που δίνουν όλα τα χρώματα στους ανθρώπους. Τα χρώματα που πλησιάζουν το κόκκινο θεωρούνται, παγκόσμια, σαν θερμά χρώματα, και αυτά που τείνουν προς το μπλε, σαν ψυχρά. Δυο λόγοι έχουν επιδράσει σε αυτή την ταξινόμηση. Πρώτον, η φωτιά και το φως του ήλιου και η λάμψη της ζωηρής κυκλοφορίας του αίματος συνδέονται με τη ζέστη. Τα χρώματα, μέσα από τα οποία εκδηλώνονται αυτές οι πηγές θερμότητας, επικρατούν στη σειρά από το κόκκινο, μέσα από το πορτοκαλί, στο κίτρινο και, ίσως στο κιτρινοπράσινο. Τα χρώματα του ουρανού και των μακρινών βουνών και των κρύων νερών είναι, γενικά, γαλαζωπά. Αυτοί και άλλοι λόγοι, φυσικά, τείνουν να συσχετίζουν το κόκκινο, το πορτοκαλί και το κίτρινο με τη θερμότητα και το μπλε, το μπλε, πράσινο και το μπλε, βιολέτι με την ψυχρότητα. Δεύτερον, και ξεχωριστά από τους εξωτερικούς συνδυασμούς, τα χρώματα παράγουν άμεσα αποτελέσματα που είναι πιθανό να δώσουν εντυπώσεις θερμότητας ή ψυχρότητας. B. Ψυχολογική: Αυτή η προσέγγιση δεν διαφέρει πάρα πολύ από την συμβολική, μόνο που εξειδικεύει λίγο περισσότερο. Το πιο σημαντικό εδώ είναι ότι τα χρώματα μας θυμίζουν συνειρμούς που βασίζονται σε προηγούμενες εμπειρίες. Είτε μας αρέσει ένα χρώμα είτε όχι, συχνά συνδέεται στο νου μας με την πρώτη συνειδητή εμπειρία μας μαζί του, με την πρώτη εντύπωση που μας έκανε το συνδεόμενο άτομο ή χώρος. Είναι επίσης πιθανό οι επιδράσεις του χρώματος να συσσωρεύονται βαθμιαία σε όλη μας τη ζωή. Για παράδειγμα, το μπλε συνήθως θεωρείται ως ψυχρό χρώμα. Στην Αγγλία συνδέεται συχνά με την παγωνιά του λευκό-γαλάζιου χιονιού. Αλλά αν το εξετάσουμε από τη μεριά ενός κατοίκου της Μεσογείου, ίσως να θεωρείται επίσης σαν ένα δροσερό χρώμα, αλλά με πόσο πιο ευχάριστο τρόπο. Το κόκκινο, από την άλλη μεριά, είναι ένα άλλο χρώμα με συνειρμούς που συνδέονται με τη φωτιά, τη θερμότητα, αλλά σημαίνει επίσης και κίνδυνο. Τα χρώματα που επιλέγει να φορέσει ένα άτομο ή να τα έχει στο περιβάλλον του, μπορούν να αποκαλύψουν πολλά για την κατάσταση των εσωτερικών αισθημάτων του, φυσικά εφόσον τα χρώματα αυτά επιλέχθηκαν ελεύθερα, χωρίς καμία άσχετη προτροπή, όπως η μόδα. Η συνειδητή συνένωση ορισμένων χρωμάτων ή η επιλογή ενός χρώματος και ο τονισμός του με διάφορες προσεκτικά επιλεγμένες αποχρώσεις, έχει άπειρες δυνατότητες, που μπορεί να είναι ευχάριστες, όμορφες, κτλ., αλλά αυτή η διαδεδομένη χρήση έχει πάντα μια επίδραση σε ένα άλλο επίπεδο και δεν παραμένει στο ψυχολογικό επίπεδο από όπου άρχισε. Γ. Φυσική: Σαν αποτέλεσμα των πολύχρονων ερευνών που άρχισε ο Τέο Γκίμπελ στο Μπρίστολ το 1956, δεν είναι πλέον δυνατόν να θεωρήσουμε ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε με οποιονδήποτε τρόπο το χρώμα, χωρίς να εμπλέξουμε το σύνολο του φυτού, του ζώου ή της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι γνωστό ότι μπορούμε να ελέγξουμε την πίεση του αίματος αυξάνοντας την μέσω έκθεσης σε κόκκινο φως, ή φορώντας κόκκινα ρούχα. Ο γαλάζιος φωτισμός ή τα γαλάζια ρούχα έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα: τη μείωση της πίεσης του αίματος. Τα ρούχα είναι χρωματικά φίλτρα. Αυτό σημαίνει πως διαφορετικά χρώματα που φοριούνται το ένα πάνω από το άλλο, συμπεριφέρονται σαν χρωματικά μείγματα και 28

29 μπορούν σε μεγάλο βαθμό να επηρεάσουν τη διάθεση του ανθρώπου. Η επίδραση των χρωμάτων των ρούχων είναι πιο αργή από την επίδραση του έγχρωμου φωτισμού. Πιο αργή στην εμφάνισή της αλλά και πιο αργή στο καταλάγιασμά της. Οι γυναίκες, περισσότερο από τους άνδρες, έχουν συνείδηση του χρώματος και οι επιστήμονες πιστεύουν ότι αυτό οφείλεται στην πυκνότητα των ιστών (αυτό δεν έχει αποδειχθεί ακόμη, αλλά είναι πολύ πιθανό βάση των αποτελεσμάτων άλλων ερευνών). Τα χρώματα κόκκινο και μπλε είναι γνωστό ότι επηρεάζουν σημαντικά της βιολογικές δομές. Όλες οι άλλες αποχρώσεις έχουν επίσης ιδιότητες, που προκαλούν τις δικές τους ιδιαίτερες αντιδράσεις. Αυτές μπορεί να είναι θετικές ή αρνητικές, ανάλογα με το πώς εφαρμόζεται το χρώμα. Δ. Υγεία: Αφού το χρώμα, ειδικά ως φωτισμός, αποδείχθηκε ότι έχει σημαντική επίδραση πάνω σε όλα τα έμβια κύτταρα που εκτίθενται σε αυτό, συνεπάγεται ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή την ανταπόκριση, όταν είναι αναγκαίο, για να δημιουργήσουμε πιο υγιείς συνθήκες μέσα στα κύτταρα. Όλα τα κύτταρα στο ανθρώπινο σώμα είναι φωτοευαίσθητα, αλλά επίσης και διαφανή σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό και ειδικά το δέρμα. Το φως μπορεί να εισχωρήσει βαθιά μέσα στα όργανα του σώματος και ορισμένα χρώματα έχουν πάντα την ίδια επίδραση, άσχετα από το που βρίσκονται τα κύτταρα. Παρακάτω θα εξετάσουμε την αντίστοιχη αναπτυσσόμενη θεωρία της Χρωματοθεραπείας. Ε. Περιβαλλοντολογική: Η περιβαλλοντική επιρροή μέσω του χρώματος είναι αυτονόητη ως επακόλουθο επιρροής του ατόμου μόνου του. Αυτό σημαίνει πως μπορούμε να δημιουργήσουμε το κατάλληλο περιβάλλον για εμπόριο, βιομηχανία, νοσοκομεία κτλ, τα οποία μπορεί να έχουν μονομερή πλεονεκτήματα για μια ιδιαίτερη ομάδα ατόμων, ενώ κάποια άλλη ομάδα υφίσταται εκμετάλλευση. Για αυτό το λόγο καλό θα ήταν να γνωρίσουμε όσο δυνατό περισσότερο την επίδρασή του, ώστε να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον που θα είναι καλό για όλους ή όσους θα μπορούσε να ενεργήσει ευεργετικά. Σαν Αρχιτέκτονες Τοπίου οφείλουμε να γνωρίζουμε σε ένα βαθμό τι ακριβώς θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε στη ζωή των ανθρώπων και τίποτα δε θα έπρεπε να είναι τυχαίο. (Gimbel Th., 1997) 3.2. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΧΡΩΜΑΤΩΝ Υπάρχουν τρία είδη χρωμάτων : τα βασικά, τα δευτερεύοντα και τα συμπληρωματικά χρώματα. Τα βασικά χρώματα είναι αυτά τα οποία δεν προκύπτουν από κάποια ανάμειξη άλλων χρωμάτων και όταν συνδυαστούν μεταξύ τους μπορούν να παράγουν όλους τους δυνατούς συνδυασμούς. Τα δευτερεύοντα χρώματα είναι αυτά που προκύπτουν από την ανάμειξη δύο βασικών χρωμάτων και τα συμπληρωματικά αυτά τα οποία δίνουν ως αποτέλεσμα το λευκό χρώμα με την ανάμειξή τους ως ακτίνες φωτός 29

30 (προσθετική διαδικασία), και μαύρο χρώμα με την ανάμειξή τους ως βαφές (αφαιρετική διαδικασία) ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΧΡΩΜΑΤΩΝ Για τη δημιουργία χρωμάτων ακολουθούνται δύο διαδικασίες, η προσθετική και η αφαιρετική διαδικασία. Η πρώτη αφορά δημιουργία χρωμάτων με ανάμειξη έγχρωμων φωτεινών ακτινών και η δεύτερη, δημιουργία χρωμάτων με ανάμειξη βαφών. Συνεπώς, το φως μπορεί να επηρεασθεί από δυο σημαντικούς κανόνες της φύσης, τον προσθετικό και αφαιρετικό σχηματισμό χρώματος. Προσθετικό χρώμα είναι αυτό που παράγεται απευθείας από μια πηγή φωτός, όπως π.χ. ο ήλιος ή ένας ηλεκτρικός λαμπτήρας. Όταν όμως, το φως πέφτει πάνω σ' ένα αντικείμενο, επηρεάζεται από τις ιδιότητες ή τους χρωματικούς παράγοντές του. Προσθετική διαδικασία: Χαρακτηρίζεται η ανάμειξη φωτεινών ακτινών των τριών βασικών χρωμάτων κόκκινου, πράσινου και μπλε εκ της οποίας παράγονται άλλα χρώματα, π.χ. ακτίνες κόκκινες και πράσινες δίνουν κίτρινο χρώμα, ενώ αν οι ακτίνες και των τριών παραπάνω βασικών χρωμάτων αναμιχθούν, σε ίσες αναλογίες, δίνουν χρώμα λευκό. Οι οθόνες των εγχρώμων τηλεοράσεων φέρουν χιλιάδες κουκκίδες ή λωρίδες που εκπέμπουν τα τρία αυτά βασικά χρώματα τα οποία συνδυαζόμενα παρατηρούνται από τον οφθαλμό ως έγχρωμη εικόνα. Αφαιρετική διαδικασία: Χαρακτηρίζεται η ανάμειξη βαφών για δημιουργία χρωμάτων. Οι μπογιές, οι διάφορες βαφές και τα έγχρωμα μελάνια απορροφούν κάποια χρώματα από το λευκό φως, ενώ το δικό τους χρώμα είναι ο συνδυασμός των χρωμάτων που δεν απορροφήθηκαν. Τα τρία βασικά χρώματα στη περίπτωση της αφαιρετικής διαδικασίας είναι: το κίτρινο, το κυανό και το βιολετί. Για παράδειγμα το κίτρινο και το βιολετί δίνουν κόκκινο. Μια κίτρινη βαφή απορροφά τα μπλε μήκη κύματος ενώ αντανακλά τα κόκκινα και τα πράσινα που συνδυαζόμενα δίνουν το κίτρινο χρώμα. Αν σε αυτό το χρώμα προστεθεί βιολετί βαφή θα απορροφηθούν και τα πράσινα μήκη κύματος με συνέπεια να φαίνεται μόνο το κόκκινο ΒΑΣΙΚΑ ΧΡΩΜΑΤΑ Με τον όρο βασικά χρώματα ή καθαρά χρώματα εννοούνται αυτά πού δεν προέρχονται από την ανάμειξη κανενός άλλου χρώματος. Αντίθετα αυτά τα τρία, δηλαδή το κόκκινο, το κίτρινο και το μπλε, αποτελούν τη βάση για να αντιληφθούμε ή να φτιάξουμε όλα τα άλλα με τις εκατομμύρια αποχρώσεις τους. Έτσι με την ανάμειξη του κίτρινου με το μπλε φτιάχνουμε πράσινο, το οποίο αποτελεί και το συμπληρωματικό του κόκκινου. Με την ανάμειξη του κίτρινου με το κόκκινο, φτιάχνουμε πορτοκαλί, το οποίο αποτελεί το συμπληρωματικό του μπλε, και τέλος με την ανάμειξη του κόκκινου με το μπλε φτιάχνουμε το μοβ, το οποίο αποτελεί το συμπληρωματικό του κίτρινου. Αυτά ισχύουν για τα βασικά χρώματα στην τέχνη πολύ γενικά. Σύμφωνα με τη θεωρία του Νεύτωνα, ο οποίος έκανε το πείραμα του πρίσματος κατά το οποίο μια ακτίνα φωτός διαθλάται στη διάταξη του χρωματικού φάσματος, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα βασικά, απλά ή καθαρά χρώματα είναι επτά τα επτά που διακρίνονται με διαφορετική γωνία διάθλασης στο φάσμα. 30

31 Τα χρώματα αυτά είναι: Το κόκκινο, το πορτοκαλί, το κίτρινο, το πράσινο, το μπλε, το ινδικό και το μοβ. Επηρεασμένος από την άποψη ότι υπάρχει αναλογία ανάμεσα στα χρώματα και τους ήχους, ο Νεύτων ήθελε να εντοπίσει επτά χρώματα στο φάσμα, κατ αναλογία προς τη δυτική μουσική κλίμακα, η οποία όπως είναι γνωστό, αποτελείται από επτά μουσικούς φθόγγους (νότες). Ακόμη θα έπρεπε να γίνει γνωστό πως η αμηχανία του να βρει όνομα για ένα από τα επτά χρώματα, το βαθύ μπλε, ήταν τέτοια που χρειάστηκε να ζητήσει τη βοήθεια φίλου, ο οποίος του πρότεινε τον όρο «indigo» (ινδικόν, επειδή προέρχεται από τη χρωστική ουσία του φυτού ινδικοφόρος). Σήμερα, με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας, το φάσμα μπορεί να αναλυθεί σε 300 έως και πάνω από «ομοιογενείς φωτισμούς» ή ακτίνες με διαφορετική γωνία διάθλασης. Για τον Νεύτωνα τα επτά χρώματα του φάσματος ήταν βασικά διότι η ανάμειξή τους παρήγαγε λευκό φως. Ταυτόχρονα, όμως, έκανε και πολλά πειράματα με μείξεις φωτεινών ακτινών διαφορετικού χρώματος στην προσπάθειά του να εντοπίσει τους συνδυασμούς που παρήγαγαν το λευκό φως και τον μικρότερο αριθμό χρωμάτων βάσει των οποίων μπορούσαν να παραχθούν όλα τα άλλα. Ο Νεύτων λειτουργούσε με βάση την πεποίθηση ότι τα βασικά χρώματα για τον δεύτερο τύπο μείξης ήταν τα τρία της ζωγραφικής: κόκκινο, κίτρινο, μπλε. Αυτή η πεποίθηση ήταν τόσο εδραιωμένη που έως τα μέσα του 19ου αιώνα δεν είχε αμφισβητηθεί: Ο φυσικός Maxwell το 1857 είπε πως ο σκοπός του είναι να κάνει το επιστημονικό κοινό να διακρίνει ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη θεωρία του χρώματος (ως χρωστική ύλη στη ζωγραφική) και στη θεωρία του φωτός. Ο Helmholz προσπάθησε να αποδείξει, στο δοκίμιο «Περί της θεωρίας των σύνθετων χρωμάτων» το 1852, την πεποίθηση του ότι δεν ισχύει ο ίδιος κανόνας για τη μείξη φωτός και για τη μείξη χρωστικών, όταν έδειξε μέσα από πειράματα ότι κατά την ανάμειξη του κίτρινου και του μπλε, όταν πρόκειται για ακτίνες φωτός, δεν παράγουν πράσινο χρώμα, όπως στη ζωγραφική, αλλά λευκό φως. Έτσι μια νέα σειρά πειραμάτων οδήγησε στον καθορισμό των τριών «φυσικών», πλέον, βασικών χρωμάτων (κόκκινο, πράσινο, μπλε), δηλαδή εκείνων των οποίων η ανάμειξη, όταν πρόκειται για ακτίνες φωτός, παράγονται όλα τ άλλα. Το πράσινο, από μεικτό χρώμα στη ζωγραφική, θεωρείται βασικό ή αμιγές όταν αναφερόμαστε στην οπτική μείξη. Όσο για τους κανόνες μείξης στα δυο διαφορετικά μέσα, δηλαδή στο φως και στη μπογιά, αυτοί προσδιορίζονται ως εξής: «προσθετική» μείξη στο φως, όπου το χρώμα που θα παραχθεί υπολογίζεται προσθέτοντας τα μήκη κύματος των διαφορετικών ακτινών και «αφαιρετική» μείξη στις χρωστικές ουσίες, όπου αφαιρείται το φάσμα απορρόφησης μιας μπογιάς ή μιας έγχρωμης επιφάνειας από το φάσμα του περιρρέοντος φωτισμού. Ο Maxwell επεσήμανε ότι η επιλογή των τριών βασικών χρωμάτων της οπτικής μείξης (κόκκινο, πράσινο, μπλε) θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε άλλη, αρκεί ο συνδυασμός των χρωμάτων στις σωστές αναλογίες να παράγει λευκό. Τα συγκεκριμένα τρία, όμως, ήρθαν και ταίριαξαν με την τότε σημαντικότερη θεωρία ενός άλλου επιστημονικού κλάδου, της φυσιολογίας του ματιού και της όρασης: την Τριχρωματική Θεωρία του Thomas Young (Course of Lectures on Natural Philosophy, 1807), η οποία υποστήριζε ότι η χρωματική όραση βασίζεται σε τρεις χρωματικούς υποδοχείς στα κωνία του αμφιβληστροειδή που αντιστοιχούσαν στα τρία φασματικά βασικά χρώματα της φυσικής προσθετικής μείξης και ισχύουν ως σήμερα. Από την άλλη πλευρά εάν μας ζητήσουν να ταξινομήσουμε μια μεγάλη ποικιλία χρωματικών δειγμάτων όλων των αποχρώσεων με τέτοιο τρόπο ώστε να προέχουν εκείνα που βλέπουμε ως «καθαρά» χρώματα, το αποτέλεσμα θα ήταν τα εξής τέσσερα χρώματα: κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, μπλε. Αυτά επομένως είναι τα χρώματα που αναγνωρίζει ως 31

32 βασικά η ψυχολογία της χρωματικής όρασης, η οποία ασχολείται με την αντίληψη στο επίπεδο των φαινομένων. Το πράσινο εδώ θεωρείται βασικό επειδή φαίνεται αμιγές και όχι αποτέλεσμα μείξης, όπως στη ζωγραφική. Με βάση αυτά τα τέσσερα χρώματα αναπτύχθηκε μια άλλη θεωρία της φυσιολογίας, η Θεωρία της Ανταγωνιστικής Διεργασίας, όπου η χρωματική όραση οφείλεται σε δύο ανταγωνιστικά νευρικά κανάλια (κόκκινο-πράσινο, κίτρινο-μπλε) ανταγωνιστικά, με την έννοια ότι όταν ερεθίζεται ο ένας πόλος αναστέλλεται ο άλλος. Εξ ου και όσοι πάσχουν από αχρωματοψία (οι δαλτονικοί) πάσχουν συνήθως από την αδυναμία να διακρίνουν μια από αυτές τις δυο αντιθέσεις, είτε κόκκινο-πράσινο, είτε κίτρινο-μπλε. Η τάση στη σύγχρονη φυσιολογία είναι ο συνδυασμός των δύο θεωριών: Τριχρωματική στο επίπεδο της πρόσληψης στα κωνία, και ανταγωνιστική στη διεργασία μεταξύ των κωνίων και του οπτικού κέντρου. Η απάντηση, λοιπόν για το ερώτημα, ποια είναι τελικά τα βασικά χρώματα, εξαρτάται από τον χώρο στον οποίο συζητάμε: Τρία είναι για τη ζωγραφική: το κόκκινο, το κίτρινο και το μπλε. Τρία είναι και για τη φυσική (οπτική μείξη): το κόκκινο, το πράσινο και το μπλε. Τέσσερα για την ψυχολογία και τη φαινομενολογία (το πώς μας φαίνονται): το κόκκινο, το κίτρινο, το πράσινο και το μπλε. Και τρία ή τέσσερα για τη φυσιολογία, ανάλογα με το στάδιο της οπτικής διεργασίας ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΧΡΩΜΑΤΑ Τα συμπληρωματικά χρώματα είναι αυτά το οποία βρίσκονται ακριβώς απέναντι από τα βασικά χρώματα στον χρωματικό κύκλο, δηλαδή το συμπληρωματικό του κόκκινου είναι το πράσινο, που στη ζωγραφική προκύπτει από την ένωση του μπλε με το κίτρινο. Το συμπληρωματικό του μπλε είναι το πορτοκαλί, το οποίο προκύπτει από την ένωση του κίτρινου με το κόκκινο και τέλος το συμπληρωματικό του κίτρινου είναι το μοβ που προκύπτει από την ένωση του μπλε με το κόκκινο χρώμα. Τα συμπληρωματικά χρώματα τα χαρακτηρίζει μια ιδιαίτερη συμπεριφορά, με την οποία διασαφηνίζονται διάφορες χρωματικές απάτες. Αυτές θα λέγαμε ότι είναι τα φαινόμενα αντιθέσεως και μάλιστα τα φαινόμενα της συγχρόνου αντιθέσεως, η σημασία της οποίας είναι μεγάλη. Σε αυτήν οφείλεται η σαφήνεια με την οποία διαγράφεται το περίγραμμα των σωμάτων και με αυτό τον τρόπο, το αισθητήριο της όρασης είναι ικανό να διακρίνει σαφώς και να ξεχωρίζει τα διάφορα σώματα του εξωτερικού κόσμου. Όσο αφορά όμως το περίγραμμα, η μελέτη των αντικειμένων υπάγεται στο σχέδιο, το οποίο για αυτό το σκοπό χρησιμοποιεί την γραμμή και όχι το χρώμα. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί, ότι τα συμπληρωματικά χρώματα, σαν χρωματικές ακτίνες φωτός, αναμειγνυόμενα μεταξύ τους δίνουν το λευκό. Αυτό όμως το λευκό είναι διαφορετικό από το λευκό του ηλιακού φωτός, γιατί προκύπτει από την προσθήκη διαφόρων φασματικών χρωμάτων και ονομάζεται «χρώμα εκ προθέσεως». Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι υπάρχει ακόμα το «χρώμα εκ διαφοράς», τα «παράγωγα χρώματα», τα «συγγενικά χρώματα», τα «σύνθετα χρώματα», οι «χρωματικοί τόνοι» με τις υποδιαιρέσεις τους σε «τοπικό», «τμηματικό» και «ουδέτερο», η «χρωματική λαμπρότητα», η «χρωματική αξία», η «αντίθεσης αξιών», και η «χρωματική πυκνότητα». 32

33 Εικόνα 6. The colour wheel ΘΕΡΜΑ ΚΑΙ ΨΥΧΡΑ ΧΡΩΜΑΤΑ Τέλος τα χρώματα που περιέχονται στο φωτεινό φάσμα, τα χωρίζουμε σε δύο μεγάλες ομάδες. Η πρώτη αποτελεί την ομάδα των θερμών χρωμάτων και περιλαμβάνει το κίτρινο, το πορτοκαλί, το κόκκινο και βέβαια τα μεταξύ τους ευρισκόμενα συγγενικά χρώματα. Η δεύτερη αποτελεί την ομάδα των ψυχρών χρωμάτων που αποτελείται από το πράσινο, το μπλε και το μοβ μαζί πάλι με τα μεταξύ τους ευρισκόμενα συγγενικά χρώματα. Οι φωτεινές κυμάνσεις των θερμών χρωμάτων, επειδή έχουν μεγαλύτερη συχνότητα από αυτήν των ψυχρών, διεγείρουν πολύ περισσότερο το αισθητήριο της όρασης. Για το λόγο αυτό, προκειμένου να επέλθει μια χρωματική ισορροπία ή αρμονία κάθε θερμό χρώμα έχει συμπληρωματικό του ένα ψυχρό. Εικόνα 7. Θερμά και Ψυχρά χρώματα 33

34 3.3. ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΙ ΧΡΩΜΑΤΩΝ Η λαμπρότητα δεν είναι το μοναδικό αποτέλεσμα ενός παιχνιδιού με συγγενικά χρώματα. Πολλά χρώματα χαμηλής έντασης, οφείλουν τη γοητεία τους στο γεγονός ότι δεν είναι επίπεδοι αλλά σύνθετοι τόνοι. Τα ήπια χρώματα στη φύση, συχνά εμφανίζονται πολύ δυνατότερα από όσο είναι πραγματικά, επειδή η ανάμειξη των γειτονικών χρωμάτων τα αναζωογονεί και τους δίνει μια όψη ζωντάνιας και πλούτου. Κατά διαστήματα το γαλάζιο της λίμνης ή του ωκεανού φαντάζει πολύ έντονο. Σε αυτές τις περιπτώσεις το πράσινο και το πορφυρό είναι συνήθως εμφανώς αναμειγμένα με το μπλε. Αν πλησιάσουμε πολύ κοντά στο χρώμα, θα δούμε, πόσο χαμηλό είναι σε ένταση. Στην τέχνη, τα ανοιχτά μπλε και τα ανοιχτά κόκκινα σπάνια είναι ευχάριστα αν δοθούν χωρίς προσοχή. Ο απλούστερος τρόπος να παραχθεί μια ανοιχτότερη αξία αυτών των χρωμάτων στο σχέδιο, είναι να διαλυθεί το μπλε ή το κόκκινο χρώμα με νερό ή με λευκό. Με τη βαθμιαία εναλλαγή, από ένα χρώμα στο γειτονικό του, μπορεί να υποβληθεί κίνηση προς ή μακριά από το φως. Διαπιστώνεται ακόμη, ότι όταν μια επιφάνεια με συγγενικά χρώματα καλυφθεί, έτσι ώστε να συμπλέκονται τα χρώματα χωρίς να ανακατευτούν βαθιά, το αποτέλεσμα είναι πολύ πιο πλούσιο και πιο αστραφτερό, από όσο όταν ένα χρώμα είναι στρωμένο λεία πάνω στην επιφάνεια. Δηλαδή, ένας χώρος, καλυμμένος με μια ανάμειξη από κόκκινο, πορτοκαλί και βιολετί θα δώσει μια εντύπωση μεγαλύτερης λαμπρότητας από όσο ένας χώρος, ζωγραφισμένος με επίπεδο κόκκινο, ακόμη και αν αυτό το κόκκινο είναι στην πλήρη του ένταση. Φυσικά, κάθε διαβάθμιση, από τις φωτεινές στις σκοτεινές αξίες, ακόμη και στα γκρίζα, προϋποθέτει ένα πέρασμα από το φως στη σκιά, αλλά όταν στις ουδέτερες και πιο αφηρημένες αποδώσεις των διαφόρων γκρίζων προστίθεται η συγκινησιακή ποιότητα του χρώματος, η εντύπωση της κίνησης, από την πραγματική φωτεινότητα στο σκοτάδι, είναι πολύ τονισμένη. Κατά το πέρασμα από οποιοδήποτε άλλο χρώμα προς το κίτρινο, συνήθως υπάρχει μία αίσθηση μεγαλύτερης φωτεινότητας, ενώ όσο πιο κοντά βρίσκεται το χρώμα στο βιολετί, επικρατεί η εντύπωση του σκοταδιού. Το κίτρινο είναι το χρώμα που υποδηλώνει πιο πολύ από όλα το φως, αντίθετα με το βιολετί το οποίο είναι το χρώμα που, στη φασματική του αξία, υπονοεί κυρίως το σκοτάδι. Διαβαθμίσεις από το πράσινο μέσα από το μπλε, προς το βιολετί, δίνουν εντυπώσεις από κρύα φώτα και σκιές, σε χαρακτηριστική αντίθεση με τη θέρμη των κινήσεων, στην αντίθετη πλευρά του χρωματικού κύκλου. Αν ο ήλιος πέφτει, άμεσα, μπροστά σε ένα χωράφι με πράσινο χορτάρι, το φως του μεταδίδεται διαμέσου περισσότερων φύλλων, προς την κατεύθυνση του φωτός, παρά προς τα πλάγια. Συνεπώς, το χρώμα του χορταριού που είναι άμεσα μπροστά, θα είναι κιτρινοπράσινο, με κάποια από την χαρακτηριστική καθαρότητα του μεταβιβαζόμενου φωτός. Αντίστοιχα, στα δεξιά ή αριστερά του λιβαδιού, το χρώμα γίνεται πιο κρύο και λιγότερο έντονο, καθώς γίνεται περισσότερο εκείνο που αντανακλάται από την επιφάνεια των φύλλων του χορταριού και δεν μεταβιβάζεται μέσα από αυτά. Επίσης, μακρύτερα, σε κάθε πλευρά, οι οφθαλμοί δέχονται μια αυξημένη ποσότητα αντανάκλασης από τον ουρανό, και αυτό συμβάλλει στην ψυχρότητα του χρώματος. Τα γήινα χρώματα που κυμαίνονται, συνήθως, από το πορτοκαλί και το κίτρινο, προς το βιολετί και το κόκκινο, τώρα γίνονται ένας σημαντικός παράγοντας στο πρώτο πλάνο, όπου μπορούν να γίνουν ορατά μέσα από το χορτάρι. Όταν το φως έρχεται από τη μία πλευρά, η κίνηση από το ζεστό στο κρύο αρχίζει από το σημείο που είναι πλησιέστερα στο φως, που είναι τώρα στην άκρη του σκηνικού. Αυτές οι διαβαθμίσεις τροποποιούνται πάντα από το βαθμό 34

35 καθαρότητας της ατμόσφαιρας και από την ποσότητα της κατοπτρικής αντανάκλασης που ποικίλει, ανάλογα με τη γωνία πρόσπτωσης του φωτός ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗ Τα χρώματα μιας ομάδας αντικειμένων στη φύση, τείνουν να αναμιγνύονται και έτσι να συσχετίζονται, εξαιτίας των αντανακλάσεων που ρίχνουν το ένα στο άλλο. Το καθένα προσθέτει κάτι από το δικό του χρώμα στο γειτονικό του. Ένα έντονα χρωματισμένο όχημα που κινείται σ έναν ηλιόλουστο δρόμο, θα περιβάλλει κάθε τι, αντίθετο στη φωτισμένη του πλευρά με ένα πέπλο της δικής του χροιάς, καθώς περνά. Ένας κόκκινος τοίχος στο ηλιόφωτο, ρίχνει μια ροδαλή απόχρωση πάνω στο κάθε τι που βρίσκεται κοντά του. Το γαλάζιο του ουρανού αντανακλάται, όχι μόνο από την επιφάνεια του νερού, αλλά επίσης από το έδαφος και τα φυλλώματα. Λείοι, βρεγμένοι ή γυαλιστεροί δρόμοι, καθώς εκτείνονται κάτω από έναν καθαρό ουρανό, είναι μόνο κατά το λιγότερο μπλε και πορφυροί από όσο τα ποτάμια. Εξετάζοντας προσεκτικά το χρώμα του κορμού ενός δένδρου, παρατηρείται ότι αυτό αλλοιώνεται από το ανακλώμενο φως κάθε φύλλου, ενώ βρίσκεται με τις επιφάνειες του. Για παράδειγμα, τα φύλλα με μια απορροφητική επιφάνεια όπως εκείνα της φτελιάς, δεν αντανακλούν τον ουρανό τόσο λαμπερά όσο εκείνα με μια πιο λεία επιφάνεια. Πάντα, το χρώμα ενός δένδρου εξαρτάται από τη συνάθροιση του χρώματος των φύλλων του. Ο σχεδιαστής και διακοσμητής, καθώς και ο ζωγράφος, διαπιστώνουν ότι αυτή η διακόσμηση των χρωμάτων με την αντανάκλαση, είναι ένας σημαντικός παράγοντας για την επίτευξη εναρμόνισης των ποικίλων χρωμάτων. Υπό ορισμένες συνθήκες, το φαινόμενο των αντανακλάσεων είναι αρκετό για να εναρμονίσει τις βίαια αντικρουόμενες αποχρώσεις. Αν μια πολύ μεγάλη επιφάνεια χρωματιστεί με ένα δυνατό χρώμα και μια άλλη επιφάνεια, ίσων διαστάσεων, με το συμπληρωματικό της και τοποθετηθούν αντικριστά έτσι ώστε το φως να λάμπει στο άνοιγμά τους, θα διαπιστωθεί πως οι αντανακλάσεις των δυο επιφανειών σχεδόν εξουδετερώνουν τα χρώματα σε μερικές περιοχές. Επωφελούμενοι από αυτήν την «αντήχηση» των χρωμάτων, μπορεί να γίνει αντιληπτό πως μερικοί, φαινομενικά ασυμβίβαστοι συνδυασμοί, γίνονται ευχάριστοι. Ένα χαμηλό, καλοφωτισμένο δωμάτιο μπορεί ακόμη να έχει γαλάζιο ταβάνι, άσπρους τοίχους, και ένα κόκκινο- πορτοκαλί χαλί, έτσι τοποθετημένο, που οι αμοιβαίες ανταύγειες του δαπέδου και της οροφής να φέρουν και τα δυο σε αρμονία και να κάνουν το καθένα πολύ λιγότερο έκδηλο από όσο θα ήταν μόνο του, ενώ οι λευκοί τοίχοι, πάνω στους οποίους παίζουν οι διάσπαρτες αποχρώσεις και των δυο χρωμάτων, σχηματίζουν μια σύνδεση ανάμεσα στα δυο χρώματα. Όταν το νερό είναι ακίνητο, όχι μόνο τα χρώματα, αλλά και τα σχήματα των αντανακλώμενων αντικειμένων είναι εμφανή. Αυτή η επανάληψη, τόσο της φόρμας όσο και του χρώματος, δίνει ένα διακοσμητικό χαρακτήρα στο αποτέλεσμα. Το πόσο φευγαλέες και ασύλληπτες είναι αυτές οι εντυπώσεις γίνεται φανερό, όταν το βλέμμα εστιάσει εναλλάξ, στις ανταύγειες του νερού και σε μια φυσαλίδα ή σε ένα ρυτίδωμα στην επιφάνεια στη μέση των αντανακλάσεων. Οι ανώμαλες επιφάνειες μπορούν να επαναλάβουν τα σχήματα καθώς και τα χρώματα, έτσι που στους υγρούς δρόμους μπορεί να φαίνονται ανεστραμμένες μιμήσεις των αληθινών αντικειμένων. Αυτές οι παραπλανητικές και αλλόκοτες εικόνες, δεν επαναλαμβάνουν ακριβώς τα σχήματα που 35

36 αντανακλούν, αλλά τα υπαινίσσονται με επιτυχία, έτσι που μπορούν να αναγνωριστούν εύκολα. Η φύση είναι η πιο σημαντική πηγή χρωματικών αρμονιών με ατελείωτους συνδυασμούς χρωμάτων και υφών. Ανάμεσα στα φυτά μπορεί να βρεθεί μια γκάμα από τα πιο λαμπερά χρώματα ως τα πιο αιθέρια και πιο απαλά. Ένας από τους πιο ωφέλιμους τρόπους να αναλυθούν οι χρωματικοί συνδυασμοί στη φύση, είναι να καταγραφούν όλα τα χρώματα που μπορούν να βρεθούν σε ένα δείγμα. Αυτή η μέθοδος μπορεί να δώσει μια στενότερη γνωριμία με τα χρώματα. Καθώς εξετάζεται ένα φυτό, μπορεί να διαπιστωθεί αμέσως η χρωματική διαφορά ανάμεσα στην πάνω και στην κάτω πλευρά του φύλλου, ανάμεσα στα κοτσάνια και στις φλέβες, ανάμεσα στα καινούρια και στα παλιά φύλλα. Μια συλλογή από αναλύσεις στα χρώματα της φύσης, με τις αποχρώσεις κάθε είδους που σημειώνονται με χρωματιστό χαρτί ή με σημειώσεις παρέχει μία νέα κατανόηση και απόλαυση των χρωματικών ποιοτήτων και συνδυασμών. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΟΡΑΣΗ Εισαγωγή Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην ανθρώπινη όραση, πως λειτουργεί και πως σχετίζεται με το φως και το χρώμα, την χρωματική όραση. Ένας ορισμός που θα μπορούσαμε να δώσουμε για το χρώμα, σύμφωνα με τη φυσική του υπόσταση, είναι: Το χρώμα δεν είναι παρά μονάχα φως, δηλαδή ακτίνες φωτός με διαφορετικό μήκος κύματος. Κάθε φορά που κοιτάμε ένα αντικείμενο, στην πραγματικότητα βλέπουμε το φως το οποίο αντανακλάται απ αυτό ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΟΡΑΣΗ Η όραση είναι μία από τις πέντε αισθήσεις, ενώ το όργανο αντίληψης της όρασης είναι τα μάτια και το αντικείμενο της αντίληψης είναι το φως. Θεωρείται η πιο σημαντική από τις υπόλοιπες αισθήσεις, γιατί με αυτήν γίνεται άμεσα αντιληπτός ο εξωτερικός χώρος. Περίπου το 30% του ανθρώπινου εγκεφάλου ασχολείται με την επεξεργασία και ερμηνεία των ερεθισμάτων της όρασης. Η όραση, όπως προαναφέρθηκε, είναι δυνατή μόνο όταν υπάρχει φως. Το φως παράγεται συνήθως από τον ήλιο, ή φυσικά από μερικούς οργανισμούς με ειδικές διαδικασίες, από αστραπές και πυρκαγιές. Τεχνητά παράγεται από τον άνθρωπο με τη φωτιά και τα τελευταία χρόνια με τον ηλεκτρισμό. Το φως του περιβάλλοντος προσπίπτει σε διάφορα αντικείμενα και έπειτα ένα μέρος του φτάνει στα μάτια. Εκεί, οι ακτίνες προσανατολίζονται κατάλληλα, ώστε να προβληθεί στον αμφιβληστροειδή η εικόνα του περιβάλλοντος. Στον αμφιβληστροειδή χιτώνα υπάρχουν πάρα πολλοί κατάλληλοι υποδοχείς φωτός, τα κονία και τα ραβδία, βοηθώντας στην αντίληψη του χρώματος και του σχήματος αντίστοιχα. Αυτοί οι υποδοχείς ενεργοποιούνται ανάλογα με το χρώμα και την ένταση του φωτός και στέλνουν ηλεκτρικά ερεθίσματα στον εγκέφαλο. Όλα αυτά τα ερεθίσματα 36

37 διαμορφώνουν μια εικόνα, η οποία όμως είναι ανάποδα, γιατί ανάποδα αποτυπώνεται η εικόνα στον αμφιβληστροειδή, όπως στο φιλμ στις φωτογραφικές μηχανές. Ο εγκέφαλος αναλαμβάνει να τη γυρίσει κανονικά. Οι εικόνα που στέλνει το κάθε μάτι είναι ελαφρώς διαφορετική, και βοηθάει, ώστε να γίνει αντιληπτή η απόσταση με τη μέθοδο του τριγωνισμού, και γενικά να υπάρξει τρισδιάστατη όραση. Με άλλα λόγια το μάτι λειτουργεί όπως μια κάμερα. Ο φακός εστιάζει στις ακτίνες φωτός και η ίριδα ελέγχει το ποσό του φωτός που θα πέσει στον αμφιβληστροειδή. Ο αμφιβληστροειδής περιλαμβάνει υποδοχείς δυο ειδών τους κωνικούς και τους ραβδωτούς. Οι κωνικοί υποδοχείς ενεργοποιούνται στο φως της μέρας και μεταφέρουν την αίσθηση του χρώματος. Χωρίζονται σε τρεις τύπους, και ο καθένας περιέχει μια χρωματική ευαισθησία μόνο στο κόκκινο, το μπλε ή το πράσινο. Οι ραβδωτοί υποδοχείς είναι ευαίσθητοι μόνο στην ένταση του φωτός και αυτοί οφείλονται για την νυχτερινή όραση. Οι υποδοχείς αυτοί μετατρέπουν το φως που λαμβάνει το μάτι σε ηλεκτρικά ερεθίσματα, τα οποία καταλήγουν από τον αμφιβληστροειδή στα οπτικά νεύρα. Ύστερα, τα οπτικά νεύρα μεταφέρουν μηνύματα στον οπτικό φλοιό του εγκεφάλου για την ερμηνεία των χρωμάτων, συμπεριλαμβάνοντας τη φωτεινότητα και τα σχήματα. Επίσης, ανάλογα με τη συχνότητα εναλλαγής εικόνων γίνεται αντιληπτή η κίνηση, όπως και στον κινηματογράφο. Τα ποικίλα μήκη κύματος του φωτός αντικατοπτρίζονται όταν προσπίπτουν πάνω σε αντικείμενα, φτάνοντας στον αμφιβληστροειδή και η πληροφορία μετατρέπεται μέσω του εγκεφάλου σε αποχρώσεις. Μια εντελώς λευκή επιφάνεια αντανακλά σχεδόν όλες τις ακτίνες φωτός, οι οποίες μετά συνδυάζονται στον αμφιβληστροειδή και εμφανίζονται ως λευκό χρώμα. Το αγνό κόκκινο χρώμα απορροφάει την πορτοκαλί, την κίτρινη, την πράσινη, τη μπλε και τη βιολετί ακτινοβολία, και έτσι μόνο η αντανακλώμενη κόκκινη ακτινοβολία φτάνει στο μάτι και εμφανίζεται ως κόκκινο χρώμα. Η αντίληψη του χρώματος επηρεάζεται τόσο από την ποιότητα του φωτός όσο και από την υφή του αντικειμένου. Μερικές από αυτές τις οπτικές ίνες θέτουν σε ενέργεια τον υποθάλαμο, ο οποίος είναι ένα βιολογικό κέντρο ελέγχου που ρυθμίζει τον ύπνο, την πείνα, τη δίψα, τη θερμοκρασία και άλλες ακούσιες λειτουργίες. Ο υποθάλαμος επίσης, επηρεάζει τους βλεννογόνους αδένες, οι οποίοι ελέγχουν άλλες λειτουργίες του σώματος, παράγοντας ορμόνες που διεγείρουν διάφορες περιοχές όπως τους επινεφρίδιους αδένες και τα όργανα αναπαραγωγής. Επιπρόσθετα, επηρεάζεται ακόμα και ο μεταβολισμός ολόκληρου του σώματος. Η όραση έχει άμεση σχέση με την αντίληψη του εξωσωματικού χώρου και κυρίως την τρισδιάστατη αντίληψή του. Η επικάλυψη των οπτικών πεδίων βοηθάει στον υπολογισμό της τρισδιάστατης υφής τους και τον υπολογισμό της απόστασής του μέσω του τριγωνισμού. Σύμφωνα με αυτήν τη μέθοδο, που χρησιμοποιείται και σε επιστήμες όπως η τοπογραφία, υπάρχει ένα νοητό τρίγωνο που ορίζεται από τα δύο μάτια και το αντικείμενο. Γνωρίζοντας την απόσταση των ματιών και τις γωνίες στις οποίες τα μάτια βλέπουν το αντικείμενο, μπορούμε να υπολογίσουμε την απόσταση του αντικειμένου από το πρόσωπο. Σημαντικό είναι ότι η αντίληψη του χώρου δε γίνεται μόνο με την όραση, αλλά και με άλλες αισθήσεις, όπως η ακοή, ή ακόμη και την αφή. Εξάλλου η μέθοδος του τριγωνισμού μπορεί να εφαρμοστεί και για τους ήχους, αλλά ακόμη και για την αντιληπτή από απόσταση θερμότητα. Οι τυφλοί άνθρωποι και οργανισμοί, όπως η νυχτερίδα, μπορούν να συνδυάσουν ερεθίσματα από άλλες αισθήσεις για να έχουν μία τρισδιάστατη αντίληψη του περιβάλλοντός τους, όπως και οι υπόλοιποι οργανισμοί. Οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι στους τυφλούς σημαντικά μέρη του εγκεφάλου που ασχολούνται με την επεξεργασία της όρασης λειτουργούν κανονικά, δηλαδή "βλέπουν" όπως και οι 37

38 υπόλοιποι άνθρωποι, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Επιπλέον, όλοι οι τυφλοί έχουν ένα ελάχιστο ερέθισμα όρασης (συνήθως περιφερειακή όραση ή υποδοχείς φωτός που καθορίζουν τη λειτουργία του ύπνου), ή μπορούν να αισθανθούν τη θερμότητα, δηλαδή τις υπέρυθρες η οποία είναι ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία σε άλλο μήκος κύματος. Μερικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν "τυφλοί" άνθρωποι, αλλά άνθρωποι "που δεν βλέπουν καλά". Εικόνα 8. Διαδικασία όρασης ΦΩΣ ΚΑΙ ΧΡΩΜΑ Ένα βασικό ερώτημα πάνω στο θέμα της όρασης είναι το τι ακριβώς είναι φως, αφού χρώμα χωρίς φως δεν υπάρχει και αντίστροφα. Το φως του ηλίου γίνεται αντιληπτό σαν άχρωμο. Στην πραγματικότητα αποτελείται από τα 3 βασικά χρώματα και άλλα 4 που προκύπτουν απ αυτά. Δηλαδή το πορτοκαλί, το κυανό και το ιώδες. Αν στρέψουμε μία δέσμη φωτός σε ένα πρίσμα ή κρύσταλλο αυτό, θα χωρίσει το φως στα παραπάνω χρώματα που το αποτελεί, δίνοντας μας ένα ουράνιο τόξο. Αυτό κατά τη φυσική είναι το φαινόμενο της διάθλασης. Το ανθρώπινο μάτι είναι ευαίσθητο στην ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία σε ένα πλάτος που κυμαίνεται σε μήκος κύματος από 400 έως 700 νανόμετρα (nm: μέτρο μέτρησης). Αυτή η περιοχή είναι το λεγόμενο ορατό φως για τον άνθρωπο και εμπεριέχονται οι επτά ακτινοβολίες (χρώματα του φάσματος). Δεν είναι όμως οι μόνες. Στην ουσία μια ακτίνα φωτός, εάν περάσει μέσα από ένα οπτικό πρίσμα, διασπάται σε τρία μέρη. Στο θερμικό φάσμα, στο φωτεινό φάσμα και στο χημικό φάσμα. Από τα φάσματα αυτά, ορατό για το άνθρωπο, είναι μόνο το φωτεινό φάσμα. Τα άλλα δύο φάσματα επειδή δεν ερεθίζουν το ανθρώπινο μάτι λόγω της φυσικής κατασκευής του, είναι αόρατα. Έχει όμως διαπιστωθεί, ότι υπάρχουν ορισμένα ζώα που τα οπτικά στοιχεία τους δεν ερεθίζονται μόνον απ την ακτινοβολία, η οποία ερεθίζει και το ανθρώπινο μάτι, αλλά 38

39 είναι ευαίσθητα και στις άλλες ακτινοβολίες που βρίσκονται στο αόρατο για μας επίπεδο. Είναι φυσικό λοιπόν, η φωτεινή πηγή να γίνεται αντιληπτή από αυτά με μια διαφορετική λάμψη της οποίας την έννοια είναι αδύνατον να συλλάβουμε. Η ακτινοβολία που βρίσκεται πέρα από το κόκκινο χρώμα δηλαδή μετά από τα 700 νανόμετρα ονομάζεται θερμικό φάσμα ή υπέρυθρες ακτίνες ενώ η πέρα από την ιώδη ακτινοβολία δηλαδή πριν από τα 400 νανόμετρα στο φωτεινό φάσμα ονομάζεται χημικό φάσμα ή υπεριώδεις ακτίνες. Στο σύνολο της ακτινοβόλου ενέργειας, η ορατή από τους ανθρώπους ακτινοβολία κατέχει μία πάρα πολύ μικρή έκταση. Κατά την υπόθεση ότι η έκταση όλου του φάσματος είναι ίση με 100 εκατοστά του μέτρου, τότε οι υπέρυθρες ακτίνες κατέχουν τα 59 εκατοστά, οι υπεριώδεις τα 40 εκατοστά και οι φωτεινές μόνο το ένα μεταξύ των δύο, ευρισκόμενο εκατοστό. Κι όμως, αυτή η ελάχιστη ακτινοβολία επιδρά πάνω στο αισθητήριο της όρασης και γίνεται αντιληπτή σαν φως. Όλες οι θεωρίες που έχουν σαν βάση το φως και την επίδρασή του στην ανθρώπινη δραστηριότητα, αποτελούν μεγάλα κεφάλαια, με τα οποία ασχολείται στον χώρο της επιστήμης η «φυσιολογική οπτική» και στο χώρο της τέχνης η «αισθητική». Η υπεριώδης ακτινοβολία, που είναι καταστρεπτική για τον άνθρωπο, απορροφάται από το στρώμα του όζοντος που βρίσκεται στην ατμόσφαιρα. Εικόνα 9. Φάσμα φωτός και Ορατό φως ΟΠΤΙΚΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Οπτικές παθήσεις σχετικές με την εστίαση Για την καλύτερη αντίληψη των αντικειμένων, τα μάτια προσαρμόζονται ανάλογα με την απόσταση του αντικειμένου και την ένταση του φωτός. Υπάρχουν δύο μηχανισμοί με τους οποίους ο οφθαλμός λειτουργεί και αποδίδει την εικόνα στον εγκέφαλο. Στην πρώτη διαδικασία η εικόνα προσαρμόζεται στον αμφιβληστροειδή χιτώνα όσο δυνατόν πιο καθαρά και λεπτομερώς, ονομάζεται εστίαση και ελέγχεται από το φακό. Η διαδικασία μοιάζει με αυτήν που γίνεται στις φωτογραφικές μηχανές (το επονομαζόμενο ζουμ). 39

40 Η άλλη διαδικασία προστατεύει το μάτι από την υπερβολική ένταση του φωτός. Το φως μεταφέρει ενέργεια, όπως γνωρίζουμε. Όταν εστιάζεται το φως σε μία συγκεκριμένη κατεύθυνση (όπως στο μάτι), υπάρχει κίνδυνος η ένταση του φωτός τοπικά να γίνει πολύ μεγάλη, άρα και καταστροφική. Η κόρη προσαρμόζεται, ώστε να περάσει αρκετό φως για να λειτουργήσει η όραση, αλλά και να μην καεί ο αμφιβληστροειδής. Φυσικά, η κόρη δε μπορεί να κλείσει εντελώς το μάτι, αν για παράδειγμα κοιτάξει κάποιος τον ήλιο κατάματα, τότε χρησιμοποιείται το βλέφαρο για αυτήν την προστασία. Τα αδιαφανή βλέφαρα χρησιμοποιούνται από τους οργανισμούς που τα διαθέτουν για να μην έχουν οπτικά ερεθίσματα όταν κοιμούνται. Υπάρχουν τρεις ασθένειες που συνδέονται με την εστίαση στο μάτι: Η μυωπία: Όπου το μάτι έχει μεγαλύτερο βάθος από το κανονικό και πιο ωοειδές σχήμα, και ο ασθενής ως αποτέλεσμα δεν μπορεί να δει τα μακρινά αντικείμενα. Η υπερμετρωπία: Όπου το μάτι έχει μικρότερο βάθος από το κανονικό και πιο δισκοειδές σχήμα, και ο ασθενής δεν μπορεί να δει καθαρά τα πολύ κοντινά αντικείμενα. Και η πρεσβυωπία: Η οποία δεν έχει σχέση με το σχήμα του ματιού αλλά με το φακό. Μετά από κάποια χρόνια χάνει την ελαστικότητά του και δυσκολεύεται να εστιάσει. Τέλος ο αστιγματισμός δεν οφείλεται στην εστίαση του ματιού αλλά στην διαφορετική διαθλαστική ισχύ στους διάφορους μεσημβρινούς του. Κυρίως οφείλεται σε διαφορετική καμπυλότητα του κερατοειδούς στους διάφορους μεσημβρινούς αλλά συμμετέχει σε ένα ποσοστό και ο κρυσταλλοειδής φακός. Οπτικά, το φαινόμενο αυτό έχει ως αποτέλεσμα το φως που μπαίνει στον οφθαλμό να σχηματίζει αντί για μια εστία δύο εστιακές γραμμές. Όσο πιο πολύ απέχουν μεταξύ τους αυτές οι γραμμές, τόσο πιο μεγάλος είναι ο αστιγματισμός. Το ιδανικό μάτι είναι σφαιρικό. Στην πραγματικότητα όλοι μας έχουμε κάποιον ελάχιστο βαθμό μυωπίας ή υπερμετρωπίας. Οπτικές παθήσεις σχετικές με την αντίληψη των χρωμάτων Α. Είδη αχρωματοψίας Ανθρώπινες παθήσεις που σχετίζονται με την αντίληψη των χρωμάτων είναι η δυσχρωματοψία, η μερική αχρωματοψία και η ολική αχρωματοψία. Στην περίπτωση της δυσχρωματοψίας γίνεται σύγχυση μεταξύ των χρωμάτων βασικών και παράγωγων, ονομάζεται και Δαλτονισμός, από τον χημικό John Dalton ( ), που έπασχε από την ασθένεια. Η αχρωματοψία αφορά την αδυναμία της διάκρισης των τριών βασικών χρωμάτων, κόκκινο, κίτρινο και μπλε (άρα και τη διαφορετική αντίληψη των παραγώγων τους). Όταν περιλαμβάνει και τα τρία ονομάζεται ολική, οπότε ο άνθρωπος αυτός βλέπει σε κλίμακα του γκρι όπως στις παλιές τηλεοράσεις, ενώ στις άλλες περιπτώσεις ονομάζεται μερική, όπου το άτομο δεν μπορεί να διακρίνει ένα εκ των βασικών χρωμάτων. Δηλαδή δεν μπορεί να ξεχωρίσει κάποια συγκεκριμένα χρώματα, όπως το κόκκινο και πράσινο ή το μπλε και κίτρινο. Η αχρωματοψία είναι γενικά η αδυναμία της αντίληψης των χρωμάτων και δεν αποτελεί κάποια μορφή τύφλωσης. Η αδυναμία αντίληψης του κόκκινου-πράσινου είναι η περισσότερο συχνή μορφή αχρωματοψίας. Λιγότερο συχνή παρουσιάζεται αυτή της αδυναμίας αντίληψης του μπλε-κίτρινου χρώματος. Σε αντίθεση με αυτό που πιστεύει ο περισσότερος κόσμος, είναι σπάνιο ένα άτομο που πάσχει από αχρωματοψία να βλέπει μόνο σε αποχρώσεις του γκρι, είναι η πιο σπάνια μορφή 40

41 αχρωματοψίας. Αυτοί οι οποίοι παρουσιάζουν πλήρη αχρωματοψία συνήθως εμφανίζουν και άλλα οφθαλμολογικά προβλήματα. Τα µάτια έχουν τη δυνατότητα να ξεχωρίζουν το χρώμα καθώς και τη φωτεινότητα, γιατί στο πίσω µέρος τους διαθέτουν τα λεγόμενα κωνία και ραβδία. Τα κωνία αναγνωρίζουν το χρώμα και τα ραβδία αναγνωρίζουν τη φωτεινότητα. Τα κωνία είναι συγκεντρωμένα στην κεντρική περιοχή του αμφιβληστροειδή και περιέχουν τρεις φωτοευαίσθητες χρωστικές ουσίες: την ερυθρή, την πράσινη και την μπλε. Αυτοί που έχουν πρόβλημα αχρωματοψίας έχουν μερική ή ολική έλλειψη σε μια ή σε περισσότερες από τις ανώτερες χρωστικές ουσίες. Ανάλογα µε τον αριθµό των κωνίων που έχει ο κάθε ασθενής µε αχρωµατοψία ποικίλει και ο βαθµός της αχρωµατοψίας που έχει. Ένα άτοµο που πάσχει από αχρωµατοψία στο κόκκινο και το πράσινο δεν έχει αρκετά κόκκινα και πράσινα κωνία. Αυτό βεβαίως δεν σηµαίνει ότι ο ασθενής από αχρωµατοψία βλέπει τα πάντα ασπρόµαυρα αλλά ότι µπερδεύει το κόκκινο µε το πράσινο ή µε το καφέ καθώς επίσης και το µπλε µε το µοβ. Η σύγχυση των χρωµάτων που έχει το άτοµο που πάσχει από αχρωµατοψία εξαρτάται και από τις συνθήκες φωτισµού. Για παράδειγµα το άτοµο που συγχέει το πράσινο θα µπορούσε κάτω από έντονο ηλικιακό φως ν αναγνωρίσει ένα έντονο πράσινο ως πράσινο. Αντιθέτως κάτω από µία λάµπα τεχνητού φωτισµού µικρής ισχύος µπορεί να µπερδέψει το πράσινο χρώµα µε το καφέ ή ακόµη και το κόκκινο. Οι ασθενείς με φυσιολογική χρωματική αντίληψη ονομάζονται και τριχρωματικοί, ενώ οι ασθενείς με δυσχρωματοψία και με έλλειψη μιας χρωστικής ονομάζονται ανώμαλοι τριχρωματικοί. Ένας δυσχρωματικός έχει απόλυτη έλλειψη μίας χρωστικής των κωνίων. Εικόνα 10. Δυσχρωματική όραση Β. Αιτίες αχρωματοψίας Η αχρωματοψία μπορεί να είναι κληρονομική ή να προέρχεται από ασθένειες που προσβάλουν το οπτικό νεύρο ή τον αμφιβληστροειδή. Η επίκτητη αχρωματοψία προσβάλει μόνο το μάτι που εμφανίζει τo πρόβλημα και μπορεί να χειροτερέψει με την πάροδο του χρόνου. Οι ασθενείς με αχρωματοψία που οφείλεται σε άλλες ασθένειες συνήθως έχουν πρόβλημα στον διαχωρισμό τoυ μπλε ή του κίτρινου χρώματος. Η κληρονομική αχρωματοψία είναι η πιο συχνή. Προσβάλει και τα δύο μάτια και δεν επιδεινώνεται κατά τη διάρκεια του χρόνου. Αυτός ο τύπος αχρωματοψίας ανευρίσκεται 41