ΠΡΟΤΥΠΟ 4 ΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΛΠ 12, ΘΕΜΑ:

Transcript

1 ΠΡΟΤΥΠΟ 4 ΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΛΠ 12, ΘΕΜΑ: «Ο νεοκλασικισμός κυριάρχησε κατά τον 19 ο και τις αρχές του 20 ου αιώνα όχι μόνο στη δημόσια αλλά και στην ιδιωτική αρχιτεκτονική του ελληνικού κράτους, με χαρακτηριστικά που διαμορφώθηκαν και από τα κοινωνικά στρώματα υποδοχής του. 1. Να τεκμηριώσετε την άποψη αυτή μέσα από την εξέταση του μεγέθους, της μορφής και των υλικών κατασκευής δύο χαρακτηριστικών κτιρίων κατοικίας, ενός νεοκλασικού μεγάρου και ενός λαϊκού νεοκλασικού, λαμβάνοντας υπόψη το πλαίσιο δημιουργίας τους (χρονική περίοδος οικοδόμησής τους, γεωγραφικές και πολεοδομικές συντεταγμένες τους, οικονομική και κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη τους, σχεδιασμός τους ή μη από αρχιτέκτονα κ.ά.). 2. Να ερμηνεύσετε την ως άνω άποψη σε σχέση με τις ιστορικο-κοινωνικές εξελίξεις της εξεταζόμενης εποχής. 3. Να μελετήσετε και να ερμηνεύσετε τη σύνδεση των λαϊκών νεοκλασικών κατοικιών με τον μεταπολεμικό Ελληνοκεντρικό Μοντερνισμό, περιγράφοντας και σχολιάζοντας ένα σχετικό εικαστικό έργο.» ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά τον 19 ο αιώνα γίνεται φανερή η τάση επιστροφής προς την αρχιτεκτονική της αρχαιότητας. Οι πρώτοι, δηλαδή, αρχιτέκτονες που εργάστηκαν στην ελεύθερη Ελλάδα υιοθέτησαν έναν ετεροχρονισμένο σεβασμό των αρχαίων προτύπων. Στην παρούσα, λοιπόν, εργασία θα ασχοληθούμε με τον νεοκλασικισμό που επικράτησε στην αρχιτεκτονική της Ελλάδας του 19 ου με αρχές του 20 ου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα θα μελετήσουμε ένα χαρακτηριστικό δείγμα ενός νεοκλασικού μεγάρου κι ενός λαϊκού νεοκλασικού αναζητώντας ομοιότητες και διαφορές ως προς

2 τη χρονική περίοδο οικοδόμησής του, την οικονομική και κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη και γενικότερα με ό,τι σχετίζεται με την αρχιτεκτονική τους. Παράλληλα θα γίνεται και αναφορά των ιστορικο-κοινωνικών συνθηκών που επηρέασαν τις εξελίξεις της αρχιτεκτονικής της συγκεκριμένης περιόδου. Τέλος, θα μελετηθεί και θα σχολιαστεί το γεγονός ότι πολλοί καλλιτέχνες του μεταπολεμικού Ελληνοκεντρικού Μοντερνισμού συνέδεσαν με τα έργα τους λαϊκές νεοκλασικές κατοικίες. ΚΥΡΙΩΣ ΘΕΜΑ 1. Μελέτη λαϊκών νεοκλασικών και νεοκλασικών μεγάρων παράλληλα με τις επικρατούσες ιστορικο-κοινωνικές συνθήκες. Ο κλασικισμός είχε εισβάλει νωρίτερα από τον 19 ο αιώνα στην Ελλάδα λόγω Ενετοκρατίας αρχικά αλλά και χάρη στις εμπορικές σχέσεις του 18 ου αιώνα. Παρατηρείται λοιπόν, επιρροή της αρχιτεκτονικής της Δύσης σε αυτήν της Ελλάδας. Έτσι, αμέσως μετά την Απελευθέρωση της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, παρατηρείται μια νέου τύπου αρχιτεκτονική στο Ναύπλιο (τότε πρωτεύουσα) και στην Αίγινα, σαφώς επηρεασμένη από τις τάσεις που επικρατούσαν στην αρχιτεκτονική της Ευρώπης. 1 Στην πλειοψηφία τους, οι πρώτοι αρχιτέκτονες που δημιούργησαν στην Ελλάδα ήταν ξένοι, ωστόσο, δεν μετέφεραν αυτούσιες ευρωπαϊκές μορφές αλλά η αρχιτεκτονική τους διατήρησε μια χαρακτηριστική λιτότητα. 2 Την περίοδο κατά την οποία ο νεοκλασικισμός θριάμβευε, η αρχιτεκτονική στόχευε να εξυπηρετήσει την πλειοψηφία του πληθυσμού, για αυτό και μιμήθηκε τα «καλλιμάρμαρα» μνημειακά κτίρια, κάνοντας, όμως, χρήση φθηνότερων υλικών. Έτσι, λοιπόν, δημιουργήθηκε μια περισσότερο τυποποιημένη αρχιτεκτονική, με μεγάλη οικονομία στα υλικά άλλα και στη διακόσμηση, που ταίριαζε απόλυτα στις εκάστοτε οικονομικές και κλιματικές τοπικές συνθήκες. Τα νέα αρχιτεκτονήματα, 1 Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, Ε. Μπίρης, Π. Τουρνικιώτης & Δ. Φιλιππίδης, Τέχνες Ι: Ελληνικές Πάτρα 2001, σελ Ό.π., σ. 30

3 ζωής. 6 Σχετικά όμως με την αρχιτεκτονική των δημόσιων κτιρίων πρέπει να Αποτελεί προτεινόμενη ενδεικτική λύση Μελετήστε και δώστε τη δική σας προσωπική λοιπόν, ακολουθούσαν τα ευρωπαϊκά πρότυπα, διατηρώντας παράλληλα και την ελληνική ταυτότητα. 3 Ωστόσο, το φαινόμενο που παρατηρείτο ήταν ακόμα πιο σύνθετο, καθώς η νεοκλασική αρχιτεκτονική ουσιαστικά διείσδυσε στην αρχιτεκτονική της Τουρκοκρατίας, τα στοιχεία της οποίας δεν είναι ακόμα εξακριβωμένα, γεγονός που είχε ως απόρροια τη δημιουργία μεικτών μορφών, μείξη η οποία παρουσίαζε διαφοροποιήσεις ανά περιοχή. Σε περιοχές όπου διατηρείτο έντονα η τοπική τους αρχιτεκτονική παράδοση η εμφάνιση του νεοκλασικισμού δεν είναι τόσο έντονη, ενώ το αντίθετο συνέβαινε σε περιοχές όπου η τοπική αρχιτεκτονική τους παράδοση είχε με τον καιρό ή για ποικίλους λόγους εξασθενίσει. Αν και δε γνωρίζουμε σε βάθος τη νεοκλασική αρχιτεκτονική του 19 ου αιώνα που εμφανίστηκε στην Ελλάδα, είμαστε βέβαιοι ότι ο νεοκλασικισμός αναζωογόνησε την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τη διατήρησή της μέχρι περίπου και το Ο «λαϊκός», όπως χαρακτηρίζεται, αρχιτεκτονικός χαρακτήρας εξασφάλιζε μια συνέχεια με την παλαιότερη παράδοση της Τουρκοκρατίας, δεδομένου ότι δεν είχαν αλλάξει και πολλά σχετικά με τον τρόπο ζωής των λαϊκών στρωμάτων της κοινωνίας. Έτσι, ακόμα και μετά το 1940 παρατηρούνται ιδιωτικές κατοικίες με εσωτερικές αυλές και στεγασμένους εξώστες («χαγιάτια»), στοιχεία που θυμίζουν έντονα το παρελθόν και την ιστορία του τόπου. 4 Παρατηρώντας ένα από τα λαϊκά νεοκλασικά σπίτια που βρίσκονται στην Πλάκα 5, επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι τα σπίτια που απευθύνονταν στα περισσότερο λαϊκά στρώματα του αστικού πληθυσμού στην Ελλάδα, παρουσίαζαν συχνά μεικτή μορφή. Ουσιαστικά συνδύαζαν την απλοποιημένη μνημειακή σύνθεση στην πρόσοψη, με τις απλές και λείες επιφάνειες και τη λιτή διακόσμηση που κυριαρχούσε στο ανώτερο τμήμα του αρχιτεκτονήματος, με μια πιο ελεύθερη οργάνωση των χώρων, άρα και τη μορφής τους, που συγγένευε με παλαιότερες μορφές και τρόπους αναφερθεί ότι είτε πρόκειται για την ανέγερση αυτών στην επαρχία, είτε στην Αθήνα, 3 Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, Ε. Μπίρης, Π. Τουρνικιώτης & Δ. Φιλιππίδης, Τέχνες Ι: Ελληνικές Πάτρα 200, σ Ό.π., σσ Ό.π., σ. 70, εικόνα 36 6 Ό.π., σ. 70

4 ακολουθείται ένας εκλεκτικισμός, αλλά κυρίως συναντάται το καθαρά νεοκλασικό αρχιτεκτονικό ύφος, χωρίς καθόλου προσμείξεις με παραδοσιακές μορφές. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται κυρίως στις επιταγές της Μεγάλης Ιδέας, καθώς πρόκειται για ένα όραμα του ελληνισμού βασισμένο στην ανωτερότητα ενός ενιαίου ελληνικού πολιτισμού και στην ανασύσταση μιας ελληνικής αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Ακολούθως, μόνο ο νεοκλασικισμός εναρμονίζεται απόλυτα με τη συγκεκριμένη Ιδέα Όραμα, εφόσον πρόκειται για την αναβίωση της αξεπέραστης δόξας των προγόνων, φαινόμενο το οποίο δεν περιορίζεται μόνο σε δημόσια κτίρια αλλά επεκτείνεται και προς τα ιδιωτικά μέγαρα, όπως αποκαλούνται. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτών είναι μια σειρά από «αρχοντικά» που στόλιζαν παλιά τη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, έναν από τους πιο «αριστοκρατικούς» δρόμους της Αθήνας, όπως και συνεχίζει να είναι. 7 Το Μέγαρο Χαροκόπου 8, όπως λεγόταν, το πλέον σήμερα μουσείο Μπενάκη επί της Βασιλίσσης Σοφίας, αγοράστηκε το 1910 από τον Εμμανουήλ Μπενάκη, έμπορο από την Αίγυπτο, που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα κατά το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα. Το σχεδιασμό του αρχιτεκτονήματος είχε αναλάβει ο Α. Μεταξάς. Αργότερα, περί το 1932, μετατράπηκε σε μουσείο το ίδιο αυτό κτίριο από τον γιο του, Αντώνη Μπενάκη. Μάλιστα, πριν από λίγα χρόνια, επεκτάθηκε, χωρίς όμως να αλλοιωθεί καθόλου η αρχική νεοκλασική εξωτερική του μορφή προς το δρόμο. 9 (Θα μπορούσε αντίστοιχα να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτικό παράδειγμα η εικόνα 40 στη σελίδα 73, με τη διαφορά ότι πρόκειται για μοντέρνα αρχιτεκτονήματα με έκδηλα στοιχεία κλασικισμού.) 2. Η σύνδεση των λαϊκών νεοκλασικών κατοικιών με τον μεταπολεμικό Ελληνοκεντρικό Μοντερνισμό σε εικαστικά έργα. Από το 1930 και μετά, και κυρίως από το 1960, εισάγεται στην Ελλάδα μια νέου τύπου αρχιτεκτονική, από τολμηρούς και μοντέρνους αρχιτέκτονες, που θέλησαν να επιβάλουν το σύγχρονο ιδίωμα της αρχιτεκτονικής όπως προερχόταν από τα διεθνή τότε κέντρα της Ευρώπης και της Αμερικής. Φορείς, λοιπόν, του «μοντέρνου 7 Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, Ε. Μπίρης, Π. Τουρνικιώτης & Δ. Φιλιππίδης, Τέχνες Ι: Ελληνικές Πάτρα 2001, σ Ό.π., σ. 71, εικόνα 37 9 Ό.π., σ. 71

5 κινήματος» ήταν κυρίως οι νέοι αρχιτέκτονες που ενημερώνονταν για τις εξελίξεις στον υπόλοιπο κόσμο και βιάζονταν να ταυτιστούν με τις σύγχρονες επαναστατικές ιδέες. Ωστόσο, υπάρχει και μια κατηγορία αρχιτεκτόνων, οι οποίοι διστάζουν, διαφωνούν, έως και απορρίπτουν τη νέα αυτή αρχιτεκτονική αντίληψη. 10 Το φαινόμενο αυτό και οι αντιδράσεις γίνονται εμφανείς ακόμα και σε εικαστικά έργα της περιόδου, παράλληλα με την εκλαϊκευση του Ελληνοκεντρικού Μοντερνισμού. Μια κατηγορία καλλιτεχνών επιδίωξαν, συνειδητά ή μη, να εκλαϊκεύσουν την ιδέα ενός ελληνικού μικρόκοσμου με μοτίβα από την καθημερινή ζωή, παράγοντας έτσι, μια νέα εικονογραφία του ιδιωτικού χώρου. Με τον τρόπο αυτό ο τόνος της εθνικής τέχνης χαμήλωνε, πλησιάζοντας περισσότερο την τέχνη του οικείου. 11 Παράλληλα, όμως, το έργο ορισμένων καλλιτεχνών εμπλουτίζει την παράδοση του ελληνικού ιντιμισμού. Έδωσαν έμφαση στην ουσία των ανθρώπινων σχέσεων, την ανάδειξη της συμφιλίωσης, στις ισορροπημένες συνθέσεις. Σε αρκετές επίσης περιπτώσεις δεν αποφεύγεται ο ρεμβαστικός συναισθηματισμός ως συνέπεια της νοσταλγικής επίκλησης του παρελθόντος μέσα σε ένα όλο και ταχύτερα μεταβαλλόμενο παρόν. 12 Χαρακτηριστικό εικαστικό δείγμα το οποίο συνδέει τις λαϊκές νεοκλασικές κατοικίες με τον μεταπολεμικό Ελληνοκεντρικό Μοντερνισμό είναι το έργο του Σπύρου Βασιλείου που φέρει τον τίτλο «Αθήνα» 13 και χρονολογείται περί το Στο συγκεκριμένο έργο, λοιπόν, παρουσιάζεται η Αθήνα σαν σκηνικό στη σύνθεση, όπου το λευκό πέλαγος των πολυκατοικιών διακόπτεται από χρωματικές νησίδες κατοικιών με στέγες, ακροκέραμα και τα χαρακτηριστικά ανοίγματα του νεοκλασικού αθηναϊκού σπιτιού. Με τον τρόπο αυτό ο ακλλιτέχνης εκφράζει εύγλωττα τη νοσταλγία για το παλιό που χάνεται και προβάλλεται τόσο έντονα στο εικαστικό πεδίο. Για το λόγο αυτό ο Σπύρος Βασιλείου προσθέτει και το ηγεμονικό μοτίβο της 10 Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, Ε. Μπίρης, Π. Τουρνικιώτης & Δ. Φιλιππίδης, Τέχνες Ι: Ελληνικές Πάτρα 2001, σσ Ν. Δασκαλοθανάσης, Α. Κωτίδης, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Τόμος Γ, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ Ό.π., σ Ό.π., σ εικ.16

6 παλαιικής σιδεριάς χωρίς να επιτρέπει καμία αμφιβολία για το είδος του χαμένου παράδεισου που υμνεί με αυτό και με πολλά παρόμοια έργα του. 14 (Θα μπορούσε αντίστοιχα να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτικό παράδειγμα η εικόνα 17 στη σελίδα 116) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η αρχιτεκτονική του 19 ου και 20 ου αιώνα σημειώνει σημαντική στροφή προς το παρελθόν. Οι αρχιτέκτονες, διαμορφώνουν το νέο τύπο αρχιτεκτονικής κατόπιν μελέτης παλαιότερων μνημείων, ενώ εξαιτίας των ιστορικο-κοινωνικών εξελίξεων προωθείται ιδιαίτερα η τάση του νεοκλασικισμούς την αρχιτεκτονική. Ωστόσο, πλησιάζοντας προς τον 20 ο αιώνα, γίνεται εισαγωγή μοντέρνων στοιχείων στην αρχιτεκτονική από την Ευρώπη. Τα στοιχεία αυτά δεν υιοθετούνται απόλυτα από τους αρχιτέκτονες καθώς υπάρχουν αντιδράσεις ως προς τη χρήση αυτων, αντιδράσεις που φτάνουν μέχρι και την απόρριψη. Το διχασμό αυτό ως προς την είσοδο μοντέρνων στοιχείων που παραγκωνίζουν την ελληνική ταυτότητα ως προς την αρχιτεκτονική αποδίδουν στα έργα τους και οι ζωγράφοι της περιόδου, δηλώνοντας έτσι μια νοσταλγική διάθεσηγια το παλιό που με τον καιρό χάνεται. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, Ε. Μπίρης, Π. Τουρνικιώτης & Δ. Φιλιππίδης, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Δ, ΕΑΠ, Πάτρα Ν. Δασκαλοθανάσης, Α. Κωτίδης, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Τόμος Γ, ΕΑΠ, Πάτρα Ν. Δασκαλοθανάσης, Α. Κωτίδης, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Τόμος Γ, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ. 115