Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ

Transcript

1 Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ «ΕΘΙΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ» ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΟΥΡΤΟΥΜΑ ΜΑΡΙΑ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΟΛΥΜΠΙΑ ΑΜ:557 ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ 2013

2 Η παρούσα εργασία είναι της φοιτήτριας Ευθυμίου Ολυμπίας, φοιτήτριας του τμήματος Νοσηλευτικής ΣΕΥΠ Διδυμοτείχου, του ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, ελέχθηκε διεξοδικά από την έκτακτη καθηγήτρια του τμήματος, Κα Κουρτούμα Μαρία και εγκρίθηκε για παρουσίαση. Η καθηγήτρια Κουρτούμα Μαρία

3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... ii Abstract... iii Εισαγωγή... Error! Bookmark not defined. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΡΙΣΜΟΙ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΕΘΙΣΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΑΙΤΙΑ ΚΑΤΑΧΡΗΣΗΣ ΟΥΣΙΩΝ Ατομικοί παράγοντες Γενετικοί παράγοντες Μαθησιακοί παράγοντες... Error! Bookmark not defined Περιβαλλοντικοί παράγοντες Οικογένεια Προσωπικότητα του χρήστη Ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον συναναστροφές Κοινωνικοπολιτισμικές επιδράσεις Η υπόθεση της αυτοθεραπείας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2... Error! Bookmark not defined. 2.2 ΝΟΜΙΜΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ... Error! Bookmark not defined Αλκοόλ... Error! Bookmark not defined Χημική σύσταση... Error! Bookmark not defined Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση... Error! Bookmark not defined Νοσηλευτική παρέμβαση... Error! Bookmark not defined Νικοτίνη... 18

5 Χημική σύσταση Φαρμακολογική δράση Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση... Error! Bookmark not defined Νοσηλευτική παρέμβαση... Error! Bookmark not defined Ξανθίνες (καφεΐνη, θεοφυλλίνη, θεοβρωμίνη) Error! Bookmark not defined Χημική σύσταση... Error! Bookmark not defined Καφεΐνη... Error! Bookmark not defined Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση... Error! Bookmark not defined Νοσηλευτική παρέμβαση ΠΑΡΑΝΟΜΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΛΤΙΚΑ ΤΟΥ Κ.Ν.Σ Βαρβιτουρικά Χημική σύσταση Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα Εξάρτηση Στέρηση Νοσηλευτική παρέμβαση Βενζοδιαζεπίνες Χημική σύσταση Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση... Error! Bookmark not defined Νοσηλευτική παρέμβαση... Error! Bookmark not defined ΔΙΕΓΕΡΤΙΚΑ Κ.Ν.Σ.... Error! Bookmark not defined Αμφεταμίνες... Error! Bookmark not defined Χημική σύσταση... Error! Bookmark not defined Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση Νοσηλευτική παρέμβαση... 35

6 2.3.3 ΚΟΚΑΙΝΗ... Error! Bookmark not defined Χημική σύσταση... Error! Bookmark not defined Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση... Error! Bookmark not defined Νοσηλευτική παρέμβαση... Error! Bookmark not defined. 2.4 ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ ΠΑΡΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ LSD... Error! Bookmark not defined Χημική σύσταση... Error! Bookmark not defined Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση... Error! Bookmark not defined Πεϋότ-Μεσκαλίνη... Error! Bookmark not defined Χημική σύσταση... Error! Bookmark not defined Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση Φαινσυκλιδίνη(PCP) Χημική σύσταση Φαρμακολογική δράση Τοξικότητα Εξάρτηση Στέρηση Νοσηλευτική παρέμβαση ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ ΑΝΑΛΓΗΤΙΚΑ ΟΠΙΟΕΙΔΗ Χημική σύσταση Φαρμακολογική δράση Εξάρτηση Στέρηση Νοσηλευτική παρέμβαση Μορφίνη Χημική σύσταση Φαρμακολογική δράση Τοξικότητα Εξάρτηση Στέρηση... 55

7 2.5.2 Ηρωίνη Χημική σύσταση Φαρμακολογική δράση Τοξικότητα Εξάρτηση Στέρηση Μεθαδόνη Κωδεΐνη ΙΝΔΙΚΗ ΚΑΝΝΑΒΗ Χημική σύσταση Φαρμακολογική δράση... Error! Bookmark not defined Τοξικότητα... Error! Bookmark not defined Εξάρτηση Στέρηση... Error! Bookmark not defined Νοσηλευτική παρέμβαση... Error! Bookmark not defined. 2.7 ΕΙΣΠΝΕΟΜΕΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Φαρμακολογική δράση Τοξικότητα Εξάρτηση Στέρηση Νοσηλευτική παρέμβαση ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΗ Η νοσηλευτική διεργασία σε περιπτώσεις χρήσης εθιστικών ουσιών Αξιολόγηση Διάγνωση... Error! Bookmark not defined Σχεδιασμός... Error! Bookmark not defined Εφαρμογή Εκτίμηση των αποτελεσμάτων... Error! Bookmark not defined. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 73

8 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα πτυχιακή εργασία με τίτλο «Εθιστικές ουσίες και Νοσηλευτική» εκπονήθηκε από την Ευθυμίου Ολυμπία, φοιτήτρια του Τμήματος Νοσηλευτικής του Α.Τ.Ε.Ι Καβάλας, παράρτημα Διδυμοτείχου υπό την επίβλεψη της Καθηγήτριας Κουρτούμα Μαρίας. Με την ολοκλήρωση της πτυχιακής μου εργασίας, οφείλω να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην Καθηγήτρια μου Μαρία Κουρτούμα για την πολύτιμη καθοδήγηση της καθ όλη την διάρκεια της πτυχιακής μου εργασίας. Αφιερωμένη στην μητέρα μου για την στήριξη, την κατανόηση και την συμπαράσταση της. i

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πτυχιακή εργασία αυτή, έχει σαν κύριο πυλώνα της την ενημέρωση για το μεγαλύτερο κοινωνικοοικονομικό πρόβλημα της εποχής, τον εθισμό στις νόμιμες και μη ουσίες, την πρόληψη, αντιμετώπιση και απεξάρτησή του με τη στήριξη της επιστημονικής ομάδας ψυχικής υγείας και του νοσηλευτή. Σκοπός της εργασίας είναι η μελέτη των εθιστικών ουσιών και επιχειρεί να καταδείξει με βάση το υπάρχον βιβλιογραφικό υλικό το κακό της σωματικής υγείας των εξαρτημένων ως αποτέλεσμα της χρόνιας χρήσης οξικών ουσιών. Στην εργασία επιχειρείται να αποδοθεί η παράθεση δομένων που αφορούν στη χημική σύσταση, φαρμακοκινητική, τις φαρμακολογικές ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά εξάρτησης των εθιστικών αυτών ουσιών Ο κοινοτικός νοσηλευτής και η ομάδα ψυχικής υγείας συμβάλουν ενεργά στην πρόληψη με τη βοήθεια των κέντρων πρόληψης, στην απεξάρτηση μέσω τω προγραμμάτων μεθαδόνης και στην επανένταξη με τη βοήθεια της εργοθεραπείας. Λέξεις κλειδιά: εθισμός, εθιστικές ουσίες, νόµιµες εθιστικές ουσίες, θεραπευτική προσέγγιση και ο ρόλος του Νοσηλευτή, επανένταξη. ii

10 ABSTRACT Τhe thesis has as a main pillar of, information on the major socio-economic problems of the time, the addiction to legal and non-substances, prevention, treatment and detox with the support of the scientific team and mental health nurse. Purpose of this work is the study of addictive substances and attempts to demonstrate on the existing bibliography bad physical health of addicts as a result of chronic use of acidic substances. In the paper attempts to attribute the quote vibrating related to chemical composition, pharmacokinetics, pharmacological properties and characteristics dependence of addictive substances The Community nurse and mental health team actively contribute to prevention by means of prevention centers in detox through interim methadone programs and reintegration with the help of occupational therapy. Keywords: addiction, addictive substances, legal addictive substances, therapeutic approach and the role of nurses, rehabilitation. iii

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι διάφορες φυσικές ψυχοτρόπες ουσίες δεν αποτελούσαν πρόβληµα στις κοινωνίες του παρελθόντος λόγω κουλτούρας και συνεπώς, δεν θεωρούνταν επικίνδυνες για το κοινωνικό σύνολο. Η παρουσία τους στη κοινωνική ζωή είχε ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία και τη λειτουργία διαφόρων µηχανισµών αυτορύθµισης της χρήσης τους, µε τρόπο που δεν υπονόµευε αλλά αντίθετα ενδυνάµωνε την κοινωνική συνοχή. Αυτός είναι ο λόγος της μαζικής τελετουργικής χρησιμοποίησης τους στα θρησκευτικά µυστήρια όλων σχεδόν των λαών. Οι διάφορες φυσικές ψυχοτρόπες λειτουργούσαν ουσιαστικά για την ικανοποίηση της θεµελιώδους ανάγκης του ανθρώπου να υπερβαίνει τα όρια της ύπαρξης του ή να ξεφεύγει από διάφορες καταστάσεις δυσαρέσκειας και πόνου ή απλώς να βιώνει καινούργιες εµπειρίες. Κατά τη βιομηχανική επανάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται από μια μονοδιάστατη παραγωγική λογική, πραγματοποιείται μια μεγάλη ρήξη και με την παραδοσιακή αντιμετώπιση των διαφόρων φυσικών ψυχοτρόπων ουσιών. Έτσι οι φυσικές ψυχοτρόπες ουσίες γίνονται για πρώτη φορά αντικείμενα συστηματικών διώξεων. Οι ουσίες αυτές αφού μελετήθηκε η δράση τους στον ανθρώπινο οργανισµό, επεξεργάστηκαν φαρμακολογικά και χρησιμοποιήθηκαν από την ιατρική για ποικίλους σκοπούς. Η χρήση τους στη σωστή δοσολογία, για συγκεκριμένες περιπτώσεις ασθενών και µέσα στα πλαίσια συγκεκριμένων θεραπειών έχουν ικανοποιητικά αποτελέσµατα. Η υπερδοσολογία όµως αυτών και η χρόνια χρήση τους μπορεί να επιφέρει ψυχική και σωµατική εξάρτηση. Αν και οι περισσότερες από αυτές τις ουσίες θεωρούνται σήµερα παράνοµες, η χρήση τους από τους ανθρώπους χωρίς ιατρικό λόγο αλλά µε στόχο να πετύχουν την ψυχική και σωµατική ευεξία και το αίσθηµα ευφορίας, δεν έχει σταµατήσει. Η χρήση ναρκωτικών και ο εθισµός είναι ένα πρόβληµα της δηµόσιας υγείας που επηρεάζει πολλούς ανθρώπους και έχει ευρείες κοινωνικές επιπτώσεις. 1

12 Κεφάλαιο ΟΡΙΣΜΟΙ Στην αρχή της συγκεκριμένης εργασίας κρίνεται απαραίτητη η αποσαφήνιση ορισμένων εννοιών όπως: α) η εξάρτηση, β) ο εθισμός, γ) το σύνδρομο στέρησης, δ) η ανοχή, ε) οι εθιστικές ουσίες και στ) τα ναρκωτικά. Η εξάρτηση χαρακτηρίζεται από την έντονη προσήλωση του ατόμου της ένα αντικείμενο ή άλλο άτομο. Σύμφωνα με τον Γρίβα(1995), η εξάρτηση είναι ένα σύνθετο, πρωτίστως βιολογικό και δευτερευόντως ψυχικό γεγονός, στο οποίο υπεισέρχονται ορισμένοι κοινωνικοί παράγοντες. Πιο συγκεκριμένα, για την εξάρτηση από μια ουσία, ο Λιάππας(1999) θεωρεί ότι είναι μια ψυχολογική ή σωματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την ανάγκη για λήψη της ουσίας σε συνεχή ή περιοδική βάση, με σκοπό να βιώσει ο χρήστης τα αποτελέσματα της δράσης της ουσίας ή να αποφύγει τη δυσφορία που προκαλείται από τη στέρησή της. Μια κατάσταση (ένα άτομο, μια δραστηριότητα) μπορεί να προκαλέσει ψυχολογική εξάρτηση ενώ μια ουσία μπορεί να προκαλέσει ψυχολογική εξάρτηση, σωματική εξάρτηση ή και τα δύο. Η ψυχολογική εξάρτηση είναι η κατάσταση που συνοδεύει σχεδόν τις περιπτώσεις εξάρτησης και χαρακτηρίζεται από την επιθυμία ή την τάση για επανάληψη όποιας δραστηριότητας ή ουσίας από την οποία απορρέει χαρά, ευχαρίστηση ή ικανοποίηση. Σύμφωνα με τους Λιάππα και Γρίβα(1999 και 1995) η ψυχολογική εξάρτηση είναι όρος πολύ υποκειμενικός και δύσκολα μετρήσιμος. Στην πραγματικότητα η ψυχολογική εξάρτηση είναι η δυσκολότερη για να αντιμετωπιστεί. Η σωματική εξάρτηση ή όπως μερικές φορές αναφέρεται ως φυσική εξάρτηση είναι η κατάσταση του οργανισμού κατά την οποία το σώμα έχει προσαρμοστεί τόσο πολύ στη λήψη της ουσίας που η διακοπή της χορήγησης της εκδηλώνεται με έντονες σωματικές διαταραχές. Οι σωματικές αυτές διαταραχές αποτελούν το σύνδρομο στέρησης, το οποίο είναι χαρακτηριστικό για κάθε τύπο ουσίας. Τα συμπτώματά του είναι περίπου τα αντίθετα σε σχέση με αυτά που προκαλούνται κατά τη διάρκεια χρήσης της ουσίας και εξαρτώνται και από ψυχολογικούς παράγοντες, την προσωπικότητα, την ψυχολογική κατάσταση του χρήστη και το περιβάλλον του (Λιάππας 1999, Κουτσελίνης 2002). 2

13 Όσον αφορά τον εθισμό, είναι η τάση του ατόμου να επαναλαμβάνει με καταναγκαστικό τρόπο συγκεκριμένες συμπεριφορές παρά το ότι γνωρίζει της συνέπειες. Συγκεκριμένα για τον εθισμό σε ουσίες, ο Κουτσελίνης (2002) αναφέρει ότι είναι η μεταβολή της ευαισθησίας του οργανισμού σε επαναλαμβανόμενη χορήγηση μιας ουσίας με τρόπο που να είναι απαραίτητη, η σταδιακή αύξηση της δόσης της ουσίας είναι τέτοια, ώστε να προκληθεί ο συγκεκριμένος βαθμός επίδρασης της ουσίας. Η ανοχή είναι της ευρύτερος όρος από τον εθισμό σε μια ουσία. Είναι μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από ελαττωμένη ανταπόκριση στη λήψη της ποσότητας ή από το γεγονός ότι απαιτείται μεγαλύτερη δόση για να προκληθεί το ίδιο αποτέλεσμα (Λιάππας 1999, Κουτσελίνης 2002).Πρακτικά σημαίνει ότι ο οργανισμός «συνηθίζει» την επίδραση της ουσίας. Εθιστική ή εξαρτησιογόνος ή ψυχοτρόπος ουσία(όπως συχνά εμφανίζονται στη βιβλιογραφία) είναι κάθε φυσική, ημισυνθετική ή συνθετική ουσία που επιδρά στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (Κ.Ν.Σ.) και που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αλλάξει κάποιο άτομο τη διάθεσή του. Οι εξαρτησιογόνες ουσίες μπορούν να διακριθούν σε νόμιμες ή παράνομες (κατηγορίες οι οποίες θα αναλυθούν παρακάτω). Ο όρος ναρκωτικά αναφέρεται στις παράνομες εθιστικές ουσίες (ΕΚΙΨΥ και ΟΚΑΝΑ). Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιείται κυρίως ο όρος εθιστικές ουσίες. 1.2 ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΕΘΙΣΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ Για την καλύτερη μελέτη των εθιστικών ουσιών καθώς και των επιπτώσεων από τη χρήση τους αλλά και των τρόπων πρόληψης είναι χρήσιμη η κατηγοριοποίηση τους. Ο διαχωρισμός τους μπορεί να γίνει με ποικίλους τρόπους. Έτσι, οι εξαρτησιογόνες ουσίες μπορούν να διακριθούν σε νόμιμες (καφές, καπνός, αλκοόλ) ή παράνομες (χασίς, ηρωίνη) ανάλογα με το αν επιτρέπεται ευρέως ή όχι η κυκλοφορία τους. Επίσης μπορούν να ταξινομηθούν ανάλογα με την προέλευση της ουσίας τους, σε φυσικές, συνθετικές ή ημισυνθετικές. Ένας τρόπος ταξινόμησης που προτάθηκε από τον Cooney (1992) στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι με βάση την επικινδυνότητα των εθιστικών ουσιών. Έτσι, διακρίνονται σε πολύ σκληρές, σκληρές, ημίσκληρες, ημιμαλακές, μαλακές και πολύ μαλακές. Επίσης, μπορούν να διακριθούν ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο οι ουσίες αυτές επιδρούν 3

14 στους υποδοχείς των νευρικών κυττάρων (Luscher & Ungless 2006) καθώς και ανάλογα με τη χημική τους δομή. Η ταξινόμηση τους αυτή δεν είναι πρόσφορη για τη μελέτη των επιδράσεων τους καθώς ουσίες με παρόμοια χημική δομή μπορεί να έχουν εντελώς διαφορετικές βιολογικές επιδράσεις. Στην παρούσα εργασία, ο τρόπος διάκρισης των εθιστικών ουσιών έγινε με βάση τη νόμιμη ή όχι κυκλοφορία τους καθώς και με τη φαρμακολογική τους δράση και συγκεκριμένα με τον κύριο τρόπο δράσης της κάθε ουσίας στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (Κ.Ν.Σ.). Όσον αφορά τη φαρμακολογική τους δράση, η ταξινόμηση έγινε ακολουθώντας τα πρότυπα των Τσίντου (2010), Κουτσελίνης (2002) και Γρίβας (1995). Η ταξινόμηση που ακολουθεί παρακάτω είναι: 1. Νόμιμες εξαρτησιογόνες ουσίες 2. Παράνομες εξαρτησιογόνες ουσίες 3. Ψευδαισθησιογόνα Παραισθησιογόνα 4. Διεγερτικά του Κ.Ν.Σ. 5. Κατασταλτικά του Κ.Ν.Σ. 6. Εισπνεόμενες ουσίες 7. Ναρκωτικά αναλγητικά Οπιοειδή 1.3 ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΧΡΗΣΗΣ ΟΥΣΙΩΝ Η κατάχρηση των ουσιών αποτελεί φαινόμενο που αυξάνεται συνεχώς και εκτείνεται σε πολλές περιοχές της γης και σε ευρύ φάσμα ηλικιών. Όπως σε κάθε πρόβλημα, έτσι και για την κατάχρηση ουσιών, βασικός άξονας της καταπολέμησης του φαινομένου είναι η πρόληψη. Κύριο όμως στοιχείο της πρόληψης αποτελεί η ανάλυση των αιτιών της ουσιοκατάχρησης. Κατά καιρούς έχουν δοθεί πολλές ερμηνείες για τη χρήση των διαφόρων εξαρτησιογόνων ουσιών. Κάποιες από αυτές προσεγγίζουν το πρόβλημα από μια μόνο οπτική γωνία και εστιάζουν μόνο σε αυτήν. Οι θεωρίες αυτές ταξινομούνται σε ψυχολογικές, ψυχοκοινωνιολογικές, κοινωνιολογικές και βιολογικές δίνοντας έμφαση στους αντίστοιχους παράγοντες (Γρίβας 1995). 4

15 Σύμφωνα με τον Hawkinsetal (1992), υπάρχουν «παράγοντες κινδύνου» που μπορούν να αναγνωριστούν και οι οποίοι σχετίζονται στατιστικά με αυξημένη πιθανότητα για κατάχρηση ουσιών κατά τη διάρκεια της εφηβείας και της πρώιμης ενήλικης ζωής. Φυσικά, οι συγγραφείς τονίζουν ότι είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστεί ποιος από αυτούς τους παράγοντες κινδύνου ή ποιος συνδυασμός τους είναι πιο επικίνδυνος ή πιο εύκολος να αντιμετωπιστεί ή ακόμα και ποιος από αυτούς τους παράγοντες οδηγεί σίγουρα στην κατάχρηση ουσιών ή απλά σε προβλήματα συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Θεωρείται ότι οι παράγοντες αυτοί ανήκουν σε δυο κύριες κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία που περιλαμβάνει τους κοινωνικούς παράγοντες αναφέρεται στους νόμιμους και κανονιστικούς τρόπους συμπεριφοράς που επιβάλλονται από την κοινωνία, στη διαθεσιμότητα των εθιστικών ουσιών αλλά και στο χαμηλό βιοτικό επίπεδο. Η δεύτερη κατηγορία, οι προσωπικοί διαπροσωπικοί παράγοντες κινδύνου περιλαμβάνουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του ατόμου αλλά και του προσωπικού του περιβάλλοντος. Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά του ατόμου, αυτά περιλαμβάνουν τη γενετική προδιάθεση ορισμένων ατόμων στη χρήση κυρίως του αλκοόλ, την ακαδημαϊκή αποτυχία, τη χαμηλή αφοσίωση στο σχολείο, την επαναστατικότητα και την αποξένωση του ατόμου. Όσον αφορά το προσωπικό του περιβάλλον, αυτό περιλαμβάνει την οικογένεια αλλά και τις παρέες. Μέσα στην οικογένεια, η χρήση ή όχι εθιστικών ουσιών από μέλη της οικογένειας, η υπερβολική αυστηρότητα ή η υπερβολική ελαστικότητα των γονιών, οι ενδοοικογενειακές διαμάχες καθώς και οι «χαλαροί» δεσμοί μεταξύ γονιών και παιδιών μπορούν να αποτελέσουν «παράγοντες κινδύνου» για την κατάχρηση εθιστικών ουσιών. Μέσα στις παρέες, οι «παράγοντες κινδύνου» συνίστανται στην απόρριψη κατά τη διάρκεια έναρξης της σχολικής ζωής καθώς και στις σχέσεις με συνομηλίκους που κάνουν χρήση εθιστικών ουσιών Hawkinsetal (1992). Η έναρξη της χρήσης μιας εθιστικής ουσίας μπορεί να είναι αποτέλεσμα περιέργειας, πίεσης από μέλη της ίδιας ομάδας καθώς και τιμής και διαθεσιμότητας της ουσίας. Η συνέχιση της χρήσης και πιθανότατα η δημιουργία εξάρτησης μπορεί να είναι συνδυασμός από πολλούς παράγοντες στους οποίους περιλαμβάνονται ατομικοί (χαρακτηριστικά της προσωπικότητας) και κοινωνικοί παράγοντες (Gossop &Grant 1994). Το σίγουρο είναι ότι κάθε εξαρτημένος χρήστης αποτελεί μοναδική προσωπικότητα και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται (Τσίντου, 2010α). Η ίδια 5

16 συνοψίζει αυτούς τους παράγοντες σε τρεις κατηγορίες, σε κοινωνικούς, ατομικούς και βιολογικούς παράγοντες, ενώ ο Shapiro (2009) θεωρεί ότι τα αίτια της ουσιοκατάχρησης είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στο ναρκωτικό και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ατόμου και του περιβάλλοντός του. Επίσης, ο Κουτσελίνης (2002) θεωρεί ότι η ουσιοκατάχρηση μπορεί να οφείλεται σε ατομικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες στα πλαίσια των οποίων αναλύονται κοινωνικοί, οικονομικοί, πολιτιστικοί και πλήθος άλλων παραγόντων. Ομοίως και ο Λιάππας (1999) θεωρεί ότι οι παράγοντες αυτοί που οδηγούν στην ουσιοεξάρτηση χωρίζονται σε ατομικούς και περιβαλλοντικούς. Με αυτόν τον τρόπο θα αναλυθούν εκτενέστερα παρακάτω οι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν στην κατάχρηση εθιστικών ουσιών Ατομικοί παράγοντες Γενετικοί παράγοντες Οι έρευνες που έχουν γίνει σχετικά με την κληρονομικότητα στις διάφορες μορφές εθισμού είναι αντικρουόμενες. Οι μελέτες έχουν γίνει σε ζώα, οικογένειες, δίδυμα αδέρφια και υιοθετημένα παιδιά. Πολλές από αυτές τις έρευνες έχουν δείξει την ύπαρξη γονιδίων που σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης εξάρτησης από συγκεκριμένες ουσίες. Παρόλα αυτά, όπως επισημαίνουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς, οι γενετικοί και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες έχουν πολύπλοκες επιδράσεις στην κατάχρηση των εθιστικών ουσιών(tsuangetal, 2001) Μαθησιακοί παράγοντες Σύμφωνα με τις θεωρίες της μάθησης, ο εθισμός είναι μια συμπεριφορά που «μαθαίνεται». Υπάρχουν τρεις τύποι μάθησης: η μάθηση μέσω σύνδεσης ερεθίσματος και συμπεριφοράς (classical conditioning), η μάθηση μέσω των συνεπειών μιας συμπεριφοράς (operant conditioning) και η «κοινωνική μάθηση» η οποία συμβαίνει κατά τη διάρκεια παρατήρησης άλλων ατόμων. Στον πρώτο τύπο μάθησης, ο εθισμός μπορεί να είναι αποτέλεσμα συνδυασμού της ευχάριστης δράσης μιας ουσίας με την καθημερινότητά του. Στο δεύτερο τύπο μάθησης, ο εθισμός προκύπτει είτε επειδή προϋπάρχει επιθυμία για συνέχιση της ευχάριστης ανάμνησης 6

17 από τη χρήση της ουσίας είτε για αποφυγή των δυσάρεστων συνεπειών από τη διακοπή της χρήσης (στερητικό σύνδρομο). Στην κοινωνική μάθηση, ο εθισμός είναι αποτέλεσμα της παρατήρησης της συμπεριφοράς ατόμων που έχουν ή είχαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του χρήστη (Horvathetal, 2012). Βέβαια θα πρέπει να τονιστεί ότι οι παραπάνω θεωρίες εξηγούν περισσότερο τη συνέχιση της λήψης της ουσίας και όχι τόσο την έναρξη της (Λιάππας, 1999) Περιβαλλοντικοί παράγοντες Οικογένεια Η οικογένεια όντας η πρώτη ομάδα κοινωνικοποίησης του ατόμου παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του. Υπάρχουν πολλές έρευνες που έχουν δείξει ότι τα προβλήματα μέσα στην οικογένεια καθώς και η λανθασμένη διαπαιδαγώγηση συνδέονται με αντικοινωνική συμπεριφορά που μπορεί να οδηγήσει στην ουσιοκατάχρηση. Επίσης, η εξασθένιση των διαπροσωπικών σχέσεων μέσα στην οικογένεια, η έλλειψη παρακολούθησης και εποπτείας του παιδιού, η έλλειψη ενδιαφέροντος για τις δραστηριότητες του αλλά και το υπερβολικό ενδιαφέρον απομακρύνουν το παιδί από την οικογένεια, πράγμα που επίσης μπορεί να οδηγήσει στην ουσιοκατάχρηση (Τσίντου, 2010α). Φυσικά είναι πολύ δύσκολο να καθοριστούν επακριβώς οι οικογενειακοί παράγοντες που συσχετίζονται με τη χρήση ουσιών καθώς και ο τρόπος με τον οποίο επιδρούν στην έναρξη ή όχι της χρήσης (Λιάππας, 1999). Σύμφωνα με τους (Gossop &Grant 1994), η γενική ερμηνεία ότι οι εξαρτημένοι χρήστες προέρχονται οπωσδήποτε από διαλυμένες οικογένειες δεν ευσταθεί καθώς υπάρχουν περιπτώσεις χρηστών που προέρχονται από φαινομενικώς σταθερές οικογένειες. Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό, είναι ότι πιο σημαντικός είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται τα προβλήματα μέσα στην οικογένεια και όχι τα προβλήματα αυτά καθ αυτά Προσωπικότητα του χρήστη Υπάρχουν πολλές έρευνες που δείχνουν ότι στοιχεία της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς ενός ατόμου μπορούν να αποτελέσουν την αιτία για την 7

18 κατάχρηση ουσιών. Τα στοιχεία αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν προβλήματα εξαιτίας της «ιδιοσυγκρασίας» του ατόμου αλλά και τις επιδράσεις που δέχτηκε το άτομο αυτό κατά τη διάρκεια της διαμόρφωσης της προσωπικότητάς του. Κοινά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που εμφανίζονται συχνά σε χρήστες είναι το άγχος, η κατάθλιψη, η συναισθηματική εξάρτηση και αστάθεια, η αδυναμία για συμμόρφωση καθώς και η επιθετικότητα ή αμυντικότητα ((Λιάππας, 1999). Ωστόσο, σύμφωνα με τους (Gossop &Grant 1994), πολλές φορές κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ενός χρήστη που ερμηνεύονται ως αίτια της χρήσης, συχνά μπορεί να είναι συνέπειες της. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλές έρευνες που είναι αντιφατικές σχετικά με την προσωπικότητα του χρήστη ως αίτιο ή ως συνέπεια της χρήσης. Για παράδειγμα οι Bakkenetal et al. (2003) υποστηρίζουν ότι οι διαταραχές της προσωπικότητας προϋπάρχουν συνήθως των διαταραχών που οφείλονται στη χρήση ουσιών, δηλαδή μπορεί να αποτελούν αίτια για την κατάχρηση ουσιών. Οι McIntosh & Ritson (2001), θεωρούν ότι οι ψυχιατρικές διαταραχές είναι πολύ πιθανόν να προκαλούνται αλλά και να επιδεινώνονται από την κατάχρηση ουσιών ενώ οι Isornaetal et al. (2010) θεωρούν ότι υπάρχει συνύπαρξη μεταξύ των ψυχικών διαταραχών και της κατάχρησης ουσιών, είτε επειδή οι ψυχικές διαταραχές αποτελούν αίτιο για την έναρξη της κατάχρησης είτε το αντίθετο Ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον συναναστροφές Κατά τη διάρκεια της εφηβείας συμβαίνουν σημαντικές αλλαγές που συνοδεύονται από συναισθηματική φόρτιση, προβληματισμούς και επιθυμία διερεύνησης νέων εμπειριών τις οποίες ο έφηβος πρέπει να επεξεργαστεί για να διαμορφώσει την προσωπικότητά του. Η κοινωνικοποίηση είναι κομμάτι αυτής της διαδικασίας και επηρεάζεται από την ανάγκη του εφήβου για κοινωνική αποδοχή (Τσίντου, 2010α). Η ανάγκη για αποδοχή οδηγεί στην αντίδραση προς τη γονεϊκή εξουσία και ταυτόχρονα στην προσαρμογή στην ομάδα των φίλων και συντρόφων τους. Κάτω από αυτές τις καταστάσεις και διαδικασίες ένα νεαρό άτομο είναι πιθανόν να αναθεωρήσει τις απόψεις του σχετικά με μια ουσία και να υιοθετήσει νέες. Τελικά, τα νεαρά άτομα συχνά εξωθούνται στο να δοκιμάσουν ουσίες από το φόβο μήπως περιθωριοποιηθούν από την παρέα τους (Shapiro, 2009). Η διαδικασία 8

19 αυτή γίνεται ακόμα πιο εύκολη όταν υπάρχει η παρότρυνση από την παρέα ή ακόμη και όταν ο υποψήφιος χρήστης θεωρήσει τους νέους του συντρόφους σπουδαίους και προοδευτικούς (Gossop & Grant 1994, Λιάππας 1999) Κοινωνικοπολιτισμικές επιδράσεις Η «στάση ζωής» που διαμορφώνει ένα άτομο επηρεάζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την κοινωνία μέσα στην οποία ζει και μεγαλώνει καθώς και από τους κανόνες από τους οποίους διέπεται κοινωνία. Σύμφωνα με τους Gossop & Grant (1994), η ποινικοποίηση των ναρκωτικών κάνει τους χρήστες να απομονώνονται ακόμα περισσότερο από την κοινωνία. Αυτό δυσκολεύει ακόμα περισσότερο τον τερματισμό της ουσιοκατάχρησης, παρόλα αυτά, δεν εξηγεί την έναρξη της χρήσης ουσιών. Υπάρχουν πολλές μελέτες που προσπαθούν να συσχετίσουν την κοινωνικοοικονομική κατάσταση με τη χρήση ουσιών, όπως η μελέτη των Casswelletal (2003), στην οποία υποστηρίχθηκε ότι τα άτομα με χαμηλότερη κοινωνική θέση κατανάλωναν μεγαλύτερες ποσότητες αλκοόλ και είχαν μειωμένη προσδοκία βιωσιμότητας σε σχέση με άτομα υψηλότερης κοινωνικής θέσης αλλά και στους Muliaand Karriker-Jaffe (2012), οι οποίοι βρήκαν αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης εθισμού στο αλκοόλ ανάμεσα σε άτομα με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, ιδιαίτερα σε αυτά που ζουν σε πολυπληθείς γειτονιές. Σύμφωνα με τον Shapiro (2009), τα πιο σοβαρά προβλήματα χρήσης ουσιών συνδέονται με τη φτώχεια και τη στέρηση σε κοινωνίες με υψηλά επίπεδα ανεργίας καθώς και κοινωνικής και οικονομικής δυσπραγίας ή ακόμα και σε κοινωνίες με ταχείες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές. Τέλος, όπως υποστηρίζουν οι Gossop & Grant 1994 και ο Λιάππας 1999, και η διαθεσιμότητα των εθιστικών ουσιών παίζει σημαντικό ρόλο στην κατάχρησή τους. Συγκεκριμένα, σε χώρες στις οποίες η παραγωγή ναρκωτικών είναι στερεωμένη στην οικονομική ζωή παρατηρείται αυξημένη χρήση τους. 9

20 Η υπόθεση της αυτοθεραπείας Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η χρήση ουσιών έχει σχέση και με την αιτιολογία και την πρόγνωση διάφορων ψυχιατρικών διαταραχών. Έτσι, πολλές εθιστικές ουσίες χρησιμοποιούνται για να μετριάζουν πολλά από αυτά τα σωματικά συμπτώματα που προκύπτουν εξαιτίας των ψυχιατρικών διαταραχών. Η χρήση τους είναι είτε απολύτως σκόπιμη είτε μερικώς τυχαία και σταδιακά οδηγεί στον εθισμό και την εξάρτηση. Πρόκειται για υπόθεση αυτοθεραπείας καθώς η θετική εντύπωση από την πρώτη επαφή με την ουσία λειτουργεί ως ενισχυτικός παράγοντας για τη συνέχιση της λήψης ( Λιάππας, 1999). 10

21 Κεφάλαιο ΝΟΜΙΜΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Αλκοόλ Το αλκοόλ ή αλκοόλη ή αλλιώς οινόπνευμα είναι πιθανότατα η αρχαιότερη εθιστική ουσία που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα. Η χρήση του χρονολογείται ακόμα από την αρχή της ιστορίας του ανθρώπου. Ως εθιστική ουσία, λαμβάνεται κυρίως από τα οινοπνευματώδη ποτά. Η χρήση του είναι κυρίως ψυχαγωγική, για λόγους διασκέδασης. Υπάρχουν όμως και αναφορές από την αρχαιότητα που δείχνουν ότι τα οινοπνευματώδη ποτά χρησιμοποιούνταν και ως γιατρικό για εσωτερική και εξωτερική χρήση. Όσον αφορά τη δράση του στον οργανισμό, υπάρχουν πολλές αναφορές ακόμη από την αρχαιότητα, σύμφωνα με τις οποίες το αλκοόλ χρησιμοποιούνταν προκειμένου να έρθουν οι χρήστες σε «μέθη». Παρά τη δράση του αυτή, το αλκοόλ δεν περιοριζόταν νομοθετικά αλλά αντίθετα χρησιμοποιούνταν σε πολλές εθιμοτυπικές και θρησκευτικές τελετουργίες. Από το 17 ο -18 ο αιώνα, οπότε και υπήρξαν οι πρώτες κλινικές παρατηρήσεις για τις επιπτώσεις του στην υγεία και τη διατροφή των καταναλωτών, άρχισε και ο πρώτος έλεγχος στη χρήση του καθαρού οινοπνεύματος με τη μορφή επιβολής βαριάς φορολογίας Χημική σύσταση Η δραστική ουσία του αλκοόλ είναι η αιθανόλη ή αιθυλική αλκοόλη. Η αιθανόλη είναι προϊόν αλκοολικής ζύμωσης της γλυκόζης, που συνήθως γίνεται με την παρουσία σακχαρομυκήτων. Το υπόστρωμα για τη ζύμωση αποτελούν φυσικές πηγές γλυκόζης, όπως τα σταφύλια, τα φρούτα και τα δημητριακά. Ανάλογα με το υπόστρωμα που θα χρησιμοποιηθεί για τη ζύμωση, παράγεται και διαφορετικό αλκοολούχο ποτό. 11

22 Φαρμακολογική δράση Η αιθανόλη απορροφάται από το γαστρεντερικό σωλήνα. Η απορρόφησή της και άρα το χρονικό διάστημα εμφάνισης των συμπτωμάτων από την κατανάλωσή της εξαρτάται από την πληρότητα του στομάχου, το είδος της τροφής που έχει ληφθεί, το είδος του ποτού που έχει καταναλωθεί αλλά και διάφορους ατομικούς παράγοντες όπως η ιδιαιτερότητα του κάθε ατόμου και η διάθεσή του. Γενικότερα, η αιθανόλη θεωρείται σχετικά ασθενές φάρμακο, αφού για να δράσει απαιτείται κατανάλωση αρκετών γραμμαρίων της ουσίας ( Κουτσελίνης 2002, Μαρσέλος 1997). Οι φαρμακολόγοι του περασμένου αιώνα πίστευαν ότι η αιθανόλη ανήκει στα διεγερτικά φάρμακα, πράγμα το οποίο αποδείχθηκε λάθος. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ουσία που ενώ στην αρχή ασκεί φαινομενικά ψυχοδιεγερτική δράση, τελικά είναι αμιγώς κατασταλτική. Πιο συγκεκριμένα, η δράση της αιθανόλης είναι να αναστέλλει προσωρινά τη λειτουργία των γαγγλιακών κυττάρων του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος. Υπάρχουν αρκετές έρευνες που υποστηρίζουν ότι η μικρή κατανάλωση αλκοόλ μπορεί να έχει θετικές επιδράσεις στον ανθρώπινο οργανισμό. Θεωρείται ότι αυτές οι μικρές ποσότητες αλκοόλ μπορούν να προστατεύσουν από την εμφάνιση καρδιαγγειακών παθήσεων (Shapiro, 2009). Σε περίπτωση όμως που η κατανάλωση αλκοόλ αυξηθεί παρουσιάζονται οι αρνητικές του επιδράσεις. Σύμφωνα με τον Μαρσέλο (1997), οι επιπτώσεις της αιθανόλης στο Κ.Ν.Σ. χαρακτηρίζονται από σωματοαισθητηριακές διαταραχές που περιλαμβάνουν δυσαρθρία, ασυντόνιστες κινήσεις και επιβράδυνση των αντανακλαστικών. Όσο ανεβαίνει το επίπεδο της αλκοόλης στο αίμα, τόσο εντονότερα γίνονται τα συμπτώματα. Αρχικά, το άτομο συμπεριφέρεται με μεγάλη αυτοπεποίθηση και άνεση, παρά τα μειωμένα αντανακλαστικά του. Σε μεγαλύτερη δόση οινοπνεύματος, αυξάνεται η αστάθεια και το βάδισμα είναι προβληματικό. Επίσης, αυξάνεται η συχνότητα της αναπνοής και εμφανίζεται μικρή αύξηση της πίεσης του αίματος που μπορεί να φαίνεται με το κοκκίνισμα του προσώπου. Σε ακόμα μεγαλύτερες δόσεις οινοπνεύματος το άτομο εισέρχεται σε βαθιά μέθη που χαρακτηρίζεται από πλήρη 12

23 απώλεια του ελέγχουν των πράξεων. Ακολουθεί το στάδιο όπου εμφανίζεται πλήρης απώλεια της συνείδησης (Shapiro 2009, Κουτσελίνης 2002) Τοξικότητα Σε περίπτωση που η κατανάλωση αλκοόλ συνεχιστεί ή σε περίπτωση που γίνει πολύ απότομα κατανάλωση μεγάλης ποσότητας, επέρχεται οξεία δηλητηρίαση (οξεία μέθη) και τελικά ο χρήστης μπορεί να οδηγηθεί σε κώμα ή ακόμα και στο θάνατο. Αιτία του θανάτου θεωρείται η καταστολή του αγγειοκινητικού κέντρου και του κέντρου της αναπνοής. Η μέση τιμή της δόσης αιθανόλης που μπορεί να επιφέρει το θάνατο εξαρτάται από τον κάθε οργανισμό (Shapiro 2009, Μαρσέλος 1997). Η χρόνια δηλητηρίαση από αλκοόλ προκαλεί βλάβες που αφορούν το Κ.Ν.Σ., το ήπαρ, την καρδιά και τη ψυχική υγεία. Σύμφωνα με τον Μαρσέλο (1997), πολλές από τις βλάβες αυτές οφείλονται στην κακή διατροφή του ατόμου επειδή το άτομο κατά την κατανάλωση του οινοπνεύματος υπερκαλύπτεται θερμιδικά χωρίς να λαμβάνει τις ωφέλιμες για τον οργανισμό ουσίες (βιταμίνες και ιχνοστοιχεία). Όσον αφορά το Κ.Ν.Σ., εμφανίζονται συνεχές παραλήρημα, οξεία αλκοολική ψύχωση και αλκοολικές ψευδαισθήσεις (Κουτσελίνης 2002). Πολύ συνηθισμένη είναι και η εμφάνιση ψυχιατρικών διαταραχών όπως η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, οι συναισθηματικές διαταραχές, οι αγχώδεις διαταραχές αλλά και η σχιζοφρένεια. Πρέπει να τονιστεί ότι αυτές οι ψυχιατρικές διαταραχές μπορεί να προϋπάρχουν της έναρξης κατάχρησης του αλκοόλ ή να είναι αποτέλεσμα της χρόνιας κατάχρησης. Στη δεύτερη περίπτωση, μετά τη διακοπή της χρήσης οι συναισθηματικές διαταραχές θα αρχίσουν να εξαφανίζονται (Λιάππας και άλλοι 2003). Η πιο γνωστή ίσως βλαπτική επίδραση της χρόνιας χρήσης του αλκοόλ είναι στο ήπαρ. Αρχικά εμφανίζεται λιπώδης διήθηση του ήπατος η οποία, ανάλογα με τις ποσότητες αλκοόλ που καταναλώνονται μπορεί να καταλήξει στην κίρρωση του ήπατος. Η ασθένεια αυτή μπορεί τελικά να οδηγήσει στην εμφάνιση άσηπτης ηπατίτιδας χημικού τύπου. Άλλες βλαπτικές επιδράσεις περιλαμβάνουν την οξεία ή και χρόνια γαστρίτιδα, διαταραχές της αναπαραγωγικής λειτουργίας αλλά και τη μυοπάθεια, η οποία περιλαμβάνει μυϊκές συσπάσεις, αδυναμία και μυϊκή ατροφία (Κουτσελίνης 2002, Μαρσέλος 1997). 13

24 Όσον αφορά το καρδιαγγειακό σύστημα, οι διαταραχές που παρατηρούνται μετά από χρόνια δηλητηρίαση είναι η χρόνια αλκοολική μυοκαρδιοπάθεια που εκδηλώνεται με προκάρδιους παλμούς, αρρυθμίες και μεγαλοκαρδία. Επίσης, σε έρευνα των Rehm et al. (2003), βρέθηκε ότι η μέση κατανάλωση αλκοόλ αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης χρόνιων ασθενειών όπως: ο καρκίνος του στόματος και του φάρυγγα, του οισοφάγου, του ήπατος και του στήθους αλλά και εμφάνιση αιμορραγικού εγκεφαλικού επεισοδίου και υπέρτασης. Σύμφωνα με τους ίδιους, σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση στεφανιαίας νόσου, φαίνεται να παίζει εκτός από την ποσότητα του αλκοόλ και ο τρόπος με βάση τον οποίο γίνεται η κατανάλωσή του Εξάρτηση Στέρηση Όταν υπάρχει χρόνια κατανάλωση αλκοόλ, αναπτύσσεται σταδιακά ένας βαθμός ανοχής. Αυτό συμβαίνει γιατί ο ανθρώπινος οργανισμός αυξάνει την ικανότητα του να μεταβολίζει το αλκοόλ. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι για να επιτευχθεί το ίδιο φαρμακολογικό αποτέλεσμα στον οργανισμό, απαιτούνται όλο και υψηλότερες συγκεντρώσεις αλκοόλ μέσα στο αίμα, οπότε και καταναλώνονται υψηλότερες ποσότητες αλκοόλ (Shapiro, 2009). Η συνεχόμενη αύξηση του βαθμού ανοχής, οδηγεί σταδιακά σε σωματική εξάρτηση και σε εκδήλωση συμπτωμάτων που χαρακτηρίζουν το στερητικό σύνδρομο. Η εξάρτηση που εμφανίζεται εκτός από σωματική είναι και ψυχολογική. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ανοχή εγκαθίσταται πολύ αργά στον οργανισμό σε σχέση με άλλες εθιστικές ουσίες. Έτσι, υπάρχουν άτομα που μπορεί να καταναλώνουν καθημερινά και για μεγάλο χρονικό διάστημα αλκοόλ, με αποτέλεσμα να έχουν αποκτήσει σωματική εξάρτηση χωρίς οι ίδιοι να το γνωρίζουν (Μαρσέλος, 1997). Όσον αφορά τα στερητικά συμπτώματα που εμφανίζονται σύμφωνα με τους Kenny et al. (2009) μπορεί να είναι από ήπια, μέχρι πιο σοβαρά. Τα ήπια συμπτώματα μπορεί να είναι η εμφάνιση ταραχής, άγχους, πυρετού, αϋπνία, ναυτία, εφιάλτες κατά τη διάρκεια του ύπνου, εφίδρωση, ταχυκαρδία και τρέμουλο. Τα πιο σοβαρά συμπτώματα μπορεί να είναι τρομώδες παραλήρημα, αποπροσανατολισμός, παράνοια και ψευδαισθήσεις, καρδιακή ανακοπή και επιληπτικές κρίσεις. Αυτά είναι και τα πιο σημαντικά καθώς μπορεί να είναι απειλητικά για τη ζωή του ατόμου και χρήζουν άμεσης ιατρικής παρέμβασης. 14

25 Πρέπει να σημειωθεί ότι συχνά η εξάρτηση από το αλκοόλ συγχέεται με τον όρο αλκοολισμό. Ο αλκοολισμός όμως αναφέρεται σε διαφορετική περίπτωση και σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ) (1994), ο αλκοολισμός είναι όρος που αναφέρεται στη χρόνια και συνεχή κατανάλωση αλκοόλ που χαρακτηρίζεται από μειωμένο έλεγχο της ποσότητας που καταναλώνεται και από συχνά φαινόμενα μέθης τα οποία συνεχίζονται παρά τις δυσμενείς επιπτώσεις που παρουσιάζονται στο χρήστη. Το άτομο που πάσχει από αλκοολισμό ονομάζεται αλκοολικός. Το χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο κάποιος γίνεται αλκοολικός είναι μεγάλο και μπορεί να διακριθεί σε 3 φάσεις καθεμία από τις οποίες έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τα οποία μας επιτρέπουν να τις διακρίνουμε. Η πρώτη φάση που ονομάζεται προαλκοολική ή προδρομική χαρακτηρίζεται από συχνότερη κατανάλωση οινοπνεύματος προκειμένου το άτομο να αποφορτιστεί ψυχολογικά, κάτι το οποίο τελικά δημιουργεί ενοχές. Σε αυτή τη φάση αρχίζουν και αναπτύσσονται σημάδια αντοχής. Η επόμενη φάση είναι η κρίσιμη φάση, η οποία χαρακτηρίζεται από εγκατάσταση ψυχολογικής εξάρτησης. Σε αυτή τη φάση, αυξάνονται οι ενοχές του χρήστη και για να απαλλαγεί από αυτές καταναλώνει μεγαλύτερες ποσότητες αλκοόλ. Επίσης, η κοινωνική του συμπεριφορά επιδεινώνεται. Τέλος, στη χρόνια φάση, έχει εγκατασταθεί ήδη φυσική εξάρτηση και το άτομο είναι κοινωνικά απομονωμένο (Μαρσέλος, 1997) Νοσηλευτική παρέμβαση Σε περίπτωση οξείας δηλητηρίασης από αιθανόλη απαραίτητη πρώτα είναι η κένωση του στομάχου προκειμένου να αποφευχθεί η περαιτέρω απορρόφηση του αλκοόλ. Σημαντική είναι και η διατήρηση της αναπνοής και της θερμοκρασίας του πάσχοντα προκειμένου να υπάρχει σωστή οξυγόνωση. Επίσης, σε περίπτωση που η συγκέντρωση της αιθανόλης μέσα στο αίμα είναι πολύ υψηλή, μπορεί να κριθεί σκόπιμη η χορήγηση σακχαρούχου ορού (για την αποφυγή υπογλυκαιμικού σοκ) αλλά μπορεί να γίνει ακόμα και αιμοδιύλιση. Για τη θεραπεία του αλκοολισμού, συνίσταται αρχικά η αποτοξίνωση του ατόμου και στη συνέχεια η απεξάρτηση. Η απεξάρτηση μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε σε πιστοποιημένα κέντρα απεξάρτησης, είτε σε κλινικές, είτε με τη βοήθεια ομάδων (ανώνυμοι αλκοολικοί) είτε ακόμα και μόνο με την προσωπική προσπάθεια 15

26 του πάσχοντα. Η έρευνα των Weisner et al. (2003), έχει δείξει ότι οι αλκοολικοί που ακολούθησαν θεραπεία είχαν τελικά υψηλότερες αναλογίες αποχής και μη προβληματικής χρήσης σε σχέση με άτομα που δεν ακολούθησαν θεραπεία. Βέβαια, μέσα στο δείγμα της έρευνας υπήρχαν και άτομα που απεξαρτητοποιήθηκαν από μόνοι τους. Παρόλα αυτά οι ίδιοι τονίζουν, ότι οι αλκοολικοί έχουν να αποκομίσουν πολλά από τη θεραπεία. Παρόμοια ευρήματα παρουσιάζονται στην έρευνα των Timko et al. (2000), όπου τα άτομα που συμμετείχαν σε πρόγραμμα θεραπείας του αλκοολισμού (είτε σε επίσημο πρόγραμμα είτε μέσω ομάδων ανώνυμων αλκοολικών) είχαν μεγαλύτερα ποσοστά αποχής από το αλκοόλ σε διάστημα 8 χρόνων σε σχέση με άτομα που έκαναν προσπάθεια απεξάρτησης από μόνοι τους. Η αποτοξίνωση του αλκοολικού πρέπει να συνοδεύεται απαραιτήτως από προσεκτικό σχεδιασμό του πλάνου αποτοξίνωσης που θα ακολουθηθεί. Έτσι, αρχικά λαμβάνεται το ιστορικό του χρήστη που περιλαμβάνει εκτίμηση για το είδος του αλκοόλ που καταναλώνεται, την ποσότητα και διάρκεια χρήσης, ταυτόχρονη χρήση και άλλων ουσιών, το προηγούμενο ιατρικό και ψυχιατρικό ιστορικό καθώς και αν υπήρχε προηγούμενη προσπάθεια για αποτοξίνωση και τα συμπτώματα στερητικού συνδρόμου που παρουσιάστηκαν. Ακολουθεί εξέταση για να εκτιμηθούν πιθανές σωματικές διαταραχές και συμπτώματα στερητικού συνδρόμου (Cementon, 2001). Σύμφωνα με τους Kenny et al. (2009), πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη διαδικασία εκτίμησης των στερητικών συμπτωμάτων καθώς και των άλλων διαταραχών αφού τα αποτελέσματα αυτής της εκτίμησης θα καθορίσουν και τη δόση του φαρμάκου που θα χρησιμοποιηθεί (συνήθως βενζοδιαζεπίνες). Επίσης, σύμφωνα με τους ίδιους, κατά τη διάρκεια της αποτοξίνωσης απαραίτητη είναι η ψυχοκοινωνική υποστήριξη του ατόμου. Η φαρμακευτική αγωγή που χρησιμοποιείται όπου χρειάζεται, είναι οι βενζοδιαζεπίνες και από αυτές πιο συχνά η διαζεπάμη, η δόση της οποίας ποικίλει ανάλογα με τη διάρκεια και το είδος της θεραπείας. Επίσης, κατά τη διάρκεια της θεραπείας είναι πιθανόν να δοθούν και άλλα φάρμακα για την αντιμετώπιση των στερητικών συμπτωμάτων. Ταυτόχρονα το νοσηλευτικό προσωπικό πρέπει να κάνει συχνό έλεγχο της ενυδάτωσης του ασθενούς και να επεμβαίνει κατάλληλα για την αποφυγή της αφυδάτωσης. Τέλος, η αποτοξίνωση μπορεί να συνοδεύεται από συμπληρώματα διατροφής καθώς και αποτρεπτική φαρμακευτική αγωγή όπως η ναλτρεξόνη και η δισουλφιράμη. Αυτή η φαρμακευτική αγωγή δημιουργεί σοβαρά μεταβολικά προβλήματα όταν ο ασθενής καταναλώνει οινόπνευμα, εγκαθιστώντας ένα είδος αρνητικής ενίσχυσης (Μαρσέλος, 1997). 16

27 Γενικά η προσπάθεια αποτοξίνωσης και απεξάρτησης από το αλκοόλ πρέπει να είναι μια ολιστική προσέγγιση από πλευράς του νοσηλευτικού προσωπικού. Τα απαραίτητα και προαπαιτούμενα για να αναλάβει το νοσηλευτικό προσωπικό την αποτοξίνωση και απεξάρτηση είναι η επαρκής πληροφόρηση, η ικανοποιητική γνώση και εκπαίδευση αλλά και οι απαραίτητες δεξιότητες που πρέπει να διαθέτει. Έτσι λοιπόν, το νοσηλευτικό προσωπικό πρέπει να γνωρίζει επαρκώς την αιτιολογία της εξάρτησης από το αλκοόλ, τις επιδράσεις του στο άτομο αλλά και τα συμπτώματα στέρησης. Όλα αυτά είναι απαραίτητα προκειμένου να εγκατασταθεί μια ξεκάθαρη θεραπευτική σχέση ανάμεσα στο νοσηλευτή και τον ασθενή. Για να περιγραφεί αυτή η ολιστική προσέγγιση, οι Norrish & Jooste (2001), πρότειναν την εφαρμογή του Neuman System Modelσύμφωνα με το οποίο, το άτομο είναι ένα ανοιχτό σύστημα το οποίο βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Το άτομο είναι διαμορφωμένο από πέντε μεταβλητές (φυσιολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικοπολιτιστικές, αναπτυξιακές και πνευματικές) οι οποίες αλληλεπιδρούν συνεχώς με το περιβάλλον. Σύμφωνα με το παραπάνω μοντέλο, η δουλεία του νοσηλευτή είναι να εφαρμόσει συγκεκριμένες δράσεις προκειμένου να διατηρήσει αλλά και να καταφέρει να συνδέσει το άτομο, με το περιβάλλον, την υγεία και τη νοσηλευτική, μέσα από πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή παρέμβαση. Έτσι, για να επιτύχει το παραπάνω, και στην περίπτωση της εξάρτησης από το αλκοόλ, η προσέγγιση από τον νοσηλευτή πρέπει να είναι ολιστική και να περιλαμβάνει, τις φυσιολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικοπολιτιστικές, αναπτυξιακές και πνευματικές ανάγκες του ατόμου. Πιο συγκεκριμένα, οι φυσιολογικές ανάγκες μπορούν να καλυφθούν από το τηρούμενο ωράριο για τα φάρμακα, τα γεύματα, τη ξεκούραση και τον ύπνο ενώ οι ψυχολογικές από την ατμόσφαιρα ηρεμίας, αρμονίας και χαλάρωσης που πρέπει να επικρατεί. Οι κοινωνικοπολιτισμικές ανάγκες του ατόμου μπορούν να ικανοποιηθούν από την προαγωγή της αλληλεπίδρασης με άλλα άτομα ενώ η παρακίνηση για συμμετοχή σε δραστηριότητες αναψυχής μπορεί να ικανοποιήσει τις αναπτυξιακές ανάγκες του ατόμου. Τέλος, ο ασθενής μπορεί να ωφεληθεί πνευματικά συμμετέχοντας σε συζητήσεις με άλλους συν-ασθενείς του που ακολουθούν θεραπεία απεξάρτησης. 17

28 2.2.3 Νικοτίνη Η νικοτίνη είναι ουσία που περιέχεται στα φύλλα του φυτού νικοτιανή, κοινώς καπνός. Η χρήση του φυτού αυτού φαίνεται να χρονολογείται από την εποχή των Αζτέκων της Λατινικής Αμερικής μέχρι σήμερα. Με την ανθοφορία του φυτού γίνεται η συγκομιδή των φύλλων του, τα οποία περιέχουν τη μεγαλύτερη ποσότητα νικοτίνης. Στη συνέχεια τα φύλλα αρμαθιάζονται και ξεραίνονται σε σκιερό περιβάλλον. Έχουν επινοηθεί διάφοροι τρόποι για την αξιοποίηση των φύλλων του καπνού. Μπορεί να καπνιστούν ως βιομηχανοποιημένα τσιγάρα, ως πούρα, ως καπνός για τσιγάρα, μπορεί να εισπνευσθούν από τη μύτη ή ακόμα και να μασηθούν στο στόμα (ανάλογα με την ποικιλία και την επεξεργασία). Γενικότερα, η νικοτίνη είναι ίσως η πιο διαδεδομένη, νόμιμης κυκλοφορίας εθιστική ουσία Χημική σύσταση Από χημικής άποψης, η νικοτίνη είναι 1-μέθυλο-2(3-πυριδυλο)-πυρρολιδίνη. Είναι αλκαλοειδές υγρό, άχρωμο, το οποίο διαλύεται εύκολα στο νερό και είναι δηλητηριώδες. Τα αλκαλοειδή είναι γενικά αζωτούχες ενώσεις φυτικής προέλευσης που έχουν ισχυρή επίδραση στο νευρικό σύστημα. Εκτός από τα συστατικά που υπάρχουν μέσα στα φύλλα της νικοτιανής, πολλές άλλες ενώσεις σχηματίζονται κατά την καύση του καπνού. Έτσι, όταν καίγεται ένα τσιγάρο υπολογίζεται ότι παράγονται περίπου 4000 ουσίες σε στερεή και αέρια φάση. Σε αυτές περιλαμβάνονται πολυχρωματικοί υδρογονάνθρακες, ετεροκυκλικοί υδρογονάνθρακες, Ν-νιτροζαμίνες, αρωματικές αμίνες, αλδεΰδες και άλλες πτητικές ενώσεις. Η λεπτομερής χημική ανάλυση κατά την καύση του τσιγάρου έδειξε ότι περιέχει: 8% σωματίδια νικοτίνης, 59% άζωτο, 14% διοξείδιο του άνθρακα, 3% μονοξείδιο του άνθρακα, 13% οξυγόνο, 2% άλλα αέρια, 1% ατμό καθώς και πίσσα, νερό και 500 περίπου άλλες βλαβερές ουσίες. 18

29 Φαρμακολογική δράση Με την εισπνοή του καπνού από το τσιγάρο, η νικοτίνη απελευθερώνεται από τον καπνό και μεταφέρεται με τη μορφή μικροσκοπικών σωματιδίων στους πνεύμονες όπου απορροφάται πάρα πολύ γρήγορα από την πνευμονική φλεβική κυκλοφορία. Μετά εισέρχεται στην αρτηριακή κυκλοφορία και μεταφέρεται στον εγκέφαλο (Benowitz, 2009).Λόγω αυτής της μεγάλης ταχύτητας, ο καπνιστής αισθάνεται την επίδραση της νικοτίνης πολύ γρήγορα (ακόμα και αν γινόταν ενδοφλέβια λήψη της ουσίας, δε θα έφτανε τόσο γρήγορα στον εγκέφαλο). Η μείωση της νικοτίνης που υπάρχει στον οργανισμό μετά το κάπνισμα είναι και αυτή άμεση, γεγονός που οδηγεί στη συχνή χρήση της (Shapiro, 2009). Η νικοτίνη επιδρά με διαφορετικό τρόπο στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Γενικώς επιδρά με διεγερτικό τρόπο. Αρχικά, η δράση της είναι διεγερτική και στη συνέχεια κατασταλτική. Είναι ένα συμπαθητικομιμητικό φάρμακο που απελευθερώνει κατεχολαμίνες, αυξάνει τον καρδιακό ρυθμό και τη συστολή της καρδιάς, συσφίγγει τα επιφανειακά και στεφανιαία αγγεία και παροδικά αυξάνει την πίεση του αίματος. Επίσης, όσον αφορά το καρδιαγγειακό σύστημα, η νικοτίνη ευνοεί τη δημιουργία αρτηριοσκλήρυνσης και με αυτό τον τρόπο επισπεύδει τη δημιουργία ισχαιμικού επεισοδίου σε άτομα με στεφανιαία νόσο (Benowitz, 2009). Άλλες δράσεις της νικοτίνης που έχουν αναφερθεί είναι η ικανότητά της να μειώνει την όρεξη και να αυξάνει την κινητικότητα του πεπτικού σωλήνα ενώ στο αναπνευστικό σύστημα, σε μικρές δόσεις, προκαλεί ταχύπνοια ενώ σε μεγάλες δόσεις παραλύει το διάφραγμα (Κουτσελίνης, 2002).Τέλος, η νικοτίνη μπορεί να είναι υπεύθυνη και για τη δημιουργία όγκων (αν και αυτό δεν έχει εξακριβωθεί πλήρως) καθώς και για τερατογενέσεις εμβρύων (Benowitz, 2009). Παρά το γεγονός ότι η νικοτίνη είναι η κύρια ουσία που περιέχεται στον καπνό, κατά το κάπνισμα απελευθερώνονται και άλλες ουσίες οι οποίες προκαλούν αθροιστικά και επιπλέον προβλήματα στον ανθρώπινο οργανισμό. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι το μονοξείδιο του άνθρακα και η πίσσα. Έτσι, το κάπνισμα έχει ενοχοποιηθεί και για τη χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια (Shahab et al., 2006). Επίσης, πολλές από αυτές τις ουσίες έχουν ενοχοποιηθεί ως καρκινογόνες με συνηθέστερα αποτελέσματα τον καρκίνο στους πνεύμονες, στην ουροδόχο κύστη, στη στοματική κοιλότητα και πιθανώς και σε άλλα όργανα (Μαρσέλος, 1997). 19

30 Τοξικότητα Η νικοτίνη γενικά είναι τοξική ουσία. Στους ενήλικες μια δόση 0,05 γραμμαρίων καθαρής νικοτίνης προκαλεί θάνατο. Η τοξική δράση της νικοτίνης που υπάρχει σε ένα τσιγάρο είναι πολύ χαμηλή και σπάνια εμφανίζονται φαινόμενα οξείας δηλητηρίασης από το κάπνισμα ενός τσιγάρου. Η τοξική δράση είναι εμφανής σε άτομα που δεν έχουν εξοικείωση με τον καπνό. Τα συμπτώματα που εκδηλώνονται σε αυτά τα άτομα είναι ξηρασία του λαιμού, βήχας, τάση για εμετό, ζάλη, σιελόρροια και μυϊκή αδυναμία (Μαρσέλος 1997, Κουτσελίνης 2002).Σε περίπτωση πρόσληψης καθαρής νικοτίνης εμφανίζεται οξεία τοξικότητα, τα συμπτώματα της οποίας μπορεί να είναι υπέρταση που ακολουθείται από βραδυκαρδία και πιθανόν καρδιακή ανακοπή, η αναπνοή αυξάνεται και μετά υπάρχει δύσπνοια που μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε διακοπή της αναπνευστικής λειτουργίας, ενώ όσον αφορά το Κ.Ν.Σ. μπορεί να εμφανιστεί έντονη κεφαλαλγία, σύγχυση, ζάλη, ανησυχία και αταξία. Τελικά, αν δεν αντιμετωπιστεί η οξεία δηλητηρίαση, ο θάνατος επέρχεται ταχύτατα. Όσον αφορά τη χρόνια τοξικότητα της νικοτίνης, η πιο σημαντική ίσως ανεπιθύμητη ενέργειά της είναι η εξάρτηση που εγκαθίσταται στο χρήστη Εξάρτηση Στέρηση Παρά το γεγονός ότι ο καπνός περιέχει πάρα πολλές ουσίες, η ουσία στην οποία φαίνεται να οφείλεται η εξαρτησιογόνος δράση του είναι η νικοτίνη (Benowitz 2009, LeFolla & George 2007).Σύμφωνα όμως με τους Heinningfied et al. (2009), η Αμερικάνικη Ψυχιατρική Ένωση (ΑΡΑ) χρησιμοποιεί τον όρο «εξάρτηση από τη νικοτίνη» και «στερητικό σύνδρομο από τη νικοτίνη» δίνοντας έμφαση στη ψυχοτρόπο ουσία που δημιουργεί την εξάρτηση. Αντίθετα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) χρησιμοποιεί τον όρο «εξάρτηση από τον καπνό» και «στερητικό σύνδρομο από τον καπνό» δίνοντας έμφαση στη σημασία που έχει ο τρόπος με τον οποίο αποκτάται η εξάρτηση. Παρόλα αυτά, τα διαγνωστικά κριτήρια των δύο αυτών οργανισμών και για τις δύο διαταραχές είναι τα ίδια. Ο τρόπος με τον οποίο δημιουργείται η εξάρτηση σχετίζεται με τη φυσιολογική δράση της νικοτίνης στον οργανισμό. Η νικοτίνη ενεργοποιεί τους ντοπαμινικούς ακετυλοχολινεργικούς υποδοχείς των νευρώνων. Η ενεργοποίηση αυτή προκαλεί αύξηση των επιπέδων της ντοπαμίνης με αποτέλεσμα να 20

31 δημιουργούνται συναισθήματα ικανοποίησης και απόλαυσης στον οργανισμό (LeFolla & George, 2007). Με τη συνεχή έκθεση στη νικοτίνη οι υποδοχείς των νευρώνων αποευαισθητοποιούνται όλο και περισσότερο και τελικά είναι απαραίτητος μεγαλύτερος αριθμός τσιγάρων προκειμένου ο χρήστης να νιώσει το συναίσθημα της ευχαρίστησης (Benowitz, 2009) κάτι που περιγράφεται ως ανοχή στη νικοτίνη. Γενικά, η εξάρτηση αναφέρεται στο χρόνιο, δυσπροσαρμοστικό και υποτροπιάζων τρόπο χρήσης του καπνού και έχει τα ίδια κριτήρια που εφαρμόζονται και στην εξάρτηση από άλλες εθιστικές ουσίες. Και σε αυτήν την περίπτωση εμφανίζεται σωματική εξάρτηση και συμπτώματα στέρησης σε περίπτωση αποχής από την ουσία, τα οποία εντούτοις δεν είναι απαραίτητα για να διαγνώσει κάποιος την εξάρτηση από τον καπνό. Τα κύρια συμπτώματα που φανερώνουν εξάρτηση από τον καπνό περιλαμβάνουν δυσκολία να απέχει το άτομο σε περίπτωση που δεν επιτρέπεται η χρήση του καπνού, υποτροπή μετά τη διακοπή του καπνίσματος και περισσότερο κάπνισμα σε σχέση με αυτό που είναι απαραίτητο για τον οργανισμό (Heinningfied et al., 2009). Όσον αφορά τα συμπτώματα που εμφανίζονται μετά τη διακοπή του καπνίσματος, αυτά μπορεί να είναι πονοκέφαλος, ναυτία, δυσκοιλιότητα ή διάρροια, χαμηλή πίεση του αίματος, αίσθημα κούρασης, ευερεθιστότητα, αϋπνία, δυσκολία στη συγκέντρωση, άγχος, κατάθλιψη, αυξημένο αίσθημα πείνας και ανάγκης για ενέργεια και για γλυκά (Heinningfied et al. 2009, Kenny et al. 2009, LeFolla & George 2007). Όλες αυτές οι διαταραχές της διάθεσης πιθανότητα να οφείλονται στη διακοπή του συναισθήματος της ευχαρίστησης και ικανοποίησης που οφείλεται στη διακοπή χορήγησης της νικοτίνης (Benowitz, 2009). Σημαντικό ρόλο στη δημιουργία εξάρτησης από την νικοτίνη παίζει και η σύνδεση διαφόρων συνηθειών με τη διαδικασία του καπνίσματος. Έτσι, οι άνθρωποι συνηθίζουν να καπνίζουν σε συγκεκριμένες περιπτώσεις όπως μετά το φαγητό, με τον καφέ ή το ποτό ή με φίλους που καπνίζουν. Η σύνδεση του καπνίσματος και τέτοιων γεγονότων, με τη συνεχή επανάληψη, μετατρέπει τέτοια γεγονότα σε ισχυρά κίνητρα για το κάπνισμα, που μπορεί να οδηγήσουν σε εξάρτηση (Benowitz, 2009). Όσον αφορά τα άτομα στα οποία εγκαθίσταται ευκολότερα η εξάρτηση από τον καπνό, έχει βρεθεί ότι οι άντρες είναι πιο εξαρτημένοι σε σχέση με τις γυναίκες καθώς και ότι καπνίζουν περισσότερο σε σχέση με τις γυναίκες (Fagerstrom et al., 1996). Επίσης, σε έρευνα των Grant et al. (2004) έχει βρεθεί ότι πολύ συχνά συνυπάρχουν διαταραχές διάθεσης και διαταραχές χρήσης και άλλων ουσιών σε 21