Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΛΑΤΩΝ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

Transcript

1 1 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΛΑΤΩΝ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ Μπάμπης Βουρλίδας Φιλόλογος

2 2 ΕΝΟΤΗΤΑ 1 η, 318Ε 320C Μπορεί η πολιτική αρετή να γίνει αντικείμενο διδασκαλίας; 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1. Το μάθημα θέματα Το χαρακτηριστικό της ευβουλίας είναι σύνθετο. Αφορά α) στην διαχείριση του οίκου, δηλαδή τη συμπεριφορά κάθε πολίτη στα θέματα της ιδιωτικής ζωής του και β) στην ικανότητα των ανθρώπων να μιλήσουν ή να κάνουν έργα για το καλό της πόλης. Ευ + βουλεύομαι = σκέφτομαι καλά, άρα ο Πρωταγόρας διδάσκει τη σωστή σκέψη για θέματα οικογενειακής και πολιτικής αγωγής. 2. Άραγε διδάσκω. Η πρώτη αναφορά στον όρο «πολιτική τέχνη» (αρετή) στο έργο. Ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι με τη σωστή σκέψη, που αυτός διδάσκει, οι άνθρωποι γίνονται καλύτεροι πολίτες. (ευβουλία => καλή πολιτική ζωή, ή αλλιώς <ευ>βουλή => καλή πολιτική). 3. Μάλιστα ανθρώπους Ειρωνική διάθεση από το Σωκράτη («αν την κατέχεις πραγματικά»). Αμφισβητεί α) τις γνώσεις του σοφιστή και β) τη δυνατότητα να διδάσκεται η πολιτική τέχνη από τον οποιονδήποτε. Στόχος των δύο αυτών αμφισβητήσεων είναι να παρακινήσει τον Πρωταγόρα να εκθέσει τις γνώσεις και τις απόψεις του. Ο φιλόσοφος υπέβαλε τον σοφιστή σε μια πρόκληση, ένα «ψυχολογικό τεστ και ο τελευταίος ανταποκρίθηκε. 4. Εγώ ενεργούν Ο Σωκράτης μιλά για την εξειδίκευση, όσον αφορά τα κοινά μιας πολιτείας (πόλης κράτους). Το παράδειγμα είναι η Αθήνα, γιατί είναι η πατρίδα όλων των συνομιλητών και γιατί διοικείται με συμμετοχή όλων των πολιτών (εκκλησία του Δήμου), οπότε «βολεύει» τον Σωκράτη. Για τα έργα, λοιπόν, τα οικοδομικά (κτίρια, δρόμους, αποχετεύσεις, κτλ) το λόγο έχουν αποκλειστικά οι αρχιτέκτονες (σχεδιαστές) και οι κατασκευαστές (εκτελεστές των έργων). Για τη ναυπήγηση πλοίων ή την κατασκευή ναυπηγείων εκφέρουν άποψη μόνον οι ναυπηγοί. Το ίδιο και σε κάθε άλλη ειδικότητα. Ο Σωκράτης επέλεξε πολύ προσεκτικά τα επαγγέλματα του παραδείγματός του: για ένα κτίριο της πόλης δεν υπάρχει περίπτωση να εκφέρει άποψη ένας τυχαίος πολίτης, γιατί το έργο είναι σπουδαίο και απαιτεί ειδικές γνώσεις. Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση ενός πολεμικού

3 3 πλοίου ή ενός εμπορικού μεγάλων αποστάσεων. Όποιος εκτεθεί μπροστά στη Λαϊκή συνέλευση του κράτους για να εκφέρει άποψη πάνω σε θέμα για το οποίο δεν είναι πλήρως καταρτισμένος θα αντιμετωπίσει την απόρριψη και την αποδοκιμασία, έως και την κατακραυγή από το πλήθος που συνεδριάζει. Απειλείται ακόμα και με σύλληψη (τοξότες). Αυτό είναι λογικό, γιατί σε τέτοιες τέχνες (αρχιτεκτονική, ναυπηγική) η άποψη του αστοιχείωτου μπορεί να αποβεί επικίνδυνη ή και μοιραία για κάποιους συμπολίτες του (π.χ. αν το κτίσμα καταρρεύσει). 5. Όταν όμως διδάσκεται. Το δεύτερο θέμα που θέτει για συζήτηση και προβληματισμό ο Σωκράτης είναι ποιος έχει δικαίωμα να εκφέρει άποψη για τα πολιτικά θέματα. Στη δημοκρατική Αθήνα έχουν όλοι αυτό το δικαίωμα, ανεξάρτητα από επάγγελμα ή κοινωνική θέση ή οικονομική κατάσταση. Κανείς από αυτούς δεν έχει παρακολουθήσει μαθήματα πολιτικής τέχνης και όμως γίνονται όλοι αποδεκτοί στις δημόσιες συνελεύσεις. Καταλαμβάνουν μάλιστα και πολιτικά αξιώματα. Αφού κανείς δε δίδαξε αυτούς και αφού η τέχνη της πολιτικής φαίνεται να ενυπάρχει (εκ φύσεως) σε όλους, πώς μπορεί ο Πρωταγόρας να ισχυρίζεται ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; 6. Αυτή τη στάση ξένους Τρίτο μεγάλο τεκμήριο, που δείχνει ότι η πολιτική τέχνη δε διδάσκεται: αν η πολιτική τέχνη διδάσκεται, όπως πρεσβεύει ο Πρωταγόρας, τότε οι εξέχοντες πολιτικοί άνδρες, όπως ο Περικλής, είναι οι καλύτεροι για να τη διδάξουν. Αυτοί όμως ούτε στα παιδιά τους δεν κάνουν αυτή τη διδασκαλία, αλλά τα αφήνουν να αναζητούν την αλήθεια εδώ κι εκεί. Αυτό, κατά το Σωκράτη, αποδεικνύει ότι δε διδάσκεται η τέχνη αυτή, αλλιώς πρώτα τα παιδιά των πολιτικών κολοσσών θα την διδάσκονταν. Ο φιλόσοφος προσπαθεί να φέρει τον Πρωταγόρα σε δύσκολη θέση, για να δοκιμάσει την αντοχή και τη γνώση του. 7. Εγώ λοιπόν κάνε το. Μετά από αυτά ο Σωκράτης καταλήγει ότι η πολιτική δε διδάσκεται. Είναι άλλη μια ειρωνεία: θέλει απλά να δώσει το έναυσμα στο σοφιστή να ξετυλίξει την επιχειρηματολογία του. Η αλήθεια είναι ότι το σκηνοθετικό κόλπο του Πλάτωνα εδώ είναι ευφυέστατο: όποιος πείσει το μεγάλο Σωκράτη για κάτι τόσο σημαντικό, αυτόματα πείθει και όλους τους άλλους που γνωρίζουν ή έχουν ακουστά το Σωκράτη.

4 4 8. Όχι μύθο Μεταβατικό χωρίο, που μας εισάγει στο μύθο που θα ακολουθήσει. Ο Πρωταγόρας θέλει α) να χαλαρώσει την ατμόσφαιρα (η επιχειρηματολογία του Σωκράτη έχει βαρύνει πολύ τους συνομιλητές) και β) να κερδίσει χρόνο για να συντάξει καλύτερα τη δική του επιχειρηματολογία. Είναι ένα «σόφισμα» (<σοφιστής) το οποίο αποδεικνύει τις ρητορικές και νοητικές δυνάμεις του Πρωταγόρα. 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 1 2: Τα οικεία είναι οι οικονομικές και κοινωνικές υποθέσεις του σπιτιού, δηλαδή όχι μόνο των συγγενών πρώτου βαθμού, αλλά του ελάχιστου κοινωνικού μορίου μιας οργανωμένης πόλης κράτους. Ο οίκος περιλαμβάνει τους μακρινού αλλά και απώτερους προγόνους, την ιστορία και την παράδοση της οικογενείας (π.χ. έχει παράδοση να βγάζει μεγάλους στρατιωτικούς, άρα είναι δέσμευση όλων των επιγόνων να γίνουν άξιοι ηγέτες). Επίσης ο οίκος πρέπει να εξασφαλιστεί και για το μέλλον με κάθε δυνατό τρόπο, οικονομικά και κοινωνικά (υστεροφημία). Τα θέματα της πόλης απασχολούν επίσης τους πολίτες, τον καθένα ξεχωριστά αλλά και όλους μαζί. Τον καθένα ξεχωριστά, γιατί ήταν όλοι υποχρεωμένοι να αναλάβουν κάποια στιγμή ένα (ή και περισσότερα) δημόσιο αξίωμα. Όλους μαζί, γιατί η δημόσιες συνελεύσεις (Εκκλησία) ήταν αυτές που έδινα λύσεις ή χάρασσαν πολιτικές για τα σπουδαιότερα ζητήματα του Κράτους και σε αυτές συμμετείχαν όλοι ανεξαιρέτως οι άνδρες πολίτες. Λόγια και έργα: η διπλή υπόσταση του ικανού (ενάρετου) άνδρα στην κλασική αρχαιότητα. Ικανός στα έργα, για να υλοποιεί τα μεγάλα σχέδια και να ωφελεί το κοινωνικό σύνολο. Ικανός στα λόγια, για να πείθει και να αποσπά την έγκριση για τα έργα που μηχανεύεται, αλλά και για να διδάσκει (εξηγεί) ικανοποιητικά τις γνώσεις του και να τις μεταδίδει στους άλλους. Ευβουλία: Ο Πλάτων παίζει με τις λέξεις: Βουλεύομαι σημαίνει σκέφτομαι καλά. Η λέξη σχετίζεται με πολλούς πολιτικούς όρους, όπως Βουλή, βούλευμα (= επίσημη απόφαση), συμβούλιο, συμβουλή, βουλευτής. Το επίρρημα ευ δηλώνει την ανάγκη νοητικής ποιότητας που πρέπει να συνοδεύει τον πολιτικό.

5 : Ο Σωκράτης δομεί έναν απόλυτα ολοκληρωμένο συλλογισμό: 1. Η πολιτική τέχνη δε μοιάζει με τις άλλες τέχνες, αυτές που διδάσκονται από τους τεχνίτες ή τους επιστήμονες. 2. Στα τεχνικά ζητήματα, που απαιτούν διδασκαλία, μόνον οι ειδικοί εκφέρουν γνώμη και συμβουλεύουν. 3. Στα πολιτικά συμβούλια μετέχουν ενεργά ακόμα και οι απαίδευτοι, χωρίς να έχουν δεχτεί ποτέ την παραμικρή διδασκαλία. 4. Οι σπουδαίοι πολιτικοί άνδρες, οι «επιστήμονες» της πολιτικής τέχνης, δε διδάσκουν την «επιστήμη» τους ούτε στα ίδια τα παιδιά τους. Συνεπώς: η πολιτική τέχνη δε διδάσκεται.

6 6 ΕΝΟΤΗΤΑ 2 η, 320D 321B5 Η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου. α. Ην γαρ ποτε χρονος οτε θεοι μεν ησαν, θνητα δε γενη ουκ ην. Επειδη δε και τουτοις χρονος ηλθεν ειμαρμενος γενεσεως, τυπουσιν αυτα θεοι γης ενδον εκ γης και πυρος μειξαντες και των οσα πυρι και γη κεραννυνται. Επειδη δ αγειν αυτα προς φως εμελλον, προσεταξαν Προμηθει και Επιμηθει κοσμησαι τε και νειμαι δυναμεις εκαστοις ως πρεπει. Ήταν κάποτε μια εποχή, στην οποία υπήρχαν θεοί, όμως δεν υπήρχαν τα θνητά είδη (πλάσματα). Και όταν ήρθε και γι αυτά ο καιρός που είχε καθοριστεί από τη μοίρα για τη γέννησή τους, τα πλάθουν οι θεοί στο εσωτερικό της γης, αφού έφτιαξαν μείγμα από χώμα και φωτιά και από όσα αναμειγνύονται με φωτιά και χώμα. Και όταν επρόκειτο να τα οδηγήσουν προς στο φως (στην επιφάνεια), πρόσταξαν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να τους δώσουν εφόδια και να μοιράσουν στο καθένα ικανότητες όπως (του) ταιριάζει. β. Προμηθεα δε παραιτειται Επιμηθευς αυτος νειμαι. «Νειμαντος δε μου,» εφη, «επισκεψαι» και ουτω πεισας νεμει. Νεμων δε τοις μεν ισχυν ανευ ταχους προσηπτεν, τους δ ασθενεστερους ταχει εκοσμει τους δε ωπλιζε, τοις δ αοπλον διδους φυσιν αλλην τιν αυτοις εμηχανατο δυναμιν εις σωτηριαν. Α μεν γαρ αυτων σμικροτητι ημπισχεν, πτηνον φυγην η καταγειον οικησιν ενεμεν α δε ηυξε μεγεθει, τωδε αυτω αυτά εσωζεν και ταλλα ουτως επανισων ενεμεν. Τότε ο Επιμηθέας ζητά χάρη από τον Προμηθέα αυτός να κάνει η μοιρασιά. «Και όταν εγώ (τα) μοιράσω», είπε, «εξέτασέ (τα)» και αφού έτσι τον έπεισε, κάνει το διανομή (των ικανοτήτων). Καθώς μοίραζε, λοιπόν, σε άλλα (ζώα) χορηγούσε δύναμη χωρίς ταχύτητα, ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε με ταχύτητα και άλλα τα εφοδίαζε με όπλα, ενώ για άλλα, επειδή τους έδινε άοπλο σώμα, επινοούσε κάποια άλλη ικανότητα για σωτηρία. Αυτά, δηλαδή, στα οποία έδινε μικρό μέγεθος, (τους) μοίραζε είτε φυγή με πέταγμα, είτε υπόγεια κατοικία (φωλιά) αυτά όμως τα οποία έφτιαχνε μεγάλα στο μέγεθος, με αυτό το ίδιο (το μέγεθος) εξασφάλιζε τη σωτηρία τους (τα έσωζε) και τις άλλες (ικανότητες) (τις) μοίραζε κάνοντας (τα ζώα) ισοδύναμα με αυτόν τον τρόπο.

7 7 γ. Ταυτα δε εμηχανατο ευλαβειαν εχων μη τι γενος αϊστωθειη επειδη δε αυτοις αλληλοφθοριων διαφυγας επηρκεσε, προς τας εκ Διος ωρας ευμαρειαν εμηχανατο αμφιεννυς αυτά πυκναις τε θριξιν και στερεοις δερμασιν, ικανοις μεν αμυναι χειμωνα, δυνατοις δε και καυματα, και εις ευνας ιουσιν όπως υπαρχοι τα αυτα ταυτα στρωμνη οικεια τε και αυτοφυης εκαστω και υποδων τα μεν οπλαις, τα δε [θριξιν και] δερμασιν στερεοις και αναιμοις. Και αυτά (τα) επινοούσε προσέχοντας πολύ μην εξαφανιστεί κάποιο είδος και όταν χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό μέσα για αποφυγή της αμοιβαίας φθοράς (αλληλοεξόντωσης), επινοούσε μέσα προσαρμογής στις καιρικές μεταβολές (εποχές) που προκαλεί ο Δίας, περιβάλλοντάς τα με πυκνό τρίχωμα και σκληρό δέρμα, επαρκή για αντιμετωπίσουν την κακοκαιρία, κατάλληλα όμως και για τη ζέστη, και, όταν πηγαίνουν στις φωλιές τους (τα ζώα), για να είναι αυτά τα ίδια (τα τριχώματα και τα δέρματα) στρωσίδι δικό τους και που να φυτρώνει από μόνο του για το καθένα (από τα ζώα) και τοποθετώντας ως υποδήματα σε άλλα (ζώα) οπλές, ενώ σε άλλα [τρίχωμα και] δέρματα σκληρά και χωρίς αίμα. δ. Τουντευθεν τροφας αλλοις αλλας εξεποριζεν, τοις μεν εκ της γης βοτανην, αλλοις δε δενδρων καρπους, τοις δε ριζας εστι δ οις εδωκεν είναι τροφην ζωων αλλων βοραν και τοις μεν ολιγιγονιαν προσηψε, τοις δ αναλισκομενοις υπο τουτων πολυγονιαν, σωτηριαν τω γενει ποριζων. Από εκεί και πέρα τροφές διαφορετικές για το καθένα εξασφάλιζε, για άλλα, δηλαδή, χόρτο από τη γη, ενώ για άλλα καρπούς από τα δέντρα, και για άλλα ρίζες σε ορισμένα από αυτά μάλιστα έδωσε δικαίωμα να είναι τροφή (τους) η σάρκα άλλων ζώων και σε αυτά έδωσε μικρή γονιμότητα, ενώ σε όσα τρώγονται από αυτά (έδωσε) μεγάλη γονιμότητα, εξασφαλίζοντας τη διάσωση του είδους (τους).

8 8 ΠΛΑΤΩΝ - ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 2 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1. Ην γαρ κεράννυνται. Τοποθετούμαστε στον καιρό των μύθων. Μας θυμίζει το «εν αρχη ην ο Λογος (=Θεός)» της Καινής Διαθήκης (κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, α 1). Ως ένα νέο «Βιβλίο της Γεννέσεως» το κεφάλαιο ξεδιπλώνει τη μυθοπλασία γύρω από τη δημιουργία των έμβιων όντων. Χαρακτηριστικό είναι και το υλικό της δημιουργίας: χώμα, φωτιά και όλα όσα αναμειγνύονται με αυτά (νερό, αέρας). Με απλά λόγια πρόκειται για όλα τα βασικά στοιχεία της φύσης. 2. Επειδή πρέπει. Οι δυο δίδυμοι Τιτάνες, γιοι του Ιαπετού (Τιτάνας) και της Κλυμένης (μια από τις Ωκεανίδες) διατάχθηκαν να κατανείμουν τα εφόδια στα είδη των ζωντανών πλασμάτων. - Προ μηθεύς = σκέφτεται εκ των προτέρων (προνοητικό) - Επι μηθεύς = σκέφτεται εκ των υστέρων (μη προνοητικός, επιπόλαιος) 3. Προμηθέα νέμει. Ο Επιμηθέας επιβεβαιώνει το όνομά του: αναλαμβάνει μόνος τη διανομή των χαρισμάτων και θα αφήσει χωρίς κανένα εφόδιο το ανθρώπινο είδος, όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα. Ο Προμηθέας αρκείται στο να ελέγξει το αποτέλεσμα της διανομής. 4. Νέμων αϊστωθείη. Εδώ βλέπουμε τη διανομή των χαρακτηριστικών εκείνων, τα οποία βοηθούν το κάθε είδος ζώου να προστατευθεί από τα άλλα (αυτοπροστασία). Βλέπουμε την προσπάθεια να διατηρηθεί η φυσική ισορροπία: κανένα ζώο δεν είναι εντελώς ανυπεράσπιστο απέναντι σε κάποιο άλλο. Μάλιστα τα ζώα που μπορεί συχνά να βρεθούν αντιμέτωπα έχουν και χαρακτηριστικά που αλληλοεξουδετερώνονται. Έτσι η δύναμη κάποιων ειδών ισοσταθμίζεται με την ταχύτητα κάποιων άλλων, τα φονικά όπλα (νύχια, δόντια) με την ικανότητα φυγής ή με το μεγάλο μέγεθος, κτλ.

9 9 5. επειδή αναίμοις. Η δεύτερη φάση του «εξοπλισμού των ειδών» είναι τα εφόδια για την προστασία από τα καιρικά φαινόμενα. Τρίχωμα, δέρμα, οπλές και πατούσες προσδίδουν προσαρμοστικότητα σε κάθε ζώο, ανάλογα με τις εποχές και τη γεωγραφική εξάπλωση. Το τρίχωμα, ειδικότερα, είναι αυτό που διατηρεί τη θερμοκρασία του σώματος σταθερή την ώρα του ύπνου, όταν δηλαδή είναι βέβαιο ότι αυτή θα πέσει. Για το λόγο αυτό ο Πρωταγόρας το ονομάζει «φυσικό στρωσίδι». 6. Τουντευθεν πορίζων. Τελευταίο στάδιο της διανομής είναι η διατροφή. Η διάκριση των ειδών ανάλογα με την τροφή είναι διμερής: α. τα φυτοφάγα (χόρτο, καρποί, ρίζες) β. τα σαρκοφάγα. Η διατροφικές συνήθειες καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό και το δείκτη γεννήσεων. Τα φυτοφάγα και γενικότερα όσα δεν τρώνε άλλα ζώα, γεννούν συχνότερα, έτσι ώστε να μη μειώνονται οι αριθμοί τους. Αντίθετα τα σαρκοφάγα έχουν μικρότερη γονιμότητα, για να μην πολλαπλασιαστούν υπέρμετρα και ανατραπεί η φυσική ισορροπία. 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 1. Ην γαρ κεράννυνται. Η «κατασκευή» των έμβιων όντων στο εσωτερικό της γης δεν είναι τυχαία. Το εσωτερικό αντιπροσωπεύει το χώρο κυοφορίας, τη μήτρα της Μητέρας Γης. Από τα σπλάχνα της προέρχεται η ίδια η ζωή. Ο Προμηθέας και ο Επιμηθέας, με τα ιδιάζοντα ονόματα, παραπέμπουν σε δύο βασικές πτυχές της ανθρώπινης νόησης, την πρόνοια και την μετάνοια.

10 10 4. Νέμων αϊστωθείη. Παρά το όνομά του και το χαρακτηρισμό «ου σοφός» που θα προσλάβει στη επόμενη ενότητα, ο Επιμηθέας μοίρασε τα χαρίσματα τηρώντας άριστα την φυσική ισορροπία. Η σωστή λειτουργία και η ισορροπία του οικοσυστήματος είναι βασικότατα στοιχεία για τη διατήρηση της ζωής στη Γη. Το οικολογικό αυτό πόρισμα είναι, ασφαλώς, διαχρονικό. Η δημιουργία των ζώων και η διανομή ικανοτήτων και εφοδίων σε αυτά είναι θέμα που απουσιάζει από τα κατ εξοχήν κοσμογονικά έργα της αρχαιότητας (π.χ. «Θεογονία» του Ησιόδου). Ωστόσο φαίνεται ότι ο μύθος που αφηγείται εδώ ο Πρωταγόρας ήταν γνωστός στην εποχή του Πλάτωνα. ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ Στόχος της ενότητας είναι να εξηγήσει με ποια λογική είναι εφοδιασμένο από τη φύση το κάθε ζωντανό πλάσμα. Κύρια μελήματα της φύσης είναι: α. Η προστασία από τους εχθρούς. β. Η προσαρμογή στις καιρικές συνθήκες. γ. Η διατροφή. δ. Η οικολογική ισορροπία. Με αυτά τα κριτήρια θα φανεί η απογύμνωση του ανθρωπίνου γένους από πάσης φύσεως εφόδια, άρα η αναγκαιότητα να ενισχυθεί με κάποιο τρόπο ώστε να επιβιώσει.

11 11 ΕΝΟΤΗΤΑ 3 η, 321B6 322A Η κλοπή της φωτιάς. α. Άτε δή ουν ου πάνυ τι σοφός ών ο Επιμηθεύς έλαθεν αυτόν καταναλώσας τας δυνάμεις εις τα άλογα λοιπόν δή ακόσμητον έτι αυτω ην το ανθρώπων γένος, και ηπόρει ότι χρήσαιτο. Επειδή λοιπόν ο Επιμηθές δεν ήταν πολύ σοφός, χωρίς να το καταλάβει κατανάλωσε τις ιδιότητες στα άλογα ζώα του έμεινε ακόμα λοιπόν χωρίς εφόδια το ανθρώπινο γένος, και ήταν σε αμηχανία (απορούσε) τι να (το) κάνει. β. Απορουντι δε αυτω έρχεται Προμηθεύς επισκεψόμενος την νομήν, και ορα τα μεν άλλα ζωα εμμελως πάντων έχοντα, τον δε άνθρωπον γυμνό ντε και ανυπόδητον και άστρωτον και άοπλον ήδη δε και και η ειμαρμένη ημέρα παρην, εν η έδει και άνθρωπον εξιέναι εκ γης εις το φως. Και ενώ βρισκόταν σε αμηχανία, έρχεται ο Προμηθέας, για να επιθεωρήσει (εξετάσει) τη διανομή (των ικανοτήτων), και βλέπει ότι τα άλλα ζώα ήταν (εφοδιασμένα) με το σωστό τρόπο από κάθε άποψη, ενώ ο άνθρωπος (ήταν) και γυμνός και χωρίς υποδήματα και χωρίς στρωσίδια και άοπλος και ήδη πλησίαζε και η καθορισμένη από τη μοίρα ημέρα, κατά την οποία έπρεπε και ο άνθρωπος να βγει από τη γη στο φως. γ. Απορία ουν σχόμενος ο Προμηθεύς ήντινα σωτηρίαν τω ανθρώπω εύροι, κλέπτει Ηφαίστου και Αθηνάς την έντεχνον σοφίαν συν πυρί αμήχανον γαρ ην άνευ πυρός αυτήν κτητήν τω ή χρήσιμην γενέσθαι και ούτω δή δωρειται ανθρώπω. Επειδή λοιπόν βρέθηκε σε απορία (αδιέξοδο) ο Προμηθέας ποιό μέσο σωτηρίας να βρει για τον άνθρωπο, κλέβει τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και τις Αθηνάς μαζί με τη φωτιά γιατί ήταν αδύνατο χωρίς τη φωτιά αυτές (οι τεχνικές γνω σεις) να γίνουν κτήμα κάποιου ή να χρησιμοποιηθούν και έτσι λοιπόν (τα) δωρίζει στον άνθρωπο.

12 12 δ. Την μεν ουν περί τον βίον σοφίαν άνθρωπος ταύτη έσχε, την δε πολιτικήν ουκ ειχεν ην γαρ παρά τω Διί. Τω δε Προμηθει εις μεν την ακρόπολιν την του Διός οίκησιν ουκέτι ενεχώρει εισελθειν προς δε και αι Διός φυλακαί φοβεραί ησαν εις δε το της Αθηνάς και Ηφαίστου οίκημα το κοινόν, εν ω εφιλοτεχνείτην, λαθών εισέρχεται, και κλέψας την τε έμπυρον τέχνην την του Ηφαίστου και την άλλην την της Αθηνας δίδωσιν ανθρώπω, και εκ τούτου ευπορία μεν ανθρώπω του βίου γίγνεται, Προμηθέα δε δι Επιμηθέα ύστερον, ήπερ λέγεται, κλοπης δίκη μετηλθεν. Τη γνώση λοιπόν για την επιβίωση ο άνθρωπος έτσι την απέκτησε, την πολιτική (τέχνη) όμως δεν (την) είχε γιατί βρισκόταν στην κατοχή του Δία. Και στον Προμηθέα δεν επιτρεπόταν πλέον να εισέλθει στην ακρόπολη, την κατοικία του Δία και πέρα από αυτό και η φρουρά του Δία ήταν φοβερή ενώ στην κοινή κατοικία της Αθηνάς και του Ηφαίστου, στην οποία ασκούσαν και οι δυο με αγάπη τις τέχνες, μπαίνει κρυφά, και αφού έκλεψε και την τέχνη του Ηφαίστου, η οποία στηρίζεται στη φωτιά, και την άλλη, (την τέχνη) της Αθηνάς (τις) δίνει στον άνθρωπο, και από αυτό (το γεγονός) προκλήθηκε για τον άνθρωπο αφθονία μέσων για επιβίωση, ενώ ο Προμηθέας εξαιτίας του Επιμηθέα αργότερα, όπως λέγεται, δικάστηκε για κλοπή. ΠΛΑΤΩΝ - ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 3 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1. Άτε δή άλογα. Η Σωκρατική ειρωνεία είναι εδώ εμφανής. Ο Επιμηθέας (=μετανοητικός, μη προνοητικός) δεν είναι και πολύ σοφός, όπως άλλωστε δηλώνει και το όνομά του. Δαπάνησε όλα τα εφόδια στα ζώα. λοιπόν χρήσαιτο. Ο Επιμηθέας βρίσκεται σε αμηχανία: μη έχοντας κατανείμει σωστά τις ικανότητες, δεν έχει ούτε μία για τον άνθρωπο. Δεν ξέρει, λοιπόν, τι να κάνει.

13 13 2. Απορουντι άοπλον. Ο Προμηθέας (=προνοητικός) επιθεωρεί τη διανομή των χαρισμάτων. Διαπιστώνει την αδυναμία του ανθρωπίνου γένους. Είναι προφανές ότι οι άνθρωποι είμαστε αδικημένοι σωματικά. Το χαρακτηριστικό αυτό διαπιστώνει και ο Πρωταγόρας μέσα από το μύθο του. ήδη δε φως Τα χρονικά όρια εξαντλούνται. Στόχος είναι να δειχτεί ότι δεν υπήρχε για τον άνθρωπο κανένα σχεδόν περιθώριο σωτηρίας, παρά μόνον αν εφοδιαζόταν την ύστατη στιγμή με θεϊκά χαρίσματα. 3. Απορία ανθρώπω. Η τεχνικές γνώσεις είναι το πρώτο δώρο του Προμηθέα. Με τον όρο αυτό νοούνται οι τέχνες που σχετίζονται με την κατεργασία των υλικών. Με αυτές χτίζονται τα οικοδομήματα, κατασκευάζονται τα όπλα, συναρμολογούνται σκεύη, οχήματα, παγίδες και μηχανές, με αυτές τις τέχνες ναυπηγούνται πλεούμενα, στήνονται γέφυρες, κτλ. Η φωτιά, από την άλλη, είναι το μέσο κατεργασίας των υλικών. Χρησιμεύει για την τήξη των μετάλλων, τη σκλήρυνση των οικοδομικών υλικών, τη μαγειρική και φυσικά για τη θέρμανση των ανθρώπων και την επιβίωσή τους. Οι θεοί που αναφέρονται δεν είναι τυχαίοι. Ο Ήφαιστος είναι θεός της φωτιάς (>ηφαίστειο) αλλά και των κατασκευαστικών δεξιοτήτων (θεός των τεχνιτών). Η Αθηνά πάλι κατέχει επίσης τις τεχνικές γνώσεις, αλλά περισσότερο είναι γνωστή ως θεά της Σοφίας (της εξυπνάδας). Συνεπώς μπορούμε να κάνουμε έναν πολύ όμορφο συνειρμό, όταν στο κείμενο αναφέρονται οι λέξεις «έντεχνος (=Ήφαιστος) σοφία (=Αθηνά)». 4. την μεν φοβεραί ησαν. Μας υπενθυμίζεται ότι το ζητούμενο του διαλόγου «Πρωταγόρας» είναι η πολιτική αρετή και κατά πόσον είναι δυνατόν να διδαχτεί αυτή. Στο μύθο, η πολιτική τέχνη είναι ένα επτασφράγιστο και καλοφυλαγμένο μυστικό των θεών. Ο ίδιος ο πατέρας θεών και ανθρώπων δεν το μοιράζεται με κανέναν. Έτσι δικαιολογείται γιατί δε δωρίστηκε εξ αρχής στο ανθρώπινο γένος.

14 14 εις δε το της Αθηνας μετηλθεν. Ο πλήρης μύθος του Προμηθέα περιλαμβάνει την παραδειγματική τιμωρία του Τιτάνα: δικάστηκε, καταδικάστηκε και δέθηκε στον Καύκασο, όπου ένα αρπακτικό του έτρωγε καθημερινά το συκώτι, έως ότου τον απελευθέρωσε ο Ηρακλής. 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 2. Απορία ανθρώπω. Το λογοπαίγνιο με το όνομα του Προμηθέα αξίζει προσοχής και ανάλυσης. Προ μηθέας σημαίνει προνοητικός. Στις περισσότερες θρησκείες, με χαρακτηριστικότερη την ελληνορθόδοξη χριστιανική, ο άνθρωπος είναι ευνοούμενος της «θείας Πρόνοιας». Ίσως εδώ, λοιπόν, ο Προμηθέας να είναι μια αρχαϊκή διατύπωση για το Άγιο Πνεύμα, την προνοητικότητα του Θεού για τη φυσική ισορροπία και την κυριαρχία του ανθρωπίνου γένους στη Γη. ήδη δε φως Ο χρονικός περιορισμός δείχνει κάποιο εξελικτικό στάδιο στη πορεία του ανθρώπου. Είχε φτάσει η στιγμή (καθορισμένη από τη μοίρα) να προχωρήσει ο άνθρωπος σε τεχνικές κατακτήσεις. Ανάλογη είναι και η φράση «ότε ηλθε το πλήρωμα του χρόνου» από την Αγία Γραφή. 3. Απορία ανθρώπω. Τα δώρα του Προμηθέα, δηλαδή η κλεμμένη τεχνική γνώση και η φωτιά, ήταν θεϊκά προνόμια, τα οποία ο άνθρωπος ενσωμάτωσε στη φύση του. Είναι αυτά που εξασφάλισαν στον άνθρωπο την επιβίωση, αλλά και τις πολιτισμικές κατακτήσεις. Τα δώρα του Δία, όπως θα δούμε αργότερα, δηλαδή η αιδώς και η δίκη (σεβασμός και δικαιοσύνη) θα δωριθούν ηθελημένα από τον πατέρα Δία. Αυτά θα του χαρίσουν την πολιτική οργάνωση, το περί δικαίου αίσθημα και τη σωφροσύνη.

15 15 ΕΝΟΤΗΤΑ 4 η, 322Α 323Α Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του Δία στους ανθρώπους, απαραίτητη ιδιότητα για τη συγκρότηση κοινωνιών. α. Επειδη δε ο ανθρωπος θειας μετέσχε μοιρας, πρωτον μεν δια την του θεου συγγενειαν ζωων μονον θεους ενομισεν, και επεχειρει βωμους τε ιδρυεσθαι και αγαλματα θεων επειτα φωνην και ονοματα ταχυ διηρθρωσατο τη τεχνη, και οικησεις και εσθητας και υποδεσεις και στρωμνας και τας εκ της γης τροφας ηυρετο. Και επειδή ο άνθρωπος είχε συμμετοχή στη θεϊκή φύση πρώτα βέβαια εξαιτίας της συγγένειάς (του) με το θεό, μόνος από τα ζώα πίστεψε σε θεούς, και προσπαθούσε να στήνει βωμούς και αγάλματα θεών. Έπειτα γρήγορα σχημάτισε με την τέχνη γλώσσα (έναρθρη φωνή) και λέξεις και βρήκε κατοικίες και ρούχα και παπούτσια και στρωσίδια και τις τροφές από τη γη. β. Ουτω δη παρεσκευασμενοι κατ αρχας ανθρωποι ωκουν σποραδην, πολεις δε ουκ ησαν απωλλυντο ουν υπο των θηριων δια το πανταχη αυτων ασθενεστεροι είναι, και η δημιουργικη τεχνη αυτοις προς μεν τροφην ικανη βοηθος ην, προς δε τον των θηριων πολεμον ενδεης πολιτικην γαρ τεχνην ουπω ειχον, ης μερος πολεμικη εζητουν δη αθροιζεσθαι και σωζεσθαι κτιζοντες πολεις Έτσι λοιπόν εφοδιασμένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν διασκορπισμένοι, και πόλεις δεν υπήρχαν αφανίζονταν λοιπόν από τα θηρία, επειδή ήταν πιο ανίσχυροι από αυτά σε κάθε περίσταση, και οι τεχνικές γνώσεις ήταν για αυτούς ικανός βοηθός για την τροφή τους (για την ανεύρεση τροφής), αλλά ανεπαρκής για τον πόλεμο με τα θηρία γιατί δεν είχαν ακόμη την πολιτική τέχνη (την τέχνη για την οργάνωση μιας πολιτείας) της οποίας μέρος (είναι) η πολεμική επεδίωκαν λοιπόν να συναθροίζονται και να σώζονται κτίζοντας πόλεις γ. οτ ουν αθροισθειεν, ηδικουν αλληλους ατε ουκ εχοντες την πολιτικην τεχνην, ώστε παλιν σκεδαννυμενοι διεφθειροντο. Ζευς ουν δεισας περι τω γενει ημων μη απολοιτο παν, Ερμην πεμπει αγοντα εις ανθρωπους αιδω τε και δικην, ιν ειεν πολεων κοσμοι τε και δεσμοι φιλιας συναγωγοι. Κάθε φορά λοιπόν που συναθροίζονταν, αδικούσαν ο ένας τον άλλο, επειδή δεν είχαν την πολιτική τέχνη (την τέχνη για την οργάνωση της πολιτείας), ώστε πάλι επειδή διασκορπίζονταν εξολοθρεύονταν. Ο Δίας, λοιπόν, επειδή φοβήθηκε για το γένος μας μήπως χαθεί ολόκληρο, στέλνει

16 16 τον Ερμή, που φέρνει στους ανθρώπους το σεβασμό και τη δικαιοσύνη, για να υπάρχουν και ευταξία των πόλεων και συνεκτικοί δεσμοί φιλίας. δ. Ερωτα ουν Ερμης Δια τινα ουν τροπον δοιη δικην και αιδω ανθρωποις «Ποτερον ως αι τεχναι νενεμηνται, ουτω και ταυτας νειμω; Νενεμηνται δε ωδε εις εχων ιατρικην πολλοις ικανος ιδιωταις, και οι αλλοι δημιουργοι και δικην δε και αιδω ουτω θω εν τοις ανθρωποις, η επι παντας νειμω;» Ρωτά λοιπόν ο Ερμής τον Δία, με ποιόν τέλος πάντων τρόπο να δώσει στους ανθρώπους την δικαιοσύνη και το σεβασμό «ποιο από τα δύο, όπως οι τέχνες έχουν μοιραστεί, έτσι και αυτά να μοιράσω; Και έχουν μοιραστεί με τον εξής τρόπο. Ένας που κατέχει την ιατρική (είναι) αρκετός για πολλούς απλούς πολίτες, (όμοια) και οι άλλοι τεχνίτες και την δικαιοσύνη, λοιπόν, και το σεβασμό έτσι να τα βάλω μέσα στους ανθρώπους ή σε όλους να (τα) μοιράσω; ε. «Επι παντας», εφη ο Ζευς, «και παντες μετεχοντων ου γαρ αν γενοιντο πολεις, ει ολιγοι αυτων μετεχοιεν ωσπερ αλλων τεχνων και νομον θες παρ εμου τον μη δυναμενον αιδους και δικης μετεχειν κτεινειν ως νοσον πολεως.» Ουτω δη, ω Σωκρατες, και δια ταυτα οι τε αλλοι και Αθηναιοι, όταν μεν περι αρετης τεκτονικης η λογος η αλλης τινος δημιουργικης, ολιγοις οιονται μετειναι συμβουλης, «Σε όλους», είπε ο Δίας, «και όλοι να έχουν μερίδιο γιατί δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν πόλεις, αν λίγοι έχουν μερίδιο σε αυτές, όπως ακριβώς και σε άλλες τέχνες και βάλε από μένα βέβαια νόμο, αυτόν που δεν μπορεί να έχει μερίδιο στο σεβασμό και τη δικαιοσύνη να (τον) θανατώνουν σαν αρρώστια της πόλεως». Έτσι λοιπόν, Σωκράτη, και γι αυτούς τους λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν βέβαια γίνεται λόγος για (ζήτημα σχετικό με) την ικανότητα του αρχιτέκτονα ή για ζήτημα σχετικό με) κάποια άλλη τεχνική ικανότητα, νομίζουν ότι λίγοι έχουν δικαίωμα συμβουλής, στ. και εάν τις εκτος ων των ολιγων συμβουλευη, ουκ ανεχονται, ως συ φης εικοτως, ως εγω φημι όταν δε εις συμβουλην πολιτικης αρετης ιωσιν, ην δει δια δικαιοσυνης πασαν ιεναι και σωφροσυνης, εικοτως απαντος ανδρος ανεχονται, ως παντι προσηκον ταυτης γε μετεχειν της αρετης η μη είναι πολεις. Αυτη, ω Σωκρατες, τουτου αιτια. και αν δίνει συμβουλές κάποιος που είναι έξω από τους λίγους δεν (τον) ανέχονται, όπως εσύ λες δικαιολογημένα (με το δίκιο τους), όπως λέω εγώ όταν όμως πηγαίνουν για συμβουλές (σύσκεψη) για την πολιτική τέχνη, η οποία πρέπει ολόκληρη να διέπεται από δικαιοσύνη και σωφροσύνη, δικαιολογημένα ανέχονται κάθε άνδρα, επειδή κατά τη

17 17 γνώμη τους στον καθένα ταιριάζει βέβαια να μετέχει σ αυτήν την ικανότητα, αλλιώς (είναι ανάγκη) να μην υπάρχουν πόλεις. Αυτή, Σωκράτη, είναι η αιτία αυτού (του πράγματος). ΠΛΑΤΩΝ - ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 4 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Επειδή θεων 1. Ο άνθρωπος είναι το μόνο ον που πίστεψε σε θεούς. Η πίστη του εκδηλώθηκε με πράξεις λατρείας, που πραγματοποιούνταν σε βωμούς. Από την ίδια πίστη προέκυψε η ανάγκη να εξευμενίζονται οι θεοί, να αγάλλονται (>αγάλματα). Τα αγάλματα, λοιπόν, είναι λατρευτικές μορφές στις οποίες στρέφονται οι εκδηλώσεις θρησκευτικής πίστης των ανθρώπων, με σκοπό να εξασφαλιστεί η θεϊκή εύνοια. έπειτα διηρθρώσατο 2. Στη συνέχεια, οι άνθρωποι ασχολήθηκαν με τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους, με πρώτο το μέσον για την μεταξύ τους επικοινωνία: φωνή (παραγωγή ήχων, φθόγγοι), ονόματα (συνδυασμοί φθόγγων / λέξεις για να συμβολιστούν πράγματα και έννοιες), «διάρθρωση» (σύνταξη, συνδυασμοί λέξεων για να αποδοθούν νοήματα, απλά ή σύνθετα). και οικήσεις ησαν 3. Ακολούθως, αξιοποιήθηκαν τα φυσικά (υλικά) μέσα για να προφυλαχτούν οι άνθρωποι από τα στοιχεία της φύσης και για να διασφαλίσουν την τροφή τους. Ως αποτέλεσμα, εξοπλίστηκαν με τα πρώτα τεχνικά μέσα (κτιστές κατοικίες, ρούχα, παπούτσια, στρωσίδια) και ανακάλυψαν τις πρώτες τεχνικές γνώσεις (οικοδομική τέχνη, καλλιέργεια της γης). Ο καθένας, με αυτά τα εφόδια, μπορούσε, θεωρητικά, να εξασφαλίσει με αυτάρκεια την επιβίωσή για τον εαυτό του και την οικογένειά του. Δεν υπήρχε η ανάγκη για δημιουργία πόλεων. Ζούσαν, λοιπόν, ο καθένας ξεχωριστά, σε επίπεδο οικογένειας. απώλλυντο πολεμική 4. Τι συνέβαινε όμως όταν οι άνθρωποι βρίσκονταν αντιμέτωποι με τα άγρια θηρία; Τότε ήταν ανυπεράσπιστοι και, καθώς δεν μπορούσαν να αλληλοϋποστηριχθούν, κατασπαράσσονταν από αυτά. Δεν μπορούσαν, άλλωστε, να τα

18 18 πολεμήσουν, γιατί η πολεμική τέχνη είναι τμήμα της πολιτικής αρετής (δηλαδή της ικανότητας να ζουν μαζί), την οποία δεν κατείχαν. [Η τέχνη του πολέμου είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τη συνύπαρξη των ανθρώπων, γιατί στη διεξαγωγή της μάχης οι πολεμιστές συνεργάζονται και αλληλοκαλύπτονται, για να καταβάλουν ευκολότερα τον εχθρό. Είναι, μάλιστα, κοινή παραδοχή ότι η επιτυχία ενός στρατεύματος εξαρτάται, κατά κύριο λόγο, από τη συμπαγή παράταξή του και από τη δυνατότητα να κρατήσει την παράταξη αυτή, χωρίς να επιτρέψει τη διάσπασή της. Απαραίτητη προϋπόθεση για επιτευχθεί αυτό για να επιτευχθεί αυτό είναι να μπορούν οι πολεμιστές να συνυπάρξουν, να ζήσουν μαζί αρμονικά και να συνεργάζονται, με άλλα λόγια να έχουν την αρετή του να ζουν μαζί (πολιτική αρετή).] εζήτουν διεφθείροντο 5. Ως έλλογα όντα, οι άνθρωποι συνειδητοποίησαν ότι η λύση στο πρόβλημα της επιβίωσης ενάντια στα αγρίμια ήταν η συμβίωσή τους σε μεγάλους οικισμούς, έτσι ώστε να φυλάγονται αλλά και να μάχονται πιο αποτελεσματικά, καθώς η συνεργασία θα πολλαπλασίαζε την ισχύ τους. Δεν είχαν όμως την πολιτική αρετή, δηλαδή την ικανότητα να συντάξουν κανόνες, οι οποίοι θα ρύθμιζαν τη συμβίωσή τους, με τρόπο τέτοιο ώστε κανείς να μην αδικεί και να μην αδικείται. Μη έχοντας αυτή τη γνώση, κανείς δεν ήξερε τα όριά του, σε σχέση προς τους γύρω του, με αποτέλεσμα να καταπατούν ο ένας το ζωτικό χώρο, την περιουσία και τα δικαιώματα του άλλου. Αυτό προκαλούσε δυσαρέσκεια σε όλους. Έτσι απέτυχαν οι πρώτες προσπάθειες για σύσταση οργανωμένων κοινωνιών. Οι άνθρωποι επανήλθαν στην αρχική τους επιλογή για ατομική ζωή και εξακολούθησαν να αποτελούν εύκολη λεία για τα θηρία. Ζευς συναγωγοί 6. Ο Πλάτων, δια στόματος Πρωταγόρα, μας παραθέτει ένα μύθο, για να εξηγήσει πώς η πολιτική αρετή έγινε κτήμα των ανθρώπων. Σύμφωνα με το μύθο, ο Δίας φοβήθηκε μην αφανιστεί το ανθρώπινο γένος από τα θηρία. Έστειλε, λοιπόν, στους ανθρώπους τον αγγελιοφόρο του, τον Ερμή, με δύο πολύτιμα δώρα: την αιδώ (σεβασμό) και την δίκη (δικαιοσύνη). Οι δυο αυτές αρετές είναι οι σπόροι της πολιτικής αρετής, γιατί αν το καλοσκεφτούμε, αυτές καθορίζουν τα όρια μεταξύ των ανθρώπων και βοηθούν στο να γνωρίζουμε πότε αδικούμε και πότε αδικούμαστε. Ο σεβασμός μεταφράζεται σε αυτοπεριορισμό (βάζουμε όρια στον εαυτό μας) και μας αποτρέπει από το να καταπατούμε το ζωτικό

19 19 χώρο των γύρω μας. Η δικαιοσύνη, αντίθετα, καθορίζει τα όρια των άλλων σε σχέση προς εμάς (ετεροπεριορισμός), προστατεύοντάς μας από καταπατήσεις. Εάν, λοιπόν, οι άνθρωποι έχουν τα δυο αυτά εφόδια, μπορούν να συνυπάρξουν χωρίς προβλήματα, χωρίς δυσαρέσκειες και με ξεκάθαρα ιδιωτικά όρια. Ερωτα πόλεως 7. Να επισημάνουμε ότι ο μύθος δίνει μεγάλη έμφαση στον τρόπο κατανομής των δύο μεγάλων αρετών που συναποτελούν την πολιτική αρετή: πρέπει οπωσδήποτε να τις έχουν όλοι. Αυτό είναι λογικό. Γιατί δεν μπορεί ένας να γνωρίζει τα όριά του σε σχέση προς τους άλλους, τα όρια των άλλων σε σχέση προς τον ίδιο και τα όρια των άλλων μεταξύ τους και να φροντίζει μόνος του να τηρούνται αυτά. Γιατί όλοι οι υπόλοιποι θα έχουν άγνοια πάνα στο θέμα αυτό και θα προβαίνουν σε καταπατήσεις. Ένας δεν αρκεί. Επιβάλλεται τη γνώση αυτή να την έχουν όλοι. Και μάλιστα απαγορεύεται, σύμφωνα με το μύθο, να υπάρχει έστω και ένας που να μην κατέχει την αιδώ και την δίκη, ενώ αν υπάρχει, πρέπει να θανατώνεται. Ούτω αιτία 8. Συνέπεια: Αφού τις τεχνικές γνώσεις δεν τις έχουν όλοι οι άνθρωποι, αλλά άλλος γνωρίζει την αρχιτεκτονική, άλλος την ιατρική, άλλος την αγροτική καλλιέργεια, όταν γίνεται δημόσια συζήτηση για κάποια από τις γνώσεις αυτές, εκφέρουν άποψη μόνον η ειδικοί στην γνώση αυτή. Έτσι, οι αρχιτέκτονες συμβουλεύουν για τα δομικά έργα, οι γιατροί για τις ασθένειες, κτλ. Στις πολιτικές συζητήσεις, όμως, όλοι πρέπει να έχουν άποψη και όλοι έχουν δικαίωμα να την εκφράσουν δημόσια, γιατί όλοι είναι προικισμένοι με την πολιτική αρετή. 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Επειδή θεων 1. Ο άνθρωπος συμμετείχε στη θεϊκή μοίρα από τη στιγμή που του δόθηκαν «δώρα» που προορίζονταν μόνο για τους θεούς. Ο Προμηθέας ήταν αυτουργός αυτής της ευεργεσίας. Το μυθικό αυτό

20 20 πρόσωπο ζούσε μαζί με τους άλλους αθανάτους στον Όλυμπο. Έτρεφε μεγάλη συμπάθεια για τους ανθρώπους και τους λυπόταν, γιατί ήταν ανυπεράσπιστοι απέναντι στα στοιχεία της φύσης και τα άλλα, καλύτερα εξοπλισμένα, ζώα. Παρακάλεσε μάταια τον Δία να τους βοηθήσει, να τους δώσει τη φωτιά, αλλά ο πατέρας των θεών αρνήθηκε. Τότε ο Προμηθέας έκλεψε από τον Ήφαιστο τη φωτιά και (κατά τον Αισχύλο) από την Αθηνά τις τεχνικές γνώσεις (οικοδομική, κατεργασία ξύλου, ζέψη των ζώων, ναυπηγική, μαθηματικά και γράμματα). Αυτά όλα τα δώρισε στους ανθρώπους, οι οποίοι τα χρησιμοποίησαν και ξεχώρισαν από όλα τα άλλα έμβια όντα. Για την πράξη του τιμωρήθηκε αυστηρά: εγκαταλείφθηκε δέσμιος στην κορυφή του Καυκάσου, όπου υπέφερε από κρύο, ζέστη, πείνα και δίψα. Επιπλέον, ένα αρπακτικό του έτρωγε καθημερινά το συκώτι. Από το μαρτύριο τον απάλλαξε ο Ηρακλής. Τα δώρα του Προμηθέα προκάλεσαν την πρώτη «τεχνική επανάσταση» της ανθρωπότητας. Μην ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος σε αυτά κυρίως διαφέρει και υπερέχει από τα ζώα, δηλαδή στην «δημιουργική τέχνη» και στη χρήση της φωτιάς. Όλα τα άλλα πολιτισμικά επιτεύγματα είναι απόρροια αυτών των δύο. Ο Πρωταγόρας διατυπώνει την άποψή του για τη γέννηση της θρησκείας: επειδή ο άνθρωπος είχε μερίδιο στη θεϊκή μοίρα, συγγένεψε με τους θεούς. Πίστεψε, λοιπόν, σε αυτούς και άρχισε να εκδηλώνει τη λατρεία του χτίζοντας βωμούς και αγάλματα. Άρα η ίδρυση της θρησκείας ακολούθησε τις ακόλουθες φάσεις εξέλιξης: - Ο άνθρωπος πήρε μερίδιο από θεία πράγματα. - Λόγω του μεριδίου αυτού συγγένεψε με τους θεούς. - Πίστεψε στην ύπαρξη των θεών. - Θέσπισε και οργάνωσε τη λατρεία των θεών, ασκώντας λατρευτικές πράξεις και δημιουργώντας λατρευτικά αντικείμενα. έπειτα διηρθρώσατο 2. Η θεωρία του Πρωταγόρα για τη δημιουργία και την εξέλιξη της γλώσσας μας παρατίθεται εδώ με απλότητα. Η γλώσσα φέρεται ως «τεχνικό» δημιούργημα του ανθρώπου («τη τέχνη»): πολύ νωρίς διαπίστωσε την ικανότητά του να παράγει ήχους φωνής, άναρθρους αρχικά (δηλαδή που δε συνδέονταν αρθρώνονταν με άλλους, δε δημιουργούσε συνδυασμούς ήχων). Η άρθρωση (δηλαδή ο συνδυασμός ήχων) ήταν το δεύτερο εξελικτικό στάδιο, στο οποίο γεννιούνται οι πρώτες λέξεις. Τέλος, με τη διάρθρωση οι λέξεις τοποθετούνται μαζί (συντάσσονται) και δημιουργείται έτσι ο έναρθρος λόγος. Σχηματικά, οι τρεις εξελικτικές φάσεις της γλώσσας είναι:

21 21 - Φωνή: φωνήματα, απλοί ήχοι, που στις μέρες μας απαντώνται ως τμήματα λέξεων (λύ ω). - Ονόματα: τα φωνήματα ενώνονται με ποικίλους συνδυασμούς και παράγουν λέξεις (κόμπος, λύνω). - Διηρθρώσατο: οι λέξεις συνδυάζονται και σχηματίζουν τον έναρθρο λόγο, που μπορεί να αποδώσει όχι μόνο πράγματα, έννοιες και συναισθήματα, αλλά και, κυρίως, συλλογισμούς (Εγώ λύνω τον κόμπο, για να ελευθερωθώ). και οικήσεις ησαν 3. Τα στοιχεία του τεχνικού πολιτισμού δε δημιουργήθηκαν από τον άνθρωπο μόνον εξαιτίας της φυσικής του προδιάθεσης. Στην πολιτισμική εξέλιξη τον έσπρωξε (λειτουργώντας ως τελικό αίτιο, δηλαδή ως λόγος για να πετύχει κάτι) η ανάγκη. Ήταν ανάγκη για τον άνθρωπο να προστατευτεί από τα καιρικά φαινόμενα και τα θηρία, γι αυτό ανέπτυξε την οικοδομική τέχνη. Ήταν ανάγκη να επικοινωνήσει με τους ομοίους, να διατυπώσει και να μεταδώσει της σκέψεις του, γι αυτό εξέλιξε τη γλώσσα, πρώτα την ομιλούμενη και έπειτα τη γραπτή. Ήταν ανάγκη να ικανοποιήσει τις βιοτικές του ανάγκες, γι αυτό στράφηκε στην καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία(έπαψε να είναι κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, πέρασε στο στάδιο του παραγωγού. Βρισκόμαστε στο δεύτερο στάδιο του πολιτισμού.). εζήτουν διεφθείροντο 5. Κατά τον Πλάτωνα, όπως εκφράζεται στον διάλογο «Πρωταγόρας», η σύσταση κοινωνιών προέκυψε από την ανάγκη, δεν ήταν φυσική προδιάθεση των ανθρώπων. Οι άνθρωποι, δηλαδή, δεν είναι από τη φύση τους πλασμένοι να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις. Αυτές δημιουργήθηκαν επειδή ατομικά οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να καλύπτουν τις ανάγκες τους. Αντίθετη είναι, στο θέμα αυτό, η άποψη του Αριστοτέλη, ο οποίος θεωρεί τον άνθρωπο «φύσει πολιτικόν ζώον» και κατά συνέπεια πιστεύει ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και είναι ανώτερη από κάθε επιμέρους άτομο ή ομάδα ατόμων. Αξίζει πάντως να επισημάνουμε ότι, στο κείμενό μας, η σύσταση πόλεων θεωρείται μεταγενέστερη της θρησκείας και της γλώσσας. Όμως αυτό δε μοιάζει πολύ λογικό, αφού τόσο η ανάγκη της θρησκευτικής λατρείας, όσο και ο τρόπος επικοινωνίας, είναι στοιχεία που αναπτύσσονται με την αλληλεπίδραση των ανθρώπων μεταξύ τους, συνεπώς προϋποθέτουν την ύπαρξη κοινωνιών.

22 22 Το κύριο ζητούμενο στο απόσπασμα αυτό είναι η άμεση διάλυση των πρώτων «πόλεων», επειδή έλειπε η πολιτική αρετή. Η ερμηνεία του φαινομένου αυτού έχει απασχολήσει την πολιτική επιστήμη και φιλοσοφία. Σε όλες τις κοινωνίες, σε όλες τις φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας, παρατηρείται η προσπάθεια λίγων, ικανών αλλά ασυνειδήτων, να εκμεταλλεύονται τους πολλούς (παρατήρηση που πρώτος, μετά τον Πλάτωνα, διατύπωσε ο Ρουσσώ). Χωρίς οργανωμένο πολιτικό σύστημα, που να προφυλάσσει τους πολίτες από τις βλέψεις αυτών των λίγων, είναι φυσικό να εκδηλώνεται δυσαρέσκεια και, κατά συνέπεια, οι άνθρωποι να εγκαταλείπουν αυτές τις πολιτείες. Ζευς αιτία 6, 7, 8. Σύμφωνα με το μύθο που παρέθεσε ο Πρωταγόρας, ο Σωκράτης δεν πρέπει να παραξενεύεται που ο καθένας μπορεί να πάρει το λόγο στην «Εκκλησία του Δήμου» και να εκφράσει άποψη για τα σύνθετα ζητήματα της πόλης. Ο συλλογισμός ακολουθεί τρία σκέλη: α. Η «πολιτική αρετή» είναι συνάρτηση δικαιοσύνης και σεβασμού. β. Δικαιοσύνη και σεβασμό χάρισαν οι θεοί σε όλους τους ανθρώπους (εν αντιθέσει με τις τεχνικές γνώσεις, όπου ο καθένας έχει κλίση μόνο σε ένα είδος τέχνης, π.χ. άλλος στην ιατρική, άλλος στη αρχιτεκτονική, άλλος στην καλλιέργεια, κ.ο.κ.). Άρα όλοι έχουν τα εφόδια της πολιτικής αρετής. γ. Άρα κανείς δεν μπορεί να θεωρηθεί αμέτοχος ή απληροφόρητος για τα πολιτικά. Γι αυτό όλοι έχουν το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση να διατυπώνουν απόψεις για τα θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Είναι αναμενόμενο, λοιπόν, να μην περιμένουμε άποψη π.χ. για την κτηνοτροφία από έναν οικοδόμο, μάλιστα περιγελούμε όποιον εκφράζει γνώμη χωρίς να γνωρίζει το αντικείμενο για το οποίο μιλά. Αντίθετα, για την πολιτική η άποψη όλων, χειρωνακτών, επιστημόνων, δημοσίων λειτουργών, καλλιτεχνών κτλ, έχει την ίδια βαρύτητα, αφού όλοι έχουν τα απαραίτητα εφόδια (αιδώ και δίκη) για να σκεφτούν «πολιτικά».

23 23 ΕΝΟΤΗΤΑ 5 η, 323Α E Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων α) Ινα δε μη οιη απατασθαι ως τω οντι ηγουνται παντες ανθρωποι παντα ανδρα μετεχειν δικαιοσυνης τε και της αλλης πολιτικης αρετης, τοδε αυ λαβε τεκμηριον. Έν γαρ ταις αλλαις αρεταις, ωσπερ συ λεγεις, εάν τις φη αγαθος αυλητης είναι, η αλλην ηντινουν τεχνην ην μη εστιν, η καταγελωσιν η χαλαιπενουσιν, και οι οικειοι προσιοντες νουθετουσιν ως μαινομενον Και για να μη νομίζεις ότι εξαπατάσαι, ότι πραγματικά όλοι οι άνθρωποι νομίζουν ότι κάθε άνδρας έχει μερίδιο και στη δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική ικανότητα, πάρε πάλι το εξής ως απόδειξη. Στις άλλες δηλαδή ικανότητες, όπως ακριβώς εσύ λες, αν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής, ή (ικανός) σε άλλη οποιαδήποτε ικανότητα στην οποία δεν είναι, ή (τον) περιγελούν ή οργίζονται, και οι δικοί του πλησιάζοντάς (τον) ξανά τον συμβουλεύουν σαν να είναι τρελός β) εν δε δικαιοσυνη και εν τη άλλη πολιτικη αρετη, εάν τινα και ειδωσιν ότι αδικος εστιν, εάν ουτος αυτος καθ αυτου ταληθη λεγη εναντιον πολλων, ο εκει σωφροσυνην ηγουντο είναι, ταληθη λεγειν, ενταυθα μανιαν, και φασιν παντας δειν φαναι είναι δικαιους, εαντε ωσι εαντε μη, η μαινεσθαι τον μη προσποιουμενον [δικαιοσυνην] στη δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή (ικανότητα), αν και γνωρίζουν (για) κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια σε βάρος του μπροστά σε πολλούς, αυτό το οποίο εκεί (στις άλλες ικανότητες δηλαδή) θεωρούσαν ότι είναι σωφροσύνη, δηλαδή να λέει την αλήθεια, (αυτό το ίδιο) εδώ (το θεωρούν) τρέλα, και ισχυρίζονται ότι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι (δίκαιοι) είτε δεν (είναι) αλλιώς (λένε) ότι είναι τρελός αυτός που δεν προσποιείται [(ότι έχει) τη δικαιοσύνη)

24 24 γ) ως αναγκαιον ουδενα οντιν ουχι αμως γε πως μετεχειν αυτης, η μη είναι εν ανθρωποις. Ότι μεν ουν παντ ανδρα εικοτως αποδεχονται περι ταυτης της αρετης συμβουλον δια το ηγεισθαι παντι μετειναι αυτης, ταυτα λεγω ότι δε αυτην ου φυσει ηγουνται είναι ουδ από του αυτοματου, αλλα διδακτον τε και εξ επιμελειας παραγιγνεσθαι ω αν παραγιγνηται, τουτο σοι μετα τουτο πειρασομαι αποδειξαι. Οσα γαρ ηγουνται αλληλους κακα εχειν ανθρωποι φυσει η τυχη, ουδεις θυμουται ουδε νουθετει ουδε διδασκει ουδε κολαζει τους ταυτα εχοντας, ινα μη τοιουτοι ωσιν, αλλ ελεουσιν επειδή (κατά τη γνώμη τους) είναι απαραίτητο ο καθένας χωρίς εξαίρεση οπωσδήποτε να μετέχει σε αυτή, αλλιώς (είναι αναγκαίο) να μη βρίσκεται (ζει) ανάμεσα στους ανθρώπους. Ότι λοιπόν εύλογα δέχονται κάθε άνδρα σαν σύμβουλο για αυτή την ικανότητα, επειδή νομίζουν ότι ο καθένας έχει μερίδιο σε αυτή, αυτά λέω ότι όμως νομίζουν ότι αυτή δεν υπάρχει από τη φύση (δεν είναι έμφυτη), ούτε (δημιουργείται) από μόνη της, αλλά ότι και μπορεί να διδαχθεί και ότι γίνεται κτήμα ύστερα από επιμέλεια (επιμελή φροντίδα) σε όποιον τυχόν γίνεται κτήμα, αυτό στη συνέχεια θα προσπαθήσω να σου αποδείξω. Γιατί (για) όσα κακά νομίζουν οι άνθρωποι ο ένας για τον άλλο ότι τα έχουν από τη φύση τους (έμφυτα) ή από την τύχη, κανείς δεν θυμώνει ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε αυτούς που (τα) έχουν αυτά (τους) τιμωρεί, για να μην είναι τέτοιοι, αλλά (όλοι οι άνθρωποι) (τους) λυπούνται δ) οιον τους αισχρους η σμικρους η ασθενεις τις ουτως ανοητος ώστε τι τουτων επιχειρειν ποιειν; Π.χ. στους άσχημους ή μικρόσωμους ή στους ασθενικούς ποιός (είναι) τόσο ανόητος, ώστε να προσπαθεί να κάνει κάτι από αυτά (δηλαδή να τους συμβουλεύει να βελτιωθούν); ε) Ταυτα μεν γαρ οιμαι ισασιν ότι φυσει τε και τυχη τοις ανθρωποις γιγνεται, τα καλα και ταναντια τουτοις οσα δε εξ επιμελειας και ασκησεως και διδαχης οιονται γιγνεσθαι αγαθα ανθρωποις, εάν τις ταυτα μη εχη, αλλα ταναντια τουτων κακα, επι τουτοις που οι τε θυμοι γιγνονται και αι κολασεις και αι νουθετησεις. Ων εστιν εν και η αδικια και η ασεβεια και συλληβδην παν το εναντιον της πολιτικης αρετης. Γιατί γνωρίζουν, νομίζω, ότι αυτά υπάρχουν στους ανθρώπους και από τη φύση και από την τύχη, δηλαδή οι αρετές και τα αντίθετά τους όσα όμως αγαθά νομίζουν ότι με φροντίδα και άσκηση και με διδασκαλία (τα)

25 25 αποκτούν οι άνθρωποι, αν κάποιος δεν τα έχει, αλλά (έχει) τα κακά που είναι αντίθετα αυτών, για αυτά κάπου και οι θυμοί προκαλούνται και οι τιμωρίες και οι συμβουλές. Ένα από αυτά (τα κακά) είναι και η αδικία και η ασέβεια και γενικά καθετί το αντίθετο στην πολιτική αρετή. ΠΛΑΤΩΝ - ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 5 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ίνα τεκμήριον 1. Στην ενότητα αυτή θα αποδειχθεί ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν μέσα τους την πολιτική ικανότητα και ότι η ικανότητα αυτή μπορεί να διδαχθεί. Με μια φράση θα μιλήσει για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Στην προηγούμενη ενότητα ο Πρωταγόρας μας εξήγησε ότι η ικανότητα αυτή προήλθε ως δώρο των θεών. Τώρα θα αφήσει κατά μέρος τους μύθους και θα μιλήσει με λογικά επιχειρήματα. Εν γαρ μαινόμενον 2. Σε όλες τις τεχνικές γνώσεις, ισχύει το εξής: αν κάποιος δεν κατέχει κάποια τέχνη και, παρόλα αυτά, ισχυρίζεται ότι την κατέχει, τότε όλοι τον χλευάζουν. Θεωρείται παραφροσύνη να ισχυρίζεται κάποιος ψευδώς ότι έχει μια ικανότητα. Το παράδειγμα του αυλητή είναι χαρακτηριστικό: δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι παίζει καλά ένα μουσικό όργανο, όταν όλοι μπορούν να διαπιστώσουν την άγνοιά του. Επομένως, όλοι προσπαθούν να τον συμμορφώσουν, τον αντιμετωπίζουν σαν τρελό. εν δε δικαιοσύνη ανθρώποις 3. Στην πολιτική αρετή, τώρα, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Πρέπει όλοι να ισχυρίζονται ότι κατέχουν την πολιτική ικανότητα. Και αυτό, είτε την κατέχουν, είτε όχι. Γιατί στην πόλη, όποιος δεν μετέχει στην πολιτική αρετή, θεωρείται ανεπιθύμητος. Είναι τρελός, λοιπόν, όποιος δεν κατέχει την πολιτική αρετή ή έστω δεν προσποιείται ότι την κατέχει. Ο πολιτικά αστοιχείωτος πρέπει να λέει ψέματα, ότι δηλαδή έχει γνώση της πολιτικής, αλλιώς δεν θεωρείται φυσιολογικός άνθρωπος. Με τους παραπάνω συλλογισμούς αποδείχτηκε ότι η πολιτική αρετή είναι καθολική. Ότι αποδειξαι

26 26 4. Το δεύτερο προς απόδειξη στοιχείο της ενότητας είναι ότι η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχτεί. Δεν είναι, δηλαδή, φυσικό χαρακτηριστικό, αλλά επίκτητο. Όσα γαρ τούτοις 5. Το παράδειγμα εδώ σχετίζεται με φυσικά ελαττώματα: άνθρωποι με παραμορφώσεις (αισχροί), μικρόσωμοι (σμικροί), φιλάσθενοι (ασθενείς), οι οποίοι δεν κατακρίνονται από κανέναν για τα ψεγάδια τους. Με απλά λόγια, για τα φυσικά ελαττώματα δε γίνεται καμιά προσπάθεια διόρθωσης, γιατί δεν ευθύνεται ο άνθρωπος για το καλό ή το κακό που του έδωσε η φύση. όσα δε αρετης 6. Για τα επίκτητα ελαττώματα, όμως, οι άνθρωποι θυμώνουν, τιμωρούν και συμβουλεύουν αυτούς που τα φέρουν. Προσπαθούν λοιπόν να διορθώσουν αυτές τις ατέλειες. Οι προσπάθεια αυτή γίνεται και για τους ανθρώπους που διακρίνονται από αδικία και ασέβεια, τα συστατικά της πολιτικής αρετής. Άρα, η πολιτική αρετή δεν είναι φυσική, αλλά επίκτητη και μπορεί να διδαχτεί.

27 27 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Ίνα τεκμήριον 1. Η ενότητα δομείται σε δύο παραγράφους, καθεμιά αφιερωμένη σε ένα ζήτημα. Η πρώτη παράγραφος ασχολείται με το θέμα της καθολικότητας της πολιτικής αρετής. Η λέξη «αρετή» δεν έχει το αμιγώς ηθικό περιεχόμενο, το οποίο έχουμε προσδώσει σε αυτήν, δεν είναι όμως και εντελώς απογυμνωμένη από αυτό. Δηλαδή, «αρετή» εδώ σημαίνει κυρίως «ικανότητα», αλλά και σε ηθικό επίπεδο σημαίνει «καλή ικανότητα», που στην πολιτική αρετή σημαίνει συνδυασμό «αιδούς» και «δίκης», σεβασμού κα δικαιοσύνης. Για την καθολικότητα της αρετής αυτής ο Πρωταγόρας μας δίνει ένα «τεκμήριον». Δηλαδή μια, θα λέγαμε σήμερα, αποχρώσα ένδειξη. Πρόκειται για μια απόδειξη που χρησιμοποιεί τη λογική, βασίζεται όμως σε παραδείγματα και εμπειρική παρατήρηση, όχι σε θεωρητική προσέγγιση. Εν γαρ μαινόμενον 2. Είναι εντυπωσιακό ότι ο Πρωταγόρας βάζει τους συγγενείς (οικείοι) να νουθετούν τον άνθρωπό τους σαν τρελό. Αυτό ισχυροποιεί το επιχείρημα, καθώς οι συγγενείς είναι, συνήθως, οι τελευταίοι που θα θεωρήσουν κάποιον τρελό. εν δε δικαιοσύνη ανθρώποις 3. Στην πολιτική αρετή τρελός είναι όποιος δεν ισχυρίζεται ότι είναι ικανός. Ας θυμηθούμε και το μύθο της προηγούμενης ενότητας: ο Δίας διέταξε να θανατώνεται όποιος δεν μετέχει στην αρετή αυτή, δηλαδή στην «αιδώ» και στην «δίκη». Εύλογα, λοιπόν, είναι τρελός όποιος θέλει να θανατωθεί. Να συμπληρώσουμε ότι, στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, μαρτυρούνται περιπτώσεις ανθρώπων οι οποίοι εξορίστηκαν από την πόλη επειδή κατηγορήθηκαν για αποχή από τα καθήκοντά τους απέναντι στο πολίτευμα και στις δημόσιες συνελεύσεις. Είναι, επομένως, λογικό κάποιος να ομολογεί ανικανότητα στα πολιτικά πράγματα; Προφανώς, όχι. Ο άνθρωπος που κοιτά το

28 28 συμφέρον του πρέπει να υποκριθεί ότι είναι ενημερωμένος και δραστήριος στο στίβο της δημόσιας διοίκησης. Γίνεται, βέβαια, φανερό ότι, με το παραπάνω σκεπτικό, υπάρχουν πολλοί άδικοι, οι οποίοι καταφέρνουν να αποκρύψουν την αδικία τους. Το τελικό πόρισμα, λοιπόν, είναι ότι δεν έχουν όλοι την πολιτική αρετή, αλλά μάλλον πρέπει όλοι να δείχνουν ότι έχουν την πολιτική αρετή. Ότι αποδειξαι 4. φύσει: είναι α) οι φυσικές ιδιότητες και η κατάσταση κάποιου πράγματος ή ο χαρακτήρας κάποιου έμψυχου όντος, β) οι νόμοι που διέπουν το σύμπαν και τις λειτουργίες του, γ) η δύναμη που προκαλεί τη γέννηση και την αρχή του κόσμου, δ) η ουσία (υλική υπόσταση) των πραγμάτων, ε) το σύμπαν, στ) το γένος (φυλή), το φύλο (αρσενικό θηλυκό). Είναι φανερό ότι σε αυτά δεν περιλαμβάνεται η γνώση της πολιτικής. Όσα γαρ τούτοις 5. Χαρακτηριστική είναι η κλιμάκωση των ρημάτων, με αυξανόμενη ένταση: θυμούται, νουθετεί, διδάσκει, κολάζει. Ο θυμός είναι το πρώτο μέσο αποτροπής κάποιου. Η νουθεσία είναι ελαφρώς πιο ισχυρό μέσο, καθώς αλληλεπιδρά με το δέκτη. Η διδασκαλία είναι ακόμη ισχυρότερο μέσο, που περιλαμβάνει εντρυφή ενασχόληση και φροντίδα. Τέλος, η τιμωρία είναι το έσχατο μέσο, η σκληρή επιλογή. Αξιόλογη είναι η αποστασιοποίηση, στην ενότητα αυτή, του Πρωταγόρα από τη θεοκρατική αντίληψη που πρόβαλε στο προηγούμενο κεφάλαιο. όσα δε αρετης 6. Η ουσία της αποδεικτικής προσπάθειας αφορά σε όσα αποκτούνται με φροντίδα(εξ επιμελείας) και εξάσκηση (ασκήσεως) και διδασκαλία (διδαχής). Αυτές είναι και οι τρεις εκφάνσεις της εκπαιδευτικής διαδικασίας, της Παιδείας. Η νουθεσία και η τιμωρία είναι τα συμπληρωτικά μέσα για την ολοκλήρωση της Παιδείας. Αξίζει να σταθούμε στη σειρά με την οποία παρατίθενται τα μέσα «διόρθωσης» ενός ανθρώπου: θυμώνουν (θυμοί), τιμωρούν (κολάσεις), συμβουλεύουν (νουθεσίες). Η σειρά αυτή δεν είναι τυχαία. Πράγματι, η πρώτη ανθρώπινη αντίδραση απέναντι στο λάθος είναι ο θυμός, ο οποίος μας δίνει το κίνητρο να διορθώσουμε τον συνάνθρωπό μας. Εν συνεχεία, με την τιμωρία καταδεικνύουμε σε κάποιον ότι έκανε λάθος, εξασφαλίζοντας ότι δεν θα το επαναλάβει ο ίδιος και ότι θα παραδειγματιστούν όσοι είναι μάρτυρες της τιμωρίας. Τέλος, με τη νουθεσία διδάσκουμε ποιο είναι το

29 29 σωστό, ολοκληρώνοντας έτσι την προσπάθεια διόρθωσης του ανθρώπου. Είναι μια εκπαιδευτική διαδικασία, που πηγάζει από τη λειτουργία του ανθρώπινου μυαλού και που αγγίζει και τις τρεις εκφάνσεις της ανθρώπινης φύσης: ψυχή (θυμός), σώμα (κολάσεις = τιμωρίες) και νους (νουθεσία). Στην δεύτερη αυτή παράγραφο η αποδεικτική διαδικασία ακολουθεί το σχήμα άρσης θέσης. Πρώτα μας δείχνει από πού δεν πηγάζει η πολιτική αρετή (όχι από τη φύση, όχι από μόνη της) και εν συνεχεία μας λέει από πού πηγάζει (από τη διδασκαλία και την επιμέλεια).

30 30 ΕΝΟΤΗΤΑ 6 η, 324Α C Η παιδευτική αξία της τιμωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής. α) Ενθα δη πας παντι θυμουται και νουθετει, δηλον ότι ως εξ επιμελειας και μαθησεως κτητης ουσης. Ει γαρ εθελεις εννοησαι το κολαζειν, ω Σωκρατες, τους αδικουντας τι ποτε δυναται, αυτό σε διδαξει ότι οι γε ανθρωποι ηγουνται παρασκευαστον είναι αρετην. Στην περίπτωση αυτή λοιπόν ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και (τον) συμβουλεύει, δηλαδή επειδή (κατά τη γνώμη τους) η αρετή μπορεί να αποκτηθεί με επιμέλεια και μάθηση. Αν πραγματικά θέλεις να καταλάβεις, Σωκράτη, τί τέλος πάντων σημαίνει το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σε διδάξει, ότι οι άνθρωποι τουλάχιστον νομίζουν ότι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί. β) Ουδεις γαρ κολαζει τους αδικουντας προς τουτο τον νουν εχων και τουτου ενεκα, ότι ηδικησεν, οστις μη ωσπερ θηριον αλογιστως τιμωρειται ο δε μετα λογου επιχειρων κολαζειν ου του παρεληλυθοτος ενεκα αδικηματος τιμωρειται ου γαρ αν το γε πραχθεν αγενητον θειη αλλα του μελλοντος χαριν, ινα μη αυθις αδικηση μητε αυτος ουτος μητε άλλος ο τουτον ιδων κολασθεντα. Γιατί κανείς δεν τιμωρεί αυτούς που αδικούν έχοντας το νου σ αυτό και γι αυτό, επειδή δηλαδή αδίκησε, εκτός αν κάποιος τιμωρεί αστόχαστα όπως ακριβώς ένα θηρίο αυτός όμως που επιχειρεί να τιμωρεί με λογική δεν τιμωρεί για το αδίκημα που έχει περάσει γιατί δεν θα μπορούσε αυτό που έγινε βέβαια να το κάνει να μην έχει γίνει αλλά (τιμωρεί) για το μέλλον, δηλαδή για να μην αδικήσει ξανά ούτε αυτός ο ίδιος (που αδίκησε και τιμωρήθηκε) ούτε (κάποιος) άλλος που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε. γ) Και τοιαυτην διανοιαν εχων διανοειται παιδευτην είναι αρετην αποτροπης γουν ενεκα κολαζει. Ταυτην ουν την δοξαν παντες εχουσιν οσοιπερ τιμωρουνται και ιδια και δημοσια. Και επειδή έχει τέτοια σκέψη πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί τιμωρεί λοιπόν για να αποτρέψει (την επανάληψη της αδικίας). Αυτή