Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος των ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ πάνω στο Δίκαιο του Περιβάλλοντος του καθηγητή του ΤΕΙ Μεσολογγίου Τάκη Νικολόπουλου

Transcript

1 1 Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος των ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ πάνω στο Δίκαιο του Περιβάλλοντος του καθηγητή του ΤΕΙ Μεσολογγίου Τάκη Νικολόπουλου ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Α. ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΓΕΝΙΚΑ Το γραπτό θετικό δίκαιο είναι σύστημα υποχρεωτικών, βασικά 1, κανόνων που ρυθμίζουν είτε τις εντός μιας επικράτειας σχέσεις (σχέσεις μεταξύ Πολιτείας πολιτών και μεταξύ πολιτών) είτε τις σχέσεις μεταξύ χωρών. Η πρώτη, δηλαδή, βασική διάκριση του δικαίου είναι εκείνη σε εθνικό και διεθνές. α. Το (εθνικό) δίκαιο της εσωτερικής κοινωνίας. Εθνικό δίκαιο είναι το δίκαιο κάθε κράτους της διεθνούς Κοινότητας. Υπάρχουν δηλαδή τόσα εθνικά δίκαια όσα και κράτη. Παραδοσιακά, η πρώτη βασική και σημαντική, λόγω των πρακτικών συνεπειών της, διάκριση ενός εθνικού δικαίου είναι αυτή ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο δίκαιο η οποία όμως δεν πρέπει να θεωρείται απόλυτη. Πάντως γενικά και από παιδαγωγική-συστηματική άποψη, το δημόσιο δίκαιο περιλαμβάνει κανόνες που ρυθμίζουν αφενός την οργάνωση και λειτουργία του κράτους, και αφετέρου σχέσεις στις οποίες το κράτος συμμετέχει ως φορέας δημόσιας εξουσίας για την υλοποίηση ενός δημόσιου συμφέροντος (π.χ. η προστασία του περιβάλλοντος), και σ αυτό ανήκουν το συνταγματικό δίκαιο, το διοικητικό δίκαιο, το δημοσιονομικό δίκαιο, το δικονομικό δίκαιο αλλά και το δημόσιο διεθνές δίκαιο. Το ιδιωτικό δίκαιο ρυθμίζει τις σχέσεις των πολιτών οι οποίοι βρίσκονται 1 Πρόκειται για το τυπικό ή σκληρό δίκαιο (hard law). Εκτός όμως από αυτή την κατηγορία των (δεσμευτικών) κανόνων υπάρχουν, ως ιδιαίτερη κατηγορία στην διεθνή έννομη τάξη (διεθνές και Κοινοτικό δίκαιο), κανόνες (ορθότερα άτυπες πράξεις ) χαλαρού δικαίου (soft law). Πρόκειται για ψηφίσματα, κώδικες συμπεριφοράς, κατευθυντήριες οδηγίες, δηλώσεις, διακηρύξεις κ.λ.π. Οι πράξεις αυτές, σύμφωνα με την θεωρία λειτουργούν ως υπό διάπλαση δίκαιο ή ως ερμηνευτική κατεύθυνση ή και συμπλήρωμα του hard law. Σε κάθε περίπτωση, υποστηρίζεται ότι η έλλειψη τυπικής δεσμευτικότητας των πράξεων αυτών δεν συνεπάγεται κατ ανάγκη ότι στερούνται πλήρως εννόμων αποτελεσμάτων.

2 2 σε κατάσταση ισοτιμίας μεταξύ τους, και σ αυτό ανήκουν το αστικό δίκαιο, το εμπορικό δίκαιο, το εργατικό δίκαιο. Τέλος υπάρχουν και μικτοί κλάδοι, όπως το οικονομικό δίκαιο, αλλά και το περιβαλλοντικό δίκαιο. Το τελευταίο πράγματι τείνει να διεισδύει και σε άλλους κλάδους δικαίου στους οποίους βρίσκουμε πλέον διάσπαρτους κανόνες με περιβαλλοντικό ενδιαφέρον. Βασικά όμως οι προστατευτικές διατάξεις του εντάσσονται, εξ αντικειμένου όπως προελέχθη, κυρίως στο δημόσιο δίκαιο, είτε στο εθνικό (άρθρο 24 του Συντάγματος) είτε στο ενωσιακό (άρθρο 191 ΣΛΕΕ 2 ) είτε στο διεθνές (διεθνείς περιβαλλοντικές συμβάσεις) δίκαιο. Ιδίως το (ουσιαστικό) διοικητικό δίκαιο είναι το κατ εξοχήν τμήμα του δημοσίου δικαίου στο οποίο βασίζεται η προληπτική προστασία του περιβάλλοντος και η αποκατάσταση περιβαλλοντικών ζημιών. Παράλληλα, το διοικητικό δικονομικό δίκαιο προβλέπει τις προϋποθέσεις πρόσβασης στην διοικητική δικαιοσύνη αλλά και την προσωρινή δικαστική προστασία. Στο δημόσιο δίκαιο εντάσσεται επίσης παραδοσιακά και η ποινική προστασία του περιβάλλοντος. Τέλος, όμως, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται και η ιδιωτική διάσταση του περιβαλλοντικού δικαίου, αφού δίδεται η δυνατότητα δικαστικά στους ιδιώτες να προφυλάξουν ατομικά αλλά και συλλογικά τον ζωτικό τους χώρο, και να αποτρέψουν ή και να αποκαταστήσουν, με την διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων που θα δούμε στην συνέχεια, μια περιβαλλοντική βλάβη ή υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Το εθνικό (ελληνικό) δίκαιο περιέχεται κατ αρχήν στο Σύνταγμα (του 1975, όπως τροποποιήθηκε το 1986 και το 2001), το οποίο ευρίσκεται στην κορυφή της ιεραρχικής τυπολογίας των κανόνων (πηγών του δικαίου). Κατά κύριο λόγο όμως το εθνικό δίκαιο βασίζεται στους νόμους υπό τυπική (με βάση δηλαδή την προβλεπόμενη διαδικασία ψήφισης, έκδοσης και δημοσίευσης αυτών στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως) και ουσιαστική (με βάση το κανονιστικό περιεχόμενο) έννοια, και οι οποίοι πρέπει να είναι σύμφωνοι προς το Σύνταγμα, διαφορετικά μπορούν να κριθούν από οποιοδήποτε δικαστήριο ως αντισυνταγματικοί. Στη συνέχεια, αυξανόμενο ρόλο ως πηγή του εθνικού δικαίου ιδίως στον τομέα του περιβάλλοντος, παίζουν οι κανονιστικές πράξεις της διοίκησης (προεδρικά διατάγματα, υπουργικές αποφάσεις, πράξεις υπουργικού συμβουλίου, κ.λπ. Τέλος δευτερεύουσες πηγές δικαίου αποτελούν τα έθιμα τα οποία επίσης περιλαμβάνουν κανόνες 2 Συνθήκη Λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, C 83/

3 3 δικαίου 3, και η νομολογία, δηλαδή οι δικαστικές αποφάσεις, η οποία αν και παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην διάπλαση του δικαίου, ιδίως του περιβάλλοντος, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, δεν θεωρείται, παραδοσιακά ως ( τουλάχιστον άμεση) πηγή δικαίου (σε αντίθεση με το αγγλοσαξονικό δίκαιο, αλλά και το κοινοτικό δίκαιο). β. Το (διεθνές) δίκαιο της διεθνούς κοινωνίας. Το διεθνές δίκαιο, το οποίο, όπως προαναφέραμε, βασίζεται κυρίως στις διεθνείς Συνθήκες και συμβάσεις, διέπει τις σχέσεις μεταξύ κρατών και τις σχέσεις μεταξύ κρατών και διεθνών οργανισμών που έχουν διεθνή νομική προσωπικότητα. Διεθνής οργανισμός είναι η ένωση υποκειμένων του διεθνούς δικαίου η οποία δημιουργείται με διεθνή συνθήκη, και, σύμφωνα με το καταστατικό της, έχει δική της βούληση και σταθερή οργάνωση, και αποσκοπεί στην επιδίωξη ενός ορισμένου σκοπού (π.χ. περιβαλλοντικού). Οι διεθνείς οργανισμοί γνώρισαν μεγάλη αύξηση μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ιδίως στον οικονομικό τομέα, όχι όμως, δυστυχώς, και στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος. Βέβαια η προαναφερθείσα άνθηση των διεθνών οργανισμών αλλά και η ολοένα αυξανόμενη σημασία τους και ισχύς τους, δεν θα πρέπει να υποτιμά την σημασία και τον πρωτεύοντα ακόμα ρόλο των κρατών στο διεθνές δίκαιο. Τέλος δεν θα πρέπει να παραβλέπεται και ένας ακόμα παράγοντας στη διαμόρφωση σήμερα του διεθνούς δικαίου, ιδίως στον οικονομικό και περιβαλλοντικό τομέα, οι πολυεθνικές επιχειρήσεις. Είναι δυνατό, πάντως, σήμερα να ειπωθεί ότι το διεθνές δίκαιο, από δίκαιο της απλής συνύπαρξης (coexistence) των κρατών, εξελίχθηκε σε δίκαιο της συνεργασίας (cooperation), ένεκα της παγκοσμιότητας, πολυπλοκότητας και αλληλεξάρτησης των προβλημάτων, όπως π.χ. το οικολογικό πρόβλημα. Τέλος, το παράδειγμα (μοναδικό) του διεθνούς οργανισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί μια περαιτέρω προσπάθεια εξέλιξης του διεθνούς δικαίου και των διεθνών οργανισμών σε μια ανώτερη, εγγύτερη συνεργασία ενοποίηση των κρατών μελών, την ενσωμάτωση ολοκλήρωση (integration) αυτών σ ένα νέο νομικό μόρφωμα. Β. ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΘΕΣΜΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 3 Έθιμο είναι το δίκαιο το οποίο δημιουργείται δια μακροχρονίου ασκήσεως με κοινή συνείδηση ότι τούτο αποτελεί δίκαιο (υποχρεωτικό).

4 4 α. Περιβαλλοντική πολιτική και δίκαιο. Η περιβαλλοντική πολιτική εκφράζεται και υλοποιείται βασικά μέσω του δικαίου του περιβάλλοντος, ήτοι των γραπτών κανόνων (εθνικών, ευρωπαϊκών και διεθνών) και της νομολογίας (δηλ. δικαστικών αποφάσεων), το οποίο τυποποιεί την περιβαλλοντική κρίση (τοπική, περιφερειακή παγκόσμια), που είναι το αποτέλεσμα, ενός συγκεκριμένου κοινωνικοοικονομικού, πολιτισμικού και αξιακού προτύπου. Στο πλαίσιο αυτό θεσπίζονται εργαλεία (ακόμα και οικονομικά) τα οποία θα εξασφαλίσουν τη σχετική διαχείριση και προστασία του περιβάλλοντος αλλά και άλλων δημόσιων κοινών ή συλλογικών αγαθών προς το συμφέρον και την ικανοποίηση των αναγκών όλων στο διηνεκές (και για τις μελλοντικές γενεές). Το δίκαιο αυτό «διεκδίκησε» και επέτυχε τα τελευταία χρόνια μια σχετική αυτονομία ως νομικός κλάδος, που οφείλεται όχι μόνο στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, αλλά και στην ιδιαιτερότητα του αντικειμένου του: ρύθμιση ανθρώπινων δραστηριοτήτων σ ένα δεδομένο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο, που επηρεάζουν ή μπορεί να επηρεάσουν, άμεσα ή στο μέλλον, το φυσικό περιβάλλον και την ποιότητα ζωής. Το δίκαιο του περιβάλλοντος αποσκοπεί έτσι, με προληπτικά και κατασταλτικά μέσα, στην «προστασία» του εννόμου αγαθού «περιβάλλον». Σημειώνεται ότι η προστασία του περιβάλλοντος ορίστηκε από το νομοθέτη (άρθρο 2 παρ. 5 ν. 1650/1986) ως «το σύνολο των ενεργειών, μέτρων και έργων που έχουν στόχο την πρόληψη της υποβάθμισης του περιβάλλοντος ή την αποκατάσταση, διατήρηση ή βελτίωσή του». Το δίκαιο του περιβάλλοντος στα λεγόμενα αναπτυγμένα κράτη του βορρά, περιλαμβάνει συνδυαστικά εργαλεία για την αντιμετώπιση του περιβαλλοντικού προβλήματος. Έτσι περιλαμβάνει τα κλασσικά κανονιστικά εργαλεία «εντολών επιταγών και ελέγχου» (command and control) αλλά και, συμπληρωματικά, εργαλεία ανάλογα με τη διαμορφούμενη συγκυρία και το γενικότερο οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Στη δεύτερη περίπτωση εντάσσονται τα νέα ευέλικτα και παρακινητικά εργαλεία, που βασίζονται στους μηχανισμούς της αγοράς, στις αυτοδεσμεύσεις των ενδεχόμενων ρυπαντών και στην περιβαλλοντική ευθύνη. Βέβαια στην πράξη πολλές νομοθετικές ρυθμίσεις δεν εφαρμόζονται ή εφαρμόζονται πλημμελώς (κατά το δοκούν και κατά το τοπικό και εθνικό οικονομικό και πολιτικό συμφέρον). Από την άλλη η αποτελεσματικότητα ενός περιβαλλοντικού δικαιικού κανόνα εξαρτάται από τις αρνητικές και θετικές, ηθελημένες και αθέλητες συνέπειές του στο πέρασμα του χρόνου.

5 5 Με άλλα λόγια, το δίκαιο ανήκει στα θεσμικά εργαλεία τα οποία υλοποιούν και εκφράζουν μια συγκεκριμένη (δημόσια) περιβαλλοντική πολιτική. Η τελευταία παραπέμπει στην κρατική εξουσία, η οποία μέσω του δικαίου προσδίδει δεσμευτικό-υποχρεωτικό χαρακτήρα στις κρατικές αποφάσεις, υπό την απειλή κυρώσεων 4. Η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί σημαντικό πεδίο του σύγχρονου κρατικού παρεμβατισμού μέσω του δικαίου (του περιβάλλοντος) αλλά και της δημόσιας διοίκησης και των ελεγκτικών μηχανισμών. Από την άλλη το δίκαιο αυτό «διαπλέκεται», αλληλοδρά και «συνομιλεί» διαρκώς με την επιστήμη και ιδίως με την επιστήμη της οικολογίας και άλλες θετικές επιστήμες και νομιμοποιούν (δίκαιο και επιστήμη) τη δημόσια (πολιτική) απόφαση αλλά και αίρουν σ ένα βαθμό και για μια χρονική στιγμή την ενδεχόμενη αβεβαιότητα. Είναι προφανές ότι η όποια πολιτική απόφαση προσδιορίζεται από την επιστήμη και το δίκαιο, με τους δύο τελευταίους αυτούς κοινωνικούς θεσμούς να παρακρατούν ωστόσο την αυτονομία τους και να δρουν με τις δικές τους αρχές και τους δικούς του στόχους. Η διαπλοκή και αλληλόδραση των τριών αυτών πεδίων (δίκαιο, επιστήμη, πολιτική) αποτυπώνεται κυρίως σήμερα στο πρόβλημα της αντιμετώπισης τω περιβαλλοντικών κινδύνων. Κρίσιμη εδώ και για τα τρία πεδία είναι η έννοια της αρχής της προφύλαξης (integration principle). Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι η υπόθεση (της προστασίας) του περιβάλλοντος δεν είναι αποκλειστικά ζήτημα νομικών κανόνων, του δικαίου δηλαδή. Η καταστροφή ή υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η οποία οφείλεται πρωτίστως και κυρίως στην αλόγιστη αλλά αναπόφευκτη οικονομική ανάπτυξη-μεγέθυνση που επιβάλλει η (διεθνοποιημένη σήμερα) οικονομία της αγοράς ( και ο συνδεδεμένος μ αυτήν τρόπος παραγωγής και κατανάλωσης), αποτελεί αντικείμενο διεπιστημονικής πλέον σήμερα αντιμετώπισης. β. Δίκαιο (προστασίας) του περιβάλλοντος και οικονομική ανάπτυξη. Βιώσιμη ή αειφόρος ανάπτυξη Στο δίλημμα προστασία του περιβάλλοντος (σε βάρος της οικονομικής ανάπτυξης) ή οικονομική ανάπτυξη (σε βάρος του περιβάλλοντος), το δίκαιο του περιβάλλοντος φαίνεται σήμερα να απαντά με την έννοια της βιώσιμης ή αειφόρου (ή διατηρήσιμης) ανάπτυξης (sustainable 4 Βέβαια υπάρχουν και δημόσιες περιβαλλοντικές πολιτικές, οι οποίες μάλιστα τείνουν να γίνουν και κυρίαρχες, και οι οποίες έχουν προτρεπτικό - παρακινητικό χαρακτήρα, όπως αναφέρθηκε (κυρίως μέσω οικονομικών κινήτρων - εργαλείων). Όμως και αυτές προβλέπονται από δικαϊικούς κανόνες.

6 6 development). Η έννοια αυτή, χωρίς να έχει ακριβές νομικό (αλλά και επιστημονικό) περιεχόμενο «δικαιοποιήθηκε» τόσο σε εθνικό (νέο άρθρο 24 παρ. 1 του Σ), όσο και σε ενωσιακό (άρθρο 11 ΣΛΕΕ και διεθνές επίπεδο (κυρίως Αρχές 3, 4, 8, 11 και 12 της Διακήρυξης του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη και Ατζέντα 21 του 1992, και πολλές άλλες διεθνείς συμβάσεις). Σε μια πρώτη προσέγγιση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έννοια της αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης εκφράζει μια αντίδραση σε μια γενικότερη πολιτισμική και αξιακή κρίση η οποία προέρχεται από ένα μοντέλο ορθολογικότητας, το δυτικό, που σκόπευε στην μεγιστοποίηση του οικονομικού οφέλους στο πλαίσιο της οικονομίας της αγοράς ανάπτυξης που εγκαθιδρύθηκε πριν διακόσια περίπου χρόνια εις βάρος της φύσης. Είναι αλήθεια ότι η έννοια της αειφόρου 5 ή βιώσιμης ανάπτυξης, εκτός του ότι θεωρείται από πολλούς αντιφατική, είναι δύσκολο να ορισθεί αλλά και να εφαρμοσθεί πρακτικά. Σύμφωνα μ ένα πρώτο, αλλά όχι τόσο πλήρη και σαφή, ορισμό που συναντάμε στην έκθεση Brundland του 1987, η οποία εκπονήθηκε για λογαριασμό του ΟΗΕ από την Παγκόσμια Επιτροπή περιβάλλοντος («Tο κοινό μας μέλλον») «αειφόρος είναι η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». Πρόκειται, πράγματι, για ένα απλό, συνοπτικό, εκλαϊκευμένο και αρκούντως ή επιδέξια ασαφή ορισμό-στόχο καθόλου δεσμευτικό. Για την περαιτέρω αποσαφήνιση της έννοιας αυτής, έχουν καταγραφεί πάνω από 60 προσπάθειες οι οποίες μπορούν να συνοψισθούν στους εξής δύο (εξ ίσου γενικούς) ορισμούς: σύμφωνα με τον πρώτο, ο οποίος είναι συνδεδεμένος με την «μηδενική ανάπτυξη» και τη λεγόμενη «βαθιά» οικολογία, 6 βιώσιμη ανάπτυξη είναι εκείνη στην οποία το μέγεθος του φυσικού κεφαλαίου (το σύνολο των πάσης φύσεως οικοσυστημάτων) διατηρείται ακέραιο, και απαγορεύεται συνεπώς απόλυτα κάθε περαιτέρω μείωση ή υποβάθμισή του. Σύμφωνα με τον δεύτερο, ο οποίος παρουσιά- 5 Ο όρος ιστορικο-ετυμολογικά προέρχεται από την επιστήμη της δασοπονίας (αειφορία των καρπώσεων, σύμφωνα με την οποία τα δάση πρέπει να διαχειρίζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι δυνατή η απόληψη της ίδιας ποσότητας ξύλου (βιομάζας) κάθε χρόνο και στο διηνεκές, χωρίς κίνδυνο υποβάθμισης του οικοσυστήματος του δάσους). 6 Σύμφωνα μ αυτή την άποψη, η φύση ως προϋπάρχουσα του ανθρώπου, ο οποίος αποτελεί μέρος της, έχει αυτοτελή αξία (αυταξία) και (υποκειμενικά) δικαιώματα. Η άποψη αυτή, η οποία έχει κατακριθεί για τον ολοκληρωτισμό της και τον ανορθολογισμό της, δεν δέχεται ότι πηγή των (ηθικών) αξιών και κατηγοριών και συνεπώς των (προστατευτικών) κανόνων είναι ο άνθρωπος και η ελευθερία του.

7 7 ζεται ως πιο ρεαλιστικός, και αποτυπώνει την ανθρωποκεντρική οικολογία 7, βιώσιμη ανάπτυξη είναι εκείνη στην οποία η αύξηση του τεχνητού κεφαλαίου δεν είναι μεγαλύτερη από την μείωση του φυσικού κεφαλαίου. Ωστόσο η βιωσιμότητα είναι έννοια ευρύτερη της προστασίας του περιβάλλοντος. Δεν ταυτίζεται δηλαδή με την διατήρηση των οικοσυστημάτων ως πηγής των φυσικών πόρων και δεν καθορίζεται από το μέγεθος του φυσικού κεφαλαίου, αλλά αποσκοπεί στη διασφάλιση της αλληλεξάρτησης ανθρωπογενών συστημάτων και οικοσυστημάτων. Έτσι γίνεται δεκτό ότι η αειφόρος ανάπτυξη έχει περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις. Με άλλα λόγια αποσκοπεί (θεωρητικά) και στην περιβαλλοντική προστασία και στην οικονομική ανάπτυξη και στην κοινωνική δικαιοσύνη. Ωστόσο, σήμερα, και ενώ η συζήτηση συνεχίζεται για ένα επιθυμητό τύπο ανάπτυξης, η νέα αυτή μορφή ανάπτυξης αποτελεί την κυρίαρχη (τουλάχιστον στον αναπτυγμένο βορρά) θεωρητική, αν και μερικώς ανεπεξέργαστη ακόμη 8, θέση-ιδεολογία, η οποία αποσκοπεί, ως «γενικός οικολογικός, οικονομικός αλλά και κοινωνικός κανόνας» (ή κυριολεκτικά ως «οικο-νομικός») στον συγκερασμό των δύο παραπάνω ανταγωνιστικών απαιτήσεων αλλά όχι αντιφατικών. Και τούτο διότι, όπως υποστηρίζεται, και γίνεται δεκτό και από την νομολογία, η προστασία του περιβάλλοντος θεωρείται πλέον προϋπόθεση και όρος όριο της οικονομικής ανάπτυξης και όχι αντίπαλός της, αφού μέσω εκείνης εξασφαλίζεται η βιωσιμότητα των φυσικών πόρων. γ. Η νομική έννοια του περιβάλλοντος. Δεν είναι εύκολο εγχείρημα ένας ικανοποιητικός ορισμός του περιβάλλοντος και μάλιστα νομικός, δηλαδή ακριβής και οριοθετημένος, και τούτο ένεκα της πολυσημίας του όρου και της εγγενούς εννοιολογικής ευρύτητάς του. 7 Σύμφωνα μ αυτή την άποψη, η οποία απορρέει από τον διαφωτισμό και τη νεωτερικότητα, πρέπει να προστατεύεται η φύση χάριν του ανθρώπου με βάση τις αξιακές ηθικές προδιαγραφές που θέτει ο ίδιος στο πλαίσιο της δράσης του. Η προστασία αυτή είναι μέρος του ορθολογικού κοινωνικού συμβολαίου και δεν απορρέει από κάποιο φυσικό συμβόλαιο. Η προστασία του περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων δεν απαιτούν μεταφυσικές θεμελιώσεις. 8 Αφού ελλείπουν σήμερα κάποιοι δείκτες γενικά αποδεκτοί που να χαρακτηρίζουν την ανάπτυξη ως βιώσιμη, ιδίως σε σχέση με τις δύο έννοιες κλειδιά του ορισμού της («ανάγκες» και «όρια»). Χωρίς τους δείκτες οι έννοιες αυτές αφήνουν περιθώρια για υποκειμενικές ερμηνείες (π.χ. ποιες είναι οι ανάγκες, με ποίο τρόπο θα ικανοποιηθούν και μέχρι ποίου βαθμού, κ.λ.π.). Από την άλλη οι δείκτες, η αξία των οποίων δεν πρέπει να υπερεκτιμάται, πρέπει να ενσωματώνουν τόσο ποιοτικά στοιχεία όσο και μη οικονομικές παραμέτρους ( κοινωνικές, ποιότητα ζωής, περιβάλλοντος).

8 8 Κατ αρχήν και σύμφωνα μ ένα θετικο-επιστημονικό ορισμό (R. Lewontin), περιβάλλον είναι «κάτι που περιστοιχίζει ή περιζώνει, αλλά για να υπάρχει περιβάλλον πρέπει να υπάρχει κάτι στο κέντρο το οποίο περιβάλλεται. Το περιβάλλον ενός οργανισμού είναι η πληθώρα των εξωτερικών συνθηκών που σχετίζονται μαζί του επειδή έχει ενεργές αλληλεπιδράσεις με αυτά τα στοιχεία του εξωτερικού κόσμου». Ως ρυθμιστικό αντικείμενο του δικαίου το περιβάλλον περιλαμβάνει, υπό μία στενή έννοια, ό,τι περιβάλλει τον άνθρωπο και έχει δημιουργηθεί χωρίς την παρέμβασή του, και ειδικότερα το φυσικό περιβάλλον (το νερό, τον αέρα, την θάλασσα, την χλωρίδα, την πανίδα), και υπό μία ευρεία έννοια, και το τεχνητό ανθρωπογενές περιβάλλον (ήτοι το οικιστικό και το πολιτιστικό). Με άλλα λόγια, υπ αυτήν την τελευταία έννοια, το περιβάλλον είναι το σύνολο των παραγόντων που επιδρούν στο χώρο (στο κέντρο), στον οποίο ζει ο άνθρωπος. Οι διακρίσεις αυτές δεν είναι άσχετες με την οικοκεντρική ή «βαθιά» οικολογία και την ανθρωποκεντρική οικολογία, των δύο οικοφιλοσοφικών σχολών προστασίας της φύσης που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Η τελευταία (υπό ευρεία) έννοια του περιβάλλοντος, είναι η κρατούσα στο ελληνικό θετικό δίκαιο, οι διατάξεις του οποίου προστατεύουν κάθε αγαθό που επηρεάζει γενικά την ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Έτσι το άρθρο 24 παρ. 1 του Συντάγματος δημιουργεί υποχρέωση του κράτους για προληπτική και κατασταλτική προστασία τόσο του φυσικού όσο και του πολιτιστικού (ανθρωπογενούς) περιβάλλοντος. Επίσης στο άρθρο 2 παρ. 1 του προαναφερθέντος νόμου 1650/1986 ορίζεται ότι το περιβάλλον αποτελείται από «το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες». Τέλος σ αυτήν την έννοια κινείται και η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι α) ο γενικός όρος περιβάλλον συγκεκριμενοποιείται και συμπληρώνεται με άλλες παραπλήσιες έννοιες που συχνά χρησιμοποιούνται (οικολογία, φύση, ποιότητα ζωής, πλαίσιο ζωής, κληρονομιά), και β) ένας νομικός ορισμός του περιβάλλοντος, ο οποίος θα είναι και πρακτικός χρηστικός, δεν μπορεί παρά να αναφέρεται στην ανθρωποκεντρική έννοια του περιβάλλοντος και να οριοθετείται σε σχέση μ αυτήν. Αυτό σημαίνει ότι το περιβάλλον, ως αντικείμενο ρύθμισης - προστασίας με δικαιικούς κανόνες, δεν νοείται αυτοτελώς, σε σχέση δηλαδή με τον εαυτό του (οπότε ενδέχεται να

9 9 ταυτίζεται με την προστασία της φύσης), αλλά σε σχέση με τον άνθρωπο, δηλαδή ως προϋπόθεση της απόλαυσης άλλων αγαθών του (ζωή, υγεία ιδιοκτησία), και όχι μόνο υλικών, αφού αυτός, ως λογικό ον, είναι και ο αποδέκτης των κανόνων. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια από την άλλη ότι θα πρέπει να παραβλέπεται ή υποβαθμίζεται η οικολογική έννοια του περιβάλλοντος, ιδίως του φυσικού, ως αυτοτελούς εννόμου αγαθού, με αυτοτελή αξία.. Συνεπώς και οι δύο προσεγγίσεις μάλλον αλληλοσυμπληρώνονται παρά συγκρούονται. δ. Τα χαρακτηριστικά των προσβολών του περιβάλλοντος. Οι προσβολές στο έννομο αγαθό περιβάλλον, και συγκεκριμένα ο τρόπος εμφάνισής των και οι συνέπειες των, παρουσιάζουν ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία τις διαφοροποιούν από τις αντίστοιχες σε άλλα μη περιβαλλοντικά αγαθά. Κατ αρχήν οι περιβαλλοντικές προσβολές είναι συλλογικές υπό την έννοια ότι τα άμεσα ή έμμεσα ζημιογόνα αποτελέσματά τους δεν αφορούν πάντα σε συγκεκριμένο αριθμό ατόμων (μιας περιοχής), αλλά και σε μεγάλο και συχνά σε απροσδιόριστο αριθμό ανθρώπων. Παράλληλα οι προσβολές έχουν διάσπαρτο (γεωγραφικά) χαρακτήρα, υπό την έννοια ότι διαχέονται σε απεριόριστη έκταση και δεν περιορίζονται στην αρχική χωρική εστία της εκδήλωσής τους ή της γένεσής τους. Βέβαια η χωρική (γεωγραφική) εξάπλωση κάθε περιβαλλοντικού προβλήματος ποικίλλει. Όμως, μια ρύπανση ή μια μόλυνση για παράδειγμα από διάφορα απόβλητα μπορεί να διασπείρεται σε περισσότερες περιοχές ενός κράτους ή και σε περισσότερα κράτη. Για τον τελευταίο λόγο τα κράτη έχουν τα τελευταία χρόνια αναπτύξει έντονη (διακρατική) συνεργασία, με διεθνείς συμβάσεις, για την αντιμετώπισή τους. Μια περιβαλλοντική προσβολή δεν διαχέεται μόνο χωρικά αλλά και χρονικά. Οι επιπτώσεις της πράγματι έχουν διαχρονικό χαρακτήρα και επηρεάζουν όχι μόνο τις παρούσες αλλά και τις μέλλουσες γενεές. Η έννοια της αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης απαντά σ αυτήν ακριβώς την διαπίστωση. Ταυτόχρονα επίσης μια περιβαλλοντική προσβολή επενεργεί με ποικίλους τρόπους (έχει διάφορες συνέπειες), και δεν αφορά σ ένα μόνο έννομο αγαθό ή σ ένα μόνο στοιχείο ενός συγκεκριμένου οικοσυστήματος. Έτσι το συνολικό αποτέλεσμα είναι δύσκολο να προβλεφθεί και δύσκολο να αποτιμηθεί εκ των υστέρων. Η περιβαλλοντική δηλαδή

10 10 προσβολή είναι συχνά πλουραλιστική, και οι ζημιογόνες συνέπειές της αλληλεξαρτώμενες και απρόβλεπτες ή δυσδιάκριτες ( τόσο ως προς το είδος όσο και ως προς την ύπαρξη της βλάβης), πράγμα που κάνει δύσκολη από νομική άποψη την απόδειξή τους. Το ίδιο απρόβλεπτη και δυσδιάκριτη, και με τα ίδια νομικο-αποδεικτικά προβλήματα, είναι και η χρονική διάσταση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, αφού από την γένεσή τους μέχρι την εμφάνισή τους μεσολαβεί ένα απρόβλεπτο και απροσδιόριστο χρονικό διάστημα. Τέλος, τα περιβαλλοντικά προβλήματα χαρακτηρίζονται ολοένα και συχνότερα από επιστημονική αβεβαιότητα. Δεν υπάρχουν για πολλά περιβαλλοντικά προβλήματα, ιδίως για εκείνα που συνδέονται με νέες τεχνολογίες, οριστικές και επιβεβαιωμένες απαντήσεις ούτε ως προς την έκταση των επιπτώσεών τους ούτε ως προς την αντιμετώπισή τους. Η νομική αρχή της προφύλαξης (precaution principle) απαντά ακριβώς σ αυτήν την αβεβαιότητα. ε. Τα (ιδιαίτερα) χαρακτηριστικά του περιβαλλοντικού δικαίου. Δεν είναι μόνο τα προηγούμενα χαρακτηριστικά των περιβαλλοντικών προσβολών αυτά που προσδίδουν τα ιδιαίτερα (τεχνικά) χαρακτηριστικά στο δίκαιο του περιβάλλοντος, αλλά και οι στόχοι του, έτσι όπως αυτοί καλούνται να υλοποιηθούν κάθε φορά στο γενικότερο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο. Πρωτίστως το δίκαιο του περιβάλλοντος είναι σε μεγάλο βαθμό «οικολογικοποιημένο». Τούτο μεταφράζεται σε νομικές επιλογές - λύσεις που να προσαρμόζονται καλύτερα στην ιδιαιτερότητα (πολυπλοκότητα, δυναμική) των περιβαλλοντικών καταστάσεων. Βέβαια αυτή η «οικολογικοποίηση» δημιουργεί αστάθεια, υπερτεχνικότητα, και τελικά αναποτελεσματικότητα (μη ουσιαστική εφαρμογή) του περιβαλλοντικού κανόνα. Από την άλλη όμως το δίκαιο του περιβάλλοντος, ιδίως μέσω των (γενικών) αρχών του οι οποίες εμπεδώνουν και προωθούν αξίες και εγγυήσεις, «δικαιοποιεί», κατά κάποιο τρόπο και ως ένα βαθμό, την οικολογία, ιδίως κατά την παρέμβαση των επιστημόνων εμπειρογνωμώνων. Το περιβαλλοντικό δίκαιο, ως κοινωνικός θεσμός, είναι λοιπόν όπως ήδη έχει αναφερθεί έντονα εξαρτημένο από (και αλληλο-διαπλεκόμενο με) τις επιστήμες του περιβάλλοντος και ιδιαίτερα από την επιστήμη της οικολογίας, όπως επίσης και από τις άλλες θετικές επιστήμες, και

11 11 ιδιαίτερα την τεχνολογία. Πράγματι, στις περισσότερες περιπτώσεις ο επιστήμονας - τεχνικός εμπειρογνώμονας καθορίζει τον κανόνα δικαίου αλλά και πιστοποιεί την πλήρωση των στοιχείων του, με βάση «τα υφιστάμενα κάθε φορά επιστημονικά δεδομένα». Ο δικαστής έτσι αποφαίνεται με βάση μη νομικά κριτήρια, δηλαδή την «κατάσταση των επιστημονικών γνώσεων», νομική κατηγορία την οποία λαμβάνει υπόψη του το δίκαιο του περιβάλλοντος. Ο νομοθέτης και ο δικαστής όμως δεν θα πρέπει να βασίζονται μόνο στα (και να αξιοποιούν μόνο τα) επιστημονικά-τεχνολογικά δεδομένα, αλλά και να παρεμβαίνουν ποιοτικά αξιολογικά στο επίπεδο της κοινωνικής συνείδησης. Γι αυτό, υποστηρίζεται ότι ίσως η περιβαλλοντική νομοθεσία θα πρέπει να είναι εύκαμπτη και προσαρμοστική. Το περιβαλλοντικό δίκαιο, ένεκα του ορισμού του αντικειμένου του, ως έκφραση δηλαδή των σχέσεων και αλληλεπιδράσεων των ζωντανών οργανισμών μεταξύ των και με τον χώρο τους, είναι ένα οριζόντιο δίκαιο, το οποίο, όπως ήδη αναφέρθηκε, διαπερνά τις διάφορες κλασσικές διακρίσεις του δικαίου (ιδιωτικό, δημόσιο, διεθνές), αλλά και ένα διαδραστικό δίκαιο που τείνει να εισχωρεί (να ενσωματώνεται) σ όλους τους κλάδους του δικαίου, εμπλουτίζοντας το μέχρι τώρα περιεχόμενο νομικών εννοιών και κατηγοριών. Επίσης, σε αντίθεση με άλλα θεωρητικά δίκαια (π.χ. ποινικό), το δίκαιο του περιβάλλοντος έχει εμπειρικό και πραγματολογικό χαρακτήρα, στοιχεία που το καθιστούν αποσπασματικό και περιπτωσιολογικό (case law), αλλά και διαρκώς εξελισσόμενο. Από τα χαρακτηριστικά αυτά προκύπτουν, όπως ήδη αναφέρθηκε (α), αφενός η έντονη και διάσπαρτη περιβαλλοντική πολυνομία (ορθά γίνεται λόγος για «νομοθετική ζούγκλα» και «κανονιστική ρύπανση»), με αλληλοσυγκρουόμενες και αλληλοεπικαλυπτόμενες, και τελικά αναποτελεσματικές ρυθμίσεις, ως επί το πλείστον τεχνικές και πολύπλοκες, και (β) αφετέρου η νομολογιακή εξάρτηση του περιβαλλοντικού δικαίου. Πράγματι ο δικαστής καλείται να διαδραματίσει σημαντικό διαπλαστικόδημιουργικό του δικαίου του περιβάλλοντος ρόλο, συμπληρωματικά με τον κλασσικό εγγυητικό του ρόλο, ιδίως ερμηνεύοντας και εφαρμόζοντας τις νομικές περιβαλλοντικές αρχές (πρόληψης, προφύλαξης, ο «ρυπαίνων πληρώνει», περιβαλλοντικής πληροφόρησης και συμμετοχής των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων από τη διοίκηση) που προβλέπουν οι διάφοροι κανόνες δικαίου. Οι αρχές αυτές είναι συνυφασμένες με την επιδίωξη των στόχων του περιβαλλοντικού δικαίου, αφού αυτοί υλοποιούνται, κυρίως, μέσα από την επίκληση εκείνων. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται επίσης λόγος για ένα «νέο δίκαιο περιβάλλοντος» το οποίο

12 12 χαρακτηρίζεται όχι μόνον από νομικές δεσμεύσεις, αλλά και από πολιτικές, αξιακές και ηθικές. Στο νέο αυτό δίκαιο του περιβάλλοντος, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι δικαστές, οι οποίοι καλούνται να ερμηνεύσουν και να εφαρμόσουν τις νέες αυτές αόριστες και μη νομικές έννοιες. Από τα προηγούμενα προκύπτει η αναγκαιότητα ενός περιβαλλοντικού δικαίου το οποίο να διέπεται από μια συνολική προσέγγιση και να υιοθετεί τη συστημική 9 προσέγγιση. Τότε ίσως θα μπορούμε να μιλάμε όχι απλώς για ένα νέο αυτόνομο δίκαιο, αλλά για ένα δίκαιο που μπορεί να οδηγήσει και στην κωδικοποίηση του, ως αναγκαία και φυσική απόληξη της ραγδαίας εξέλιξής του τα τελευταία χρόνια. Τάκης Νικολόπουλος Δρ. Νομικής Καθηγητής ΤΕΙ Μεσολλογίου 9 Η συστημική προσέγγιση και σκέψη έρχεται σε ρήξη με την αναγωγιστική και γραμμική αντίληψη που βασίζεται και περιορίζεται στην ανάλυση και άθροιση των ιδιοτήτων των (αυτόνομων) μερών ενός (συνολικού) φαινομένου. Πρόκειται για ένα νέο συστημικό και δυκτιακό τρόπο σκέψης. Ένα σύστημα χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο στοιχείων που συνιστούν ένα οργανωμένο δικτυακό σύνολο σχέσεων (και όχι απλώς πραγμάτων) τα οποία βρίσκονται σε διαρκή αλληλόδραση και αλληλεξάρτηση: τα πάντα υπάρχουν όχι αθροιστικά αλλά σε κάποια σχέση με το «άλλο», δημιουργώντας ένα νέο ποιοτικά διαφορετικό επίπεδο όλου. Έτσι, το περιβάλλον είναι ένα σύστημα το οποίο αποτελείται από φυσικά (οικοσυστήματα) και ανθρωπογενή συστήματα τα οποία βρίσκονται σε πολύπλοκες σχέσεις δυναμικής αλληλόδρασης και αλληλεπίδρασης. Με την συστημική αυτή μέθοδο, η οποία συνιστά μια ολιστική μέθοδο κατ επιρροή από την επιστήμη της οικολογίας, η περιβαλλοντική διάσταση ενσωματώνεται καλύτερα στο συνολικό νομικό σύστημα, αποφεύγονται οι επικαλύψεις και οι αντιφάσεις των ανταγωνιστικών κανόνων, επιτρέπονται οριζόντιες προσεγγίσεις αντί για κάθετες (τομεακές) (χώρων, ειδών κ.λπ.), συναρθρώνονται καλύτερα τα διάφορα επίπεδα οργάνωσης και προστασίας ( εθνικό, κοινοτικό, διεθνές), αναδεικνύονται νέες έννοιες και στην συνέχεια νέες νομικές κατηγορίες (π.χ. φυσικοί πόροι, φυσική-κοινή κληρονομιά, ζώνες διατήρησης, κ.λπ.).