ΜΕΘΟΔΟΙ & ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΙΙ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ»

Transcript

1 ΜΕΘΟΔΟΙ & ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΙΙ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ» Δρ. ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΩΤΣΙΔΗ (PhD, MSc, MA) Κλινικός & Συμβουλευτικός Ψυχολόγος 1

2 ΔΟΜΗ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Ορισμοί, μέθοδοι εφαρμογής και παραδείγματα για τις εξής τεχνικές / δεξιότητες του νου: Τεχνικές παροχής προκλήσεων και ανατροφοδότησης (τεχνικές πρόκλησης κανόνων, αντιλήψεων, ερμηνειών, προσδοκιών, εσωτερικού διαλόγου, κ.ά.) Τεχνική νοερής απεικόνισης / νοητικής αναπαράστασης / οπτικοποίησης (visualizing) Τεχνική εικονικό σενάριο / σχέδιο ζωής Τεχνική στοχοθέτησης / δημιουργίας ρεαλιστικών στόχων 2

3 ΣΤΟΧΟΙ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Να αναπτυχθούν δεξιότητες παροχής προκλήσεων, ανατροφοδότησης και αλλαγής αναφορικά με τον τρόπο σκέψης του συμβουλευόμενου Να υπάρξει εξοικείωση με τις τεχνικές της νοητικής αναπαράστασης, της οπτικοποίησης και του εικονικού σεναρίου ζωής. Να αναπτυχθούν δεξιότητες στοχοθέτησης και διατύπωσης ρεαλιστικών στόχων. 3

4 ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΩΝ & ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗΣ 4

5 ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ (MIND SKILLS) Δεξιότητα δημιουργίας ΚΑΝΟΝΩΝ (ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΩΝ) Δεξιότητα δημιουργίας ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ Δεξιότητα δημιουργίας ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ Δεξιότητα δημιουργίας ΝΟΗΤΙΚΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ Δεξιότητα δημιουργίας ΕΡΜΗΝΕΙΩΝ Δεξιότητα δημιουργίας ΠΡΟΣΔΟΚΙΩΝ 5

6 Δεξιότητες του νου 6

7 Δεξιότητες του νου 7

8 1. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΝΟΝΩΝ Βασίζονται σε παράλογες, μη-επιθυμητές, ιδέες: Η ιδέα του «καταστροφικού» «Εάν δεν γίνει όπως πρέπει, θα είναι καταστροφικό» Η ιδέα του «μη-ανεκτού» «Εάν δεν γίνει όπως πρέπει, δεν θα το αντέξω / αντέξει ο άλλος» Η ιδέα του «άχρηστου» «Εάν δεν γίνει όπως πρέπει, δεν αξίζω τίποτα / οι άλλοι δεν αξίζουν τίποτα» 8

9 1. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΝΟΝΩΝ Τα «πρέπει» και «δεν πρέπει» με τα οποία ζούμε τη ζωή μας: Ποιος θέτει αυτούς τους κανόνες; Πώς συντηρούνται αυτοί οι κανόνες; Ο ρόλος της συνήθειας: Επιλέγουμε να συντηρούμε έναν μαθημένο κανόνα χωρίς να έχουμε εξετάσει τη χρησιμότητά του Ο ρόλος του φόβου: Φοβόμαστε την απώλεια των «κεκτημένων» Η τάση για άμεση ικανοποίηση: Βραχυπρόθεσμο όφελος vs. Μακροπρόθεσμο όφελος 9

10 1. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΝΟΝΩΝ ΔΥΟ ΕΙΔΗ ΚΑΝΟΝΩΝ / ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΩΝ (Ellis, 2001,2003, 2011) ΑΠΑΙΤΩ vs. ΕΠΙΘΥΜΩ / ΠΡΟΤΙΜΩ ΑΠΑΙΤΗΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΣΚΕΨΗΣ (απόλυτος, δογματικός, παράλογος, μη-ρεαλιστικός) vs. ΕΠΙΘΥΜΗΤΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΣΚΕΨΗΣ (σχετικός, λογικός, ρεαλιστικός) 10

11 1. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΝΟΝΩΝ - Παραδείγματα «Θα πρέπει να είμαι συμπαθής σε όλους» «Θα επιθυμούσα να είμαι αρεστός και συμπαθής, αλλά προτεραιότητα έχει να είμαι αληθινός με τον εαυτό μου» «Θα πρέπει πάντοτε να έχω τον έλεγχο στη σχέση» «Θα μου άρεσε να επηρεάζω τον άλλον και να εισακούγομαι, αλλά ο πλήρης έλεγχος είναι και ανέφικτος και μηεπιθυμητός σε μια σχέση» «Πρέπει να είμαι σε όλα τέλειος» «Θα προτιμούσα να είμαι επαρκής και ικανός σε αυτά που κάνω, αλλά είναι δεδομένο ότι γηράσκω αεί διδασκόμενος..., συνεπώς θα κάνω και λάθη» 11

12 2. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΕΣ vs. ΜΗ-ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ (Beck, Beck & Weishaar, 2011) Τεχνική Reality-testing των αντιλήψεων για τον εαυτό στις εξής διαστάσεις: «Τι είναι σημαντικό για μένα;» «Τι μου αρέσει και τι δεν μου αρέσει σε μένα;» «Πόσο εμπιστεύομαι ή όχι τις ικανότητες μου;» «Πόσο πιστεύεις σε αυτές τις αντιλήψεις σε μια κλίμακα 0-100;» ( ακριβής εκτίμηση υποτίμηση υπερεκτίμηση) 12

13 2. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ Νοητικά «σφάλματα» που θα πρέπει να αποφεύγονται: Αυθαίρετο συμπέρασμα (χωρίς επαρκή ή σαφή δεδομένα, καταλήγει κανείς σε συμπεράσματα) Επιλεκτική εστίαση Υπερτίμηση ή/και υποτίμηση γεγονότων Σκέψη «μαύρο-άσπρο» (πόλωση) Υπεργενίκευση Προσωποποίηση 13

14 2. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΚΡΙΒΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΑΥΘΑΙΡΕΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Παράδειγμα: Πραγματικό δεδομένο: «Οι γονείς μου δεν αντέδρασαν με ενθουσιασμό όταν τους ανακοίνωσα τα καλά αποτελέσματα των εξετάσεων» Αυθαίρετο συμπέρασμα: «Οι γονείς μου δεν είναι περήφανοι για μένα» 14

15 3. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ (self-talk) ΑΡΝΗΤΙΚΟΣ vs. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ Αρνητικός εσωτερικός διάλογος : «Δεν μπορώ να τα καταφέρω», «Θα τα καταφέρω;» (Αποδυνάμωση εαυτού, απώλεια αίσθησης ελέγχου σκέψεων & συναισθημάτων, αναζήτηση επιβεβαίωσης από τους άλλους) Αποτελεσματικότητα: «Κάνω / θα κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ», ικανότητα/επάρκεια vs. τελειότητα 15

16 Τεχνική εσωτερικού διαλόγου Χαρακτηριστικά αποτελεσματικού εσωτερικού διαλόγου: 1. Καθησυχαστικός (π.χ. «Μείνε ήρεμος», «Κράτα την ψυχραιμία σου», «Ηρέμησε/χαλάρωσε», «Δες το χαλαρά») 2. Καθοδηγητικός (π.χ. Επιμερισμός του τελικού σκοπού σε μικρότερους στόχους/καθήκοντα και αναγνώριση των συγκεκριμένων βημάτων που θα πρέπει να γίνουν) 3. Επιβεβαιωτικός (π.χ. Υπενθύμιση των προηγούμενων επιτυχιών και των δυνατών σημείων του ατόμου, εστιασμός στους υποστηρικτικούς παράγοντες / δεδομένα μιας κατάστασης, διατύπωση εκφράσεων «Μπορώ να τα καταφέρω») 4. Συνοδεύεται συνήθως από τεχνικές χαλάρωσης και αναπνοής (π.χ. «Πάρε μια βαθιά αναπνοή»). 16

17 4. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΝΟΗΤΙΚΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΥΝΟΔΕΥΟΥΝ ΤΟΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΔΙΑΛΟΓΟ ΚΑΙ ΕΠΙΤΕΙΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ Σημαντικές διαστάσεις: Ποσότητα νοητικών εικόνων «Ζωντάνια» νοητικών εικόνων (συνοδεύονται από αισθήσεις και συναισθήματα) Ακρίβεια νοητικών εικόνων (συλλογή πληροφοριών και ουδετερότητα συμβούλου) 17

18 5. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΡΜΗΝΕΙΩΝ Ερμηνείες σχετικά με τις αιτίες (κίνητρα) των γεγονότων Επηρεάζουν (α) το πώς αντιλαμβάνομαι το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μου, (β) το πώς αισθάνομαι και ενεργώ, (γ) τον βαθμό κινητοποίησης και αποτελεσματικότητάς μου Ερμηνεία γεγονότων από «μέσα προς τα έξω» vs. «από έξω προς τα μέσα» (π.χ. φταίνε τα γονίδια μου, το παρελθόν μου, η τύχη μου, οι συνθήκες που μεγάλωσα, οι άλλοι, φταίω εγώ σε όλα) Πώς εξηγεί κανείς τις αποτυχίες και τις επιτυχίες του «Παίρνω την ευθύνη για το τι μπορώ να κάνω εγώ ο ίδιος για τη ζωή μου» 18

19 6. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΡΟΣΔΟΚΙΩΝ Ανθρώπινη τάση για δημιουργία προσδοκιών του τι μέλλει γενέσθαι (έλεγχος και επιρροή) «ΣΥΝΕΠΑΓΟΜΕΝΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΣΚΕΨΗΣ» Όταν γίνεται σε υπερβολικό βαθμό (να σκέφτεται κανείς υπερβολικά τις πιθανές αρνητικές συνέπειες) οδηγεί σε ακινησία & αναβλητικότητα. ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ vs. Προσδοκίες αποτελέσματος Δεξιότητα δημιουργίας ρεαλιστικών στόχων Δεξιότητα λήψης αποφάσεων 19

20 Μέθοδοι για την αμφισβήτηση μηρεαλιστικών κανόνων, αντιλήψεων, ερμηνειών & προσδοκιών 1. Αμφισβήτηση της λειτουργικότητας / προσφορότητας (π.χ. «Σε τι σε βοηθάει;» «Πώς σε επηρεάζει στη ζωή σου να σκέφτεσαι / αισθάνεσαι / πιστεύεις με αυτό τον τρόπο;») 2. Αμφισβήτηση μέσω εμπειρικών αποδείξεων (π.χ. «Πού είναι γραμμένο;», «Πού είναι η απόδειξη ότι θα πρέπει να τα καταφέρνεις πάντοτε σε ό,τι επιθυμείς;» 3. Αμφισβήτηση μέσω λογικής (π.χ. «Είναι λογικό να πιστεύετε ότι επειδή μερικές φορές συμπεριφέρεστε με κακό τρόπο, αυτό σας καθιστά κακό άνθρωπο;») 4. Αμφισβήτηση μέσω φιλοσοφικού / υπαρξιακού νοήματος (π.χ. «Παρόλο που σε αυτό το θέμα δεν είναι τα πράγματα όπως θα επιθυμούσες, μπορείς να αντλείς ακόμη ικανοποιήση από τη ζωή σου, συνολικότερα;» 20

21 ΑΛΛΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ 21

22 Η τεχνική της νοερής απεικόνισης (ή θετικής οπτικοποίησης) Αφορά σε μια διανοητική δραστηριότητα, η οποία εστιάζει στη νοερή απεικόνιση μελλοντικών κινήσεων και στρατηγικών και στοχεύει στην καλλιέργεια της αυτοπεποίθησης και αυτοσυγκέντρωσης. Σύμφωνα με τους Vealey & Greenleaf (2001), η νοερή εξάσκηση είναι η χρήση όλων των αισθήσεων για τη δημιουργία μιας εμπειρίας στο νου. Συμβάλλει στην προβολή στο μέλλον του ιδανικού εαυτού, αποκαλύπτοντας τις προσωπικές επιθυμίες και επιδιώξεις του ατόμου. Ο ιδανικός εαυτός (Higgins, 1987) αντιπροσωπεύει το είδος του ατόμου που κάποιος ελπίζει να γίνει ή που ιδανικά που θα ήθελε να είναι, και κατ επέκταση, σηματοδοτεί τους στόχους του ατόμου για το μέλλον. 22

23 Η τεχνική της νοερής απεικόνισης Η νοερή απεικόνιση είναι μια τεχνική που βασίζεται στην αναδόμηση της σκέψης και του εσωτερικού διαλόγου του ατόμου. Σχετίζεται με τις προσδοκίες του για την αυτό-αποτελεσματικότατα του. Σχηματικά o ρόλος της είναι να αλλάξει το: «Δεν μπορώ να το καταφέρω» στο «Θα τα καταφέρω καλά!» Θωρείται ως ένας τρόπος για την ανάπτυξη καινούργιας μάθησης και την αλλαγής της συμπεριφοράς. Η γνωστική-συμπεριφοριστική θεραπεία επικεντρώνεται κυρίως στο λεκτικό περιεχόμενο της συνείδησης. Όμως κατά τον Beck (1967), οι εκτιμήσεις μπορούν να προσεγγιστούν και μέσω εικόνων, όχι μόνο μέσω λέξεων. 23

24 Αρχές της τεχνικής της νοερής απεικόνισης 1. «Χρησιμοποίησε όλες τις αισθήσεις σου». Η νοερή απεικόνιση δεν περιορίζεται στην απλή οπτικοποίηση. Αξιοποιεί και τις πέντε αισθήσεις, την όσφρηση, την αφή, την ακοή και την γεύση. Η απεικόνιση πρέπει να είναι «ζωντανή», να συμβαίνει. 2. «Γίνε ο πρωταγωνιστής, όχι το κοινό». Το άτομο δεν βλέπει απλά αυτή την εικόνα. Είναι μέσα στην εικόνα. 3. «Εξάσκησε την». Η τεχνική της νοερής απεικόνισης γίνεται αποτελεσματική όσο περισσότερο κάποιος εξασκείται σε αυτήν. 4. «Σκέψου θετικά». Οι σκέψεις και τα συναισθήματα του ατόμου που ασκεί την τεχνική πρέπει να είναι θετικά και προς την κατεύθυνση της επιτυχούς έκβασης της κατάστασης. 24

25 Αρχές της τεχνικής της νοερής απεικόνισης 5. «Φαντάσου κάθε σου βήμα». Πρέπει νοητικά να περιλαμβάνει τις μικρές εκείνες λεπτομέρειες που θα λάμβαναν χώρα στην πραγματικότητα. Ο σχεδιασμός των ενεργειών από την αρχή της βίωσης της κατάστασης έως και την ολοκλήρωση της, πρέπει να περιλαμβάνει ένα αναλυτικό «σενάριο». 6. «Βίωσε το αποτέλεσμα». Το άτομο νοερά βλέπει τον εαυτό του, να έχει επιτύχει αυτό που επιθυμεί και νοερά βιώνει τα θετικά αποτελέσματα της επιτυχίας του. 25

26 Αποτελέσματα της τεχνικής της νοερής απεικόνισης Πρόκειται για μία είδους αυτοεπικοινωνία, με παρακινητική λειτουργία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη στάσεων για βελτιωτικές αλλαγές. Αποκαλύπτεται ως βίωμα συγκινησιακής πρόβας αφού ενεργοποιείται η φυσιολογική διέγερση συναισθημάτων μπροστά στην τάση πραγμάτωσης. Το άτομο οδηγείται σε μια θετικότερη προδιάθεση προς τον εαυτό του και συνεπώς σε μια εσωτερική δομική μεταλλαγή. Πρόκειται για μια φαντασιακή μετάβαση σε μια ιδανική κατάσταση η οποία δημιουργεί θετικά συναισθήματα που με τη σειρά τους μπορούν να ενισχύσουν την αυτοεκτίμηση και την αίσθηση αυτο-αποτελεσματικότητας. 26

27 Εφαρμογές της τεχνικής της νοερής απεικόνισης Η τεχνική αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη διαχείριση του άγχους, στις όποιες εκφάνσεις του. Θετικά είναι τα αποτελέσματά της, σε άτομα που: αναλαμβάνουν ένα απαιτητικό και επίπονο έργο ή μια σημαντική γι αυτούς πρόκληση και στόχο, εκτίθενται σε κοινό, όπως οι καλλιτέχνες και οι δημόσιοι ομιλητές περνούν από διαδικασίες εξετάσεων ή επιλογής, όπως οι μαθητές/φοιτητές και οι αθλητές. Επίσης, εφαρμόζεται και σε άτομα με κλινικά προβλήματα όπως, φοβίες, διαταραχές άγχους, πανικού, και μετατραυματικού στρες. 27

28 Τεχνική στοχοθέτησης S.M.A.R.T. S.M.A.R.T. σ τόχοι: S pecific, M easurable, A ttractive, Realistic, Time-bound (Kirschenbaum, 1997) Βασίζεται στη θεωρία της στοχοθέτησης (Locke, 1968) και της αυτό-αποτελεσματικότητας ( Bandura, 1997), σύμφωνα με τις οποίες: σαφείς και δύσκολοι στόχοι, με ανατροφοδότηση, οδηγούν σε υψηλότερες επιδόσεις ο βαθμός στον οποίο ένα άτομο πιστεύει ότι είναι ικανό να φέρει εις πέρας μία αποστολή μπορεί να καθορίσει το αποτέλεσμα Ανάγκη συνεχούς ανατροφοδότησης: Γράφουμε τους στόχους μας στο ημερολόγιό μας και θυμίζουμε στον εαυτό μας καθημερινά τις δεσμεύσεις, τους στόχους και τις ενέργειές μας. 28

29 SMART GOALS (reality check: τι, πώς, πότε) Specific (ξεκάθαροι και σαφείς ): Τι συγκεκριμένες ενέργειες / βήματα θα κάνω; Τι, ποιος, πότε, πού, πώς; Measureable (κριτήρια ώστε να γνωρίζει κανείς πότε επιτυγχάνει τον στόχο ): Πώς θα μετρήσω/εκτιμήσω την πρόοδο που κάνω προς την επίτευξη του στόχου; Attractive: Είναι ελκυστικός αυτός ο στόχος; Αξίζει τον κόπο να προσπαθήσω; Είναι στόχος που «μετράει». Realistic ( ώστε να υπάρχουν πιθανότητες επίτευξης ): Είναι ρεαλιστικός ο στόχος; Πόσο πιστεύω ότι μπορώ να τα καταφέρω; Έχω δώσει στον εαυτό μου κάθε ευκαιρία για να επιτύχω τον στόχο μου; Time- bound (οργάνωση χρόνου και προθεσμία επίτευξης): Τι πλάνο χρονικό προβλέπω για την επίτευξη του στόχου; Μέχρι πότε υπολογίζω να τον έχω πετύχει; 29

30 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Διδακτικός ή σωκρατικός τρόπος αναίρεσης των απαιτητικών κανόνων, αντιλήψεων, προσδοκιών Αμφισβήτηση της χρησιμότητάς τους («Σε τι σας έχει βοηθήσει αυτό έως τώρα;»,«πώς επηρεάζει τη ζωή σας;» Αμφισβήτηση μέσω αποδείξεων («Πού είναι οι αποδείξεις για αυτό;» «Πού είναι γραμμένο;»), ή μέσω της λογικής («Μπορείτε να προβλέψετε το μέλλον;») Ανάδειξη εναλλακτικών ερμηνειών της κατάστασης Συμμετοχή σε «πειράματα» ελέγχου των μη-ρεαλιστικών αντιλήψεων Εκπαίδευση σε τεχνικές αυτό-επιβεβαίωσης και χαλάρωσης Τεχνικές νοερής απεικόνισης και στοχοθέτησης 30