ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΔΙΑΠΕΡΑΤΟΤΗΤΑ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΔΙΑΠΕΡΑΤΟΤΗΤΑ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ ΜΠΑΣΤΑΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ ΖΕΪΜΠΕΚΗΣ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα πτυχιακή εργασία με τίτλο «Γνωσιακή Διαπερατότητα, Περιεχόμενα της Αντίληψης και Δικαιολόγηση» εκπονήθηκε στα πλαίσια για την ολοκλήρωση του μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών μου στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών στην κατεύθυνση Γνωσιοθεωρία- Μεταφυσική με υπεύθυνο καθηγητή τον κ. Ιωάννη Ζεϊμπέκη. Σκοπός μου κατά τη διάρκεια της συγγραφής δεν ήταν μόνο η ορθή και όσο το δυνατόν πληρέστερη ανάλυση του θέματος. Έγινε προσπάθεια έτσι ώστε το περιεχόμενο της εργασίας να είναι κατανοητό και σαφές γι αυτό η ανάλυση του θέματος έγινε με χρήση πληθώρας παραδειγμάτων. Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Ιωάννη Ζεϊμπέκη για τη βοήθεια και τις χρήσιμες ιδέες του που συνέβαλαν στην βελτίωση της εργασίας. Θα ήθελα επίσης να τον ευχαριστήσω που μου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ με αντικείμενα που έβρισκα εγώ ενδιαφέροντα στον χώρο της γνωσιολογίας. Τέλος θα ήθελα να τον ευχαριστήσω για την ανταλλαγή απόψεών που είχαμε αλλά και για την άμεση ανταπόκριση του όταν με απασχολούσε κάποιο ερώτημα. Ευχαριστώ τους καθηγητές της σχολής που συνέβαλαν στην απόκτηση των απαραίτητων γνώσεων για την επιτυχή φοίτησή μου στο τμήμα αλλά κυρίως που ενίσχυσαν το πάθος μου για τον κλάδο της φιλοσοφίας, το οποίο υπήρχε μέσα μου υπήρχε από τα σχολικά χρόνια. Θα ήθελα τέλος να ευχαριστήσω την οικογένειά μου διότι χωρίς εκείνους η απόκτηση ενός πτυχίου θα ήταν αδύνατη ή έστω ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Τους ευχαριστώ που μου στάθηκαν δίπλα μου όλα αυτά τα χρόνια και για την υπομονή που υπέδειξαν. 2

3 Πίνακας περιεχομένων ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ H ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΓΝΩΣΙΑΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΛΗΠΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ Εισαγωγή Η θεωρία του Fodor για την οργάνωση του νου Οι σπόνδυλοι (modules) και η λειτουργία τους Οι μορφομετατροπείς Το υπόβαθρο των γνώσεων Η κριτική του Churchland στην θεωρία του Fodor Το πρώτο επίπεδο κριτικής του Churchland στον Fodor. Η θεωρία της ενθυλάκωσης δεν μας εξασφαλίζει μία θεωρητικά ουδέτερη αντίληψη Το δεύτερο επίπεδο κριτικής του Churchland στον Fodor. Οι ψευδαισθήσεις δείχνουν πως οι σπόνδυλοι είναι θεωρητικά διαπερατοί Η θεωρία του Pylyshyn για το αντιληπτικό σύστημα Το στάδιο της Πρώιμης Όρασης Το στάδιο της Ύστερης Όρασης Η προ-αντιληπτική χωρική προσοχή (pre-perceptual attention-allocation process) Η προσοχή που εστιάζει στα αντικείμενα ( post-perceptual decision process) Ο ρόλος της αντιληπτικής μάθησης Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΡΑΦΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ Το στάδιο της πρώιμης όρασης (Early Vision) Το στάδιο της ύστερης όρασης (Late Vision) H θέση του Ραφτόπουλου για την προσοχή Παραδείγματα γνωσιακών επιρροών στην αντίληψη Η αντιληπτική μάθηση Pre-Cuing Perceptual Training ΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ SIEGEL Η αντίληψη αναπαριστά είδη; Φαινομενολογική διαφορά και αναπαράσταση ειδών Παράδειγμα 1: η αντίληψη των γλωσσικών εκφράσεων Παράδειγμα 2: η απόκτηση αναγνωριστικών εννοιών To επιχείρημα της Siegel υπέρ της αντίληψης ειδών

4 4.3.1 Ενστάσεις στο επιχείρημα: Η εμπειρία Ε1 και η εμπειρία Ε2 δεν έχουν διαφορά στην οπτική φαινομενολογία Ενστάσεις στο επιχείρημα: Η ύπαρξη φαινομενολογικών αλλαγών δεν συνεπάγεται διαφοροποίηση στο περιεχόμενο Ενστάσεις στο επιχείρημα: H εμπειρία Ε1 και η εμπειρία Ε2 διαφέρουν στο περιεχόμενο, αλλά αυτό μπορεί να εξηγηθεί χωρίς να χρησιμοποιήσουμε ιδιότητες (τύπου) Κ Συμπεράσματα ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΔΙΑΠΕΡΑΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ Αντίληψη, Δικαιολόγηση και Γνωσιακή Διαπερατότητα Πώς επηρεάζει η γνωσιακή διαπερατότητα τη δικαιολογητική σχέση μεταξύ αντίληψης και πεποίθησης; Η αμφισβήτηση του Δογματισμού με βάση τη Γνωσιακή διαπερατότητα Η προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος του Δογματισμού από τη Siegel Πρώτο αντεπιχείρημα του δογματιστή: Μήπως ο δογματισμός ορθά προβλέπει την επιστημική βελτίωση της αντίληψης, όταν δεν υπάρχει κάποιος υπονομευτικός παράγοντας; Δεύτερο αντεπιχείρημα του δογματιστή: Η παρουσία ακυρωτικής υπονόμευσης της δικαιολόγησης Κριτική κατά του επιχειρήματος της Siegel ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θέμα της παρούσας εργασίας είναι τα προβλήματα που εγείρει η γνωσιακή διαπερατότητα της αντίληψης για ορισμένες θεωρίες του αντιληπτικού περιεχομένου και της αντιληπτικής δικαιολόγησης. Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος (Κεφάλαια 2 και 3) εξηγεί τις υποθέσεις της γνωσιακής ενθυλάκωσης της αντίληψης και της γνωσιακής διαπερατότητας της αντίληψης. Το δεύτερο μέρος (Κεφάλαια 4 και 5) εξηγεί πώς διαφορετικές μορφές διαπερατότητας θα μπορούσαν να επηρεάσουν ή να επηρεαστούν από υποθέσεις που αφορούν τη φύση του αντιληπτικού περιεχομένου και τη φύση ορισμένων μορφών δικαιολόγησης. Στο Κεφάλαιο 6 εξάγονται από τη συζήτηση ορισμένα συμπεράσματα. Κύριος στόχος της εργασίας είναι να συσχετιστούν μεταξύ τους οι τρεις θεματικές και να οριοθετηθούν νέες προβληματικές. Στο Κεφάλαιο 2, περιγράφεται η θέση του J. Fodor όσον αφορά τη θέση της αισθητηριακής αντίληψης στην αρχιτεκτονική του νου. Ο Fodor υποστηρίζει πως ολόκληρο το φάσμα της αντίληψης είναι γνωσιακά ενθυλακωμένο και μη διαπερατό. Εδώ θα παρουσιαστεί η αντίληψη ως διαδικασία απομονωμένη από τη σκέψη, που πραγματοποιείται από εξειδικευμένα και αυτόματα συστήματα τα οποία λειτουργούν με υπολογιστικές διαδικασίες. Στη συνέχεια θα εστιάσουμε στην κριτική που ασκεί ο Churchland στον Fodor. Μέσω αυτής της κριτικής θα αναδειχθεί η θεωρία του Churchland περί αισθητηριακής αντίληψης, η οποία υποστηρίζει ότι η αισθητηριακή αντίληψη είναι γνωσιακά διαπερατή. Η κριτική προσπαθεί να αποδείξει πως η αντίληψη των υποκειμένων δεν είναι μία ανεξάρτητη υπολογιστική διαδικασία αλλά πλαισιώνεται από τις ευρύτερες γνώσεις τους για τον κόσμο. Αυτό θα γίνει εμφανές μέσω παραδειγμάτων, όπως τα αμφίσημα σχήματα και μέσω νευροφυσιολογικών ευρημάτων που δείχνουν ότι η ροή της πληροφορίας είναι κατωφερής (top-down). Θα συζητηθεί και η θέση του Churchland περί διαρκούς πλαστικότητας του αντιληπτικού συστήματος. Στη συνέχεια θα μελετήσουμε την προσπάθεια σύγκλισης των θεωριών των Fodor και Churchland, πρώτα μέσω της θεωρίας του Pylyshyn (Κεφάλαιο 2.4) και μετά (Κεφάλαιο 3) μέσω της υπόθεσης του Ραφτόπουλου. Οι Pylyshyn και Ραφτόπουλος 5

6 υποστηρίζουν ότι όλο το φάσμα της αντίληψης είναι γνωσιακά διαπερατό εκτός από ένα πρώιμο τμήμα που αποτελείται από ενθυλακωμένα υποσυστήματα, όπως υποστήριζε και ο Fodor. Οι παραπάνω ερευνητές τεκμηριώνουν τις θέσεις τους στηριζόμενοι σε ευρήματα μελετών της νευροεπιστήμης. Στο πλαίσιο αυτό θα συζητηθούν και οι έννοιες της προσοχής και της αντιληπτικής μάθησης (perceptual training). Στο Κεφάλαιο 4, θα στραφούμε στις θέσεις της S. Siegel για τη φύση των αντιληπτικών περιεχομένων. Σε πρώτο στάδιο θα εστιάσουμε στην άποψή της ότι μεταξύ των ιδιοτήτων των αντικειμένων που αντιλαμβάνεται το υποκείμενο μέσω της όρασης, συγκαταλέγεται και η ιδιότητα του να είναι κάτι φυσικό είδος. Η ίδια, όπως και ο Churchland, υποστηρίζει πως η αντιληπτική διαδικασία είναι γνωσιακά διαπερατή, έτσι γίνεται κατανοητός ο λόγος που δύο υποκείμενα, τα οποία κοιτάζουν το ίδιο αντικείμενο αντιλαμβάνονται διαφορετικά πράγματα. Περιγράφεται ο τρόπος με τον οποίο κατά την Siegel η γνωσιακή διαπερατότητα προκαλεί αλλαγές στην φαινομενολογία. Παρουσιάζεται αναλυτικά το επιχείρημα της Siegel σύμφωνα με το οποίο τα περιεχόμενα της αντίληψης εμπεριέχουν και φυσικά είδη. Θα αναφερθούμε σε ενδεχόμενες κριτικές που μπορούν να ασκηθούν στο επιχείρημά της και σε απαντήσεις της ίδιας στις κριτικές αυτές. Στο Κεφάλαιο 5 θα συζητηθούν οι σχέσεις των προηγουμένων θεματικών με τη θεματική του επιστημικού ρόλου της αντίληψης, και πάλι με αναφορά στις θέσεις της Siegel. Ειδικά, θα διερευνήσουμε αν η ικανότητα της αντίληψης να εδραιώνει ή να δικαιολογεί με αξιόπιστο τρόπο τις πεποιθήσεις πλήττεται σε περίπτωση γνωσιακής διαπερατότητας της αντίληψης. Στο σημείο αυτό θα εστιάσουμε στη σύγκρουση της Siegel με μια ιντερναλιστική γνωσιολογική θέση όσον αφορά τη δικαιολόγηση, τον λεγόμενο Δογματισμό, καθώς και στο ρόλο των υπονομευτικών παραγόντων (defeaters) κατά τη δικαιολόγηση. 6

7 2. H ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΓΝΩΣΙΑΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΛΗΠΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ 2.1 Εισαγωγή Στο πρώτο μέρος της παρούσας εργασίας θα εστιάσουμε στις υπολογιστικές θεωρίες του Fodor και του Pylyshyn για το πώς ο εγκέφαλος αναπαριστά και χειρίζεται τα περιεχόμενα της αντίληψης. Επίσης θα αναδειχτούν τα προβλήματα που κάνουν την θέση του Fodor ανεπαρκή, μέσω της κριτικής του Churchland. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της γνωσιακής ψυχολογίας, η αντίληψη στηρίζεται σε διαφορετικούς μηχανισμούς του εγκεφάλου που πραγματοποιούν διαφορετικές λειτουργίες. Οι γνωσιακά διαπερατές καταστάσεις και διαδικασίες είναι ευαίσθητες στην πληροφορία που περιλαμβάνεται στους υπολογισμούς που εκτελούν η σκέψη και η λογική. Οι διαδικασίες που περιλαμβάνουν κάποια γνωσιακή διείσδυση πραγματοποιούν διαφορετικούς υπολογισμούς από τους υπολογισμούς που πραγματοποιούν οι διαδικασίες λήψης και επεξεργασίας ενός αισθητηριακού δεδομένου. 2.2 Η θεωρία του Fodor για την οργάνωση του νου Σύμφωνα με τον Fodor (1983) η αντίληψη δεν είναι γνωσιακά διαπερατή. Η αντίληψη πραγματοποιείται στον εγκέφαλο από ένα αυτόνομο σύστημα, το οποίο πραγματοποιεί λειτουργίες υπολογιστικού τύπου. Για τον Fodor ο νους δεν είναι ένα ομοιογενές μηχάνημα, μία συσκευή για κάθε σκοπό. Είναι ένα όργανο που αποτελείται από ξεχωριστά και αυτόνομα υποσυστήματα. Άρα στην σκέψη του η αντίληψη διέπεται από εξειδικευμένους αυτόνομους μηχανισμούς, οι οποίοι διέπονται από αντικειμενικότητα και ανεξαρτησία. Σύμφωνα με τον Fodor οι άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο γιατί κατέχουν όλοι τον ίδιο αντιληπτικό μηχανισμό στον εγκέφαλό τους και αυτό δεν εξαρτάται από τις θεωρίες που κατέχουν για τον κόσμο. Η αντίληψή τους είναι απομονωμένη από την σκέψη. Φαίνεται συνεπώς ότι το παραπάνω σύστημα δεν είναι γνωσιακά διαπερατό διότι δεν παρεμβαίνει το γνωσιακό πλαίσιο. Στο αντιληπτικό 7

8 σύστημα παρεμβαίνει ένα μικρό υποσύνολο γνώσης. Άρα το αντιληπτικό σύστημα δεν είναι θεωρητικά φορτισμένο. Ως υποστηρικτής του υπολογιστικού μοντέλου, αφενός υποστηρίζει ότι η αντίληψη είναι μία υπολογιστική διαδικασία και πρέπει να διακριθεί από την αίσθηση, η οποία μοιάζει περισσότερο με ένα αντανακλαστικό. Αφετέρου κάνει και άλλη μία διάκριση αυτή την φορά ανάμεσα σε αντίληψη και σκέψη. Για αυτόν η σκέψη δεν παρεμβαίνει στην αντίληψη. Άρα η αντίληψη δεν είναι γνωσιακά διαπερατή/φορτισμένη, έτσι δεν εξαρτάται από το γνωσιακό υπόβαθρο του κάθε ανθρώπου. Η αντίληψη ως αυτόνομη γνωσιακή ικανότητα μεσολαβεί μεταξύ αίσθησης και σκέψης. Ο Fodor (1983) όμως θέτει κάποια όρια στις αρμοδιότητες που έχει η αίσθηση και η σκέψη και προτείνει μία θεωρία σχετικά με το πώς αποτελείται ο εγκέφαλος. Για τον φιλόσοφο η αρχιτεκτονική του νου απαρτίζεται από τρεις βασικούς τύπους συστημάτων Οι σπόνδυλοι (modules) και η λειτουργία τους Οι σπόνδυλοι αποτελούν έναν βασικό παράγοντα του αρχιτεκτονικά δομημένου μοντέλου αντίληψης στον Fodor. Είναι μηχανισμοί του εγκεφάλου, οι οποίοι επεξεργάζονται εισερχόμενες πληροφορίες-όπως ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής- και πραγματοποιούν κάποιες συγκεκριμένες διαδικασίες επεξεργασίας σε περιορισμένες εισδοχές. Έχουν το ρόλο να αποδίδουν και να αντλούν πληροφορίες μόνο από τα αισθητηριακά δεδομένα. Επεξεργάζονται τα ερεθίσματα και αποδίδουν τις επεξεργασμένες πληροφορίες στα γνωσιακά κέντρα. Συνεπώς κάθε σπόνδυλος εξειδικεύεται μόνο στην λειτουργία του δηλαδή στην επεξεργασία συγκεκριμένου είδους πληροφοριών και περιεχομένων. Η λειτουργία των σπονδύλων ακόμη δεν εξαρτάται από την ανθρώπινη βούληση. Οι σπόνδυλοι λειτουργούν αυτόνομα. Σημαντικό στοιχείο στην δομή των σπονδύλων είναι και η πληροφοριακή ενθυλάκωση ή απομόνωση (informational encapsulated). Οι σπόνδυλοι, όπως προαναφέρθηκε, δεν εξαρτώνται από πληροφορίες που υπάρχουν σε ανώτερα στρώματα δηλαδή πληροφορίες από τα κεντρικά γνωσιακά συστήματα. Επίσης δεν έρχονται σε επαφή με την μνήμη. Εξαρτώνται μόνο από έμφυτες και ενσωματωμένες αρχές λειτουργίας μέσα σε αυτούς. Έχουν συνεπώς μία αποκλειστική βάση πληροφοριών. Έτσι κάθε σπόνδυλος είναι πληροφοριακά απομονωμένος. 8

9 Οι μορφομετατροπείς Μέσα από τους μορφομετατροπείς (transducers), λαμβάνουμε πληροφορίες για τον εξωτερικό κόσμο. Αυτοί είναι όργανα που λαμβάνουν τα αισθητηριακά ερεθίσματα και τα μετατρέπουν σε μία συμβολική περιγραφή. Με άλλα λόγια οι μορφομετατροπείς λαμβάνουν μία ποσότητα εξωτερικής ενέργειας και την μετασχηματίζουν σε συμβολικές περιγραφές. Είναι μηχανισμοί οι οποίοι δεν λειτουργούν ως εσωτερικές συμβολικές αναπαραστάσεις αλλά ούτε και υπολογιστικά. Λειτουργούν δηλαδή με βάση μία μη συναγωγική, μη αναπαραστασιακή και μη υπολογιστική διαδικασία Το υπόβαθρο των γνώσεων Το υπόβαθρο των γνώσεων λαμβάνει την περιγραφή των σπονδύλων ως μία υπόθεση, η οποία τίθεται υπό έλεγχο ώστε να επαληθευτεί ή να απορριφθεί. Ο έλεγχος αυτός γίνεται με βάση τις προϋπάρχουσες γνώσεις του υποκειμένου. Εδώ πραγματοποιείται μία ολιστική συναγωγική διαδικασία. Με αυτό τον τρόπο κάποιος καταλήγει σε κάποια κρίση. Η κρίση αυτή θα έχει ως αποτέλεσμα συγκεκριμένες εντολές προς το κινητικό σύστημα. Ένας τρόπος για να υποστηρίξει ο Fodor την υπόθεσή του για την απομόνωση του αντιληπτικού μας συστήματος σε σχέση με την γνώση μας για τον κόσμο είναι μέσω των οπτικών ψευδαισθήσεων. Για παράδειγμα ας δούμε την παρακάτω εικόνα: Αυτή είναι η οφθαλμαπάτη του Zollner. Τα ευθύγραμμα τμήματα του σχήματος είναι μεταξύ τους παράλληλα και ισαπέχουν, ωστόσο ο θεατής ακόμα και εάν ενημερωθεί πως οι γραμμές ισαπέχουν, τις βλέπει ως άνισες. Αυτό σύμφωνα με τον φιλόσοφο επιβεβαιώνει πως το αντιληπτικό σύστημα δρα ανεξάρτητα από τη θεωρία που έχει ένα υποκείμενο για τον κόσμο. Οι αντιληπτικοί σπόνδυλοι δεν επηρεάζονται από κάποιο γνωσιακό κέντρο. 9

10 2.3 Η κριτική του Churchland στην θεωρία του Fodor. Ο Churchland (1988) είχε υποστηρίξει πως η παρατήρηση είναι θεωρητικά φορτισμένη επικαλούμενος ευρήματα για την πλαστικότητα της αντίληψης στηριζόμενος σε νευροφυσιολογικές επιστημονικές μελέτες. O ίδιος είναι υποστηρικτής της άποψης ότι η ροή της πληροφορίας προς την αντίληψη πηγαίνει από μία ύστερη κατάσταση επεξεργασίας της πληροφορίας ξανά πίσω σε ένα προγενέστερο επίπεδο (top down effect). O Churchland χρησιμοποιεί αυτή τη θέση για να υποστηρίξει πως η αντίληψη είναι γνωσιακά διαπερατή. Κατά τον Churchland αυτό φαίνεται και στην περίπτωση των αμφίσημων σχημάτων που αναλόγως με τις θεωρητικές παραδοχές του κάθε ανθρώπου, ο κάθε ένας αντιλαμβάνεται κάτι το διαφορετικό. Πάνω στην θεωρία του Fodor για το μη θεωρητικά διαπερατό αντιληπτικό σύστημα βασίζεται η κριτική που ασκείται στον φιλόσοφο από τον Churchland. Η κριτική χωρίζεται σε δύο επίπεδα Το πρώτο επίπεδο κριτικής του Churchland στον Fodor. Η θεωρία της ενθυλάκωσης δεν μας εξασφαλίζει μία θεωρητικά ουδέτερη αντίληψη. Στο πρώτο επίπεδο τα κριτικής του ο Churchland αναφέρεται στην άποψη του Fodor περί θεωρητικά ουδέτερης αντίληψης. Όπως σημειώνει ο Churchland (1998 :169) ο Fodor περιγράφει έναν αντιληπτικό μηχανισμό, ο οποίος είναι ο ίδιος για όλους τους ανθρώπους και είναι απομονωμένος από ενδεχόμενες θεωρητικές επιρροές. Υπάρχει συνεπώς στους ανθρώπους μία κοινή αντιληπτική διαδικασία, η οποία προσφέρει την ίδια αντιληπτική εμπειρία, εφόσον όλοι έχουν τον ίδιο μηχανισμό αντίληψης. Για τον Churchland, ο Fodor απορρίπτει κάθε θέση περί πλαστικότητας της αντίληψης καθώς και οποιαδήποτε εξάρτηση από θεωρητικά υπόβαθρα. Με αυτή την έννοια η αντίληψη στον Fodor είναι θεωρητικά ουδέτερη. Παρόλα αυτά, ο Churchland(1998: 170) υποστηρίζει πως ακόμα και αν ίσχυαν αυτά που μας λέει ο Fodor δεν θα έδειχναν ότι η αντίληψη είναι θεωρητικά ουδέτερη και μας παρουσιάζει τον κόσμο με τον τρόπο που υφίσταται στην πραγματικότητα. Το τι βλέπουμε δεν εξαρτάται μόνο από τα εξωτερικά ερεθίσματα και από το σύνολο γνώσεων υποβάθρου, το οποίο υπάρχει στους σπονδύλους. Σύμφωνα με τον Churchland, ο Fodor φαίνεται να υποστηρίζει έναν δογματισμό, ο οποίος σχετίζεται 10

11 με την άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια πρόσβαση στον εξωτερικό κόσμο γιατί όλοι έχουν ενσωματωμένη την ίδια γνώση. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι όταν βλέπουμε ένα αντικείμενο, έχει αυτήν την συγκεκριμένη μορφή στην πραγματικότητα δηλαδή το τι βλέπουμε δεν σχετίζεται μόνο με το εξωτερικό ερέθισμα αλλά πλαισιώνεται και από τις ευρύτερες γνώσεις του υποκειμένου για τον κόσμο. Οι αντιληπτικές πεποιθήσεις που έχουμε εξαρτώνται από την αλήθεια κάποιων θεωρητικών παραδοχών που έχουν οι άνθρωποι. Για τον λόγο αυτό υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες για τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου. Για τον Churchland συνεπώς ο Fodor κάνει λάθος στο να θεωρεί πως η αντίληψη του κόσμου δεν επηρεάζεται από το θεωρητικό φορτίο του κάθε ανθρώπου αλλά είναι ουδέτερη Το δεύτερο επίπεδο κριτικής του Churchland στον Fodor. Οι ψευδαισθήσεις δείχνουν πως οι σπόνδυλοι είναι θεωρητικά διαπερατοί Στο δεύτερο επίπεδο της κριτικής του ο Churchland θέλει να υπονομεύσει την ιδέα του Fodor για την αδιαπερατότητα της σπονδυλωτής αρχιτεκτονικής του νου ανατρέχοντας σε διάφορες ψευδαισθητικές απάτες. Όπως είδαμε παραπάνω, θέση του Fodor είναι ότι ακόμα και εάν γνωρίζουμε το αντικείμενο που βλέπουμε δεν είναι έτσι στην πραγματικότητα, εμείς θα συνεχίσουμε να το βλέπουμε ως τέτοιο επειδή οι αντιληπτικοί μας μηχανισμοί δεν επιδέχονται επιρροές από το γνωσιακό μας υπόβαθρο. Ο Churchland (1988: ) χρησιμοποιεί τα αμφίσημα σχήματα για να αποδείξει ότι η άποψη αυτή του Fodor είναι λάθος. Σημειώνει πως στα αμφίσημα σχήματα μπορούμε να διακρίνουμε με βάση την βούλησή μας διαφορετικές μορφές. Έτσι σε αμφίσημα σχήματα όπως του λαγού-πάπιας αντιλαμβανόμαστε δύο διαφορετικά πράγματα σε μία εικόνα διότι η θεωρητική φόρτιση της αντίληψης φωτίζει διαφορετικές πτυχές της εικόνας. Αντιλαμβανόμαστε είτε την εικόνα του λαγού είτε την εικόνα της πάπιας λόγω της γνωσιακής διείσδυσης. Αυτό σημαίνει ότι η γνώση παρεμβαίνει στην αντίληψη. Ο Churchland καταλήγει στο ότι υπάρχει ένα γενικότερο φάσμα χαρακτηριστικών της αντίληψης που είναι γνωσιακά διαπερατό. Τέτοιοι χαρακτήρες είναι το περίγραμμα, το χρώμα, η αντίθεση φωτεινότητας, ο προσανατολισμός, η απόσταση, το μέγεθος, το σχήμα και η αντίθεση μορφής. Στην κριτική αυτή του Churchland στον Fodor, ο πρώτος υποστηρίζει πως σε ψευδαισθήσεις, όπως η ψευδαίσθηση Muller- Lyer φαίνεται πως, ενώ γνωρίζουμε ότι τα ευθύγραμμα τμήματα είναι άνισα, η αντίληψή μας δεν μπορεί να τα δει ως τέτοια. 11

12 Αυτό συμβαίνει σύμφωνα με τον Churchland διότι η θεωρία που προκατέχουμε μπορεί να επέμβει στην αντίληψη και γι'αυτό τον λόγο δεν βλέπουμε τις γραμμές ως άνισες, κάτι που θα απέρριπτε ο Fodor. Ο Churchland υποστηρίζει ότι το θέμα αυτό έχει να κάνει με την αντιληπτική μάθηση που δεν γίνεται ακαριαία. Κάνει συνεπώς μία διάκριση ανάμεσα σε δύο είδη διαπερατότητας την διαχρονική και την συγχρονική. Η συγχρονική διαπερατότητα συμβαίνει όταν τα ανώτερα γνωσιακά συστήματα αποκτήσουν μία θεωρία, παρεμβαίνουν αμέσως στα αντιληπτικά περιεχόμενα. Σε αντίθεση, η διαχρονική διαπερατότητα είναι μία παρόμοια διαδικασία μετασχηματισμού της αντίληψης που γίνεται σε βάθος χρόνου και όχι άμεσα ή στιγμιαία. Η διαχρονική διαπερατότητα επίσης μπορεί να επηρεάσει την γνώση υποβάθρου του υποκειμένου δηλαδή την ίδια τη λειτουργία του οπτικού συστήματος. Για τον Churchland η αντίληψη του κόσμου δεν είναι δυνατόν να αλλάξει ακαριαία, όταν αποκτάμε μία νέα θεωρία. Έτσι η υιοθέτηση μίας νέας θεωρίας για τον κόσμο δεν συνεπάγεται την άμεση αλλαγή στις αντιλήψεις μας. Υποστηρίζει ότι υφίσταται μία διαχρονική γνωσιακή διαπερατότητα. Όσο το υποκείμενο μεγαλώνει αναπτύσσεται και ενεργεί μέσα στο πολιτισμικό του πλαίσιο, η γνώση που σταδιακά αποκτάει το κάνει να αντιλαμβάνεται τον κόσμο με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Έτσι τα αμφίσημα σχήματα είναι θεωρητικά διαπερατά μέσα στο επίπεδο της διαχρονικής γνωσιακής διαπερατότητας. Αυτό σημαίνει ότι μέσα από μία διαδικασία αργής μάθησης (κατάλληλης εκπαίδευσης και πρακτικής) μπορούμε να δούμε τα σχήματα αυτά με έναν διαφορετικό τρόπο. Η αντιληπτική μάθηση είναι δυνατή αλλά εκτός από την υιοθέτηση ορισμένων νέων πεποιθήσεων απαιτεί μία μακρά περίοδο πρακτικής εξάσκησης για να δούμε τον κόσμο με βάση αυτές τις νέες πεποιθήσεις. Ο Churchland σημειώνει πως εάν θέση του Fodor είναι πως υπάρχουν περιπτώσεις που κάποιες αντιληπτικές διαδικασίες δεν είναι συγχρονικά διαπερατές από τη γνώση, τότε ο ίδιος θα συμφωνούσε μαζί του. Εάν όμως πιστεύει πως η αντίληψη στηρίζεται μόνο σε αντιληπτικούς σπονδύλους που δεν επηρεάζονται από οτιδήποτε εξωτερικό από αυτούς, τότε η θεωρία του Fodor δεν επιλύει τα παραπάνω προβλήματα που παρουσιάζει ο Churchland. Σύμφωνα με τον Churchland (1988) οι σπόνδυλοι που υποστηρίζει η θεωρία του Fodor δεν είναι κάποιοι μηχανισμοί που δεν αλλάζουν από την ενσωματωμένη γνώση. Είναι και 12

13 αυτοί θεωρητικά διαπερατοί σε ένα διαχρονικό επίπεδο. Ο Churchland θεωρεί ότι ο εγκέφαλος έχει μία πλαστικότητα και έτσι η αντίληψη δεν είναι γνωσιακά ενθυλακωμένη. Ο εγκέφαλος λοιπόν μπορεί να αλλάξει και να προσαρμόζεται σε νέες καταστάσεις. Αξιοσημείωτο παράδειγμα για την υποστήριξη της θέσης του Churchland είναι το πείραμα με τα γυαλιά αντιστροφής του οπτικού πεδίου. Την πρώτη περίοδο εφαρμογής του πειράματος τα υποκείμενα αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα προσαρμογής. Ωστόσο μέσα σε μία βδομάδα επιτυγχάνουν να προσαρμοστούν και να λειτουργούν αποτελεσματικά στο αντιστραμμένο περιβάλλον. Μία τελευταία κριτική που ασκεί ο Churchland στον Fodor στηρίζεται σε νευροφυσιολογικά ευρήματα (1988 : ). Υποστηρίζει ότι υπάρχουν σήματα/ πληροφορίες που κατευθύνονται από τις κεντρικές περιοχές προς τις αντιληπτικές περιοχές κάτι που δείχνει ότι επηρεάζονται αυτές οι αντιληπτικές περιοχές. Η πληροφορία δηλαδή δεν έχει αφετηρία μόνο τις πρώιμες οπτικές περιοχές του εγκεφάλου αλλά κατευθύνεται και από τις γενικότερες γνώσεις μας και προς την αντίληψη. Ο Churchland σημειώνει πως οι αισθήσεις είναι μία κατάσταση σε μία διαδικασία που οδηγεί σε συγκεκριμένες αντιληπτικές κρίσεις ή πεποιθήσεις. Ο ίδιος σημειώνει πως υπάρχουν πολλές αντιστοιχίσεις από τον τομέα των αισθήσεων στον τομέα των προτάσεων στον οποίο σχηματίζονται οι κρίσεις και οι πεποιθήσεις. Οι αντιστοιχίσεις αυτές χαρακτηρίζουν την αντιληπτική δραστηριότητα. Επίσης σε συνδυασμό με την προαναφερθείσα πλαστικότητα των σχετικών οπτικών εμπειριών, εάν δύο άνθρωποι έχουν μεγαλώσει σε διαφορετικά πολιτισμικά υπόβαθρα, η αντίληψη τους για τον κόσμο διαφέρει ακόμα και εάν έχουν τους ίδιους αντιληπτικούς μηχανισμούς. Ο Churchland υποστηρίζει πως τα αντιληπτικά κέντρα του εγκεφάλου είναι σε θέση να εκπαιδευτούν με βάση το θεωρητικό υπόβαθρο του κάθε ατόμου. Αυτό για παράδειγμα συμβαίνει στην περίπτωση του μουσικού, ο οποίος εκπαιδεύει το αυτί του για να αποκτήσει μουσικές ικανότητες ώστε να αναγνωρίζει ήχους που ίσως ο άμουσος άνθρωπος δεν μπορεί να αναγνωρίσει. Αυτό αποδεικνύει πως οι άνθρωποι με βάση την εκπαίδευση που έχουν, είναι σε θέση να κάνουν παρατηρησιακές κρίσεις οι οποίες μπορούν να χαρακτηριστούν ως αξιόπιστες ή αναξιόπιστες. 13

14 2.4 Η θεωρία του Pylyshyn για το αντιληπτικό σύστημα Όπως είδαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, ο Fodor υποστήριξε πως υπάρχει ένα πληροφοριακά ενθυλακωμένο (informationally encapsulated) μέρος στην όραση, το οποίο εμπεριέχει όλες τις λειτουργίες που οδηγούν στην αναγνώριση ενός αντικειμένου. Σε αντίθεση με την παραπάνω θέση έρχεται ο Pylyshyn. Η θεωρία του είναι μία υπολογιστική θεωρία, όπως και του Fodor, ωστόσο η βασική του διαφοροποίηση από τον Fodor είναι η θέση του ότι δεν είναι όλο το φάσμα της αντίληψης γνωσιακά μη διαπερατό αλλά ένα τμήμα της. Υπάρχει ένα πρωταρχικό στάδιο στην όραση που γίνεται η εξατομίκευση του αντικειμένου. Μόνο αυτό το στάδιο της όρασης είναι γνωσιακά μη διαπερατό. Συνεπώς ο ίδιος απομονώνει ένα σύνολο κάποιων πρώιμων αντιληπτικών διαδικασιών από τη σκέψη και τις περιγράφει ως διακριτές διαδικασίες σε μία ιεραρχική γνωσιακή αρχιτεκτονική Το στάδιο της Πρώιμης Όρασης Ο Pylyshyn χωρίζει την αντίληψη σε δύο στάδια. Ο ίδιος (1999) αποδέχεται την θέση πως η αντιληπτική εμπειρία είναι το προϊόν μίας κατηγοριοποίησης. Ένα όμως μέρος της διαδικασίας της οπτικής αντίληψης αποτελεί και η πρώιμη όραση. Η πρώιμη όραση είναι ένα πρωταρχικό στάδιο στην όραση το οποίο δεν είναι γνωσιακά διαπερατό. Οποιαδήποτε γνωσιακή επιρροή συντελείται, δεν γίνεται κατά την διάρκεια αυτής της διεργασίας. Εδώ πραγματοποιείται η εξατομίκευση των αντικειμένων: the nature of the function computed by the early vision system and concluded that the output consists of shape representations involving at least surface layouts, occluding edges where these are parsed into objects and other details sufficiently rich to allow parts to be looked up in a shape-indexed memory in order to identify known objects. Αποστολή αυτού του σταδίου είναι με βάση τα ερεθίσματα που θα εισαχθούν από τον αμφιβληστροειδή, να γίνει προσδιορισμός των ορίων του αντικειμένου. Σε αυτό λοιπόν το στάδιο περιλαμβάνονται κάποιες οπτικές διαδικασίες, οι οποίες λαμβάνουν ερεθίσματα και κατασκευάζουν εγωκεντρικές ογκομετρικές αναπαραστάσεις σχετικά με τις επιφάνειες των αντικειμένων. 14

15 Ο Pylyshyn (1999) παραβάλει πειράματα που έγιναν στον χώρο της νευροεπιστήμης και της τεχνητής νοημοσύνης για να συμπεράνει πως μέσω αυτών των πειραμάτων έγινε φανερή μία διάκριση ανάμεσα αφενός σε συστήματα που έχουν πρόσβαση στη γνώση και την χρησιμοποιούν και αφετέρου σε συστήματα που έχουν κάποιους περιορισμούς και αντιλαμβάνονται συγκεκριμένες ποιότητες του κόσμου. Ακόμα, από έρευνες από τον χώρο της νευροεπιστήμης παρουσιάζονται ευρήματα, τα οποία δείχνουν πως υπάρχει μία ιεραρχική οργάνωση στην αντίληψη. Τα ευρήματα των παραπάνω ερευνών ερμηνεύονται από τον φιλόσοφο ως τεκμήρια για την ύπαρξη της λειτουργίας της πρώιμης όρασης διότι παρατηρείται μία ιεραρχική οργάνωση στην όραση. Στην οργάνωση αυτή η αντίληψη επιτυγχάνεται μέσω της σταδιακής επεξεργασίας των ερεθισμάτων από τα κύτταρα του οργανισμού. Από τις έρευνες που παραβάλει, φαίνεται πως δεν επηρεάζονται όλα τα κύτταρα (cells) από τη γνωσιακή διαπερατότητα. Δεν λειτουργούν συνεπώς όλα τα κύτταρα με βάση τις προσταγές της γνωσιακής διαπερατότητας. Για τον ίδιο επομένως υπάρχουν κυτταρικά συμπλέγματα, τα οποία δεν είναι ευαίσθητα στη γνωσιακή διαπερατότητα. Άρα φαίνεται να υπάρχουν κάποιοι πρώιμοι υπολογισμοί στο οπτικό αντιληπτικό σύστημα, οι οποίοι μπορούν να λειτουργούν ξεχωριστά από τις διαδικασίες του συλλογισμού και της αναγνώρισης. Για την υποστήριξη της παραπάνω θέσης χρησιμοποιεί και το παράδειγμα της οπτικής αγνωσίας (visual agnosia), σύμφωνα με το οποίο ο ασθενής δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει αντικείμενα τα οποία του ήταν οικεία, ενώ είναι σε θέση να αναγνωρίσει τα χαρακτηριστικά του αντικειμένου. Αυτό το παράδειγμα σύμφωνα με τον φιλόσοφο δηλώνει πως οι αντιληπτικές και οι αναγνωριστικές διαδικασίες είναι ξεχωριστές καθώς και ότι το υποκείμενο καθοδηγείται μόνο από πληροφορίες του αμφιβληστροειδούς και όχι από την γνώση που μπορεί να κατέχει. Από τα παραπάνω φαίνεται πως η πρώιμη όραση περιλαμβάνει μία γνώση ή τουλάχιστον διέπεται από κάποιες αρχές. Ο παράγοντας αυτός της γνώσης ή των αρχών είναι ενθυλακωμένος (encapsulated) και δεν επηρεάζεται από την υπόλοιπη γνώση. Η λειτουργία της πρώιμης όρασης δεν επηρεάζεται γνωσιακά από τις αναπαραστάσεις που έρχονται από τα γνωσιακά κέντρα. Έτσι τα γνωσιακά κέντρα δεν παρεμβαίνουν μέσα στην επεξεργασία της πρώιμης όρασης. Παρόλα αυτά ο ίδιος υποστηρίζει ότι το αντιληπτικό σύστημα έχει ενσωματωμένους στην αρχιτεκτονική 15

16 του κάποιους φυσικούς περιορισμούς, οι οποίοι είναι ενσωματωμένοι άρα δεν επηρεάζονται άμεσα από γνωσιακά συστήματα. Αυτοί οι περιορισμοί είναι άρρητες υποθέσεις για τις οπτικές και χωρικές κανονικότητες του κόσμου, οι οποίοι θέτουν περιορισμούς στην πρώιμη όραση Το στάδιο της Ύστερης Όρασης Στο στάδιο αυτό πραγματοποιείται η αναγνώριση και ταυτοποίηση των σχηματισμών. Ενεργοποιείται μετά το πέρας του σταδίου της πρώιμης όρασης. Όπως σημειώνεται από τον Pylyshyn, το στάδιο αυτό λειτουργεί από κοινού με την συνεισφορά της μνήμης, της σημασιολογικής πληροφορίας, εστίασης της προσοχής και της ενσυνείδητης υπόθεσης από το υποκείμενο. Σύμφωνα με τον ίδιο (σελ. 343) το σύστημα αυτό είναι γνωσιακά διαπερατό, έτσι η λειτουργία που επιτελεί είναι ευεπηρέαστη στους στόχους του υποκειμένου και στις πεποιθήσεις του υποκειμένου. Συνεπώς η ερμηνεία του κόσμου μπορεί να αλλάξει αναλόγως με το τι γνωρίζει το άτομο Η προ-αντιληπτική χωρική προσοχή (pre-perceptual attention-allocation process) Σημαντικό στοιχείο αποτελεί για τον Pylyshyn ο παράγοντας της προσοχής. Ο ίδιος διακρίνει ανάμεσα σε δύο είδη προσοχής, τα οποία δείχνουν τον τρόπο επιρροής της γνωσιακής διαπερατότητας στην όραση. Η προσοχή αυτή επιδρά αρχικά πριν από το στάδιο της πρώιμης όρασης ως χωρική προσοχή. Για παράδειγμα θέλουμε να κοιτάξουμε σε έναν άλλο χώρο και εστιάζουμε την προσοχή μας εκεί (convert attention). Η κατάσταση αυτή πραγματοποιείται πριν την έναρξη της πρώιμης όρασης. Βλέπουμε ότι η προσοχή αυτή εξαρτάται από τη βούληση και έχει να κάνει με την σκέψη μας. Προφανώς παρεμβαίνουμε στον τρόπο που θα δούμε ένα αντικείμενο αλλά αυτό που θα δούμε εξαρτάται από την κίνηση που θα κάνουμε. Εξαρτάται επίσης από το τι υπάρχει σε εκείνη την περιοχή. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως αλλάζει η πρώιμη αντιληπτική διαδικασία. Συνεπώς η προσοχή είναι κάτι το γνωσιακά διαπερατό αλλά δεν καθορίζει μία απόφαση το τι θα δούμε. Το τι θα δούμε εξαρτάται από το περιβάλλον. 16

17 2.4.4 Η προσοχή που εστιάζει στα αντικείμενα ( post-perceptual decision process) Μια δεύτερη γνωσιακή επιρροή ασκείται μετά το πέρας της πρώιμης όρασης και αφορά την προσοχή που εστιάζει στα αντικείμενα (focal attention). Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι η προσοχή αυτή ενεργοποιείται αφού ολοκληρωθούν τα πρώιμα στάδια της όρασης. Συνεπώς η προσοχή αυτή που εστιάζεται μετά το πέρας των διαδικασιών της πρώιμης όρασης δεν επηρεάζει την αναγνώριση του αντικειμένου. Ο Phylyshyn υιοθετώντας στοιχεία από την θέση του Churchland θεωρεί ότι το αντιληπτικό μας σύστημα έχει μία διαρκή πλαστικότητα. Ωστόσο δεν αποδέχεται εντελώς την άποψη αυτή. Θεωρεί ότι η θεωρία του Churchland αποδεικνύει ότι υπάρχει μόνο μία έμμεση γνωσιακή διαπερατότητα και όχι μια άμεση. Η άμεση γνωσιακή διαπερατότητα είναι ο όρος που σημαίνει ότι οι υπολογιστικές διαδικασίες που γίνονται στην πρώιμη όραση επηρεάζονται από αναπαραστάσεις που βρίσκονται στα ανώτερα γνωσιακά συστήματα. Αυτό δεν συμβαίνει στην θεωρία του Pylyshyn Ο ρόλος της αντιληπτικής μάθησης Η αντιληπτική μάθηση στηρίζεται στην προσοχή. Ο άνθρωπος υπόκειται σε μία αργή μάθηση μέσω του χειρισμού του μηχανισμού της προσοχής αλλά αυτός ο μηχανισμός λειτουργεί, είτε πριν, είτε μετά το πέρας της πρώιμης όρασης. Ο τρόπος που μαθαίνουμε να βλέπουμε αργά και σε βάθος χρόνου επιτελείται μέσω μακροχρόνιων επαναλήψεων. Η αντιληπτική μάθηση δεν επηρεάζει την πρώιμη όραση άμεσα. Η επιρροή της προσοχής μέσω της αντιληπτικής μάθησης αποτελεί μία μορφή έμμεσης γνωσιακής διαπερατότητας διότι το υποκείμενο έχει μάθει να κοιτάζει στο μέρος που θέλει να εστιάσει. Συμφωνά με τον Pylyshyn (1999 : 360) η αντιληπτική μάθηση επιτρέπει στην προσοχή να εστιάζεται χωρικά στα πιο σχετικά μέρη του οπτικού πεδίου ή ενός αντικειμένου με τρόπο που επιταχύνει την αναγνώριση. Η χωρική εστίαση της προσοχής είναι ο πιο σημαντικός μηχανισμός μέσω του οποίου το οπτικό σύστημα 17

18 προσαρμόζεται σε έναν πληροφοριακά πυκνό και ποικίλο κόσμο. Ο ίδιος επίσης (1999 : 359) αναφέρει την περίπτωση του ατόμου εκείνου που έχει αναπτύξει αναγνωριστικές δεξιότητες και του ατόμου το οποίο δεν έχει αναπτύξει. Σημειώνει πως ο μη ειδικός (αρχάριος) δεν μπορεί να προσέξει ιδιότητες του οπτικού πεδίου τις οποίες μπορεί να προσέξει ο ειδικός. Παραδείγματα ειδικών είναι οι παρατηρητές πουλιών, οι ακτινολόγοι, οι γευσιγνώστες, οι οποίοι έχουν αναπτύξει ικανότητες αναγνώρισης αντικειμένων περισσότερες από τους μη ειδικούς. Ο φιλόσοφος εξηγεί πως με βάση τις έρευνες ο ειδικός στην αναγνώριση λαμβάνει πιο σχετικές πληροφορίες μέσω του συνδυασμού μίας μνημονικής ικανότητας με μία δεξιότητα για το που θα εστιάσει την προσοχή του. Έτσι αυτό που συμβαίνει στην όραση του ειδικού είναι ότι χρησιμοποιεί την πληροφορία που έχει αποθηκεύσει και κατευθύνει την προσοχή του ώστε να αναγνωρίσει και να αποκωδικοποιήσει ένα μεγάλο αριθμό παρατηρησιακών δεδομένων. Ωστόσο η παραπάνω διαδικασία περιλαμβάνει και'' αποφάσεις'' που απαιτούν την πρόσβαση σε μία μακροπρόθεσμη (long term) μνήμη. Ο ειδικός έχει μάθει που βρίσκεται στο περιβάλλον η κρίσιμη πληροφορία. Έτσι εστιάζει σε συγκεκριμένα οπτικά στοιχεία της σκηνής. Σε αυτή την περίπτωση ο ειδικός μπορεί να εστιάσει την χωρική προσοχή σε σημαντικές τοποθεσίες θέτοντας σε λειτουργία, σύμφωνα με τον Pylyshyn, την ανεξάρτητη οπτική διαδικασία. Συνεπώς οι ειδικοί, ακόμα και αν δεν το γνωρίζουν, έχουν μάθει καλά να διακρίνουν που βρίσκεται η πληροφορία. Μαθαίνουν στους μη ειδικούς πώς να φέρουν το ανεξάρτητο οπτικό σύστημα της πρώιμης όρασης να εστιάσει αφενός στην σωστή χωρική τοποθεσία και αφετέρου στα χαρακτηριστικά εκείνα που πρέπει να κωδικοποιήσουν στην μνήμη τους. 18

19 3. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΡΑΦΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ Το στάδιο της πρώιμης όρασης (Early Vision) Σύμφωνα με τον Ραφτόπουλο στο αρχικό στάδιο της πρώιμης όρασης γίνεται η οπτική επεξεργασία. Το στάδιο αυτό υφίσταται ms από τον ερεθισμό. Εδώ δεν παρουσιάζεται κάποια γνωσιακή εισχώρηση. Η λειτουργία που επιτελεί το στάδιο αυτό είναι απλώς το να διακρίνει τα αντικείμενα σε ένα χώρο-χρονικό πλαίσιο. Από αυτό το στάδιο εξάγονται αναπαραστάσεις που περιέχουν πληροφορίες για τις χωρικές ιδιότητες του αντικειμένου. Το περιεχόμενο των αναπαραστάσεων είναι μη εννοιολογικό. Με αυτόν τον τρόπο κατά τον Ραφτόπουλο επιτυγχάνεται η άμεση πρόσβαση στα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου. Το στάδιο αυτό σημειώνεται ότι είναι θεωρητικά ουδέτερο. Δεν επηρεάζεται από εννοιολογικές πληροφορίες. Σύμφωνα με τον Ραφτόπουλο το στάδιο αυτό λειτουργεί μέσω γνωσιακά ενθυλακωμένων διαδικασιών. Η πρώιμη όραση για να καθορίσει το τι θα δούμε, λειτουργεί με βάση κάποιους περιορισμούς που σχετίζονται με την γεωμετρία και την φυσική του χώρου. Με αυτόν τον τρόπο το άτομο έχει άμεση επαφή με ορισμένες ιδιότητες του εξωτερικού κόσμου Το στάδιο της ύστερης όρασης (Late Vision) Στο δεύτερο στάδιο της ύστερης όρασης εισχωρεί το γνωσιακό υπόβαθρο. Το στάδιο αυτό είναι γνωσιακά διαπερατό. Αναγνωρίζει και κατηγοριοποιεί τα αντικείμενα. Σε αυτό το δεύτερο στάδιο εμπλέκονται πλέον όχι μόνο οι αντιληπτικές περιοχές αλλά ολόκληρος ο εγκέφαλος. Το υποκείμενο αρχίζει να σχηματίζει υποθέσεις για το ποια αντικείμενα έχουν ποιές ιδιότητες με βάση τις πληροφορίες που διαθέτει η πρώιμη όραση. Χαρακτηριστικά στοιχεία αυτού του σταδίου είναι η αναγνώριση των αντικειμένων, η αντιληπτική πεποίθηση, οι δεικτικές σκέψεις, (demonstrative thoughts), η μακροπρόθεσμη οπτική ανάκληση, και οι νοητικές εικόνες. Μέσα από την γνωσιακή εισχώρηση του σταδίου αυτού, το υποκείμενο έχει τη δυνατότητα να σχηματίζει και να αναφέρει κρίσεις (judgments). 19

20 3.3 H θέση του Ραφτόπουλου για την προσοχή Ο Ραφτόπουλος στον τομέα της προσοχής διακρίνει τρία είδη της: Την προ-αντιληπτική χωρική προσοχή, η οποία δεν επηρεάζει άμεσα την πρώιμη όραση. Ενεργοποιείται σε ένα προαντιληπτικό στάδιο και εστιάζει στις ογκομετρικές ιδιότητες του αντικειμένου. Την χωρική προσοχή, η οποία, από την διάρκεια των 160ms του αρχικού σταδίου της πρώιμης όρασης, έχει διάρκεια 70-90ms από την στιγμή που θα προκληθεί κάποιος οπτικός ερεθισμός. Η προσοχή αυτή λοιπόν ενεργοποιείται πριν την ολοκλήρωση της διαδικασίας της πρώιμης όρασης. Επίσης δεν τροφοδοτεί με κάποια θεωρία το περιεχόμενο της πρώιμης όρασης. Διότι η πρώιμη όραση εξαρτάται από τα εισερχόμενα ερεθίσματα. Αυτό που κάνει το συγκεκριμένο είδος προσοχής είναι να ενεργοποιεί κάποια νευρωνικά δίκτυα ώστε να γίνει εστίαση σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο και να γίνεται η εστίαση σε κάποιες χωρικές ιδιότητες του αντικειμένου. Την προσοχή της ύστερης όρασης, η οποία εμφανίζεται στο στάδιο της ύστερης όρασης και εστιάζει στα αντικείμενα. 3.4 Παραδείγματα γνωσιακών επιρροών στην αντίληψη Η αντιληπτική μάθηση Ο Ραφτόπουλος-όπως και ο Fodor- υποστηρίζει ότι υπάρχει κάποιου είδους σπονδυλωτή αρχιτεκτονική στον εγκέφαλο για να διεξαχθεί η διαδικασία της πρώιμης όρασης αλλά σύμφωνα με την άποψή του οι δομικές λειτουργίες των σπονδύλων δεν προσδιορίζονται με έναν πλήρη και εγγενή τρόπο αλλά μεταβάλλονται διαχρονικά μέσα από την διαδικασία της αργής/ διαχρονικής μάθησης. Παρατηρείται λοιπόν μία πλαστικότητα στον εγκέφαλο. Οι σπόνδυλοι μεταβάλλονται μόνο από τα εξωτερικά ερεθίσματα και όχι από τα ανώτερα γνωσιακά κέντρα του εγκεφάλου. Οι αλλαγές που γίνονται μεταξύ των νευρώνων δεν εξαρτώνται από κάποιο εξωτερικό παράγοντα. Το 20

21 περιεχόμενο των σπονδύλων δεν επηρεάζεται άμεσα δηλαδή από το περιεχόμενο των αναπαραστάσεων και των ανώτερων γνωσιακών κέντρων. Ακόμα, ο Ραφτόπουλος, όπως και ο Pylyshyn προσπαθεί να απαντήσει στην υπόθεση για το εάν η πρώιμη όραση είναι γνωσιακά διαπερατή επικαλούμενος εμπειρικές μελέτες νευροφυσιολογίας. Σύμφωνα με τις ενδείξεις που συγκεντρώνει δεν υπάρχει κανένα κατωφερές αποτέλεσμα (top-down effect) στην πρώιμη όραση (δηλ. στα πρώτα 120ms). Ο ίδιος όμως σημειώνει πως υπάρχει η δυνατότητα σταδιακής ανάδιαμόρφωσης της πρώιμης όρασης από μία διαδικασία αργής αντιληπτικής μάθησης χωρίς όμως αυτό να στηρίζει την θέση ότι πρόκειται για κάποια άμεση επίδραση από ανώτερα γνωσιακά κέντρα σε πρώιμες αντιληπτικές περιοχές του εγκεφάλου (topdown effect), Η παραπάνω θέση μπορεί να στηριχθεί και στο παράδειγμα που χρησιμοποιούσε ο Lyons (2011) αναφορικά με τον ειδικό στο φίδια. Στο παράδειγμα αυτό ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως ο ειδικός για τα φίδια έχει αποκτήσει τόσες γνώσεις για τα φίδια που είναι λογικό κάποιες από αυτές να είναι αποθηκευμένες στα κυκλώματα της ύστερης όρασης. Ο ίδιος υποθέτει πως οι βασικές γνώσεις που έχει αποκτήσει τον κάνουν να είναι πιο προετοιμασμένος για να αντιληφθεί φίδια. Έχει κάποιου είδους προσδοκία (expectation). Έτσι η προσοχή του είναι περισσότερο ενεργοποιημένη (χωρίς αυτό να σημαίνει κατωφερείς επιδράσεις ''top-down effects''). Οι γνώσεις αυτές φαίνεται να κάνουν τον ειδικό στα φίδια να αντιληφθεί πιο εύκολα. Φαίνεται συνεπώς πως μέσω μίας αργής αντιληπτικής μάθησης ο ειδικός/ επιστήμονας αναδιαμορφώνει την αντιληπτική του ευαισθησία (perceptual sensitivity) ώστε να μπορεί να αναγνωρίζει μοτίβα και χαρακτηριστικά των αντικειμένων που κάποιος αρχάριος δεν μπορεί να αναγνωρίσει. Έχουν συνεπώς αναδιαμορφωθεί τα αισθητήρια όργανά του ώστε να εστιάζουν σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος και των αντικειμένων. Εάν επιστρέψουμε ξανά στο παράδειγμα με τον ειδικό στην αναγνώριση φιδιών θα δούμε σύμφωνα με τον Ραφτόπουλο ότι η αντιληπτική μάθηση λειτουργεί με δύο τρόπους. Λειτουργεί και στο στάδιο της πρώιμης όρασης αλλά και στο στάδιο της ύστερης όρασης. Στο στάδιο της πρώιμης όρασης, ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως έχει αποδειχτεί επιστημονικά πως τα πρώιμα αντιληπτικά κυκλώματα που υπάρχουν 21

22 στους ειδικούς στην αναγνώριση αντικειμένων είναι διαφοροποιημένα από τους αρχάριους. Η επιστήμη λέει όμως λέει ότι αποθηκεύουν απλές στατιστικές κανονικότητες από το περιβάλλον, ίσως θέσεις των αντικειμένων στον χώρο αλλά τίποτα παραπάνω. Δεν αποθηκεύουν σε καμία περίπτωση οτιδήποτε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί εννοιολογικό ή προτασιακό Pre-Cuing Ένα παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Ραφτόπουλος για να δείξει πως η πρώιμη όραση δεν επηρεάζεται με κατωφερή τρόπο (top-down) από τα ανώτερα γνωσιακά κέντρα, σχετίζεται με πειράματα που ονομάζονται Precuing. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν σε ένα υποκείμενο δίνεται η οδηγία να εστιάσει την προσοχή του σε ένα συγκεκριμένο μέρος μίας οθόνης στο οποίο εμφανίζεται ένα (λ.χ. κόκκινο) αντικείμενο. Έχει παρατηρηθεί πως οι νευρώνες του υποκειμένου, οι οποίοι κωδικοποιούν τις πληροφορίες του χρώματος του αντικειμένου ενεργοποιούνται εκ των προτέρων και συνεπώς διευκολύνουν την μετάδοση του σήματος που έρχεται από τα κόκκινα αντικείμενα. Αυτό σημαίνει πως, εάν ο πειραματιστής πει στο υποκείμενο να προσέξει γιατί θα εμφανιστεί στο συγκεκριμένο μέρος μίας οθόνης κάποιο κόκκινο αντικείμενο και εμφανιστούν πολλά αντικείμενα, το κόκκινο αντικείμενο είναι αυτό που το υποκείμενο εντοπίζει πρώτο. Αμέσως μόλις εμφανιστεί το κόκκινο αντικείμενο, το υποκείμενο είναι σε θέση να το συλλάβει. Κάποιος υποστηρικτής της γνωσιακής διαπερατότητας θα μπορούσε να ισχυριστεί πως οι προσδοκίες (ως κάτι που είναι μία κατωφερής top-down επιρροή) επηρεάζουν τις αρχικές (base-line) ενεργοποιήσεις των νευρώνων στις οπτικές περιοχές που δέχονται ερεθίσματα (receptive fields). Αυτές οι προκαταλήψεις είναι προβλεπτικές και συμβαίνουν πριν την παρουσίαση της αναπαράστασης. Ο Ραφτόπουλος ωστόσο αρνείται ότι το παραπάνω είναι μία γνωσιακή διαπερατότητα της αντίληψης, υποστηρίζοντας ότι το pre-cueing δεν επηρεάζει την οπτική διαδικασία με έναν άμεσο, συνδεδεμένο τρόπο αλλά θέτει τις αρχικές τιμές για συγκεκριμένους παραμέτρους για μετέπειτα υπολογισμούς- λειτουργίες. 22

23 3.5 Perceptual Training Αν εξετάσουμε την θέση του Kuhn, τότε φαίνεται να έχουμε δύο επιστήμονες που δουλεύουν σε διαφορετικά Παραδείγματα. Εξαιτίας αυτού έχουν διαφορετικά εννοιολογικά οπλοστάσια. Έτσι ερμηνεύουν κάθε φαινόμενο διαφορετικά. Ο κάθε ένας ερμηνεύει με τον τρόπο που συνάδει με το δικό του Παράδειγμα. Βλέπουν δηλαδή ένα αντικείμενο με δύο διαφορετικούς τρόπους. Ο Ραφτόπουλος σε αντίθεση με εκείνους που υποστηρίζουν πως κάθε διαφορετική αντίληψη εξαρτάται μόνο από το γνωσιακό υπόβαθρο του Παραδείγματος, υποστηρίζει πως ο κάθε ένας βλέπει με τον δικό του τρόπο τα πράγματα επειδή έχει πραγματοποιήσει κάποια διαφορετική εξάσκηση -ένα (Perceptual Training). Αυτός που είναι στο δεύτερο Παράδειγμα έχει πραγματοποιήσει ένα άλλο perceptual training και βλέπει τον κόσμο διαφορετικά. Το perceptual training εξαρτάται αποκλειστικά από τα δεδομένα που παίρνει κάποιος από το περιβάλλον. Αυτό σημαίνει πως εάν πάρουμε τον επιστήμονα X και αρχίσουμε να τον εκπαιδεύουμε με το υλικό που έχουμε εκπαιδεύσει τον επιστήμονα Ψ, τότε ο Χ θα αρχίσει να βλέπει μετά από κάποιο διάστημα ότι βλέπει και ο Ψ. Συνεπώς τότε ο ένας θα καταλάβει τι έλεγε ο άλλος. Ο Ραφτόπουλος υποστηρίζει πως σύμφωνα με τα παραπάνω όλες οι πληροφορίες είναι μέσα στον εγκέφαλό μας. Τις έχει αντλήσει η πρώιμη αντίληψη από εξωτερικούς παράγοντες επειδή δεν είναι γνωσιακά διαπερατή. Η πρώιμη αντίληψη έχει την δυνατότητα να αντλεί πληροφορίες από όλα τα ερεθίσματα που ένα υποκείμενο λαμβάνει. Το συμπέρασμα του Ραφτόπουλου είναι πως το γεγονός ότι η πρώιμη αντίληψη δεν είναι γνωσιακά διαπερατή, μας επιτρέπει να πούμε πως δεν δημιουργεί μη αξιοπιστία της αντίληψης. 23

24 4. ΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ SIEGEL 4.1. Η αντίληψη αναπαριστά είδη; H Siegel (2006) υποστηρίζει πως μέσω της όρασης δεν αντιλαμβανόμαστε μόνο χρωματικές και ογκομετρικές ιδιότητες, ιδιότητες βάθους και κίνησης των αντικειμένων αλλά η οπτική μας εμπειρία μας παρουσιάζει ότι ένα συγκεκριμένο αντικείμενο έχει την ιδιότητα να είναι ένα αντικείμενο (Siegel (2006 : 3)''[..] in experience we also represent the property of being an object''.). Οι ιδιότητες που διερευνά η Siegel είναι αυτές του να είναι κάτι φυσικό είδος (natural kind properties) και αναπαρίστανται στις οπτικές εμπειρίες. Η θέση αυτή υποστηρίζει πως η οπτική εμπειρία δεν παρουσιάζει μόνο τις καθιερωμένες ιδιότητες της όρασης αλλά ιδιότητες όπως το να είναι κάτι σπίτι ή δέντρο. Η Siegel (2006), όπως και ο Churchland, ισχυρίζεται ότι το πώς βλέπουν τον εξωτερικό κόσμο δύο άνθρωποι διαφοροποιείται διότι, εκτός από τις οπτικές τους εμπειρίες, σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση μίας αντιληπτικής εμπειρίας διαδραματίζουν και οι έννοιες που κατέχει το υποκείμενο. Έτσι οι αντιλήψεις δύο ατόμων για το ίδιο εξωτερικό αντικείμενο διαφοροποιούνται εάν διαφοροποιούνται οι γνώσεις υποβάθρου που έχουν προ-σχηματίσει. Η παραπάνω άποψη λειτουργεί σύμφωνα με την ίδια υποστηρικτικά για την θέση της περί ιδιοτήτων (τύπου) Κ (Kproperties). Για να γίνει πιο κατανοητή η ίδια (2006 :11) αναφέρει ένα παράδειγμα για δύο άτομα που αντικρίζουν το ίδιο εξωτερικό αντικείμενο (μπολ με φρούτα) και έχουν διαφορετικές οπτικές εμπειρίες. H εμπειρία του X υποκειμένου αναπαριστά μόνο χρωματιστά σχήματα, ενώ η εμπειρία του Ψ υποκειμένου αναπαριστά ότι υπάρχει ένα μπολ με φρούτα στο τραπέζι. Και οι δύο εμπειρίες αναπαριστούν τις ιδιότητες κάποιων σφαιροειδών αντικειμένων. Λαμβάνοντας υπόψη όμως το αποτέλεσμα του συνδυασμού κάθε εμπειρίας με μία πεποίθηση βλέπουμε ότι στην εμπειρία του Χ υποκειμένου αναπαρίστανται συγκεκριμένοι χρωματιστοί όγκοι. Ωστόσο η πεποίθηση υποβάθρου (background belief) του υποκειμένου αυτού, του υπαγορεύει πως οι όγκοι αυτοί είναι κάποιες λαστιχένιες μπάλες που έχουν την ποιότητα να είναι σφαιρικές και πορτοκαλί. Σε αντίθεση, η εμπειρία του Ψ 24

25 υποκειμένου αναπαριστά πως υπάρχουν φρούτα στο μπολ και όχι ότι υπάρχουν λαστιχένιες μπάλες (όπως συμβαίνει στην εμπειρία του Χ). Συνεπώς για τη φιλόσοφο στις εμπειρίες αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό το κατά πόσο αναπαρίστανται ιδιότητες (τύπου) Κ (K-properties) ή όχι. 4.2 Φαινομενολογική διαφορά και αναπαράσταση ειδών Σύμφωνα με την θέση της Siegel (2006 :12) για τις ιδιότητες (τύπου) Κ (Κproperties), οι πεποιθήσεις του υποκειμένου για το τι βλέπει φαίνεται να επηρεάζουν την οπτική φαινομενολογία. Ωστόσο δεν επιγίγνονται πάντα αλλαγές στην οπτική φαινομενολογία. Για παράδειγμα, όπως είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, ακόμα και εάν μάθουμε ότι οι γραμμές Muller-Lyer είναι ίσες, θα συνεχίσουμε να τις βλέπουμε ως άνισες. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που οι αλλαγές στο γνωσιακό σύστημα επιφέρουν φαινομενολογικές αλλαγές, όπως στην περίπτωση των διαισθήσεων (intuition). Σύμφωνα με την ίδια ο άνθρωπος έχει διαισθήσεις όσον αφορά τις εμπειρίες του. Για παράδειγμα όταν κάνουμε φιλοσοφία, και περιγράφουμε το πως είναι η αντίληψη, το κάνουμε μέσω των κοινών αισθήσεων. Μέσω αυτών αντιλαμβανόμαστε που υπάρχουν αλλαγές στην οπτική φαινομενολογία. Η Siegel (2006 :12) υποστηρίζει πως υπάρχουν διαισθήσεις περί της εμπειρίας που προκαλούν ευρεία συμφωνία στους ανθρώπους. Η θέση της Siegel περί ιδιοτήτων (τύπου) Κ (Kproperties) υποστηρίζει πως υπάρχουν διαισθήσεις σχετικά με το εάν το υποκείμενο συλλαμβάνει μία αλλαγή στη φαινομενολογία όταν βρίσκεται σε μία ορισμένη κατάσταση Παράδειγμα 1: η αντίληψη των γλωσσικών εκφράσεων Η Siegel (2006 :13) παρουσιάζει δύο παραδείγματα αλλαγής του γνωσιακού συστήματος τα οποία επιφέρουν φαινομενολογικές αλλαγές. Το πρώτο παράδειγμα σχετίζεται με την περίπτωση, σύμφωνα με την οποία κάποιος ακούει μία γλώσσα που δεν την γνωρίζει και δεν μπορεί να κατανοήσει το νόημα των προτάσεων και την περίπτωση που κάποιος δεν έχει προδιάθεση (disposition) να αναγνωρίζει σημασιολογικές ιδιότητες σε ένα γραπτό κείμενο ώστε να μπορέσει να το κατανοήσει. Η φαινομενολογία διαφέρει σημαντικά σε κάποιον που γνωρίζει μία ξένη γλώσσα από κάποιον που δεν την γνωρίζει. Επίσης, η φιλόσοφος παραθέτει και μία 25

26 οπτική αναλογία. Στην περίπτωση ενός κυριλλικού κειμένου υπάρχει διαφορά στην φαινομενολογία του αναγνώστη που γνωρίζει την γλώσσα από τον αναγνώστη που δεν την γνωρίζει. Αυτό συμβαίνει σύμφωνα με την φιλόσοφο επειδή όταν μαθαίνει κάποιος την γλώσσα λαμβάνει την προδιάθεση να εστιάζει σε σημασιολογικές ιδιότητες των λέξεων στο κείμενο και να εστιάζει λιγότερο σε οπτικές ποιότητες των γραμμάτων Παράδειγμα 2: η απόκτηση αναγνωριστικών εννοιών Το δεύτερο παράδειγμα που αναφέρει η Siegel (2006) αφορά τις αναγνωριστικές προδιαθέσεις. Σύμφωνα με αυτό το παράδειγμα κάποιος έχει αποκτήσει την αναγνωριστική προδιάθεση αντίληψης των διαφορετικών ειδών δέντρων μέσα από την εμπειρική εξάσκηση. Το γεγονός αυτό κατά την ίδια έχει επίπτωση στην φαινομενολογία. Υπάρχει μία ουσιώδης φαινομενολογική διαφορά ανάμεσα σε αυτόν που έχει αναπτύξει την παραπάνω αναγνωριστική προδιάθεση και σε αυτόν που δεν την έχει αναπτύξει καθόλου. Έτσι οι δύο οπτικές εμπειρίες έχουν διαφορά ως προς το περιεχόμενο. Η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται στις ιδιότητες (τύπου) Κ που αναπαριστούνται στο πριν και μετά την απόκτηση της αναγνωριστικής δεξιότητας (2006 : 13). Εάν οι εμπειρίες δεν αναπαριστούσαν ιδιότητες (τύπου) K (K-properties), δεν θα υπήρχε καμία διαφορά ανάμεσα στις δύο εμπειρίες. Ωστόσο μέσα από τις ιδιότητες (τύπου) Κ, αυτός ο οποίος έχει αναπτύξει τις αναγνωριστικές ικανότητες μπορεί να αναγνωρίζει το είδος κάθε συγκεκριμένου δέντρου με βάση τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά. 4.3 To επιχείρημα της Siegel υπέρ της αντίληψης ειδών Με βάση τα παραπάνω παραδείγματα η Siegel (2006 :14) παραθέτει ένα επιχείρημα ώστε να επικυρώσει την θέση της περί ύπαρξης των ιδιοτήτων (τύπου) Κ (Kproperties). Έστω δύο εμπειρίες Ε1 και Ε2. Η Ε1 είναι εμπειρία του αντικειμένου πριν κάποιος μάθει να αναγνωρίζει έναν συγκεκριμένο τύπο δέντρου (πεύκο) και η Ε2 εμπειρία του ίδιου αντικειμένου αφού κάποιος έχει μάθει να αναγνωρίζει το συγκεκριμένο είδος. Σύμφωνα με την Siegel ισχύουν τα εξής: 26

27 1. Η εμπειρίες Ε1 και Ε2 διαφέρουν ως προς τη φαινομενολογία. 2. Κάθε διαφοροποίηση στη φαινομενολογία συνεπάγεται διαφοροποίηση στο περιεχόμενο. 3. Η εμπειρία Ε1 και η εμπειρία Ε2 διαφέρουν στο περιεχόμενο (1,2) 4. Η εμπειρία Ε1 και η εμπειρία Ε2 έχουν ίδιες χρωματικές και ογκομετρικές ιδιότητες, ιδιότητες βάθους και κίνησης. 5. Η εμπειρία Ε1 και η εμπειρία Ε2 διαφέρουν στο περιεχόμενο λόγω της αναπαράστασης κάποιων ιδιοτήτων διαφορετικών από τις χρωματικές και ογκομετρικές ιδιότητες, ιδιότητες βάθους και κίνησης. 6. Η διαφορά στις εμπειρίες Ε1 και Ε2 οφείλεται στις ιδιότητες (τύπου) Κ (Kproperties) που αναπαριστούνται. (Συμπέρασμα) Οι ιδιότητες τύπου Κ (K-properties) αναπαριστούνται στην αντίληψη. Σύμφωνα με τα παραπάνω η συνολική εμπειρία του να βλέπει κάποιος πεύκα πριν και αφού αποκτήσει γνώσεις σχετικά με την αναγνώριση των πεύκων είναι διαφορετική (1). Αυτή είναι μία αντιληπτική διαφορά (3) και υφίσταται εξαιτίας της διαφοράς στις ιδιότητες που αναπαρίστανται στην αντίληψη σε κάθε μία εκ των δύο περιπτώσεων (4). Τελικά, αυτή η διαφορά που αφορά τις ιδιότητες που αναπαρίστανται, είναι διαφορά που σχετίζεται με τις ιδιότητες (τύπου) Κ (Κ-properties) που αναπαρίστανται (5,6). Η Siegel υποστηρίζει πως οι εμπειρίες που έχουν αφενός ο ειδικός (στην αναγνώριση του είδους των δέντρων ή στην ικανότητα να κατανοεί ένα κείμενο μίας διαφορετικής γλωσσάς) και αφετέρου ο μη-ειδικός, σημαίνει πως έχουν δύο διαφορετικές εμπειρίες, οι οποίες διαφέρουν φαινομενολογικά. Εφόσον οι εμπειρίες που έχουν τα δύο υποκείμενα που αντικρίζουν τα ίδια αντικείμενα αλλά βλέπουν διαφορετικά πράγματα διαφέρουν φαινομενολογικά, αυτές θα διαφέρουν και στο περιεχόμενο. Σύμφωνα με την Siegel (2006 : 14) η διαφορά στο περιεχόμενο οφείλεται στο γεγονός ότι το υποκείμενο που έχει την Ε2 κατέχει και εφαρμόζει την έννοια είδους. Εάν από την άλλη δεν αναπαρίστανται ιδιότητες είδους, η φιλόσοφος υποστηρίζει πως δεν θα υπήρχε διαφορά ανάμεσα στις δύο παραπάνω εμπειρίες. Όλα τα δέντρα έχουν συγκεκριμένες χρωματικές και σχηματικές ιδιότητες. Ωστόσο, όταν θα μάθουμε να αναγνωρίζουμε ένα συγκεκριμένο είδος δέντρου, έχουμε την 27

28 εμπειρία μίας αίσθησης εξοικείωσης. Αυτό το συναίσθημα αντιπροσωπεύει την φαινομενολογική αλλαγή πριν και μετά την απόκτηση της εξοικείωσης. Yπάρχει μία φαινομενολογική αλλαγή που είναι αποτέλεσμα της εξοικείωσης με ένα συγκεκριμένο είδος δέντρου Ενστάσεις στο επιχείρημα: Η εμπειρία Ε1 και η εμπειρία Ε2 δεν έχουν διαφορά στην οπτική φαινομενολογία. Στο σημείο αυτό εγείρεται η εξής ένσταση: Μήπως η διαφορά στην φαινομενολογία των προτάσεων Ε1 και Ε2 εξηγείται με όρους που δεν συμπεριλαμβάνουν την οπτική συγκεκριμένα φαινομενολογία (αλλά κάποια μη-αισθητηριακή φαινομενολογία); Η Siegel (2012) διερευνά την παραπάνω ένσταση μέσω δύο τρόπων: 1. Η εμπειρίες E1 και Ε2 έχουν διαφορά ως προς την γνωσιακή φαινομενολογία, η οποία συνοδεύει τις αντιλήψεις. Η θέση αυτή υποστηρίζει πως η διαφορά στην φαινομενολογία μπορεί να εξηγηθεί μέσω μίας φαινομενολογίας που δεν σχετίζεται με την αίσθηση αλλά αφορά ένα νοητικό συμβάν, το οποίο συνοδεύει την οπτική εμπειρία. Για παράδειγμα, θα μπορούσε κάποιος να κρίνει πως το δέντρο είναι ένα πεύκο. Σε αντίθεση με αυτή την θέση, η Siegel (2006) υποστηρίζει πως στο παραπάνω παράδειγμα υπάρχει μια φαινομενολογική διαφορά στην αναπαράσταση του είδους (kind), ακόμα και αν κάποιος γνώριζε πως δεν αντιλαμβανόταν πεύκα αλλά ένα επεξεργασμένο ολόγραμμα. Αυτό σημαίνει πως η εξοικείωση με το συγκεκριμένο είδος δέντρου δεν φαίνεται να έχει φαινομενολογικά αποτελέσματα στο γνωσιακό επίπεδο, ή σε κάθε περίπτωση στο επίπεδο των πεποιθήσεων. Η Siegel σημειώνει πως η ένσταση θα μπορούσε να αναδιατυπωθεί χωρίς να εξαρτάται από την έννοια της πεποίθησης, π.χ. η γνωσιακή φαινομενολογία να οφείλεται απλά στη σκέψη ή αίσθηση ότι το πεύκο είναι γνώριμο είδος δέντρου. Σε αντίθεση με αυτή τη θέση, η Siegel υποστηρίζει ότι η γνωριμία μέσω επανειλημμένων αντιλήψεων με ένα είδος ή αντικείμενο δεν προκαλεί διακριτή εμπειρία που θα μπορούσε να συμβάλλει θετικά στην αντιληπτική φαινομενολογία. Η Siegel (2006 : 20) σημειώνει ότι μπορούμε να συναγάγουμε μια φαινομενική αλλαγή όταν θυμόμαστε πόσο διαφορετικά μας φαινόντουσαν τα πράγματα πριν και 28

29 αφού εξοικειωθούμε με αυτά. Όμως υποστηρίζει πως δεν υπάρχει κάποιο πρόσθετο φαινομενολογικό συμβάν, πέρα από την αίσθηση, που να σηματοδοτεί αυτή την φαινομενολογική αλλαγή. 2. Η εμπειρία Ε1 και Ε2 διαφέρουν ως προς την φαινομενολογία υποβάθρου. Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι οι αναγνωριστικές προδιαθέσεις επηρεάζουν την φαινομενολογία με τον ίδιο τρόπο που την επηρεάζουν η μέθη και η κατάθλιψη. Εδώ, η κύρια απάντηση της Siegel (2006 : 21, 22) είναι ότι οι αναγνωριστικές προδιαθέσεις έχουν εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα από τις διαθέσεις. Οι διαθέσεις (π.χ. μέθη, κατάθλιψη) επηρεάζουν την συνολική φαινομενολογία. Για παράδειγμα, όταν κάποιος έχει κατάθλιψη, τα βλέπει όλα γκρίζα. Όταν κάποιος βρίσκεται υπό την επήρεια μέθης, τα βλέπει όλα θολά. Σε αντίθεση η αναγνώριση ενός είδους δέντρου δεν επηρεάζει ολόκληρη τη φαινομενολογία. Έχει τοπικά αποτελέσματα Ενστάσεις στο επιχείρημα: Η ύπαρξη φαινομενολογικών αλλαγών δεν συνεπάγεται διαφοροποίηση στο περιεχόμενο. Η ένσταση αυτή υποστηρίζει πως η φαινομενολογική αλλαγή δεν συνοδεύεται από κάποια αναπαραστασιακή αλλαγή. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχει ένα μη αναπαραστασιακό αίσθημα εξοικείωσης. Το συναίσθημα της εξοικείωσης δεν θα μας υπαγόρευε ότι κάτι είναι γνωστό (familiar). Θα ήταν μία ακατέργαστη αίσθηση, η οποία δεν θα ήταν μέρος της αντίληψης ή μέρος μίας γνωσιακής κατάστασης. Η Siegel(2006: 23) αντιτίθεται σε αυτή την ένσταση. Για την ίδια η εξοικείωση με ένα αντικείμενο συνεπάγεται πως κάποιος αναγνωρίζει τι είναι το αντικείμενο αυτό. Όταν υπάρχει αίσθηση εξοικείωσης με ένα αντικείμενο, τότε το αντικείμενο μας είναι αναγκαστικά οικείο (familiar). Σύμφωνα με την φιλόσοφο η αίσθηση αυτή δεν είναι κάποιο ακατέργαστο αίσθημα (raw feeling). Όταν δεν έχει το υποκείμενο μια αίσθηση εξοικείωσης με ένα αντικείμενο, δεν αναγνωρίζει την λειτουργία του αντικειμένου αυτού. Έτσι η αλλαγή στην φαινομενολογία συνεπάγεται για την Siegel (2012) κάποια αναπαραστασιακή αλλαγή, η οποία συνοδεύεται με την αίσθηση εξοικείωσης ενός υποκειμένου με ένα αντικείμενο. 29

30 4.3.3 Ενστάσεις στο επιχείρημα: H εμπειρία Ε1 και η εμπειρία Ε2 διαφέρουν στο περιεχόμενο, αλλά αυτό μπορεί να εξηγηθεί χωρίς να χρησιμοποιήσουμε ιδιότητες (τύπου) Κ. Και στο παράδειγμα των δέντρων και στο παράδειγμα της αναγνώρισης μίας ξένης γλώσσας, ο ειδικός φαίνεται να έχει αποκτήσει κάποιες αναγνωστικές προδιαθέσεις καθώς και μορφολογικά χαρακτηριστικά του αντικειμένων που έχει μάθει να αναγνωρίζει, τα οποία έχει αποθηκεύσει στην μνήμη του. Έτσι μπορεί να ξεχωρίσει τα πεύκα ή τις διάφορες λέξεις επειδή οι ιδιότητες του αντικειμένου που βλέπει ταιριάζουν (''matches'') με την μορφή του αντικειμένου που έχει αποθηκεύσει στη μνήμη του. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα κάποιος, ο οποίος αντιτίθεται στην θέση της Siegel (2006) θα μπορούσε να υποστηρίξει την θέση της θεωρίας σχήματος- Gestalt (Shape- Gestalt). Η άξονας της θεωρίας Gestalt είναι πως το όλον είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών. Η θέση αυτή στην περίπτωση της αντίληψης σημαίνει πως η αντίληψη συλλαμβάνει τις βασικές ιδιότητες του πεύκου ως μια ενιαία ολότητα. Η ολότητα αυτή αποτελείται από διαφορετικά μέρη, όπως για παράδειγμα το χρώμα και στο σχήμα των φύλλων του (επίσης προσανατολισμός διάταξη χωρικές σχέσεις μεταξύ σχημάτων). Στην μνήμη έχει αποθηκευτεί η ολότητα της μορφής του πεύκου (σχήμα, μέγεθος, ιδιότητες χρώματος κτλ). Συνεπώς το υποκείμενο αναγνωρίζει ένα πεύκο εάν η αντίληψή του ταιριάζει σε ολόκληρη τη μορφή του δέντρου που έχει αποθηκεύσει στην μνήμη του. Η μορφή αυτή είναι μία γενική μορφή που αναφέρεται σε όλα τα δέντρα του συγκεκριμένου είδους. Η κριτική που θα μπορούσε επομένως να γίνει με βάση τα παραπάνω δεδομένα είναι πως οι προτάσεις Ε1 και Ε2 διαφέρουν μεταξύ τους λόγω των ιδιοτήτων Gestalt που αναπαριστούν και όχι λόγω των ιδιοτήτων (τύπου) Κ (K-properties). Η Siegel(2006 : 25) φαίνεται να σκέφτεται πως ούτε αυτή η ένσταση είναι εύλογη. Η ίδια σημειώνει πως υπάρχουν περιπτώσεις που δεν μπορούμε να επικαλεστούμε την θεωρία Gestalt. Μία από αυτές τις περιπτώσεις είναι αυτή της αναγνώρισης της έκφρασης συναισθημάτων στα πρόσωπα, όπως για παράδειγμα την έκφραση της αμφιβολίας στο πρόσωπο κάποιου. Σε αυτή την περίπτωση δεν μπορεί κάποιος να επικαλεστεί ιδιότητες χρώματος και σχήματος. Την έκφραση της αμφιβολίας μπορεί 30

31 κάποιος να μάθει να την ερμηνεύει έχοντας παρατηρήσει πολλές περιπτώσεις εκφράσεων του ανθρώπινου προσώπου ωστόσο η αμφιβολία στο πρόσωπο κάποιου άλλου ανθρώπου ίσως να εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο. Η απόκτηση της δεξιότητας αναγνώρισης της έκφρασης του προσώπου κάποιου συνοδεύεται με αλλαγή στην φαινομενολογία. Η αναγνώριση της αμφιβολίας στο πρόσωπο κάποιου δεν μπορεί να περιγραφεί με όρους Gestalt. Η φιλόσοφος επίσης σημειώνει πως εάν υπάρχει μία φαινομενολογική αλλαγή ανάμεσα σε δύο αισθητηριακές εμπειρίες, τότε αυτό σημαίνει πως αυτές διαφέρουν στο περιεχόμενο. Το γεγονός όμως ότι υπάρχει διαφορά στο περιεχόμενο σημαίνει πως διαφέρουν οι ιδιότητες (τύπου) Κ που αναπαριστούνται στις δύο αισθητηριακές εμπειρίες. Συμπερασματικά το ενδεχόμενο που εξέτασε η Siegel στην κριτική αυτή είναι η κατοχή έννοιας να επηρεάζει έναν ενδιάμεσο τύπο αναπαράστασης: ούτε την αναπαράσταση είδους, ούτε την αναπαράσταση βασικών ιδιοτήτων, αλλά μια αναπαράσταση τύπου Gestalt. Ένα Gestalt θα ήταν αναπαράσταση συνόλων βασικών ιδιοτήτων (σχημάτων, προσανατολισμών κτλ). Ονομάζει αυτή τη θέση Anti-K : E1 and E2 differ with respect to the pine-tree-shape-gestalt properties they represent, and neither represents any K-properties. Συμπεραίνει ότι δεν βρίσκει αποφασιστικό τρόπο να απορρίψει αυτό το ενδεχόμενο ( I don t know of a knock-down argument against Anti-K ) Συμπεράσματα Όπως σημειώνει η Siegel (2006 :27) η θέση της συνεπάγεται μια μορφή γνωσιακής διαπερατότητας: if Thesis K is true for reasons of the sort given here, then visual perception as a whole is at most partly informationally encapsulated: which contents visual experiences have can be influenced by other cognitive processing. Η Siegel φαίνεται να υποστηρίζει πως η κατοχή της έννοιας είδους από το υποκείμενο παρεμβαίνει στην αντιληπτική εμπειρία, με αποτέλεσμα ένα μέρος της αντίληψης πιθανότατα της ύστερης αντίληψης να είναι γνωσιακά διαπερατό. Η Siegel εξετάζει και το ενδεχόμενο η έννοια είδους ή αναγνωριστική έννοια να επηρεάζει την πρώιμη οπτική αναπαράσταση βασικών ιδιοτήτων (low-level properties), όπως την αναπαράσταση του σχήματος. Συζητά αυτό το ενδεχόμενο στην 31

32 περίπτωση της αναγνώρισης εκφράσεων στα πρόσωπα. Η Siegel απορρίπτει αυτό το ενδεχόμενο ως εξής: It seems implausible to suppose that there must be a change in which color and shape properties are represented before and after one learns that it is doubt that the face so contorted expresses. Εδώ, το αν ισχύει ή όχι η υπό εξέταση θέση, το αποφασίζει η Siegel με βάση το αν φαίνεται αληθοφανές (plausible). Ωστόσο, το αν ισχύει η θέση εξαρτάται και από εμπειρικά ευρήματα όπως αυτά που επικαλούνται ορισμένοι υποστηρικτές της γνωσιακής διαπερατότητας της πρώιμης οπτικής αντίληψης. Αξίζει να σημειωθεί λοιπόν ότι αν η αντίληψη είναι γνωσιακά διαπερατή (υπό την έννοια που ορίζουν, και αρνούνται, οι Pylyshyn και Ραφτόπουλος), τότε θα μπορούσε να ισχύει η θέση που αρνείται η Siegel, και να μην ισχύει ο ισχυρισμός Κ. Κατά την Siegel (2006) λοιπόν, η θέση περί ύπαρξης ιδιοτήτων (τύπου) Κ δεν συνεπάγεται ότι η αντίληψη των βασικών ιδιοτήτων των αντικειμένων επηρεάζεται από το γνωσιακό υπόβαθρο του υποκειμένου, ενώ συνεπάγεται ότι η αντίληψη είναι γνωσιακά διαπερατή στο στάδιο της ύστερης όρασης. Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω ωστόσο, υπό τουλάχιστον μια ερμηνεία, ο ισχυρισμός ότι η οπτική εμπειρία αναπαριστά είδη (η θέση Κ ) θα μπορούσε να συνεπάγεται τη γνωσιακή διαπερατότητα. Αυτό θα ίσχυε αν η φαινομενολογική αλλαγή στην οπτική εμπειρία οφείλετο όχι στην προσθήκη κάποιας οπτικής αναπαράστασης του είδους, αλλά σε αλλαγές της φαινομενολογίας της αναπαράστασης βασικών ιδιοτήτων που επέφερε η κατοχή και ενεργοποίηση της έννοιας. (Θα επρόκειτο για τη θέση που η Siegel αποκαλεί exclusively non-k representation.) Στο επόμενο κεφάλαιο θα εστιάσουμε στην θέση της Siegel ότι δεδομένης της γνωσιακής διαπερατότητας, αυτό συνεπάγεται επιστημικές συνέπειες (epistemological consequences). 32

33 5. ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΔΙΑΠΕΡΑΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ 5.1 Αντίληψη, Δικαιολόγηση και Γνωσιακή Διαπερατότητα Χαρακτηριστικό της αντιληπτικής εμπειρίας είναι να μας υπαγορεύει πως είναι τα πράγματα στο περιβάλλον μας και να μας πληροφορεί για τις ιδιότητες των εξωτερικών αντικειμένων. Η αντιληπτική εμπειρία έχει αναπαραστατικά περιεχόμενα που ορίζουν συνθήκες αληθείας ή ακριβείας. Ως εκ τούτου, η ίδια η εμπειρία χαρακτηρίζεται από ορισμένους σχολιαστές ως αληθής ή ψευδής, ακριβής ή ανακριβής βλ. π.χ. Siegel (2012: 3): ''[...] I'll be assuming that visual experiences have contents that can be true or false, and that the truth or falsity of the contents covaries with the truth (veridicality) or falsity (falsidicality) of the experience.'' Ο επιστημικός ρόλος της αντίληψης περιγράφεται συχνά ως εξής: μία εμπειρία με περιεχόμενο Ρ δικαιολογεί την πεποίθηση με περιεχόμενο Ρ. Για παράδειγμα για την Siegel (2012), η πεποίθηση κάποιου ότι το X είναι F είναι εκ πρώτης όψεως δικαιολογημένη όταν αυτή βασίζεται στην αντιληπτική εμπειρία κάποιου ότι το X είναι F. Έτσι η αντιληπτική εμπειρία χρησιμοποιείται ως μέσο επαλήθευσης των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα σε άμεσο χρόνο Πώς επηρεάζει η γνωσιακή διαπερατότητα τη δικαιολογητική σχέση μεταξύ αντίληψης και πεποίθησης; Η γνωσιακή διαπερατότητα περιγράφηκε στο Κεφάλαιο 1. Συνοπτικά, μια αντιληπτική διαδικασία είναι γνωσιακά διαπερατή όταν πληροφορίες ή άλλες αιτιακές επιρροές από γνωσιακά κέντρα (από έννοιες ή προτασιακές στάσεις, όπως οι πεποιθήσεις ή επιθυμίες) αλλοιώνουν την επεξεργασία των πληροφοριών σε κάποιο αντιληπτικό μηχανισμό ή σπόνδυλο, ώστε η τελική αντιληπτική εμπειρία που παράγεται να είναι διαφορετική από αυτήν που θα παρήγαγε ο μηχανισμός απουσία της γνωσιακής επιρροής. (Για μια επισκόπηση των ορισμών της γνωσιακής διαπερατότητας, βλ. Raftopoulos & Zeimbekis 2015, ενότητα 3.) Με άλλα λόγια, οι γνώσεις που έχει κάποιος επηρεάζουν το πως βλέπει τον κόσμο. 33

34 Τώρα, αν όντως ασκείται γνωσιακή επιρροή από τις πεποιθήσεις πάνω στην αντιληπτική εμπειρία, τότε πλήττεται η ικανότητα της αντίληψης να εδραιώνει ή να δικαιολογεί με αξιόπιστο τρόπο τις πεποιθήσεις. Η αρχή της αντιληπτικής δικαιολόγησης είναι ότι οι αντιληπτικές εμπειρίες εδραιώνουν ή δικαιολογούν τις πεποιθήσεις. Αν όμως οι αντιληπτικές εμπειρίες με τη σειρά τους προκαλούνται από τις πεποιθήσεις, τότε οι αντιληπτικές εμπειρίες θα είναι διαβλητές: θα πιστεύουμε μεν αυτό που υποδεικνύει η αντιληπτική εμπειρία, όμως η αντιληπτική εμπειρία θα προκαλείται εν μέρει από τις προς δικαιολόγηση πεποιθήσεις. Εάν η αντίληψη είναι γνωσιακά διαπερατή, είναι επακόλουθο οι εμπειρίες να προκαλούνται από τις πεποιθήσεις, τότε όμως οι εμπειρίες θα ήταν διαβλητές (αυτό που πιστεύουμε, αυτό θα βλέπουμε). Η αντίληψη με αυτόν τον τρόπο παύει να παρουσιάζει με αντικειμενικότητα τον κόσμο, εφόσον οι εμπειρίες προκαλούνται εν μέρει από τις πεποιθήσεις. Αυτή είναι η θέση της Siegel (2006, 2012) όσον τις σχέσεις γνωσιακής διαπερατότητας και αντιληπτικής δικαιολόγησης. Για να υποστηρίξει τη θέση της, παραθέτει μια σειρά από υποθετικά παραδείγματα. Στα παραδείγματα η Siegel υποθέτει ότι η αντίληψη είναι γνωσιακά διαπερατή ώστε να περιγράψει ποιές συνέπειες θα είχε αυτό, χωρίς να ασχολείται με το αν η ίδια η υπόθεση είναι αληθής. 1.Έστω ότι η Jill θεωρεί λανθασμένα ότι ο Jack είναι θυμωμένος μαζί της. Η Jill διαβάζει τις εκφράσεις στο πρόσωπο του Jack και χάρη στη γνωσιακή διαπερατότητα, επηρεασμένη από το πώς σκέφτεται τον Jack, βλέπει το πρόσωπό του ως θυμωμένο. Έτσι, επιβεβαιώνει την πεποίθησή της ότι ο Jack είναι θυμωμένος μαζί της. Ο βαθμός επιστημικής ή γνωσιολογικής ισχύος της θέσης της Jill πηγάζει έμμεσα από την αρχική της πεποίθηση ότι ο Jack είναι θυμωμένος. Εάν δεν είχε την αρχική της πεποίθηση, δεν θα τον έβλεπε θυμωμένο ώστε να δικαιολογήσει την αρχική πεποίθηση. Με αυτόν τον τρόπο η Siegel υποστηρίζει πως εάν αντίληψη είναι γνωσιακά διαπερατή, τότε αυτό θα είχε γνωσιολογικές συνέπειες. Από τη σκοπιά της Jill, ενισχύεται η αρχική πεποίθησή της: η επιστημική ισχύς αυτής της πεποίθησης έχει τώρα βελτιωθεί μέσω αντιληπτικής επιβεβαίωσης. Όμως είναι αμφίβολο ότι όντως βελτιώνεται εδώ η επιστημική ισχύς μιας πεποίθησης μέσω αντιληπτικής επιβεβαίωσης. Όταν οι πεποιθήσεις δικαιολογούνται βάση γνωσιακά 34

35 διαπερατών εμπειριών, η πεποίθησή κάποιου ότι P προκαλεί την εμπειρία ότι P, και η εμπειρία ότι Ρ του υποδεικνύει να πιστέψει ότι Ρ. Οι αντιληπτικές εμπειρίες, αντί να επιτρέπουν το έλεγχο των πεποιθήσεων έναντι της πραγματικότητας, καταστρατηγούνται από τις πεποιθήσεις μέσω γνωσιακής διαπερατότητας. Η Siegel συγκρίνει την περίπτωση της Jill με περιπτώσεις στις οποίες επιβεβαιώνονται αβάσιμες φήμες με κυκλικό τρόπο, όπου αντί να ελέγχεται η φήμη έναντι του κόσμου, ελέγχεται έναντι περαιτέρω φημών. Ένα δεύτερο παράδειγμα της Siegel (2012: 13) αφορά την θεωρία του προσχηματισμού (Preformationism). Η θεωρία αυτή υποστήριζε πως τα έμβρυα ενυπάρχουν μέσα στα (υγιή) σπερματοζωάρια. Την περίοδο που η θεωρία αυτή ήταν κυρίαρχη στον τομέα της αναπαραγωγής των θηλαστικών, δεν είχαν χρησιμοποιηθεί ακόμα πιο εξελιγμένες μέθοδοι παρατήρησης, όπως είναι τα μικροσκόπια. Όταν άρχισαν να χρησιμοποιούνται τα μικροσκόπια και έγινε εμφανές πως η θεωρία αυτή δεν ήταν σωστή, οι υποστηρικτές της παραπάνω θεωρίας υποστήριζαν ακόμη πως μέσω των μικροσκοπίων διέκριναν έμβρυα μέσα στα σπερματοζωάρια. Η παραπάνω κατάσταση σύμφωνα με την Siegel (2012) δείχνει, εκ νέου, πως η γνωσιακή διαπερατότητα θα μπορούσε να επιφέρει μία μορφή φαυλότητας στη σχέση δικαιολόγησης. Ο υποστηρικτής της θεωρίας περί προσχηματισμού επιβεβαιώνει τη θεωρία του αντιληπτικά, όμως το πώς αντιλαμβάνεται τον κόσμο εξαρτάται από τη θεωρία του. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί πως δεν δημιουργούν όλες οι γνωσιακές επιρροές παρόμοιο πρόβλημα για τον επιστημικό ρόλο της αντίληψης, δηλαδή την δυνατότητά της να δικαιολογεί αντιληπτικές πεποιθήσεις. Σε κάποιες περιπτώσεις η γνωσιακή διαπερατότητα είναι επιστημικά ευεργετική (epistemically beneficial), όπως για παράδειγμα συμβαίνει όταν ένας ακτινολόγος, ως ειδικός, λαμβάνει από μια ακτινογραφία περισσότερες πληροφορίες για τον κόσμο από ό,τι ένας μη ειδικός. Σύμφωνα με την Siegel, η αντιληπτική εμπειρία του ειδικού είναι επιστημικά καλύτερη εξαιτίας της γνωσιακής της διαπερατότητας. Σε άλλες περιπτώσεις όμως η γνωσιακή διαπερατότητα μειώνει την επιστημική ισχύ της εμπειρίας, προκαλώντας ανακριβείς αντιληπτικές πεποιθήσεις. Συνεπώς, η διαπερατότητα γενικά επηρεάζει την επιστημική ισχύ της οπτικής εμπειρίας, αρνητικά ή θετικά ανάλογα με την περίπτωση. 35

36 5.2 Η αμφισβήτηση του Δογματισμού με βάση τη Γνωσιακή διαπερατότητα. Ως θέση για την αντιληπτική εδραίωση των πεποιθήσεων, ο δογματισμός (βλ. π.χ. Pryor ) χαρακτηρίζεται από την αντίθεσή του στον σκεπτικισμό. Υποστηρίζει πως έαν ένα υποκείμενο έχει μία αισθητηριακή εμπειρία με ένα προτασιακό περιεχόμενο Ρ, τότε, εφόσον δεν υπάρχει υπονομευτικός παράγοντας (defeater), το υποκείμενο έχει άμεση δικαιολόγηση για να πιστέψει ότι Ρ. Συνεπώς όταν απουσιάζουν υπονομευτικοί παράγοντες το υποκείμενο είναι δικαιολογημένο να στέφεται στην αντιληπτική του εμπειρία για να δικαιολογήσει την πεποίθησή του ότι Ρ. Έτσι ο δογματισμός προσφέρει έναν τρόπο άμεσου ελέγχου των πεποιθήσεών του έναντι της πραγματικότητας, μέσω της ενεργοποίησης της αντιληπτικής δικαιολόγησης. Για παράδειγμα, για να τεκμηριώσουμε την πεποίθησή μας για το μήκος ενός αντικειμένου μπορούμε να το παρατηρήσουμε τεκμηριώνοντας την πεποίθησή μας. Η δικαιολόγηση χαρακτηρίζεται ως άμεση διότι σύμφωνα με τον δογματισμό, δεν χρειάζεται καμία περαιτέρω πρόταση, επιπλέον της αντιληπτικής εμπειρίας, για να δικαιολογείται η πεποίθηση ότι P. Ωστόσο, ας εστιάσουμε ξανά στα παραδείγματα της προηγούμενης ενότητας. Η Jill έχει μία εμπειρία ότι ο Jack είναι θυμωμένος σύμφωνα με τον δογματισμό, είναι επιστημικά αποδεκτό η Jill να επικυρώσει την πεποίθησή της ότι ο Jack είναι θυμωμένος εφόσον χρησιμοποιεί την αντιληπτική της εμπειρία, και εφόσον δεν υπάρχουν υπονομευτικές προτάσεις. Η Siegel (2012, ενότητα 4) ισχυρίζεται ότι γενικά δεν υπάρχουν υπονομευτικές προτάσεις σε περιπτώσεις γνωσιακής διαπερατότητας, όπως θα δούμε παρακάτω. Η Siegel διαφωνεί με αυτή τη στάση του δογματισμού, υποστηρίζοντας ότι η γνωσιακή διαπερατότητα υποβαθμίζει την αντιληπτική δικαιολόγηση, κάτι που δεν μπορεί να εξηγήσει ο δογματισμός. Σε αντίθεση με τον δογματιστή, η Siegel πιστεύει ότι η αιτιολογία που προκαλεί η γνωσιακή διαπερατότητα των αντιληπτικών διαδικασιών δεν είναι ανεξάρτητη από τη δικαιολόγηση, αλλά πλήττει την ποιότητά της. 36

37 Οι υπονομευτικοί παράγοντες (defeaters) είναι προτάσεις ή άλλοι μη-προτασιακοί παράγοντες που υποδηλώνουν πως αυτό που βλέπουμε δεν υφίσταται στην πραγματικότητα. Οι παράγοντες αυτοί σύμφωνα με την Siegel υποδιαιρούνται σε κατηγορίες. Ένας ακυρωτικός υπονομευτικός παράγοντας (undercutting defeater), χρησιμοποιείται για να καταργήσει μία πιθανή πηγή δικαιολόγησης για μια πρόταση P. Σε αντίθεση ένας αντικρουόμενος υπονομευτικός παράγοντας (rebutting defeater) για μία πρόταση Ρ είναι ένας παράγοντας που υποστηρίζει την άρνηση της Ρ. Σύμφωνα με την Siegel (2012: 18), αυτή η διάκριση διασταυρώνεται με μια δεύτερη διάκριση. Οι προτασιακοί υπονομευτικοί παράγοντες (propositional defeaters) βρίσκονται εκτός της γνώσης του υποκειμένου, ενώ οι αποδεικτικοί (evidential defeaters) βρίσκονται εντός της γνώσης του υποκειμένου Η προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος του Δογματισμού από τη Siegel H Siegel (2012:14) παρουσιάζει δύο πιθανά αντεπιχειρήματα τα οποία θα μπορούσε να διατυπώσει ένας δογματιστής ώστε να απαντήσει στις προβληματικές περιπτώσεις και συμπεραίνει πως ο δογματισμός δεν μπορεί να απαντήσει στην πρόκληση της γνωσιακής διαπερατότητας. Πρώτον, εάν υπάρχει ένας υπονομευτικός παράγοντας (defeater), τότε ο δογματισμός προβλέπει μείωση της επιστημικής ισχύος σε μία περίπτωση γνωσιακής διαπερατότητας, και συνεπώς ο δογματισμός δεν πλήττεται από τη γνωσιακή διαπερατότητα, δηλαδή ο δογματισμός ορθά τον λαμβάνει υπόψη ως επιστημικά επιζήμιο. Δεύτερον, εάν δεν υπάρχει κανένας υπονομευτικός παράγοντας, ίσως η πρόβλεψη του δογματισμού για επιστημική βελτίωση (elevation 37