του 2ου Γενικού Λυκείου Ναυπάκτου θα είναι ο ξεναγός σας. Ακολουθείστε µας στη µαγεία των προγόνων µας!

Transcript

1 Το Α1 τµήµα του 2ου Γενικού Λυκείου Ναυπάκτου θα είναι ο ξεναγός σας. Ακολουθείστε µας στη µαγεία των προγόνων µας!

2 ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... Αυτή είναι η Αθήνα των ανθρώπων. Η πρωτεύουσα της Ελλάδας. Η πόλη που είναι γνωστή σε ολόκληρο τον κόσµο γιατί σ' αυτή, κατά τον 5ο αι.π.χ., έλαβαν υπόσταση και απόκτησαν πραγµατικό νόηµα οι λέξεις ελευθερία και δηµοκρατία. Εκεί αναπτύχθηκαν η φιλοσοφία, Σηµερινή άποψη της πόλης των Αθηνών η ρητορεία, οι επιστήµες αλλά και οι τέχνες, που βρήκαν την τέλεια έκφρασή τους στην πολυύµνητη αθηναϊκή Ακρόπολη. Πρόκειται για µια µικρή ηλιοφώτιστη πεδιάδα που απλώνεται ανάµεσα στη φαληρική θάλασσα και τα βουνά της Αττικής. Όταν στα πρώϊµα νεολιθικά χρόνια έστησαν σ' αυτόν τον περιορισµένο χώρο οι πρώτοι κάτοικοι τις καλύβες τους, ένιωσαν ασφάλεια επάνω στον απόκρηµνο βράχο του λόφου, που είναι απρόσιτος απ' όλες τις πλευρές και µόνο από τη δυτική προσφέρει στον άνθρωπο πρόσβαση θα αισθάνθηκαν µεγάλη χαρά όταν στη Β.. γωνιά του βράχου ανάβλυσε ολοκάθαρο το νερό της φλέβας που έµελλε να τροφοδοτήσει αργότερα µια φηµισµένη κρήνη: την Κλεψύδρα. Θα προσευχήθηκαν τότε στο θεό του νερού που τους χάρισε τον λιόφυτο κάµπο και την προστασία του σε µια τέτοια κορφή. Κανένας όµως δεν έβαζε στο νου του πως οι αγριόπετρες που στήριζαν τα πλιθιά της καλύβας τους θα ήταν τα ριζιµιά λιθάρια µιας αρχιτεκτονικής αδευτέρωτης και µιας ιστορίας µοναδικής. "Τα µάτια µου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι", θα µπορούσε να πει όποιος ανεβεί πάνω σ' αυτό το βράχο και σταθεί κάτω από το φως του ελληνικού ήλιου, εξουθενωµένος από το µεγαλείο των µνηµείων και τη µνήµη της ιστορίας. Σηµάδια της παµπάλαια µπορεί να αγγίξει ακόµα και σήµερα µε τα ίδια του τα χέρια ο επισκέπτης. Ας περιηγηθούµε λοιπόν στο χώρο και ας περιεργαστούµε τα λαµπρότερα οικοδοµήµατα αυτού του βράχου. 2ο ΛΥΚΕΙΟ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (ΤΜΗΜΑ Α 1 ) ΣΧ. ΕΤ

3 ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

4 2ο ΛΥΚΕΙΟ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΤΜΗΜΑ Α 1 ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ σπουδάζοντας την τέχνη της περιόδου µε αφορµή µια επίσκεψη στην Ακρόπολη... ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ

5 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -01- Ο Αρχαιολογικός χώρος της Ακρόπολης Στον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης, κατά την διάρκεια του Χρυσού Αιώνα του Περικλή, εκφράσθηκε κατά τον ιδανικότερο τρόπο ο αρχαίος ελληνικός πολιτισµός και οικοδοµήθηκαν ορισµένα από τα κορυφαία µνηµεία του. Η ζωή πάνω στην Ακρόπολη µαρτυρείται από τα νεολιθικά χρόνια και έκτοτε συνεχίζεται ως σήµερα. Ο χώρος του πλατώµατος χρησί- µευε είτε ως τόπος λατρείας είτε ως τόπος κατοίκησης ή και τα δύο µαζί. Η λατρεία της θεάς Αθηνάς είναι βεβαιωµένη στα αρχαϊκά χρόνια ( π.χ.) από τις επιγραφές που συνόδευαν τα πολυάριθµα και πλούσια δώρα στη θεά, όπως π.χ. τις µαρµάρινες κόρες ή τα χάλκινα και πήλινα αγαλµάτια και αγγεία που οι πιστοί ανέθεσαν στο ιερό της. Στα κλασσικά χρόνια ( π.χ) τρεις σπουδαίοι ναοί που κτίσθηκαν στα θεµέλια παλαιότερων, ο Παρθενώνας, το Ερέχθειο και ο ναός της Νίκης είναι αφιερωµένοι στην Αθηνά ως Παρθένο, ως Πολιάδα και ως Άπτερο Νίκη αντίστοιχα. Η είσοδος στον κυρίως ιερό χώρο γινόταν από τα µνηµειώδη προπύλαια. Τα Μνηµεία παρακολουθούν την ιστορία της πόλης της Αθήνας. Μετατράπηκαν σε χριστιανικές εκκλησίες, σε κατοικίες των Φράγκων και κατόπιν των Τούρκων. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους, οι ανασκαφές, αλλά και η προστασία και η συντήρηση των µνηµείων ήταν από τις πρώτες µέριµνες του νέου ελληνικού κράτους. Η µέριµνα αυτή συνεχίζεται µέχρι σήµερα µε τις µεγάλης κλίµακας συντηρήσεις και στερεώσεις των µνηµείων της Ακρόπολης, που έχουν αρχίσει από την δεκαετία του 70 και βρίσκονται σε εξέλιξη. Πύλη Beule. Η επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης αρχίζει από τη λεγόµενη Πύλη Beule. Το όνοµα είναι του Γάλλου αρχαιολόγου ο οποίος το 1852 την ξέχωσε από τις επιχώσεις που τη σκέπαζαν µαζί µε τους πύργους που την πλαισίωναν. Πρόκειται για κατασκευή του 3ου µ.χ. αιώνα, αµέσως πριν ή, το πιθανότερο, αµέσως µετά την καταστρεπτική επιδροµή των Ερούλων, που υποχρέωσε τους Αθηναίους να µετατρέψουν την Ακρόπολη σε οχυρό. Το οικοδοµικό υλικό είναι ολόκληρο παρµένο από κτίσµατα της κλασικής αρχαιότητας. Ο βορεινός από τους δύο πύργους που αναστηλώθηκε τον περασµένο αιώνα χρησιµεύει σήµερα για εκδοτήριο εισιτηρίων.

6 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -02- Πρόσβαση. Τον 6ο π.χ. αι. κατασκευάστηκε στη δυτική πλευρά της Ακρόπολης κεκλιµένο επίπεδο για τη διευκόλυνση της ποµπής των Μεγάλων Παναθηναίων. Στα χρόνια του Περικλή διπλασιάστηκε η πρόσβαση στην Ακρόπολη πιάνοντας όλο το πλάτος της πλαγιάς, ενώ στα χρόνια του αυτοκράτορα Κλαύδιου η πρόσβαση αυτή σκεπάστηκε µε µνηµειώδες κλιµακοστάσιο. Μέρος αυτού αναστηλώθηκε πρόχειρα το 1835 από τον αρχαιολόγο Πιττάκη. Όσο για το ελικωτό πλακόστρωτο δροµάκι αυτό κατασκευάστηκε το Βάθρο του Αγρίππα. Έτσι ονoµάζεται ένα υψηλό βάθρο από µάρµαρο Υµηττού, που βρίσκεται δυτικά της βόρειας πτέρυγας των Προπυλαίων. Έφερε αρχικά τέθριππο άγαλµα του βασιλιά της Περγάµου Ευµένη Β, αργότερα όµως τέθριππο άγαλµα του οποίου ηνίοχος ήταν ο γαµπρός του Αυγούστου Αγρίππας. Σώζονται λείψανα της αναθηµατικής επιγραφής της δεύτερης χρήσης. Τα προπύλαια. Την εποχή του χρυσού αιώνα του Περικλή πάρθηκε η απόφαση στην είσοδο της Ακρόπολης να χτιστεί ένα καινούργιο οικοδόµηµα. Έτσι χτίστηκαν τα προπύλαια. Τα προπύλαια είναι λοιπόν το πρώτο κτίριο που συναντά κανείς µπαίνοντας στην ακρόπολη. Μια εντυπωσιακή είσοδος ήταν απαραίτητο να δηµιουργηθεί στον ιερό βράχο, αντάξια των οικοδοµηµάτων που θα αντίκριζε ο επισκέπτης. Απλές είσοδοι υπήρχαν και πριν σε κάθε ελληνικό ιερό. Όµως η σύνθετη, µεγαλοπρεπής κατασκευή των προπυλαίων της Ακρόπολης εµφανίζεται για πρώτη φορά στην ελληνική αρχιτεκτονική και εισάγει µια νέα αντίληψη για τη διαµόρφωση του περιβάλλοντος χώρου των Μνηµειακή είσοδος στην Ακρόπολη (στη σηµερινή της µορφή) ιερών. Όχι µόνο εντυπωσιακοί ναοί, αλλά και εντυπωσιακές είσοδοι, που θα προδιαθέτουν τον επισκέπτη να επισκεφθεί το χώρο. Η αντίληψη αυτή, που ξεκινά µε τα προπύλαια, θα αποτελέσει το κύριο χαρακτηριστικό της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής. Ο Μνησικλής, φίλος του Περικλή και του Φειδία, αναφέρεται από το Παυσανία ως ο αρχιτέκτονας των προπυλαίων. Η κατασκευή τους αρχίζει το 437 π.χ. σε αντικατάσταση ενός απλούστερου πρόπυλου που υπήρχε στο ίδιο χώρο από τα υστεροαρχαϊκά χρόνια, καταστράφηκε το 480π.Χ. από τους Πέρσες, όπως και όλα τα άλλα κτίρια της Ακρόπολης, πιθανότατα όµως επισκευάστηκε αργότερα και χρησιµοποιήθηκε ως την εποχή του Περικλή. Φαίνεται, λοιπόν, ότι

7 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -03- έχουµε εδώ την ακόλουθη διαδοχή κτιρίων: Προπύλαια I: 566π.Χ, Προπύλαια II: Μετά τη µάχη του Μαραθώνα, Προπύλαια III: Εποχή του Περικλή. Για την κατασκευή τους χρησιµοποιήθηκε κατάλευκο µάρµαρο από την Πεντέλη σε συνδυασµό µε µάρµαρο από την Ελευσίνα που είναι πιο σκούρο. έτσι ο αρχιτέκτονας έσπασε τη µονοτονία του λευκού και έδωσε έµφαση σε κάποια χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Τα Προπύλαια αποτελούνται από ένα κεντρικό οικοδόµηµα και από δύο χαµηλότερες πτέρυγες. Το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων έχει διαστάσεις 18,20µ. µήκος, 25µ. πλάτος και ύψος 8,81 µέτρα. Ο Μνησικλής συνδυάζει και τους δυο ρυθµούς ιωνικό και δωρικό για να αντιµετωπίσει το πρόβληµα που προέκυπτε από την υψοµετρική διαφορά του εδάφους, στη δυτική πλευρά του Βράχου. Το κεντρικό κτίριο φέρει από µια κιονοστοιχία 6 δωρικών κιόνων στην ανατολική και δυτική πρόσοψη και 5 εισόδους εσωτερικά τοποθετηµένες στο σηµείο όπου η κατωφέρεια του βράχου ήταν ιδιαίτερα τονισµένη. Με αυτόν τον τρόπο διαµορφώνονταν δύο χώροι, εκ των οποίων ο δυτικός ήταν αρκετά χαµηλότερος από τον ανατολικό. Σε αυτόν το δυτικό προθάλαµο τοποθετεί από 3 ιωνικούς κίονες, δεξιά και αριστερά της κεντρικής εισόδου. Οι ιωνικοί κίονες µε µικρότερη διάµετρο και µε µεγαλύτερο ύψος από τους δωρικούς, ήταν πιο κατάλληλοι για να στηρίξουν την οροφή ψηλότερα, πλησιάζοντας το επίπεδο του ανατολικού προθαλάµου. υτική όψη προπυλαίων (στη σηµερινή της µορφή) Το κεντρικό πρόπυλο πλαισιώνουν δύο πτέρυγες στο δυτικό τµήµα, εκ των οποίων σπουδαιότερη είναι η Β.., αποτελούµενη από έναν πρόδοµο και µια αίθουσα που ονοµάστηκε Πινακοθήκη, λόγω του ότι χρησιµοποιήθηκε για την έκθεση έργων ζωγραφικής, που δεν είναι εξακριβωµένο αν πρόκειται για πίνακες ή για τοιχογραφίες. Ο Παυσανίας µας αναφέρει έργα ανωνύµων, ως επι το πλείστον, καλλιτεχνών, εκτός από το έργο "Ο Αχιλλεύς στη Σκύρο" για τον οποίο µας λέει ότι ήταν του διάσηµου ζωγράφου Πολύγνωτου, που έζησε στα µέσα του 5ου π.χ. αι. Φαίνεται ότι ο χώρος ήταν κατάλληλος και ως τόπος ανάπαυσης των επισκεπτών της Ακρόπολης. Έτσι γύρω-γύρω στους τοίχους ήταν τοποθετηµένα ανάκλιντρα. Συµµετρικά προς τη Β.. πτέρυγα υπήρχε η Ν.. η οποία όµως ήταν πολύ µικρότερη από την πρώτη. Η οροφή του κεντρικού κτιρίου

8 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -04- των προπυλαίων είχε µαρµάρινα φατνώµατα που ήσαν άλλοτε ζωγραφισµένα µε χρυσό αστέρι σε βαθυκύανο φόντο. Το κτίριο δεν ολοκληρώθηκε, όπως µπορούµε να συµπεράνουµε από κάποιες ατέλειες και ελλείψεις στην κατασκευή. Με την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέµου, το 431 π.χ. σταµάτησε η οικοδόµησή του. Η µορφή των Προπυλαίων έµεινε η ίδια ως τον 1ο αι. µ.χ. Την Παλαιοχριστιανική εποχή η Ν. πτέρυγα των Προπυλαίων µετατράπηκε σε εκκλησία. Αργότερα κατά τον 10ο αι.µια άλλη εκκλησία, στον άξονα των Προπυλαίων τούτη τη φορά, ήταν αφιερωµένη στους Ταξιάρχες. Στα χρόνια της Φραγκοκρατίας εδώ είχαν την κατοικία τους οι Φράγκοι ηγεµόνες. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας τα Προπύλαια χρησιµοποιήθηκαν σαν πυριτιδαποθήκη. Έτσι ο κεραυνός που έπεσε στο κτίριο το 1645 επέφερε µεγάλη καταστροφή. Το 1687 οι Τούρκοι, αποβλέποντας στην ενίσχυση της άµυνας της Ακρόπολης µπροστά στην επικείµενη επιδροµή του Μοροζίνι, έφραξαν τα Προπύλαια µε ένα τείχος που αποτελέστηκε κυρίως από τα κοµµάτια του ναού της Νίκης. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, το τείχος κατεδαφίστηκε ενώ εργασίες αναστήλωσης άρχισε ο Μπαλάνος το 1909 και τις συµπλήρωσε ο καθηγητής Ορλάνδος το Ο Ναός της "Απτέρου Νίκης". Αποτελεί ένα από τα κοµψότερα µνηµεία της Αττικής τέχνης υψωµένος στο Ν.. άκρο του βράχου της Ακρόπολης πάνω σε πύργο που, από τα Μυκηναϊκά χρόνια, προστάτευε την είσοδο της Ακρόπολης. Ο συγκεκριµένος ναός ήταν αφιερωµένος στην Αθηνά Νίκη, η οποία κατά το µύθο αφαίρεσε τα φτερά της, για να µείνει πάντοτε κοντά στην πόλη. Το 449 π.χ., δηλαδή λίγο πριν από την ανέγερση των Παρθενώνα, ανατέθηκε, όπως µας πληροφορεί η επιγραφή, στον Καλλικράτη, η εκτέλεση οικοδοµικών εργασιών στη θέση παλαιότερου ιερού (τέµενος της Νίκης) το οποίο κατέστρεψαν οι Πέρσες το 480 π.χ.. Είναι βέβαιο πως οι εργασίες δεν προχώρησαν, προφανώς εξαιτίας του Παρθενώνα, και είναι πιθανόν ότι δεν εκτελέστηκαν πριν από την ειρήνη του Νικία (421 π.χ.). Ο ναός είναι αµφιπρόστυλος, τετράστυλος (Ιωνικού ρυθµού). Έχει από τέσσερις κίονες ιωνικού ρυθµού στην ανατολική και δυτική πρόσοψη. Πάνω από το επιστύλιο υπήρχε µια συνεχής ζωοφόρος µε ανάγλυφα. Στην ανατολική πλευρά απεικονίζεται η συνέλευση των θεών του Ολύµπου, στη δυτική πλευρά η µάχη ανάµεσα στους Έλληνες και τους Βοιωτούς, ενώ στη βόρεια και στη νότια πλευρά σκηνές από µάχη των Ελλήνων µε τους Πέρσες. Πρόκειται για µια καινοτοµία εφόσον χρησιµοποιούνται θέµατα όχι πια από τη µυθολογία αλλά από την ιστορία. Πίσω από τους κίονες βρίσκεται ο σηκός µέσα στον οποίο ήταν τοποθετηµένο το ξόανο της Θεάς, αναπαράσταση ενός παλαιότερου που κατέστρεψαν οι Πέρσες. Το λατρευτικό άγαλµα της Αθηνάς Νίκης ήταν, σύµφωνα

9 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -05- µε τις πηγές, ξύλινο και παρίστανε τη θεά να κρατά ρόδι στο δεξί χέρι και κράνος στο αριστερό. Έτσι συνενώνονταν οι δύο υποστάσεις της θεάς η ειρηνική και πολεµική. Ο Παυσανίας όµως στην περιγραφή του πύργου, της Νίκης λέει απλώς ότι "των Προπυλαίων εν δεξιά Νίκης έστι Απτέρου ναός" και η ονοµασία αυτή έµεινε στον λαό ως τα χρόνια µας. Στα χρόνια λοιπόν του Παυσανία είχε ξεχαστεί ότι η Αθηνά ήταν η µια από τις υποστάσεις της λατρευόµενης θεότητας, και κυκλοφορούσε µια παράδοση, την οποία αναφέρει σε άλλη περίπτωση ο Παυσανίας, ότι το λατρευτικό άγαλµα του ναού είχε παρασταθεί χωρίς φτερά για να µην µπορεί να φύγει και να µείνει έτσι για πάντα µε τους Αθηναίους. Το 3ο αιώνα π.χ. αναρτήθηκαν στο εσωτερικό του ναού πίνακες που παρίσταναν τη νίκη του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γονατά εναντίον των Γαλατών. Η είσοδος στο ναό γινόταν ανάµεσα από δύο πεσσούς, οι οποίοι συνδέονταν µε τους πλάγιους τοίχους µε κάγκελα (δρύφακτα) ίσως για να εξασφαλίζεται στο εσωτερικό του ναού περισσότερο φως, που, εξαιτίας της γειτονίας της Νοτιοδυτικής Πτέρυγας των Προπυλαίων, θα ήταν αλλιώς λιγοστό. Κοντά όµως στη νότια, όπως φαίνεται πλευρά του ναού, ήταν στηµένα δύο αγάλµατα: µια Αθηνά Νίκη, που στήθηκε σε ανάµνηση της νίκης των Αθηναίων εναντίον των Αµβρακιωτών το 425 π.χ., και µια χάλκινη νίκη, που στήθηκε την ίδια χρονιά, ύστερα από τη νίκη των Αθηναίων στην Σφακτηρία εναντίον των Λακεδαιµονίων. Από το πύργο της Νίκης, καθώς λέει ο Παυσανίας, µπορούσε να δει κανείς και να αγναντέψει τη θάλασσα, εφόσον τα ψηλά τείχη που περιέβαλλαν τότε όλο το βράχο της Ακρόπολης εµπόδιζαν να δει κανείς προς τα έξω. Από τον πύργο έπεσε, προσθέτει ο Παυσανίας, και σκοτώθηκε τα παλιά χρόνια ο βασιλιάς της Αθήνας Αιγέας, όταν αντίκρισε από µακριά το πλοίο του γιου του Θησέα να έρχεται από την Κρήτη µε µαύρα πανιά νοµίζοντας πως είναι νεκρός. Σε απόσταση µερικών µέτρων ανατολικά του ναού φαίνεται ένα επιβλητικό τµήµα του µυκηναϊκού τείχους, του λεγόµενου Κυκλώπειου. Πολύ κοντά σε αυτό και κολλητά στη νότια όψη των Προπυλαίων βρέθηκε (από Αυστριακό αρχαιολόγο) η νοτιανατολική γωνία ενός ορθογώνιου χώρου, όπου λατρευόταν η Άρτεµις ή Εκάτη Επιπυργιδία (δηλαδή η επί του πύργου) ή Φωσφόρος. Ο ναός της Νίκης έζησε ως το έτος 1687 µ.χ. Την χρονιά εκείνη, η οποία και για τον Παρθενώνα στάθηκε µοιραία, οι Τούρκοι, θέλοντας να ενισχύσουν την άµυνα της Ακρόπολης κατά του επερχόµενου στρατού του Μοροζίνι, κατεδάφισαν το ναό της Νίκης για να ενισχύσουν µε τα µάρµαρά του τον ισχυρό οχυρωµατικό τοίχο, που έκτισαν ανάµεσα στον πύργο της Νίκης και την Πινακοθήκη των Προπυλαίων. Όταν µε την ίδρυση του νεότερου ελληνικού κράτους, άρχισε η αποκατάσταση των ερειπίων της Ακρόπολης, αποκαλύφθησαν και ταυτίστηκαν τα αρχιτεκτονικά µέλη και η γλυπτή διακόσµηση του ναού και του Πύργου της Νίκης. Οι Γερµανοί Ross και Schaubert και ο ανός Hansen έκαναν την αναστήλωση του ναού. Λίγα χρόνια όµως πριν από τον τελευταίο πόλεµο, η ετοιµόρροπη κατάσταση του πύργου ανάγκασε την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία να κατεδαφίσει τον πύργο και το ναό και να προβεί σε νέα αναστήλωσή τους. Με την ευκαιρία εκείνη ανασκάφηκε και το εσωτερικό του πύργου και έγιναν σαφείς οι κυριότεροι σταθµοί της παλαιότερης ιστορίας του πύργου.

10 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -06- Ο Παρθενώνας Χτίσιµο ναού. Είναι ένα από τα γνωστότερα αριστουργήµατα της αρχιτεκτονικής παγκοσµίως. Χρωστά τη φήµη του στην τέλεια αρχιτεκτονική του και σ' ένα πλήθος λεπτοµερειών που αποκαλύπτουν λεπτότητα και ευαισθησία. Χτίστηκε πλάι στο παλιό "Εκατόµπεδο", προς τιµή της Παρθένου Αθηνάς από µια επιτροπή της οποίας πρόεδρος ήταν ο Περικλής, αρχιτέκτονες ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης και ανώτερος Επόπτης ο Φειδίας. Οι εργασίες κράτησαν 15 χρόνια ( π.χ.). Τα εγκαίνια όµως του ναού και η τοποθέτηση του χρυσελεφάντινου αγάλµατος της Αθηνάς έγινε το 438π.Χ, ενώ συνεχίζονταν οι εργασίες, ιδίως στα αετώµατα. Προτού επίσης ολοκληρωθεί ο ναός (435π.Χ), είχαν αρχίσει οι Αθηναίοι να τοποθετούν τους Θησαυρούς στον οπισθόδοµο. Ο Παρθενώνας αρχικά ονοµάστηκε Μέγας Ναός. Το όνοµα Παρθενώνας το πήρε αργότερα από ένα θάλαµο του ναού, που ονοµαζόταν Παρθενών, επειδή εκεί συγκεντρώνονταν οι παρθένες που υπηρετούσαν τη θεά Αθηνά. Αρχιτεκτονική. Ο ναός όλος είναι χτισµένος από µάρµαρο της Πεντέλης. Είναι περίπτερος και οι διαστάσεις του είναι 69,50m X 31m. Ο ρυθµός του είναι δωρικός στην εξωτερική περίσταση, ενώ εσωτερικά έχει στοιχεία ρυθµού ιωνικού. Στις στενές του πλευρές έχει οκτώ κίονες και στις µακρές δεκαεπτά. Το ύψος των κιόνων είναι 10,45m και πατούν πάνω σε ένα κρηπίδωµα µε τρεις βαθµίδες. Επειδή το µάτι του ανθρώπου ξεγελιέται και τις µεγάλες ευθείες τις βλέπει στη µέση τους να καµπυλώνουν, οι σπουδαίοι Αθηναίοι αρχιτέκτονες χρησιµοποιούσαν ελαφρές Β.. όψη Παρθενώνα καµπύλες, ώστε στο µάτι να φαίνονται (στη σηµερινή του µορφή) ευθείες. Οι κίονες γέρνουν ελαφρά προς τα µέσα για να οδηγούν το βλέµµα ψηλά. Οι ευθείες του Παρθενώνα Οι µελετητές του Παρθενώνα από νωρίς διαπίστωσαν πως δεν υπάρχουν στο συγκεκριµένο οικοδόµηµα τέλειες ευθείες. Ο στυλοβάτης (το µέρος δηλαδή που πατούν οι κολόνες) φουσκώνει

11 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -07- σχηµατίζοντας µια λανθάνουσα καµπύλη. Αλλά και οι κολόνες, στις οποίες διακρίνουµε τη λεγόµενη µείωση και ένταση (λεπταίνουν, δηλαδή, λίγο ως το 2/5 του ύψους (µείωση), για να πλατύνουν από εκεί και πάνω (ένταση), κι αυτό για να δείξουν τη διαρκή προσπάθεια να σηκώσουν το βάρος του κτιρίου}, διαφέρουν στις διαστάσεις και στις αποστάσεις ανάµεσά τους (ελάχιστα πάντως) και έχουν µια λανθάνουσα συγκεκριµένη κλίση προς το κέντρο του κτιρίου. Αν προεκτεινόταν σε ύψος µέτρων θα σχηµάτιζαν πυραµίδα. Συνήθως εξηγούν τις καµπύλες αυτές ως οπτικές απάτες, ως διορθώσεις, γιατί τάχα αν είχαµε ευθείες θα φαινόντουσαν στραβές κτλ. Αλλά µια ευθεία γραµµή φαίνεται πάντοτε ευθεία. Αλλού βρίσκεται ο λόγος. Αν είχαµε απόλυτες ευθείες τότε οι οριζόντιες θα φαίνονταν πολύ νεκρές, ακίνητες και οι κατακόρυφες εντελώς στατικές. Με τις µικρές αυτές αποκλίσεις, το κτίριο φαίνεται ζωντανό µε µια τάση να ξεφύγει από το σκέτο ορθογώνιο και, καθώς οι κολόνες του τείνουν προς µια ιδεατή πυραµίδα, είναι σαν να βρίσκονται σε συνεχή κίνηση. Τέλος, όσον αφορά τα αρχιτεκτονικά µέρη του ναού, διακρίνουµε τα ακόλουθα: τον πρόδοµο(πρόναο), τον κυρίως ναό ή σηκό ('Εκατόµπεδο'), τον κυρίως Παρθενώνα και τον οπισθόδοµο. Ο πρόναος και ο οπισθόδοµος ήταν πρόστυλοι, δηλαδή είχαν στύλους µπροστά από τις παραστάσεις και έµοιαζαν γενικά µεταξύ τους στη διάταξη. Παρθενώνα, κυρίως, ονόµαζαν την αίθουσα που ήταν πίσω από το σηκό. Από αυτό πήρε το όνοµά του και ολόκληρος ο ναός. Σ' αυτή την αίθουσα και στον οπισθόδοµο φύλαγαν τους θησαυρούς της Θεάς. Γλυπτική. Λαµπρή και σύµφωνη µε τη µεγαλόπρεπη εµφάνιση του ναού ήταν και η διακόσµηση, κυρίως γλυπτή, που τη ζωήρευαν τα χρώµατα. Τα αετώµατα, έργα του Φειδία και των µαθητών του, στολισµένα µε γλυπτικές συνθέσεις, είναι τα τελειότερα δηµιουργήµατα της ελληνικής και της παγκόσµιας τέχνης. Το ανατολικό απεικονίζει τη γέννηση της Αθηνάς, ενώ το δυτικό τη φιλονικία Αθηνάς - Ποσειδώνα πάνω στην Ακρόπολη. Οι 92 µετόπες δηλαδή οι ορθογώνιες πλάκες που κάλυπταν το κενό ανάµεσα στα τρίγλυφα (ή στις τριγλύφους) και από τις τέσσερις πλευρές παρίσταναν µυθικές µάχες. Μια, που βρίσκεται ακόµη στη θέση της, στη Ν γωνιά του κτιρίου, παριστάνει ένα Λαπίθη να µάχεται µε έναν Κένταυρο. Το ανώτερο µέρος των τοίχων του κυρίως ναού το κοσµούσε και από τις τέσσερις πλευρές η περίφηµη ζωφόρος του, στα 160 m της περίπου, αναπαριστούσε την ποµπή των Παναθηναίων. Σήµερα σώζεται µόνο η ζωφόρος της δυτικής πλευράς. Ας εξετάσουµε, όµως αναλυτικότερα τα τµήµατα του Παρθενώνα που δέχτηκαν γλυπτή διακόσµηση και πρώτα- πρώτα τα: Τρίγλυφα και Μετόπες. Στους δωρικούς κίονες του Παρθενώνα πατούν τα επιστύλια, τα οποία µε τη σειρά τους φέρουν το διάζωµα, αποτελούµενο από τρίγλυφα και µετόπες. Ο ναός του Παρθενώνα είχε 92 µετόπες που είχαν όλες ανάγλυφα. Ελάχιστες αποµένουν σήµερα (µία της νότιας πλευράς είναι στο Λονδίνο) και οι περισσότερες φρικτά καταστραµµένες. Απείραχτες άλλοτε, ανάµεσα στα βαθυκύανα τρίγλυφα, τα ανάγλυφα αυτά µε τις µορφές τους χρωµατισµένες επίσης θα φάνταζαν πολύ ζωηρότερα. Κάθε µετόπη είχε µια ανεξάρτητη χωριστή σκηνή, αλλά και η κάθε πλευρά είχε ένα ενιαίο

12 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -08- θέµα που τις συνέδεε: ανατολικά η Γιγαντοµαχία (Μάχη των Θεών του Ολύµπου µε τους Γίγαντες, νότια η Κενταυροµαχία (η πάλη ανάµεσα στους Κενταύρους και τους Λαπίθες, λαό της Θεσσαλίας, καθώς οι πρώτοι θέλησαν να αρπάξουν τις γυναίκες των Λαπιθών σε γαµήλιο τραπέζι που είχαν προσκληθεί για να τιµήσουν το γάµο του βασιλιά Πειρίθου), δυτικά η Αµαζονοµαχία (οι Αθηναίοι αποκρούουν τις φοβερές αυτές γυναίκες που θέλησαν κάποτε να κυριεύσουν τη χώρα τους) και βόρεια µάχες, µεταξύ άλλων και η άλωση της Τροίας. Φαίνεται ότι τα παραπάνω θέµατα ήταν πολύ αγαπηµένα στην κλασική εποχή. Ο αγώνας προς τα όντα αυτά ( Γίγαντες, Κενταύρους) που κρατούν ακόµη πολύ την υπόσταση του ζώου είναι σκληρός, στο τέλος όµως το καθαρά ανθρώπινο στοιχείο υπερισχύει. Για τον Έλληνα ο αγώνας προς το βάρβαρο γενικά (όσο γενναίος και συµπαθής να είναι) έχει ένα παρόµοιο νόηµα, την επικράτηση του ανθρωπιστικού πολιτισµού στη βία. Τα τρίγλυφα, τοποθετηµένα στην προέκταση του άξονα της κολόνας και στη µέση του διάκενου ανάµεσα στις δύο κολόνες επαναλαµβάνουν, τονισµένη µε τις αυλακώσεις τους, την κατακόρυφη κίνησή της. Οι µετόπες ανάµεσα καλύπτουν τα κενά. Όµως δηµιουργήθηκε ένα µικρό πρόβληµα: µε την τοποθέτηση της τριγλύφου µε αυτόν τον τρόπο, η ακραία τρίγλυφος θα άφηνε στη γωνία του κτιρίου ένα πολύ αντιαισθητικό κενό. Για το λόγο αυτό Ν. Α. γωνία θριγκού ελάττωσαν βαθµιαία το πλάτος των µετοπών, από το κέντρο προς τις άκρες, σε τρόπο που να συµπέσει στη γωνία το τρίγλυφο και έτσι να σφιχτοδέσει αισθητικά το κτίριο. Πάνω από τα τρίγλυφα και τις µετόπες εξέχει η κορνίζα του γείσου µε τις σταγόνες από κάτω. Στις µακριές πλευρές υπήρχε πάνωπάνω η σίµη, η πρόσοψη των µαρµάρινων κεραµιδιών, µε λεοντοκεφαλές για υδροροές στις γωνίες που, όµως, δεν είχαν οπή για να τρέχει το νερό. Τα Αετώµατα. Στις στενές πλευρές η δίριχτη στέγη σχηµατίζει ένα χαµηλό τρίγωνο, το αέτωµα. Σε καθένα από τα αετώµατα υπήρχε µια παράσταση ανάγλυφη σε µέγεθος µεγαλύτερη του φυσικού. Και στα δύο το θέµα ήταν σχετικό µε τη θεά που λατρευόταν. Στο ανατολικό αέτωµα υπήρχε η Γέννηση της Αθηνάς. Παριστανόταν η στιγµή της γέννησης στον Όλυµπο σύµφωνα µε την αρχαία µυθολογία. Στο κέντρο καθισµένος ο ίας µε την Αθηνά δίπλα του, που µόλις έχει ξεπηδήσει από το κεφάλι του, έπειτα από το χτύπηµα του σφυριού του Ήφαιστου που φεύγει τροµαγµένος. εξιά και αριστερά οι άλλοι Εξόντωση ενός Λαπίθη από Κένταυρο

13 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -09- Θεοί µαθαίνουν το µεγάλο γεγονός. Τέλος οι γωνίες έκλειναν µε το τέθριππο άρµα του Ήλιου αριστερά, που ανατέλλει από τον Ωκεανό, και το επίσης τέθριππο άρµα της Σελήνης δεξιά, που πάει να βουτήξει στον ωκεανό. Σύµβολα της νέας εποχής που άρχιζε µε τη γέννηση της Αθηνάς και του παλιού κόσµου που χανόταν. Σήµερα, απ' όλα αυτά, στη θέση του είναι µόνο ένα κεφάλι από τα άλογα του Ήλιου (τα άλλα είναι γύψινα εκµαγεία από τα πρωτότυπα που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο). Στο δυτικό αέτωµα παριστανόταν ένα επεισόδιο που συνέδεε ιδιαίτερα την πόλη των Αθηνών µε την προστάτιδα Θεά τους: η φιλονικία ανάµεσα στη θεά Αθηνά και τον Ποσειδώνα για το ποιος θα πάρει την κηδεµονία των Αθηνών. Ο Ποσειδώνας γεµάτος δύναµη χτυπάει το βράχο απ' όπου αναβλύζει νερό, ενώ η Αθηνά προσφέρει το δέντρο της ελιάς. Και εδώ οι άλλοι Θεοί και ήρωες οι σχετικοί µε την Αθηνά και τον Ποσειδώνα παρακολουθούν µε ενδιαφέρον τα διαδραµατιζόµενα. Στην αριστερή γωνία βλέπουµε τα εκµαγεία του Κέκροπα και της κόρης του Αγλαύρου και στη δεξιά γωνία το εκµαγείο της Καλλιρρόης.. Η ζωφόρος. Αξίζει να σηµειωθεί ότι, αν για τις µετόπες και τα αετώµατα ο Φειδίας χρησιµοποίησε θέµατα από το µύθο, για τη ζωφόρο διάλεξε ένα θέµα από τη ζωή της Αθηνάς, τη γιορτή των γενεθλίων της θεάς που ήταν και η επισηµότερη γιορτή της πόλης. Η ζωφόρος του Παρθενώνα, µε συνολικό µήκος περίπου εκατόν εξήντα µέτρων και ύψος περίπου ενός µέτρου, διέτρεχε και τις τέσσερις πλευρές του ανώτερου µέρους των τοιχωµάτων του κυρίως ναού.( υστυχώς, το Βρετανικό Μουσείο έχει στην κατοχή του σχεδόν το µισή). Στη ζωφόρο απεικονίζεται η ποµπή των Μεγάλων Παναθηναίων, µια γιορτή που επαναλαµβανόταν κάθε τέσσερα χρόνια για να θυµίζει την ίδρυση της Αθήνας, στην οποία έπαιρναν µέρος αξιωµατούχοι, άνθρωποι που έφερναν προσφορές, µουσικοί, ιππείς και εκπρόσωποι όλων των κοινωνικών τάξεων. Η ποµπή περνούσε από τη συνοικία του Κεραµεικού και ανέβαινε στην Ακρόπολη µεταφέροντας τα ζώα για τις θυσίες και ένα πολύτιµο πέπλο, ειδικά διακοσµηµένο µε µυθολογικές παραστάσεις. Η ποµπή της ζωφόρου χωριζόταν σε δύο ρεύµατα που αναχωρούσαν από τη Ν πλευρά του σηκού και ενώνονταν στην αντίθετη πλευρά στην είσοδο, όπου υπήρχε η παράσταση των Θεών του Ολύµπου, και παραδιδόταν το πέπλο. Και η πραγµατική ποµπή τελείωνε ΣΧ. ΕΤ ο ΛΥΚΕΙΟ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (ΤΜΗΜΑ Α1)

14 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -10- µπροστά στην είσοδο του ναού: η τέχνη εξυµνούσε µέσω της αιωνιότητας του µαρµάρου και του ιερού κτιρίου, την περηφάνια των Αθηναίων και την προνοµιακή τους σχέση µε τους Ολύµπιους Θεούς. Τέλος, θα ήταν παράλειψη να µην αναφερθούµε και σε ένα σηµαντικό έργο της γλυπτικής που ήταν: Το χρυσελεφάντινο άγαλµα της Θεάς Αθηνάς. Στο σηκό του Παρθενώνα ο Φειδίας έστησε το χρυσελεφάντινο άγαλµα της Αθηνάς, ένα πραγµατικό αριστούργηµα οµορφιάς, τέχνης και επιβλητικότητας. Μας το περιγράφει µε κάθε λεπτοµέρεια ο Παυσανίας, που το είδε στη θέση του όταν επισκέφτηκε την Αθήνα, µε τον ίδιο τρόπο που έκανε και την περιγραφή του αγάλµατος του ία, στην Ολυµπία, έργο και αυτό του Φειδία. Το ύψος του αγάλµατος µαζί µε το βάθρο του έφτανε τα 5 µέτρα. Ήταν µια Αθηνά που στεκόταν όρθια, επιβλητική και ολοζώντανη. Φορούσε έναν αττικό χιτώνα και τα χέρια της ήταν γυµνά φτιαγµένα από ελεφαντόδοντο. Στο δεξί της χέρι κρατούσε τη φτερωτή νίκη, που είχε ύψος 1,80 µέτρα και ήταν χρυσελεφάντινη. Στο αριστερό χέρι κρατούσε ακουµπισµένα στο δάπεδο, το δόρυ και την ασπίδα. Ανάµεσα σε αυτά τα δύο υπήρχε ένα φίδι που παρίστανε τον Εριχθόνιο. Στο εσωτερικό µέρος της ασπίδας ο µοναδικός ζωγράφος Πολύγνωτος, είχε ζωγραφίσει σκηνή από τη γιγαντοµαχία και στο εξωτερικό υπήρχε σκηνή από τον πόλεµο του Θησέα µε τις Αµαζόνες. Σε έναν από τους πολεµιστές ο Φειδίας είχε δώσει τη µορφή του Περικλή και σε ένα άλλο, σε ένα γέρο που σήκωνε µια πέτρα, τη δική του µορφή. Αναφερεται ότι το 426 µ.χ. ο Θεοδόσιος Β (ο µικρός) µετέφερε το χρυσελεφάντινο άγαλµα της Θεάς στην Κωνσταντινούπολη. Η απληστία των ανθρώπων, όµως, και η άγνοια, κατέστρεψαν ίσως το πιο αριστουργηµατικό δηµιούργηµα των αιώνων που, δίκαια, κατατάχτηκε ανάµεσα στα εφτά θαύµατα του αρχαίου κόσµου. Οι περιπέτειες του ναού. Από τους κατακτητές που πέρασαν κατά καιρούς από την Ελλάδα άλλοι σεβάστηκαν και άλλοι κατέστρεψαν το ναό. Αναµεσά τους οι Ρωµαίοι σεβάστηκαν το ναό και το θαύµα αυτό της αρχιτεκτονικής έµεινε για κάποιους αιώνες άθικτο. Αργότερα, το 530 µ.χ. ο Ιουστινιανός µετέτρεψε το ναό σε εκκλησία και την αφιέρωσε αρχικά στην Αγία Σοφία και κατόπιν στην Παναγία Θεοτόκο, αφού έκανε ουσιώδεις µεταβολές στο οικοδόµηµα. Στη συνέχεια οι Φράγκοι αφιέρωσαν το ναό στην Αγία Μαρίνα των Αθηνών. Το 1456 οι Τούρκοι µετέτρεψαν το ναό σε τζαµί και στη Ν γωνία του έχτισαν µιναρέ, του οποίου η σκάλα σώζεται ακόµη. Το κτίριο όµως δεν το πείραξαν, ενώ µέχρι το 1655 υπήρχαν σχεδόν όλα τα γλυπτά. Στις 26 Σεπτεµβρίου του 1687 ο Παρθενώνας έπαθε τη µεγαλύτερη ζηµιά. Οι Βενετσιάνοι µε αρχηγό τον Μοροζίνι είχαν πολιορκήσει και κανονιοβολούσαν την ακρόπολη που κρατούσαν οι Τούρκοι. Ένας Γερµανός πυροβολητής έστειλε µια οβίδα στην ακρόπολη που χτύπησε τον Παρθενώνα, όπου οι Τούρκοι είχαν αποθηκεύσει πυρίτιδα (µπαρούτι). Η φοβερή έκρηξη που ακολούθησε σµπαράλιασε κυριολεκτικά το οµορφότερο κτίριο του κόσµου και το µετέβαλε στα ερείπια που βλέπουµε σήµερα. Μέχρι τη στιγµή εκείνη ο ναός, παρά τις αλλοιώσεις του έµενε ακέραιος στο σύνολό του. Όταν ο

15 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -11- Μοροζίνι κατέλαβε την Ακρόπολη, θέλησε να αποσπάσει τα αγάλµατα από το δυτικό αέτωµα και να τα µεταφέρει στη Βενετία ως λάφυρα. Κατά τη διάρκεια της εργασίας τα αγάλµατα γκρεµίστηκαν και κοµµατιάστηκαν. Αρκετά χρόνια αργότερα έγινε η µεγαλύτερη ιεροσυλία από τον Άγγλο λόρδον Έλγιν. Ο Άγγλος πρεσβευτής στην Πόλη, Έλγίνος Τόµας, πήρε άδεια από τις τουρκικές αρχές να αφαιρέσει όσα γλυπτά ήθελε από τον πληγωµένο ναό της Αθηνάς και να τα µεταφέρει στο Λονδίνο. Οι εργάτες που τα ξεκολλούσαν έσπασαν αρκετά από τα αριστουργήµατα του Φειδία. Τα υπόλοιπα τα φόρτωσε ο ιερόσυλος Άγγλος στο καράβι και τα πήγε στη χώρα του. Ονοµάστηκαν Ελγίνεια µάρµαρα και βρίσκονται στο Βρετανικό µουσείο. Έτσι, ένα µεγάλο µέρος από το ανατολικό αέτωµα, από τη ζωφόρο, τις µετόπες της νότιας πλευράς (εκτός από µία), µια Καρυάτιδα, µια κολόνα από το Ερέχθειο µεταφέρθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο και αποτελούν σήµερα κάποια από τα σηµαντικότερα εκθέµατά του. Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, το 1822, κυριεύει την Ακρόπολη. Το 1827 όµως την ξαναανακτούν οι Τούρκοι ύστερα από πολιορκία ενός ολόκληρου χρόνου και η Ακρόπολη, µόλις το 1833, παραδίνεται στους Έλληνες. Αρκετά χρόνια αργότερα, µετά το Β' Παγκόσµιο πόλεµο έγιναν λίγες αναστηλώσεις ενώ η αρχαιολογική υπηρεσία κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για τη συντήρηση των µνηµείων, προσπάθησε δηλαδή να αναχαιτίσει τη φθορά κλείνοντας τις ρωγµές, στερεώνοντας τις επιφάνειες, αφαιρώντας, όσο γίνεται, τους σιδερένιους γόµφους και κολλώντας όλα τα ετοιµόρροπα κοµµάτια. Γενικά. Σε ολόκληρο τον αρχαίο ελληνικό κόσµο δε χτίστηκε άλλος εφάµιλλος µε τον Παρθενώνα ναός. Το έργο έµεινε µοναδικό στους αιώνες. Ο δωρικός ρυθµός του δίνει απλότητα και σοβαρότητα, η αρµονία των αναλογιών ανάλαφρη χάρη, οι αρχιτεκτονικές λεπτοµέρειες τελειότητα και οι γλυπτές µορφές ανεπανάληπτο κάλλος. Ο Παρθενώνας ήταν ένα θαύµα του Περικλή. Ένα θαύµα των άξιων συνεργατών του: του Φειδία, του Ικτίνου, του Καλλικράτη, του Μνησικλή και τόσων άλλων ακόµα. Ένα θαύµα των Αθηναίων που εργάστηκαν τόσα χρόνια για να το τελειώσουν. Αλλά, ας µην ξεχνάµε, όταν αντικρίζουµε αυτά τα κλασικά ερείπια, ότι το θαύµα του ναού οφείλεται και στην Πάρο και στην Νάξο, στην Εύβοια, στη Σάµο και σε τόσα ακόµα νησιά του Αιγαίου, σε τόσες ακόµα πόλεις, που πρόσφεραν χρήµα, αλλά και αίµα και δάκρυα στα ταµεία της Αθήνας Το µεγαλειώδες αυτό έργο δεν ανήκει µόνα στην Αθήνα. Ανήκει σε όλη την Ελλάδα! Το Ερέχθειο. Με αυτό το όνοµα δηλωνόταν από τα αρχαία χρόνια ο ιωνικός ναός στα βόρεια του Παρθενώνα, ο οποίος χτίστηκε στα τέλη του 5ου αιώνα π.χ. για να αντικαταστήσει τον "αρχαίον νεώ" της Πολιάδας Αθηνάς ( και π.χ.). Την ονοµασία οφείλει στον Ερεχθέα, που λατρευόταν µαζί µε την Αθηνά, όπως και παλιότερα στον "αρχαίον νεώ". Ο ναός παρουσιάζει µεγάλες ιδιορρυθµίες στην κάτοψη και σε πολλές λεπτοµέρειες της ανωδοµής του, που τον ξεχωρίζουν εντελώς από τους συνηθισµένους. Αυτό οφείλεται σε τρεις

16 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ κυρίως λόγους: α) στη διαµόρφωση του εδάφους: το ανατολικό τµήµα είναι πολύ υψηλότερο από το δυτικό. β) στην ύπαρξη, στο τµήµα αυτό του βράχου, πολλών θείων "σηµείων", τα οποία είχε εντολή ο αρχιτέκτονας να περιλάβει στο κτίριο. γ) στις λατρείες που τελούνταν στο Ερέχθειο, που ήταν µυστηριακού χαρακτήρα και επέβαλαν διαφορετική µορφή στο κτίριο. Η δηµιουργία του είναι ένα κοµψοτέχνηµα, παρά τις δυσκολίες που συνάντησε και τις ιδιορρυθµίες που υποχρεώθηκε να εφαρµόσει ο αρχιτέκτονας. Το ύφος του ναού και της διακόσµησής του αντιστοιχεί τελείως στον λεγόµενο "πλούσιο" ρυθµό, που επικρατούσε στην τέχνη των τελευταίων χρόνων του Πελοποννησιακού πολέµου. Ο πλούτος της διακόσµησης συνδυάζεται, κατά τον επιτυχέστερο τρόπο, µε τη λεπτότητα και την ευαισθησία του σχεδίου, καθώς και µε την εκτέλεση και της πιο µικρής λεπτοµέρειας, πράγµα που κάνει το Ερέχθειο το πιο κοµψό από τα κτίρια της Ακρόπολης. Το Ερέχθειο αποτελείται βασικά από δύο τµήµατα, το ανατολικό και το δυτικό. Το Ερέχθειο από Ν.. (στη σηµερινή της µορφή) Από τις δύο θεότητες που λατρεύονταν στο κτίριο πιστεύεται συνήθως ότι η Αθηνά Πολιάς κατείχε το ανατολικό τµήµα του κτιρίου και ο Ερεχθεύς - ο οποίος στη δοξασία των Αθηναίων των ιστορικών αιώνων είχε συγχωνευθεί πια µε τον Ποσειδώνα - κατείχε το δυτικό. Περίσταση κιόνων δεν υπάρχει στο Ερεχθείο. Στο ανατολικό τµήµα έµπαινε κανείς περνώντας µια πρόσταση από έξι ιωνικούς κίονες (σήµερα λείπει ο βορειοανατολικός, που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο). Στο βάθος του σηκού βρισκόταν το παλιό ξόανο της θεάς, το αγιότερο λατρευτικό της άγαλµα, που οι αρχαίες πηγές το ονοµάζουν πότε άγιον βρέτας, πότε έδος, πότε είδωλον, πότε ξόανο, δηλαδή ξύλινο άγαλµα, και, συχνά, απλώς άγαλµα. Κάποιες πηγές αναφέρουν ακόµη ότι το άγαλµα αυτό ήταν διιπετές, δηλαδή ότι είχε πέσει από τον ουρανό, πράγµα που σηµαίνει ότι ήταν παµπάλαιο. Η έλλειψη περιγραφής στους Ανατ. όψη του Ερέχθειου. (στη σηµερινή της µορφή) συγγραφείς προδίδει επίσης ότι τούτο δεν είχε ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία, πράγµα βέβαια που είναι εύλογο να υποθέσει

17 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -13- κανείς προκειµένου για ένα πρωτόγονο είδωλο. Έτσι τα σχετικά µε το άγαλµα και την µορφή του πρέπει να συναγάγει κανείς από έµµεσες µαρτυρίες, κι αυτές είναι πάλι οι επιγραφές που αναφέρονται σε εξαρτήµατα του αγάλµατος, όπως και τα αττικά πήλινα ειδώλια της αρχαϊκής περιόδου που εικονίζουν την Αθηνά. Συνάγοντας όλα τα στοιχεία σε µια πρόταση µπορεί κανείς να πει ότι το άγαλµα ήταν από ξύλο ελιάς, ότι έδειχνε τη θεά καθιστή, µε στεφάνι στο κεφάλι, ενώτια στ' αυτιά, περιδέραιο στο λαιµό, χρυσή αιγίδα µε χρυσό γοργόνειο στο στήθος και ότι κρατούσε µια χρυσή φιάλη, ενώ κάπου πρέπει να υπήρχε ακόµη µια χρυσή γλαύκα. Το άγαλµα δεχόταν ακόµη τον πέπλο που ύφαιναν ολοχρονίς οι Αρρηφόροι, διότι σ' αυτό το άγαλµα, και όχι στο άγαλµα της Παλλάδος που ήταν στον Παρθενώνα, απευθυνόταν (πιθανόν) η γιορτή των Παναθηναίων. Μια φορά το χρόνο, κατά την εορτή των Πλυντηρίων, αφαιρούσαν από το άγαλµα το ρούχο και τα εξαρτήµατά του και το µετέφεραν στη θάλασσα για να απαλλαγεί από τα µιάσµατα και να απαλλάξει, µε τη σειρά του, την πολιτεία από αυτά. Μπροστά από το άγαλµα έκαιγε ένα χρυσό λυχνάρι που ήταν έργο του κορυφαίου γλύπτη του τέλους του 5ου αιώνα π.χ. Καλλίµαχου και, καθώς έλεγαν, το τροφοδοτούσαν µόνο µια φορά τον χρόνο. Επίσης, πάνω από το λύχνο υπήρχε, σύµφωνα µε τον Παυσανία, ένας χάλκινος φοίνικας ψηλός ως την κορυφή του κτιρίου. Στα αρχαία χρόνια ένας εγκάρσιος τοίχος, δίχως θύρα επικοινωνίας, χώριζε το ανατολικό τµήµα από το δυτικό, στο οποίο έµπαινε κανείς από το Β κυρίως πρόπυλο. Μετά τη µετατροπή του Ερεχθείου σε εκκλησία, στους πρώιµους µεσαιωνικούς αιώνες, ολόκληρο το εσωτερικό του κτιρίου υπέστη τόσο σοβαρή αλλοίωση, ώστε δεν αποµένουν από την αρχαία διαρρύθµιση παρά ελάχιστα λείψανα, όχι αρκετά για να επιστρέψουν µιαν ασφαλή αποκατάστασή του. Το δυτικό τµήµα του ναού ήταν αφιερωµένο στον Ποσειδώνα - Ερεχθέα και παρουσίαζε τις περισσότερες ιδιορρυθµίες. Επειδή το έδαφος δυτικά είναι πολύ χαµηλότερο από το ανατολικό, ολόκληρο αυτό το τµήµα ήταν χωρισµένο σε δύο καθ' ύψος µέρη. Το επάνω τµήµα, που ήταν στο ίδιο ύψος µε το ανατολικό τµήµα του ναού, ήταν ο κύριος χώρος λατρείας. Η δυτική του όψη ήταν αρχικά µια ανοιχτή στοά από 4 ιωνικούς κίονες, η οποία, µετά την επισκευή που έγινε στο κτίριο στα χρόνια του Αυγούστου για να αποκατασταθούν οι ζηµιές που προκλήθηκαν από πυρκαγιά, κλείστηκε. Εκτός από τον Ποσειδώνα λατρεύονταν εδώ ο Ήφαιστος και ο ήρωας Βούτος. Το κάτω τµήµα του δυτικού αυτού τµήµατος του κτιρίου ονοµαζόταν "φρέαρ" και σ' αυτό περιλαµβανόταν η λεγόµενη "Ερεχθηίς θάλασσα", το αλµυρό δηλαδή νερό που, κατά την παράδοση, ανάβλυσε από τον βράχο της Ακρόπολης µε το χτύπηµα της τρίαινας του Ποσειδώνα, κατά τη φιλονικία του µε την Αθηνά. ύο προστάσεις προεξείχαν από το δυτικό τµήµα του Ερεχθείου µια µικρότερη, κοντά στη Ν γωνία του κτιρίου, και µια µεγαλύτερη, κοντά στη Β γωνιά του. Η πρώτη είναι η λεγόµενη "πρόστασις των Κορών ή Καρυάτιδων". Τα ονόµατα οφείλονται στα έξι Πρόσταση των κορών. (στη σηµερινή της µορφή)

18 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -14- αγάλµατα Κορών - που κατά µία παράδοση συνδέονταν µε τη λακωνική πόλη των Καρυών - τα οποία, διατεταγµένα σε σχήµα Π, µοιάζουν να συγκρατούν µε την κεφαλή τους την οροφή της πρόστασης. Τα αγάλµατα αυτά (αριστουργηµατικά έργα καλλιτέχνη του περιβάλλοντος του Φειδία) βρίσκονται σήµερα στο Μουσείο της Ακρόπολης για να προστατευθούν από τη διάβρωση που δέχονταν από τη µόλυνση της ατµόσφαιρας (µια βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο). Στην αρχή οι Καρυάτιδες ονοµάζονταν απλώς κόρες, το ίδιο όπως τα αγάλµατα των κοριτσιών που οι Αθηναίοι ανέθεταν στη θεά τους στα αρχαϊκά χρόνια. Βέβαια, εδώ οι κόρες είχαν λειτουργικό αρχιτεκτονικό προορισµό, αλλά κι αυτή η χρήση Βόρεια Πρόσταση Ερεχθείου τους είναι γνωστή από παλαιότερα χρόνια, όπως λ.χ. από τους (στη σηµερινή της µορφή) θησαυρούς των Σιφνίων και των Κνιδίων στους ελφούς. Η ονοµασία Καρυάτιδες διαδόθηκε σε µεταγενέστερους χρόνους της αρχαιότητας. Ο Ρωµαίος αρχιτέκτων Βιτρούβιος αναφέρει ότι τα αγάλµατα του Ερεχθείου παρίσταναν τις γυναίκες των Καρυών, µιας πόλης της Σπάρτης που είχε µηδίσει κατά τους Περσικούς πολέµους και τιµωρήθηκε γι' αυτό σκληρά από τους Έλληνες µε το φόνο των ανδρών της και τον εξανδραποδισµό των γυναικών της, αλλά η ιστορία αυτή είναι φανταστική. Πιθανότερο είναι ότι οι Κόρες ταυτίστηκαν µε τις Καρυάτιδες παρθένες, που τελούσαν στην πατρίδα τους τούς γνωστούς προς τιµήν της Καρυάτιδος Αρτέµιδος χορούς. Οπωσδήποτε η πρόσταση των Κορών ή Καρυάτιδων είναι και δίκαια, µαζί µε τον Παρθενώνα, ένα από τα περισσότερο γνωστά µνηµεία του κόσµου. Με την περήφανη κορµοστασιά τους και την ανάλαφρη πατησιά τους, οι έξι κοπέλες που, διατεταγµένες σε σχήµα Π, επάνω σε ένα πόδιον ύψους 1.77 µ., στηρίζουν την οροφή της νότιας πρόστασης, µοιάζουν σαν να µη νιώθουν τίποτε από το βάρος που φέρουν και αντικρίζουν εορταστικά τον επισκέπτη. Λυγίζοντας το ένα πόδι, πάντα προς το κεντρικό άξονα, χαρίζουν έναν ελαφρύ κυµατισµό στην όλη σύνθεση, απαλλάσσοντάς την από την υπερβολική ακαµψία. Τα γεµάτα, πανέµορφα σώµατά τους µοιάζουν να αναπνέουν κάτω από τα ρούχα τους. Απλό το ένδυµά τους. Ένας δωρικός πέπλος µε κόλπο και απόπτυγµα κατά τον συρµό της εποχής αλλά δίχως ζώνη. Μελωδικές πτυχές γλυκοπαίζουν ανάµεσα στα στήθη και κυλούν αρµονικά προς τα πόδια. Τα µαλλιά τους µακριά, χαλαρά δεµένα πίσω, πλαισιώνουν σε µαλακούς κυµατισµούς τα δροσερά, νεανικά πρόσωπα, που αλίµονο έχει φθείρει αµείλικτα ο χρόνος. Οι βραχίονες λείπουν από όλες τις Κόρες, αλλά από τα αντίγραφά των που βρέθηκαν στην έπαυλη του αυτοκράτορα Αδριανού στο Tivoli, και από ένα άλλο στο Βατικανό, προκύπτει ότι ήταν απλώς κατεβασµένοι κατά µήκος του σώµατος και ο αριστερός κρατούσε µια άκρη του ρούχου. ουλειά, πτυχολογία και έκφραση µαρτυρούν ισχυρή παρθενώνεια επίδραση, όπως και την

19 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -15- σµίλη εξαίρετων καλλιτεχνών. Οπωσδήποτε ο κύριος καλλιτέχνης ήταν ένας από τους µαθητές του Φειδία. Αµφισβητείται όµως ποιος ήταν αυτός, αν δηλαδή ο Αλκαµένης, όπως το υποστήριζαν παλαιότερα, ή ο Καλλίµαχος ή άλλος. Μέσω του αρχιτεκτονικού µέλους που προαναφέρθηκε, ενός "καλαθιού" στολισµένου µε ιωνικά "ωά", οι κόρες στηρίζουν µε το κεφάλι τους το επιστύλιο, που αποτελείται από τρεις ταινίες, από τις οποίες η ανώτερη φέρει ανάγλυφους ρόδακες, και το γείσο που κοσµείται µε γεισήποδες έντονα δοσµένους. Η οροφή αποτελείται από µεγάλες µαρµάρινες πλάκες, στηριγµένες σε δοκούς, που φέρουν φατνώµατα. Αετωµατική στέγη, όπως είπαµε, δεν υπήρχε. Ένα άνοιγµα στη δυτική πλευρά του ποδίου επέτρεπε στα αρχαία χρόνια την επίσκεψη του τάφου του Κέκροπα, που βρισκόταν κάτω από το δάπεδο της πρόστασης. Η επιστήµη πιστεύει σήµερα ότι η πρόσταση των Κορών, η οποία δεν έχει καµιά σχεδόν οργανική σχέση µε το υπόλοιπο κτίριο, έγινε ακριβώς για να σηµαδέψει µνηµειακά τον τάφο του Κέκροπα. Η άλλη πρόσταση, η βορειοδυτική, αποτελείται από έξι ιωνικούς κίονες, επίσης σε σχήµα Π διατεταγµένους. Κάτω από το δάπεδό της βρισκόταν, κατά τους αρχαίους Αθηναίους, ο τάφος του Ερεχθέα, που φονεύθηκε κατά µια παράδοση από την τρίαινα του Ποσειδώνα, κατ' άλλη από τον κεραυνό του ία. Στο βράχο σώζονται ως σήµερα τα σηµάδια που προκάλεσε η τρίαινα ή ο κεραυνός. Στο δάπεδο ήταν ένας βωµός που δεχόταν προσφορές υγρών, οι οποίες κυλούσαν κάτω προς το ιερό "σηµείον". Από ένα µεγαλοπρεπές θύρωµα µε πλούσια διακόσµηση περνούσε κανείς στο δυτικό άκρο του δυτικού τµήµατος του Ερεχθείου, πάνω από το "φρέαρ". Στο Ερεχθείο, άγνωστο που, είχε την κατοικία του και ο "οικουρός όφις", το ιερό φίδι της Αθηνάς, που δεν ήταν άλλος από τον Εριχθόνιο, άλλη µορφή του Ερεχθέα. Μία ανάγλυφη ζωφόρος µε θέµατα παρµένα από την αθηναϊκή παράδοση (Κέκροψ-Ερεχθεύς κτλ.) περιέβαλε το κυρίως κτίριο και τη βορειοδυτική πρόσταση, αλλά εδώ για πρώτη φορά οι µορφές είναι ξεχωριστές από το φόντο. οι ίδιες είναι από λευκό πεντελικό µάρµαρο ενώ το φόντο είναι από σκούρα ελευσινιακή πέτρα. Την παραπάνω διάταξη ανατρέπει ο Ι. Τραυλός, βασανιζόµενος στην περιγραφή του Παυσανία. Κατ' αυτόν, στο ανατολικό τµήµα ήταν οι βωµοί του Ποσειδώνος - Ερεχθέως, του Βούτου, του Ηφαίστου και στο δυτικό ήταν το ξόανο της Πολιάδος Αθηνάς. Εφαπτόµενο στη δυτική πλευρά του κτιρίου ήταν το τέµενος της Πανδρόσου, θεότητας της βλάστησης. Εδώ ήταν η ιερή ελαία της Αθηνάς, το δέντρο που, κατά την παράδοση, φύτρωσε από το βράχο µε το χτύπηµα της Αθηνάς, κατά τη φιλονικία της µε τον Ποσειδώνα. Ιστορία του µνηµείου (οι περιπέτειές του) Το Ερέχθειο κτίστηκε σε µια εποχή πολύ διαφορετική από τον Παρθενώνα. Εκείνος µε τη δωρική του σοβαρότητα, τη µεγαλόπρεπη απλωσιά του, αλλά και τις άπειρες κρυφές του λεπτότητες, δείχνει καλύτερα από κάθε τι άλλο τη δύναµη, την οικονοµική ευρωστία και την πνευµατική ακµή της Αθήνας των χρόνων του Περικλή. Ετούτος σχεδιάστηκε και άρχισε να κτίζεται µε παρακίνηση του ευσεβούς πολιτικού Νικία (421 π.χ), σε µια εποχή που φούντωσε πάλι στους Αθηναίους η λαχτάρα για το µακρινό, αλλά και στέρεο παρελθόν, η πίστη στους γηγενείς θεούς και δαίµονές τους.

20 Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ -16- Την ίδια εποχή ένα κύµα κοµψότητος και θηλυκότητος κατακλύζει την αττική τέχνη και το κτίριο είναι το ωραιότερο παράδειγµα του νέου τούτου ρυθµού, που άλλοτε ονοµάζεται "ωραίος" και άλλοτε "πλούσιος". Ο σκληρότατος Πελοποννησιακός πόλεµος που, και όταν ακόµη διακοπτόταν από τις πρόσκαιρες ανακωχές του, έριχνε τη βαριά σκιά του πάνω στην Ελλάδα, δεν είχε ούτε την παραµικρή επίδραση στο νέο κύµα της τέχνης. Βλέποντας µόνον το Ερέχθειο κανείς δε θα υποψιαστεί µέσα σε τι ταραγµένους χρόνους γεννήθηκε. Όταν ο Πελοποννησιακός πόλεµος έφτανε στο γνωστό τραγικό για την Αθήνα τέλος του, το Ερέχθειο ήταν µόλις δύο χρόνια που είχε τελειώσει. Τη χρονιά που ολοκληρωνόταν η οικοδόµησή του µας αναφέρεται από τον Ξενοφώντα (Ελλ.Ι, 6,Ι) ότι "ο παλαιός της Αθηνάς νεώς εν Αθήναις ενεπρήσθη". Ο ναός που αναφέρει ο Ξενοφών µάλλον πρέπει να είναι το παλιό σεβάσµιο γειτονικό κτίσµα, που είχε επιζήσει στην περσική καταστροφή, επισκευασµένο, ως αυτήν τουλάχιστο την εποχή, και όχι το Ερέχθειο, όπως νοµίζουν µερικοί. Το ίδιο πρέπει να αναφέρεται στον "αρχαίο νεώ" η πληροφορία του ηµοσθένη περί πυρκαγιάς του οπισθοδόµου, ο οποίος και µετά την πυρκαγιά του 406/5 θα επισκευάστηκε όπως όπως. Πότε απαλλάχτηκε το Ερέχθειο από την παρουσία του "αρχαίου νεώ", δεν θα το µάθουµε ίσως ποτέ. Είναι βέβαιο πάντως ότι και το ίδιο το Ερέχθειο υπέστη στα τέλη του 1ου π.χ. αιώνα µια σοβαρή ζηµιά από πυρκαγιά και, κυρίως το δυτικό του τµήµα καθώς και το βόρειο πρόπυλο. Η ζηµιά εκείνη επισκευάστηκε στα πρώτα χρόνια της µοναρχίας του Αυγούστου. Τότε τροποποιήθηκε η δυτική πρόσοψη του ναού και αλλοιώθηκε κάπως η µορφή της µεγάλης θύρας του βόρειου προπύλου, αλλά στο σύνολό του ο ναός διατηρήθηκε, ως το τέλος περίπου της αρχαιότητας, όπως ήταν στο τέλος του 5ου π.χ. αιώνα. Αντίθετα πολύ σοβαρή υπήρξε η αλλοίωση που υπέστη ο ναός στα πρώϊµα χριστιανικά χρόνια, όταν κι αυτός, όπως και οι άλλοι ειδωλολατρικοί ναοί της πόλης µε πρώτο τον Παρθενώνα, µετατράπηκε σε εκκλησία της Παναγίας αρχικά, αργότερα της Αγίας Τριάδος. Στο ανατολικό πρόδοµο προστέθηκε µια αψίς, το εσωτερικό χωρίστηκε σε τρία κλίτη, ενώ για τη θεµελίωση των κιονοστοιχιών τους προκλήθηκε γενική αναστάτωση των θεµελίων, στο δε βόρειο και νότιο τοίχο ανοίχτηκε από ένα παράθυρο. Επί Φραγκοκρατίας το κτίριο χρησίµευε σαν παλάτι και επί Τουρκοκρατίας για τη στέγαση του χαρεµιού του Τούρκου φρούραρχου, οπότε κατασκευάστηκαν δύο δεξαµενές, µια στην θέση του φρέατος, και µια άλλη στο ανατολικό µέρος του βόρειου πρόπυλου. Κατά την ελληνική επανάσταση του 1821, ένα τµήµα του νότιου τοίχου του Ερεχθείου µαζί µε την πρόσταση των Κορών κατέρρευσε από µια τουρκική οβίδα τον Ιανουάριο του 1827, θάβοντας στα ερείπιά τους την οικογένεια του Γκούρα. Το 1846 αναστηλώθηκε η πρόσταση των Κορών από το Γάλλο αρχιτέκτονα Paccarde αλλά µεγάλα τµήµατα της ΒΑ Καρυάτιδος, που δεν βρέθηκαν τότε (µερικά βρέθηκαν προ ολίγων ετών) συµπληρώθηκαν από τον Ιταλό γλύπτη Andreoli. Οι κυριότερες αναστηλωτικές εργασίες έγιναν στο κτίριο από το 1902 ως το 1909, συνεχίστηκαν αργότερα και εξακολουθούν να συνεχίζονται έως σήµερα.

21 -17- ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

22 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ (ΓΛΥΠΤΕΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ -18- Η Γλυπτική κατά την κλασική εποχή (5ος και 4ος αιώνας) Ειρήνη Κηφισόδοντου Την κλασική περίοδο εµφανίζονται οι πρώτοι µεγάλοι γλύπτες οι οποίοι αναζητούν µε πάθος την ιδανική τελειότητα του ανθρώπινου σώµατος. Αυτοί είναι ο Φειδίας, που ήταν και ο µεγαλύτερος της εποχής του και κατάφερε να αποδώσει τη µεγαλοπρέπεια των Ολύµπιων Θεών µε απαράµιλλο τρόπο, ο Πραξιτέλης µε την αισθητική και τη συµµετρική χάρη, ο Πολύκλειτος που έδωσε στο " ορυφόρο" του τον "κανόνα" των τέλειων Ηνίοχος αναλογιών του αντρικού σώµατος, ο Λύσιππος, που απέδωσε έξοχα την αυτοκυριαρχία της µορφής και ο Σκόπας, που αποτύπωσε το πάθος στις µορφές των έργων του. Συγκεκριµένα ως εκπρόσωποι της Γλυπτικής τέχνης του 5ου αι. θεωρούνται οι: Αλκαµένης Μεγάλος γλύπτης και χαλκοπλάστης του 5ου αιώνα π.χ. σύγχρονος και µαθητής του Φειδία. Ο τόπος όπου γεννήθηκε και πέθανε δεν είναι γνωστός. Υποστηρίχτηκε πως ήταν δύο αρχαίοι γλύπτες µε το ίδιο όνοµα. Ο δεύτερος θεωρείται γιος ή εγγονός του πρώτου. Ο πρώτος, µαθητής του Φειδία, έζησε και εργάστηκε στην Αθήνα κατά το δεύτερο µισό του 5ου αιώνα. Φιλοτέχνησε πολλά και σηµαντικά λατρευτικά αγάλµατα: µαρµάρινα, χάλκινα και χρυσελεφάντινα. Το µόνο όµως που σώζεται και βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης αρκετά κατεστραµµένο είναι το µαρµάρινο σύµπλεγµα της Πρόκνης µε το γιο της. Από τα άλλα έργα του Αλκαµένη υπάρχουν µονάχα αντίγραφα. Ως το πιο περίφηµο έργο του θεωρείται η "Αφροδίτη η εν Κήποις" που εικόνιζε τη θεά να κρατάει το χρυσό µήλο του Πάρη και βρισκόταν σε κήπο των Αθηνών, κοντά στους στύλους του Ολυµπίου ιός. Αντίγραφό του θεωρείται η Αφροδίτη που βρίσκεται στο µουσείο του Λούβρου. Αντίγραφο άλλου έργου του, του Άρη για τον ναό του στις Αχαρνές, είναι το γνωστό ως "Άρης Μποργκέζε" στο Μουσείο του Λούβρου. Αντίγραφα έργων του επίσης βρέθηκαν στην Πέργαµο το 1903 και στην Έφεσο το Τέλος αναφέρεται πως ο Αλκαµένης φιλοτέχνησε την τρίµορφη επιπυργιδία Εκάτη για τον πύργο της Αθηνάς-Νίκης στην Ακρόπολη. Μύρωνας Αρχαίος γλύπτης από τις Ελευθερές της Αττικής. Έζησε τον 5ο αιώνα π.χ. και θεωρείται ένας από τους πιο σηµαντικούς γλύπτες της ελληνικής αρχαιότητας. Μαθητής του Αργείου καλλιτέχνη Αγελάδα, εργάστηκε κυρίως στην Αθήνα ως χαλκοπλάστης. Από τους πρώτους καλλιτέχνες που απαλλάχτηκαν από τα δεσµά της αρχαϊκής τέχνης και από την ιερατική στάση των µορφών της, δίνει στα έργα του κίνηση και ελευθερία. Χαρακτηριστικό παράδειγµα της τεχνοτροπίας του είναι ο ισκοβόλος, που µόνο το δεξί του πόδι πατάει στερεά, ενώ, καθώς το ισκοβόλος Έφηβος Μαραθώνα

23 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ (ΓΛΥΠΤΕΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ -19- σώµα συστρέφεται για την εκτίναξη του δίσκου, το αριστερό χέρι ακουµπά στο δεξιό γόνατο. Ο αθλητής βρίσκεται στην υπέρτατη στιγµή της έντασης. Παρ' όλη, όµως, την ένταση της κίνησης, το πρόσωπο είναι ήρεµο, µε µια έκφραση περίσκεψης. Ο αθλητής δεν ''ποζάρει'' αλλά είναι συγκεντρωµένος στην κίνηση του χεριού του. Περίφηµο εξίσου έργο του Μύρωνα ήταν η χάλκινη "βους" η οποία βρισκόταν στηµένη σε πλατεία της αρχαίας Αθήνας. Η φυσικότητα του ζώου ήταν τόσο µεγάλη, ώστε οι Αθηναίοι την περνούσαν για αληθινή. Από τα συµπλέγµατα του Μύρωνα περίφηµα είναι το σύµπλεγµα της Αθηνάς και του Μαρσύα στην Ακρόπολη. Στο Μύρωνα επίσης αποδίδονται και τα αγάλµατα της Αθηνάς και του Ηρακλή στην Σάµο καθώς και η νότια µετόπη του Παρθενώνα. Πολύκλειτος Έλληνας γλύπτης, από το Αργος, µία από τις µεγαλύτερες µορφές στο χώρο της τέχνης του 5ου αι. π.χ. Ασχολήθηκε βασικά µε το χαλκό και τα αγάλµατά του διακρίνονται για το χαρακτηριστικό τύπο που απεικονίζουν, του νεαρού, δηλαδή, γυµνού αθλητή σε στάση βαδίσµατος. Ο Πολύκλειτος απόδιδε το κύριο βάρος του στην αρτιότητα και οµορφιά των έργων την οποία στήριζε στη συµµετρία και αρµονικότητα του σώµατος. Έγραψε το περίφηµο βιβλίο "Κανόνας", όπου και καθόριζε τις τέλειες αναλογίες του ανθρώπινου σώµατος, εφάρµοσε δε τις θεωρίες του στο άγαλµα " ορυφόρος", που ονοµάστηκε και Κανόνας. Ο ορυφόρος απεικόνιζε ένα νεαρό αθλητή, που κρατά δόρυ ή ακόντιο. Το σώµα του είναι τελείως αρµονικό, προβάλλει το δεξί πόδι και αγγίζει το έδαφος µε το λυγισµένο αριστερό. Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ο χιασµός της κίνησης, που δηµιουργείται από την ένταση του δεξιού ποδιού και τη χαλάρωση του δεξιού χεριού και ώµου, µε τη στάση του αριστερού ποδιού. Ο ορυφόρος σώζεται σε πολλά αντίγραφα. Άλλα έργα του Πολύκλειτου που µας είναι γνωστά είναι ο " ιαδούµενος", έργο µε πολλές οµοιότητες µε το ορυφόρο, η "χρυσελεφάντινη 'Ηρα", η "πληγωµένη Αµαζόνα"(Μητροπολιτικό Μουσείο Ν. Υόρκης)κ.ά Οι πληροφορίες που µας παρέχονται για τον Πολύκλειτο από την αρχαιότητα αναφέρουν ότι δεν είχε ιδιαίτερη επιτυχία στα αγάλµατα των Θεών, γιατί δεν µπορούσε να τους προσδώσει την απαιτούµενη µεγαλοπρέπεια. Φειδίας Περίφηµος γλύπτης που άκµασε κατά τον 5ο αιώνα π.χ. Ήταν γιος του Χαρµίδη και µαθήτεψε στην σχολή του Ηγία ή του Αγελάδα. Πολλές πηγές, όπως ο Πλίνιος, αναφέρουν ότι ο Φειδίας βρισκόταν στην µεγαλύτερη ακµή του το 448 π.χ., ενώ άλλες πηγές µιλάνε για τα πολυάριθµα έργα και για τις σχέσεις του µε τον Περικλή. Αναφέρονται πολλά ανέκδοτα για τη ζωή, το έργο του και για τη δίκη για ασέβεια, στην οποία κατηγορήθηκε ότι παρίστανε το πρόσωπό του σε ένα έργο του στην ασπίδα της Αθηνάς Παρθένου καθώς και ότι έκλεψε χρυσάφι για την κατασκευή του αγάλµατος αυτού. Από τα πρώτα έργα του Φειδία είναι το χρυσελεφάντινο άγαλµα της Αθηνάς που φιλοτέχνησε για την Πελλήνη της Αχαΐας, Χρυσελεφάντινο άγαλµα Αθηνάς (αναπ.)

24 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ (ΓΛΥΠΤΕΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ -20- ένα άγαλµα του "Παρνόπιου" Απόλλωνα, δηλαδή του διώκτη των ακρίδων, που στήθηκε στην Ακρόπολη της Αθήνας, ο ανδριάντας του ποιητή Ανακρέοντα και το άγαλµα της Αθηνάς Προµάχου που τοποθετήθηκε κοντά στα Προπύλαια της Ακρόπολης. Τα έργα αυτά χρονολογούνται µεταξύ π.χ. Στα έργα που φιλοτέχνησε αργότερα, περιλαµβάνονται ένας "θησαυρός" που στήθηκε στην Ιερά Οδό των ελφών και το Χάλκινο Άγαλµα της Αθηνάς, για τους Αθηναίους που πήγαιναν να αποικίσουν τη Λήµνο. ικό του έργο θεωρείται επίσης και το χρυσελεφάντινο άγαλµα του ία που θα στηνόταν στο σηκό του ναού του ία στην Ολυµπία και µπορούµε να πάρουµε µια ιδέα γι' αυτό από τα νοµίσµατα των Ηλείων.(Για το συγκεκριµένο έργο δεν υπάρχει οµοφωνία από τους µελετητές ως προς τη χρονολογία κατασκευής του). Σίγουρο είναι ότι µετά το 448 π.χ. ο Φειδίας πήγε στην Αθήνα, ύστερα από πρόσκληση του Περικλή, για να συνεργαστεί στην εκτέλεση των σχεδίων του στην Ακρόπολη και, κυρίως, στη διακόσµηση του ναού της Αθηνάς. Ο Φειδίας επιστατούσε τον Ικτίνο και τον Καλλικράτη και συνεργάστηκε µαζί τους στην φιλοτέχνηση των γλυπτών, που συµπλήρωναν τη διακόσµηση του ναού: τα δύο αετώµατα που παρίσταναν τη γέννηση της Αθήνας και τη σύγκρουσή της µε τον Ποσειδώνα, τις µετόπες που ήταν διακοσµηµένες µε διάφορες σκηνές παρµένες από τη µυθολογία, τη ζωφόρο, που αναπαράσταινε την ποµπή των Παναθηναίων και, τέλος, το χρυσελεφάντινο άγαλµα της Αθηνάς που ήταν στο σηκό. Όλα αυτά τα έργα φιλοτεχνήθηκαν µεταξύ 447 και 438 π.χ. Όταν, µετά τη δίκη, ο Φειδίας υποχρεώθηκε να φύγει από την Αθήνα δηµιούργησε και άλλα αγάλµατα όπως η "Αµαζών", η "Ουράνια Αφροδίτη" και ένα άλλο άγαλµα της Αφροδίτης, το οποίο ο Πλίνιος είδε στην Οκτάβια στοά της Ρώµης. Ο Φειδίας θαυµάστηκε όσο κανένας άλλος καλλιτέχνης επειδή αντιπροσώπευε την τελειότητα της τέχνης. Τα βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης του Φειδία- πλαστικότητα, ισορροπία στην επιλογή των θεµάτων, στις συνθέσεις, στη διαβάθµιση των επιπέδων αλλά και κίνηση στις πτυχώσεις, οργανική αρτιότητα της µορφής - συγκεντρώνουν και εκφράζουν τέλεια τις καλλιτεχνικές τάσεις της ελληνικής τέχνης κατά την κλασσική περίοδο. Τα έργα του Φειδία είχαν κάτι το σεµνό, το µεγαλόπρεπο και το εµπνευσµένο. Ο Φειδίας άφησε µεγάλη σχολή, στην οποία οι µαθητές συνέχισαν την ανάπτυξη της τέχνης του µεγάλου δασκάλου τους. Η επίδραση της τέχνης του διαπότισε όλη την κατοπινή εξέλιξη της ελληνικής γλυπτικής. Ζωγράφοι του 5ου αι. π.χ. Αν για τη ζωγραφική της Κρήτης και των Μυκηνών έχουµε µια ιδέα από τις σωζόµενες τοιχογραφίες, δυστυχώς δεν ισχύει το ίδιο για τη ζωγραφική των κλασσικών χρόνων, καθότι τα υλικά των ζωγράφων της δεν άντεξαν στη φθορά του χρόνου. Οι αρχαίοι συγγραφείς µιλούν πάντως µε θαυµασµό για τους µεγάλους ζωγράφους του 5ου αι που είναι οι ακόλουθοι: Ζεύξις Περιώνυµος ζωγράφος των µέσων του 5ου π.χ. αι. από την Ηράκλεια της Σικελίας, περίφηµος για τα χρώµατά του. Ολόκληρο το όνοµά του ήταν Ζεύξιππος, όπως τον αναφέρει ο Πλάτων στο έργο του "Πρωταγόρας" (318 Β): "Ζεύξιππος ο Ηρακλειώτης νεωστί επιδηµών", υπονοώντας, προφανώς, ότι είχε έρθει στην Αθήνα και παρέµεινε για να σπουδάσει. Είναι ο

25 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ (ΓΛΥΠΤΕΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ -21- ζωγράφος που απέδωσε τη γυναικεία οµορφιά µε ανυπέρβλητη χάρη. Ένας από τους περίφηµους πίνακές του ήταν ο "Ηρακλής, Αλκµήνη και Αµφιτρύων". Στον πίνακα αυτόν ο Ηρακλής, νήπιο στην κούνια του, πνίγει τα φίδια παρουσία της έντροµης µητέρας του και του πατέρα του που έχει τρέξει σε βοήθεια. Τον ίδιο πίνακα περιγράφει λεπτοµερέστατα ο Φιλόστρατος ο νεώτερος. Τον πίνακα αυτόν τον χάρισε ο καλλιτέχνης στον Ακράγαντα, όπου και βρισκόταν, σύµφωνα µε τον Πλίνιο. Ο Πλίνιος αναφέρει επίσης τον πίνακα "Ζεύς µεγαλοπρεπής, ένθρονος, µεταξύ άλλων Θεών", και τον πίνακα "Παν" που ο καλλιτέχνης δώρισε στο βασιλιά της Μακεδονίας Αρχέλαο. Ο Αρχέλαος είχε καλέσει τον Ζεύξη στο σπίτι του για να το ζωγραφίσει, και λέγεται ότι τον πλήρωσε µε "τετρακοσίας µνας". Ο Λουκιανός, αναφερόµενος στο έργο "Πηνελόπη", θαυµάζει τον καλλιτέχνη για την απόδοση της θλίψης και ντροπής στο πρόσωπο της Πηνελόπης. Επίσης αναφέρει το έργο "Αυλητής" και το "Μενέλαος ο Χοηφόρος", πίνακας που βρίσκεται στην Έφεσο. Τον πίνακα αυτόν είδε και θαύµασε ο Μέγας Αλέξανδρος. Από τα αριστουργήµατα του καλλιτέχνη θεωρείται το έργο "Οικογένεια Κενταύρων", που το παρουσιάζει µε κάθε λεπτοµέρεια ο Λουκιανός, ο οποίος είχε δει αντίγραφό του στην Αθήνα, γιατί το αρχέτυπο, µαζί µε άλλα αριστουργήµατα, το έστειλε στη Ρώµη ο Ρωµαίος στρατηγός Σύλλας, αλλά, δυστυχώς, το πλοίο βυθίστηκε κοντά στο Μαλέα και όλα τα έργα χάθηκαν. Ο πίνακας αυτός παρίστανε τη σύζυγο του Κενταύρου ξαπλωµένη πάνω στη χλόη, να κρατάει στην αγκαλιά το ένα από τα µικρά της που θηλάζει ανθρώπινα από το γυναικείο µαστό, ενώ το άλλο θηλάζει από τον άλλο µαστό, τον αλογίσιο, σαν αλογάκι. Αλλά ο πίνακας που άφησε κατάπληκτους τους κριτικούς, για την άφθαστη οµορφιά του, ήταν εκείνος που παρουσίαζε την "Ελένη" και ο οποίος, σύµφωνα µε τον Πλίνιο, βρισκόταν στο Ναό της Λακινίας Ήρας στον Ακράγαντα, ενώ, σύµφωνα µε τον Κικέρονα και το ιονύσιο Αλικαρνασσέα, βρισκόταν στον Κρότωνα. Για να φτιάξει το συγκεκριµένο πίνακα ο Ζεύξις, ζήτησε από την πολιτεία να του στείλουν τις ωραιότερες των γυναικών για να διαλέξει το µοντέλο του. Από αυτές ο καλλιτέχνης διάλεξε τις πέντε ωραιότερες, τις µελέτησε γυµνές, πήρε ό,τι ωραιότερο είχε η κάθε µία και, τελικά, τον συνέθεσε. Σύµφωνα µε τον Πλίνιο, ο πίνακας αυτός µεταφέρθηκε από την αρχική του θέση (Ακράγαντα ή Κρότωνα) από το βασιλιά της Ηπείρου, τον Πύρρο, στην Αµβρακία, πρωτεύουσα του βασιλείου του, και από εκεί τον πήραν οι Ρωµαίοι όταν κυρίευσαν την Ηπειρο και κατέστρεψαν την πόλη. Τότε αφαίρεσαν από την Αµβρακία και τα αγάλµατα των Μουσών και τα µετέφεραν στη Ρώµη. Πολλά και όµορφα είναι τα ανέκδοτα σχετικά µε την τέχνη του Ζεύξιδος: Κάποτε σε ένα διαγωνισµό µεταξύ αντιζήλων του, ο Ζεύξις έφερε πίνακα µε ζωγραφισµένα "σταφύλια" και ήταν τόσο φυσικά, που τα πουλιά έτρεξαν να τα φάνε. Τότε ο Παρράσιος έφερε πίνακα που παρίστανε µία κουρτίνα, ζωγραφισµένη µε τόση φυσικότητα ώστε ο Ζεύξις του είπε να τραβήξει την κουρτίνα για να δει τον πίνακα. Όταν, όµως, κατάλαβε την πλάνη του, έδωσε το "Φοίνικα" στον αντίπαλό του Παρράσιο λέγοντας πως αυτός µεν εξαπάτησε τα πτηνά, αλλά εκείνος εξαπάτησε αυτόν τον ίδιο, που ήταν καλλιτέχνης.

26 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ (ΓΛΥΠΤΕΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ -22- Ο Ζεύξις έφτιαξε επίσης και µονόχρωµα έργα, ιχνογραφήµατα πάνω σε λευκά πινάκια. Ως τελευταίο έργο του αναφέρεται η "Μεθυσµένη γραία" αλλά και πολλά έργα από πηλό, τα µόνα που έµειναν στην Αµβρακία. Οι κριτικοί έλεγαν ότι πρώτος αυτός εισήγαγε το "κάλλος", γι' αυτό και θαυµάζεται για την απόδοση του κάλλους των γυναικών Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ο Ζεύξις αντλεί από τη φύση τα άριστα πρότυπα και τα ζωγραφίζει καλύτερα, αλλά θυσιάζει το ήθος χάριν του κάλλους. Αυτό συνάγεται από τη φράση (Ποιητ. 6) "η Ζεύξιδος γραφή ουδέν έχει ήθος" αντίθετα από τον Πολύγνωτο τον "αγαθόν ηθογράφον", ο οποίος ζωγράφισε την Πηνελόπη "αποδώσας εις αυτήν mores" (ήθος). Ο Σουίδας επισηµαίνει ότι ο Ζεύξις, παραλαβών από τον Απολλόδωρον, αυτόν που άνοιξε τις πύλες της τέχνης, την απόδοση του σκιασµού και της προοπτικής "υπερέβαλλεν αυτόν κατά ταύτα". Ο δε Απολλόδωρος έλεγε ότι "ο Ζεύξις, κλέψας την τέχνην αυτού, απήλθεν". Τα έργα του Ζεύξιδος ήταν περιζήτητα. Είχε πλουτίσει τόσο από αυτά, ώστε δώριζε τα έργα του σε πόλεις ή διακεκριµένα πρόσωπα, λέγοντας ότι δεν υπάρχει τιµή που να µπορεί να πληρώσει κανείς αυτά τα έργα. Παρράσιος Εφέσιος ζωγράφος και σκιτσογράφος, από τους σηµαντικότερους, γιός και µαθητής του διακεκριµένου ζωγράφου Ευήνορος (5ος-4ος π.χ. αι.). Το έργο του χαρακτήριζε η ακρίβεια, η πλαστικότητα και η συµµετρία των µορφών. Έργα του θεωρούνται τα: "Προµηθεύς", "Θησεύς", "Πάσχων Φιλοκτήτης", " ήµος Αθηναίων", "Ερµής", "Οδυσσεύς", "Ηρακλής", "Φιλονικία Αίαντος και Οδυσσέως"και "Τροφός Θραξ". Πολύγνωτος Ζωγράφος, ο µέγιστος του αρχαίου ελληνικού κόσµου, γιος και µαθητής του Αγλαοφώντα, αδελφός του Αριστοφώντα, το γένος Θάσιος Ο Πολύγνωτος, ο οποίος ήκµασε µεταξύ του 480 και 445 π.χ., εργάστηκε για πολλά χρόνια στην Αθήνα, γι' αυτό οι Αθηναίοι του παραχώρησαν πολιτικά δικαιώµατα. Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς τον ονοµάζουν Αθηναίο και όχι Θάσιο. Ο Πολύγνωτος ζωγράφισε πολλά και σπουδαιότατα έργα πάνω σε ξύλινους πίνακες και σε µάρµαρα, µε τη µέθοδο της εγκαυστικής, και πάνω σε τοίχους, µε τη µέθοδο της ξηρογραφίας. Στην Αθήνα εκόσµησε µε πίνακες τη µεγάλη Πεισιανάκτειο στοά στην Αγορά, η οποία, από το πλήθος και την οµορφιά των εικόνων του Πολυγνώτου, ονοµάστηκε "Ποικίλη".Τις ζωγραφιές αυτές περιγράφει εκτενώς ο Παυσανίας (Α 15, 1-4). Στη στοά αυτή εργάστηκε επίσης ο Μίκων και ο Πάναινος. Ο Πολύγνωστος ζωγράφισε την "Ιλίου Πέρσιν" (άλωση της Τροίας) στην Πεισιανάκτειο στοά, καθώς και (από άλλες πληροφορίες) τους Ιλίου Πέρσιν

27 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ (ΓΛΥΠΤΕΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ -23- πίνακες του Θησείου και του Ανακείου, δωρεάν. Αναφέρεται επίσης ότι ζωγράφισε στο Θησείο των Αθηνών "Κενταυροµαχία" και "Αµαζονοµαχία". Στο Ανάκειον (Ιερό των ιόσκουρων), στην Αθήνα, ζωγράφισε το "Γάµο των θυγατέρων του Λευκίππου". Στην Πινακοθήκη, αριστερά των Προπυλαίων της Ακροπόλης υπήρχαν ζωγραφικές του Πολυγνώτου (τις οποίες αναφέρει µόνον ο Παυσανίας) όπου εικονίζονται ο "Αχιλλεύς εν Σκύρω" και ο Οδυσσεύς ιστάµενος παρά την Ναυσικάν µε τις θεραπαινίδες της δίπλα στο ποτάµι", ακριβώς όπως τα διηγείται ο Οµηρος. Επίσης "Κοντά στον τάφο του Αχιλλέως η µέλλουσα να σφαγεί Πολυξένη", "ο Πυλάδης φονεύων τους γιους του Ναυπλίου" και "ο Οδυσσεύς αφαιρών το τόξον του Φιλοκτήτους". Στις Πλαταιές, στους τοίχους του πρόναου στο ναό της Αρείας Αθηνάς, υπήρχε ζωγραφική του Πολυγνώτου "Ο Οδυσσεύς φονεύων τους µνηστήρες" (Παυσανίας Θ 4, 1). Στην περίφηµη Λέσχη, που ήταν ανάθηµα των Κνιδίων στους ελφούς, αναφέρονται και περιγράφονται µε λεπτοµέρειες από τον Παυσανία (Ι 25) οι ζωγραφικές παραστάσεις του Πολυγνώτου "Ιλίου Πέρσις", ο "Απόπλους των Ελλήνων " και η "Νέκυια" (Κάθοδος του Οδυσσέα στον Άδη). Πάνω σε πολλά από τα εικονιζόµενα πρόσωπα βρίσκεται γραµµένο το όνοµά τους. Όλα αυτά ήταν απέραντες τοιχογραφίες, γι' αυτό χρειάστηκαν πολλοί βοηθοί για να γεµίζουν µε χρώµα τα σχέδια του διδασκάλου. Η τοιχογραφία της Λέσχης που παρίστανε την Τροία, έδειχνε το πλήρωµα των καραβιών του Μενελάου έτοιµο να ανοίξει πανιά για το ταξίδι της επιστροφής στην Ελλάδα. Στο κέντρο κάθεται η Ελένη. Σε µια γωνιά στέκεται η Ανδροµάχη µε τον Αστυάνακτα στην αγκαλιά της. Στην τοιχογραφία αυτή, 50 χρόνια πριν από τον Ευριπίδη υπήρχε η εικόνα του δράµατος των γυναικών της Τροίας. Ο Πολύγνωτος αρνήθηκε να δεχτεί πληρωµή γι' αυτές τις εικόνες, αλλά τις πρόσφερε µε γενναιοδωρία στην Αθήνα και τους ελφούς. Ο Πολύγνωτος αποτελεί ορόσηµο στην ιστορία της ζωγραφικής. Οι κρίσεις των αρχαίων για τα έργα και την τέχνη του Πολυγνώτου είναι πολλές και πολύ σηµαντικές. Ο Αριστοτέλης (Ποιητ. 2) αναφέρει ότι ο Πολύγνωτος "εποίει κρείττους τους ανθρώπους" και τον χαρακτηρίζει ως "αγαθόν ηθογράφον", ο Αιλιανός λέγει ότι η τέχνη του Πολυγνώτου είχε "ακρίβειαν, πάθος και ήθος", ο δε Λουκιανός επισηµαίνει ότι επεξεργάστηκε "την εσθήτα εις το λεπτότατον". Τέλος ο Πλίνιος γράφει ότι πρώτος ο Πολύγνωτος "ζωγράφισε γυναίκας φερούσας διαφανή ενδύµατα και καλύµµατα επί της κεφαλής ποικίλων χρωµάτων, ότι "διήνοιξε το στόµα, ενεφάνισε οδόντας και απήλλαξε το πρόσωπον από την αρχικήν δυσκαµψίαν". Ως προς τα χρώµατα ο Πολύγνωτος περιορίστηκε στα τέσσερα κύρια και τις διαβαθµίσεις τους, "µή θελήσας να προκαλεί την εντύπωσιν του θεατού δια των εντόνων χρωµάτων". Ο Πολύγνωτος ερωτεύτηκε την Ελπινίκη, αδελφή του Κίµωνα και αναφέρεται ότι, ζωγραφίζοντας την "Ιλίου Πέρσιν" στην Ποικίλη αγορά, αποδίδει τα χαρακτηριστικά της Ελπινίκης στην Τρωαδίτισσα Λαοδίκη. Μίκων Αθηναίος χαλκουργός και ζωγράφος, γιος του Φανόλου ή Φανοµάχου

28 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ (ΓΛΥΠΤΕΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ -24- Ο Πλίνιος αναφέρει ότι ο Μίκων θαυµάζεται για τους ανδριάντες των αθλητών. Ως ζωγράφο τον αναφέρει ο Παυσανίας, που λέει ότι στο Ανάκειον, το ιερό των ιόσκουρων, υπήρχε ζωγραφική του Μίκωνος, που παρίστανε τους Αργοναύτες να πλέουν µε τον Ιάσονα. Στο Θησείο υπήρχαν ζωγραφικές παραστάσεις του Μίκωνα που παρίσταναν "Αµαχονοµαχία" και "Κενταυροµαχία". Στον τρίτο τοίχο υπήρχαν σκηνές που απεικόνιζαν αποκλειστικά άθλους του Θησέα. Ακόµη σ' αυτό υπήρχε και η καταπληκτική ζωγραφική του παράσταση που απεικόνιζε τους γάµους του Πειρίθου µε την Ιπποδάµεια. Από τους αρχαίους τεχνοκρατικούς θεωρείται ως πολύ σηµαντικός καλλιτέχνης, σχεδόν ισάξιος του Πολύγνωτου. Απολλόδωρος Αθηναίος ζωγράφος, ο οποίος ήκµασε µεταξύ π.χ., εφευρέτης της προοπτικής σκιαγραφίας. Ο Πλούταρχος (Περί όξης Αθηναίων, 2) αναφέρει ότι πρώτος αυτός επισηµαίνει "φθοράν και απόχρωσιν σκιάς" και ο Πλίνιος (Φυσ. Ιστ. 35, 60, 61) ότι "πρώτος επιχείρησε να εκτυπώσει τις µορφές και πρώτος προσέδωσε δόξαν δικαίως εις τον χρωστήρα".πίνακές του είναι οι ακόλουθοι: "Ιερεύς ικετεύων", "Αίας", "Ο Οδυσσεύς φορών πίλον", "Ηρακλείδαι", "Αλκµήνη ικετεύουσα τον Ευρυσθέα", "Αλκµήνη και θυγάτηρ Αθηναίους ικετεύοντες" υστυχώς, σήµερα, όπως προαναφέρθηκε, λόγω των φθαρτών υλικών που χρησιµοποιήθηκαν, δεν σώζονται έργα ζωγραφικής του 5ου αι π.χ. Το ότι όµως και η τέχνη αυτή προόδευσε πολύ φαίνεται από τις πληροφορίες των αρχαίων φιλολογικών πηγών, από τις σύγχρονές της αγγειογραφίες, όπου διακρίνεται η έµφυτη καλαισθησία των τεχνιτών τους, καθώς και από µεταγενέστερα αντίγραφα χαµένων έργων ζωγραφικής σε τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Η κλασική αγγειογραφία και ζωγραφική Κατά την κλασική εποχή συνεχίζονται στην αγγειογραφία οι δύο τεχνοτροπίες που δια- µορφώθηκαν στην αρχαϊκή εποχή, δηλαδή Ο ερυθρόµορφος ρυθµός Οι Λέσβιοι ποιητές Αλκαίος και Σαπφώ Ο Θησέας αντιµετωπίζει το ληστή Πιτυοκάµπτη Ο θάνατος του Σαρπηδώνα

29 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ (ΓΛΥΠΤΕΣ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ -25- και Ο µελανόµορφος ρυθµός Ο Ηρακλής παρουσιάζει τον Κέρβερο στον Ευρυσθέα ιόνυσος και Μαινάδες -Στην επιγραφή πάνω από το ιόνυσο και τις Μαινάδες, δίπλα στο όνοµά του: ο ζωγράφος - αγγειογράφος έχει υπογράψει: ΑΜΑΣΙΣ ΜΕΠΟΙΗΣΕΝ (= Ο Άµασις µε ζωγράφισε).- µε τη διαφορά ότι οι αγγειογράφοι αποδίδουν µε µεγαλύτερη πειστικότητα τις µορφές. Στα αττικά ερυθρόµορφα αγγεία διαφαίνονται επιδράσεις από τη σύγχρονή τους ζωγραφική. Μια άλλη οµάδα αττικών αγγείων είναι χαρακτηριστική του 5ου αιώνα, οι λευκές λήκυθοι, που τοποθετούνταν στους τάφους γεµάτες µε αρωµατικά έλαια. Τα χρώµατα των σχεδίων πάνω στο λευκό φόντο είναι περισσότερα, ενώ τα θέµατα θυµίζουν τις παραστάσεις των επιτύµβιων στηλών. λ ε υ κ έ ς λ ή κ υ θ ο ι Κατά τον 4ο αιώνα π. Χ. συνεχίζεται η ίδια παράδοση, αλλά οι αγγειοπλάστες και αγγειογράφοι της Αττικής έχουν ανταγωνιστές στις ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας που αναγκάζουν τους Αθηναίους σιγά - σιγά να εγκαταλείψουν και να σταµατήσουν την παραγωγή τους (γύρω στο 320 π. Χ.) Σ αυτό το σηµείο θα σταµατήσουµε την ξενάγησή µας στον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης αλλά και τη σύντοµη αναφορά µας στους καλλιτέχνες και στα αντιπροσωπευτικότερα έργα της κλασικής εποχής. Άλλωστε η Ελληνική τέχνη έχει µακραίωνα ιστορία και δεν µπορεί εύκολα να εξαντληθεί...