IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 23

Transcript

1 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 23 H IΣTOPIKH EΞEΛIΞH TOY NOΣOKOMEIOY ΣTHN EΛΛHNIKH EΠIKPATEIA Των Σ.A. Aλεξιάδου, E.A. Aλεξιάδου, A. Xαµαλίδου Eισαγωγή Tο άρθρο 21 παρ. 3 του Συντάγµατος της Eλλάδας κατοχυρώνει το κοινωνικό δικαίωµα του πολίτη στην υγεία. Tο κράτος µεριµνά για την υγεία των πολιτών και λαµβάνει όλα τα αναγκαία µέτρα για την προστασία τους, 1 παρέχοντας στον πολίτη όλα τα αναγκαία αγαθά και τις υπηρεσίες για την ικανοποίηση του κοινωνικού αυτού δικαιώµατος. 2 Όµως η παροχή αυτών των υπηρεσιών υγείας κατά βάση πραγµατοποιείται µέσα από οργανωµένες κρατικές υπηρεσίες υγείας, τα νοσοκοµεία, τα οποία διαχρονικά εµφανίζονται µε διάφορες µορφές. 3 H εµφάνιση των πρώτων νοσοκοµείων Aπό τον πατέρα της Iατρικής, τον Iπποκράτη είχε καθιερωθεί η βασική αρχή, παραδεκτή σήµερα, ότι ο γιατρός οφείλει να θεραπεύει τον ασθενή άνθρωπο και όχι την ασθένεια. Aυτό είχε διττή σηµασία. Aφενός µεν απέβλεπε στην ολοκληρωµένη θεώρηση του ασθενή έτσι ώστε να υπολογισθεί σωστά η αγωγή στα πλαίσια του συνόλου των συνθηκών που επικρατούν στον ασθενή άνθρωπο και αφετέρου εµπεριέχει την σηµασία προς την ανθρωπιστική κατεύθυνση της θεραπευτικής. 4 Tα πρώτα νοσοκοµεία της Iπποκρατικής περιόδου είναι τα Aσκληπιεία (6 ο ς αιώνας π.x.) της Eπιδαύρου, της Aθήνας, της Tρίκκης, της Kω, της Περγάµου. Σ αυτά προσέρχονταν οι α- σθενείς και ζητούσαν από το θεό να θεραπεύσει τις ασθένειές τους και εκείνος εµφανιζόταν στα όνειρά τους και τους επεδείκνυε την θεραπεία που έπρεπε να εφαρµόσουν. Eπίσης αρκετά από H Σ. Aλεξιάδου είναι ιστορικός A.Π.Θ., άµισθος επιστηµονικός συνεργάτης Tµήµατος Iατρικής A.Π.Θ. H A. Xαµαλίδου είναι Eπιµελήτρια A E.Σ.Y., Παθολόγος, Nοσοκοµείο Άγιος Παύλος Θεσσαλονίκη H E. Aλεξιάδου φοιτά στο Tµήµα Nοµικής A.Π.Θ.

2 24 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH τα µεγάλα Aσκληπιεία ήταν ολοκληρωµένα συγκροτήµατα κτιρίων και χρησίµευαν για την νοσηλεία και στέγαση των ασθενών. 5 Kατά την ρωµαϊκή περίοδο έχουµε την ίδρυση στρατιωτικών νοσοκοµείων καθώς και νοσοκοµείων στα οποία νοσηλεύονται µόνο δούλοι ονοµαζόµενοι valetudinaria όπου ο γιατρός είχε τον τίτλο του medicus commensalis, ο οποίος είχε την µέριµνα των δούλων. Tην ίδια περίοδο υπάρχουν και νοσοκοµεία για αθλητές και τραυµατισµένους µονοµάχους, στα οποία προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ιατροί ονοµαζόµενοι vulnerarii, ενώ για τους λεγεωνάριους υπήρχαν ειδικά νοσοκοµεία. Πάντως η σύσταση νοσοκοµείων καλά οργανωµένων τα οποία να δέχονται ασθενείς όλων των κατηγοριών για θεραπεία έγινε αργότερα. 6 Tο Nοσοκοµείο κατά την περίοδο της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας Hδηµιουργία του πρώτου υποτυπώδους νοσοκοµείου κατά την διάρκεια της Bυζαντινής αυτοκρατορίας (IB αιώνας) συνετελέσθη στη Mονή του Παντοκράτορος Σωτήρος Xριστού στην Kωνσταντινούπολη. Iδρυτής της µονής ήταν ο αυτοκράτορας Iωάννης B Kοµνηνός ο οποίος µετέτρεψε ένα από τα εξαίσια κτίρια του µεγάλου οικοδοµήµατος της µονής σε νοσοκοµείο. Πραγµατικά ο ξενώνας αυτός παρουσιάζει µεγάλη οµοιότητα µε τα σηµερινά µεγάλης οργάνωσης νοσοκοµεία. Στο τυπικό του παντοκράτορα, στην ιδρυτική διακήρυξη του µοναστηριακού συγκροτήµατος ο αυτοκράτορας Iωάννης B καθόρισε τις υπηρεσίες που έπρεπε να παρέχει το νοσοκοµείο. Συγκεκριµένα περιελάµβανε (50) πενήντα κλίνες, µια για κάθε άρρωστο, διατεταγµένες σε πέντε ορδίνους (σειρές) ή θαλάµους. Eπίσης, το νοσοκοµείο περιελάµβανε διάφορους τοµείς για τα διάφορα νοσήµατα που νοσηλεύονταν σ αυτό. Tο νοσοκοµείο διοικούσε ο πριµµικήριος (ηγούµενος της µονής) ο οποίος ακολούθησε το τυπικό. Eπιπλέον και η ιερά µονή του Iωάννη του Προδρόµου στη Πέτρα µέχρι το 1440 µ.x. συντηρούσε ένα δηµόσιο νοσοκοµείο, ενώ µέχρι το 1453 µ.x. λειτούργησαν και διέπρεψαν τα χριστιανικά νοσοκοµεία. Iδιαίτερη σηµασία παρουσιάζει το ιδρυθέν το έτος 372 µ.x. από το Mέγα Bασίλειο, πτωχοκοµείο «Bασιλειάδα», έξω από την Kαισάρεια της Kαππαδοκίας, µέσα από το οποίο παρέχονταν ιατρικές υπηρεσίες. Πέραν αυτών ιδρύονται και άλλα χριστιανικά νοσοκοµεία όπως αυτό του Γ. Γουδέλη πολιτικού και εµπόρου ο οποίος τροποποίησε ένα από τα ανάκτορά του στην Kωνσταντινούπολη και το µετέτρεψε σε νοσοκοµείο. Tον IA αιώνα ο Kωνσταντίνος ο Θ ανήγειρε ένα µεγάλο ξενώνα στην περιοχή των Mαγγάνων, που αργότερα αποτέλεσε το νοσοκοµείο των αυτοκρατόρων αφού νοσηλεύθηκαν κατά καιρούς αρκετοί αυτοκράτορες του Bυζαντίνου. Σηµαντικό νοσοκοµείο ιδρύεται τον 11 ο αιώνα από τον αυτοκράτορα Aλέξιο τον A το ο- ποίο αριθµούσε κλίνες. Πάντως, ο Iουστινιανός κατέβαλε µεγάλη προσπάθεια για την αναδιοργάνωση της υγειονοµικής νοµοθεσίας. 7 Aπό το Bυζάντιο µέχρι τη σύσταση του ελληνικού κράτους Tα νοσοκοµεία της Bυζαντινής αυτοκρατορίας και δει ο Ξενώνας του Παντοκράτορα θεωρήθηκε ως πρότυπο νοσοκοµείο για πολλά ευρωπαϊκά κράτη την περίοδο αυτή.

3 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 25 Aυτά όµως τα νοσοκοµεία λειτουργούσαν κατά κανόνα ως παραρτήµατα των µοναστηριών αλλά και αδελφοτήτων για την παροχή νοσηλείας σε ξένους, φτωχούς και στρατιωτικούς. Έτσι κατά τον 13 ο µ.x. αιώνα στην Eυρώπη υφίστανται και λειτουργούν περίπου νοσοκοµειακές κλίνες από τις οποίες οι περισσότερες βρίσκονται στα µοναστήρια. 8 Σηµαντικές αλλαγές στην ίδρυση και λειτουργία των νοσοκοµείων παρατηρούνται κυρίως από τον 17 ο αιώνα και µετά. Oι αλλαγές όµως αυτές τελούν σε συνάρτηση τόσο µε την εξέλιξη της ιατρικής επιστήµης και της τεχνολογίας όσο και µε τα κριτήρια που τέθηκαν σχετικά µε τον σχεδιασµό και την λειτουργία νοσοκοµείων πιο προσιτών στα οικονοµικά δεδοµένα της εποχής. 9 Πάντως το χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής είναι ότι τα περισσότερα νοσοκοµεία λειτουργούν υπό την σκέπη των µοναστηριών και γενικά της εκκλησίας, ενώ λιγοστά ανήκουν στο Kράτος. 10 H περίοδος του 19ου αιώνα Hαπελευθέρωση των Eλλήνων από τον τουρκικό ζυγό και η σύσταση του ελληνικού κράτους έφερε στην επιφάνεια τα µεγάλα προβλήµατα της ελληνικής κοινωνίας µε ένα εξ αυτών της υγείας. Πράγµατι το µικρό σε έκταση ελληνικό κράτος στερούνταν παντελώς ενός υ- ποτυπώδους υγειονοµικού συστήµατος χωρίς νοσοκοµεία ή άλλα θεραπευτήρια. Όµως, τις αυξηµένες ανάγκες του πληθυσµού στον τοµέα αυτό κάλυπταν αρχικά η εκκλησία η οποία είχε µετατρέψει ορισµένα µοναστήρια σε θεραπευτήρια. Παράλληλα, και ορισµένοι ευκατάστατοι Έλληνες είχαν δηµιουργήσει ορισµένα ιδιωτικά νοσοκοµεία. Συνεχώς παρατηρούµε ότι την απουσία του Kράτους στην υγεία, εξαιτίας της κακής οικονοµικής κατάστασης την περίοδο αυτή, την κάλυπταν τόσο η εκκλησία όσο και οι ιδιώτες. H πρώτη εµφάνιση κρατικών Nοσοκοµείων έγινε το 1827 στη Σύρο από δωρεές πλούσιων Eλλήνων και το οποίο ονοµάστηκε «Bαρδάκειο και Πρώιον» Nοσοκοµείο Σύρου. Aργότερα (10 έτη µετά) το έτος 1836 ιδρύεται το δηµοτικό νοσοκοµείο «Eλπίς» στην Aθήνα, το οποίο διοικούνταν από Aδελφάτο. Bέβαια την δεκαετία αυτή έχουµε µια σειρά γεγονότων τα οποία σηµάδεψαν τον τοµέα της υγείας. Έτσι, το 1834 ιδρύεται το Iατροσυνέδριο µε αρµοδιότητα επί των ιατρικών θεµάτων, το οποίο όµως λειτούργησε έναν αιώνα αργότερα. Tο 1837 ιδρύθηκε το Πανεπιστήµιο Aθηνών και µαζί του η Iατρική Σχολή. Aµφότερα συνέβαλαν έτσι ώστε να οργανωθεί στη χώρα µας ένα σωστό υγειονοµικό σύστηµα, αλλά πάντοτε µε τις δυνατότητες της περιόδου εκείνης. Aκολουθεί η ίδρυση και άλλων νοσοκοµείων όπως το έτος 1843 του νοσοκοµείου των Oφθαλµιόντων, το έ- τος 1853 του Γαλλικού Nοσοκοµείου Σύρου, και το έτος 1857 η ίδρυση της Πανεπιστηµιακής Aστυκλινικής. Tα δύο τελευταία ιδρύµατα ήταν αποτέλεσµα ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Συνεπώς το 1870 η µικρή Eλλάδα αριθµεί (15) δεκαπέντε ηµοτικά Nοσοκοµεία, οκτώ (8) Γενικά Nοσοκοµεία της αγαθοεργούς ιδιωτικής πρωτοβουλίας, δεκατέσσερα (14) Γενικά Kρατικά Nοσοκοµεία και ένα (1) Eιδικό Nοσοκοµείο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας σύνολο σαραντατρία (43) Nοσοκοµεία. 11 Όµως θα πρέπει να τονίσουµε εδώ ότι, αν και η χώρα µας την περίοδο αυτή έχει αποκτήσει ένα σηµαντικό αριθµό νοσοκοµείων, η λειτουργία αυτών είναι υποτυπώδης εάν ληφθεί υπόψη ότι το Kράτος είχε περικόψει σηµαντικά τα διαθέσιµα κονδύλια στην υγεία εξαιτίας της κακής οικονοµικής κατάστασής του. 12 Συγκεκριµένα από το έτος 1864 «αρχίζει η περίοδος νεκροφάνειας των υγειονοµικών ηµών υπηρεσιών, οπότε και ατονεί και παραλύει ουσιαστικώς η υγειονοµική νοµοθεσία». (N. Mακρίδης). 13

4 26 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH H αναδιοργάνωση του υγειονοµικού συστήµατος ( ) Hείσοδος του 20 ου αιώνα, το κίνηµα των Nεότουρκων επέφεραν ποικίλες ανακατατάξεις, οι οποίες µεταξύ των άλλων επηρέασαν καθοριστικά και το χώρο της υγείας. Oι υγειονοµικές ανάγκες εξυπηρετούνταν στις αρχές του 20 ου αιώνα από τα υπάρχοντα νοσοκοµεία και α- πό ιδιώτες ιατρούς, ενώ η επικρατούσα αντίληψη ήταν ότι το κράτος επιβλέπει απλά την δηµόσια υγεία και δεν ασχολείται συστηµατικά µε αυτήν. Mε βάση αυτήν την συγκεκριµένη αντίληψη δεν υπήρχε Yπουργείο Yγείας. H περίθαλψη ήταν έργο κυρίως των ήµων, φιλανθρωπικών οργανισµών και της Eκκλησίας. 14 Kαι ενώ η χώρα µας εισερχόταν στον 20 ο αιώνα επικρατώντας αυτή η δυσάρεστη κατάσταση στον τοµέα της υγείας, η µετ ολίγον µικρασιατική καταστροφή βρήκε τη χώρα τελείως ανέτοιµη για να προσφέρει τις υπηρεσίες της στον χώρο της υγείας και κατ επέκταση στους πρόσφυγες από την M. Aσία. Tην ίδια περίοδο διαπιστώνουµε ότι η κυβέρνηση περικόπτει τις δαπάνες της στην υγεία ενώ ορισµένα νοσοκοµεία προκειµένου να ισοσκελίσουν τον προϋπολογισµό τους ανέστειλαν την λειτουργία τους. 15 Έτσι η εικόνα την οποία εµφανίζει η χώρα µας την περίοδο αυτή ( στον τοµέα της υγείας είναι ότι διέθετε 4,5 χιλιάδες κλίνες κατανεµηµένες σε 55 συνολικά νοσοκοµεία. Όµως τα χρόνια της µικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής, ήταν χρόνια αλλαγής νοοτροπιών σε πολλά θέµατα. Ένα εξ αυτών αφορούσε στην ανάδειξη των αυξηµένων υγειονοµικών αναγκών εξαιτίας της απότοµης αύξησης του προσφυγικού πληθυσµού για υγειονο- µική περίθαλψη, οι οποίες ανάγκασαν το κράτος να αναθεωρήσει τις απόψεις του για τη συµ- µετοχή του στη νοσοκοµειακή περίθαλψη. 14 Oι τότε κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να αυξήσουν τις νοσοκοµειακές κλίνες µε την δηµιουργία τότε 35 νέων προσωρινών νοσοκοµείων µε 2630 συνολικά κλίνες. Όµως ένας αριθµός από αυτά τα νοσοκοµεία (13) καταργήθηκαν µέχρι το τέλος του έτους Eποµένως η χώρα µας το 1928 διέθετε 112 νοσοκοµεία και 9782 κλίνες, ενώ το έτος 1939, δηλαδή 10 έτη µετά είχε αυξηθεί σε 117 νοσοκοµεία και κλίνες. H αύξηση αφορούσε κατ ε- ξοχήν τα ειδικά νοσοκοµεία, των οποίων οι κλίνες διπλασιάστηκαν και αυτό λόγω των αναγκών που προέκυψαν εξαιτίας των διαφόρων επιδηµιών (τύφου, φυµατίωσης, λέπρας, κ.λπ.). H νοσοκοµειακή υποδοµή στην Eλλάδα την περίοδο του Mεσοπολέµου Nοσοκ. Kλίνες Nοσοκ. Kλίνες Nοσοκ. Kλίνες Γενικά α. ηµόσια β. ηµοτικά γ. Λοιπά Eιδικά α. Aντιφυµατικά β. Ψυχιατρικά γ. Mαιευτήρια παίδων δ. Λοιπά Σύνολο Πηγή: Γενική Στατιστική Yπηρεσία Eλλάδος, Στατιστική Eπετηρίς X.Zηλίδη Aξιολό - γηση των Πρωτοβάθµιων Yπηρεσιών Yγείας του αγροτικού πληθυσµού, Aθήνα 1989.

5 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 27 Tο έτος 1937 µε τον AN 965/73 προβλέπεται η ίδρυση, οργάνωση, λειτουργία και διοίκηση των νέων κρατικών νοσοκοµείων. Πρόκειται πραγµατικά για ένα νοµοθέτηµα το οποίο αποτέλεσε σταθµό στο χώρο της υγείας και σύµφωνα µε το οποίο το κράτος αναλαµβάνει εξ ολοκλήρου τις δαπάνες όλων των νοσοκοµείων κρατικών και µη έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η σωστή λειτουργία των ιδρυµάτων αυτών. Όµως, η περίοδος (B Παγκόσµιος πόλεµος - κατοχή) που ακολουθεί αναστέλλει για µια ακόµη φορά την ανοδική πορεία των νοσοκοµείων. Όµως η προσπάθεια για την αναδιάταξη του υγειονοµικού συστήµατος και της αναδιοργάνωσης του νοσοκοµείου συνεχίζεται. Έτσι το έτος 1953 πραγµατοποιείται µια δεύτερη µεγάλη νοµοθετική προσπάθεια στη χώρα. Mε το N /1953 αλλάζει ο υγειονοµικός χάρτης της χώρας, η οποία διαιρείται σε 13 υγειονοµικές περιφέρειες. Παράλληλα γίνεται ιδιαίτερη προσπάθεια βελτίωσης της νοσοκοµειακής υποδοµής. Όµως και η προσπάθεια αυτή δεν αποδίδει τους αναµενόµενους καρπούς αφού η πολιτεία δεν διαθέτει τα απαραίτητα κονδύλια. 16 H περίοδος της ανασυγκρότησης και η εφαρµογή του E.Σ.Y. Tο 1983 µε την ψήφιση του N.1397/1983 επέρχεται η µεγάλη ανατροπή στο χώρο της υγείας. Για πρώτη φορά η χώρα αποκτά ένα σύστηµα υγείας, βασικό στοιχείο του οποίου, είναι ο δηµόσιος χαρακτήρας αυτού. O πολίτης έχει ελεύθερη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Tα νοσοκοµεία αναδιοργανώνονται και εφαρµόζεται για πρώτη φορά ο θεσµός των ιοικητικών Συµβουλίων, ενισχυµένος για την διοίκηση των νοσοκοµείων και τα οποία διακρίνονται σε δύο µεγάλες κατηγορίες τα Nοµαρχιακά και τα Περιφερειακά. Όµως περίπου 10 έτη µετά, γίνεται προσπάθεια αλλοίωσης του δηµόσιου χαρακτήρα του E.Σ.Y. και µε µια σειρά νοµοθετηµάτων (N.2071/91, 2194/94, 2519/97) γίνονται βασικές τοµές σ αυτό, όπως η ελεύθερη σύσταση και λειτουργία ιδιωτικών θεραπευτηρίων, το δικαίωµα του πολίτη να προσφεύγει σ αυτά κ.λπ. και συνεπώς οι βασικές αρχές του E.Σ.Y. παραµένουν ανενεργείς. 17 H αποκεντρωποίηση του E.Σ.Y. Tο έτος 2001 επέρχεται βασική τοµή στο E.Σ.Y. και µε το N.2889/2001 εφαρµόζεται για πρώτη φορά από την σύσταση του ελληνικού κράτους το αποκεντρωτικό σύστηµα διοίκησης στην υγεία. ηµιουργούνται τα Περιφερειακά Συστήµατα Yγείας τα οποία στη συνέχεια µετονοµάζονται µε το N.3106/2003 σε ΠEΣYΠ δηλαδή υπάγεται πλέον σ αυτά και ο τοµέας της Πρόνοιας. Tα νοσοκοµεία µετατρέπονται σε αποκεντρωποιηµένες µονάδες αυτών χάνοντας έ- τσι την νοµική τους προσωπικότητα για πρώτη φορά από την σύστασή τους ενώ τα ΠEΣYΠ καθίστανται NΠ. ίδεται ιδιαίτερη έµφαση στην λειτουργία των νοσοκοµείων µε την αναδιοργάνωσή τους ο αριθµός των οποίων αυξάνει σε 151 και τα οποία διακρίνονται σε Γενικά 131 και σε Eιδικά 20. Έτσι, ο τοµέας υγείας στην Eλλάδα την περίοδο αυτή σε σύγκριση µε άλλες χρονικές περιόδους πράγµατι εµφανίζει µια σαφώς βελτιωµένη εικόνα. Όµως η εικόνα αυτή δεν ανταποκρίνεται σε αυτά που αναµένει ο πολίτης, καθώς υφίστανται ελλείψεις σε ανθρώπινο δυναµικό και ιατροτεχνολογικό εξοπλισµό στα νοσοκοµεία. 18

6 28 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Bιβλιογραφία 1. A.. Aλεξιάδης. Eισαγωγή στο ίκαιο της Yγείας, Θεσσαλονίκη 2000, Eκδόσεις ηµόπουλος, σελ Σ.K. Mανωλκίδης. H νοµική φύση του δικαιώµατος στην υγεία και η τυπική ισοδυναµία των συνταγ - µατικών διατάξεων, ίκαιο και Πολιτική, τεύχος 17-18, 1990, σελ. 200 και εποµ. 3. A.. Aλεξιάδης. H νοµική µορφή του Nοσοκοµείου, Eπιθεώρηση ηµοσίου και ιοικητικού ικαίου, 1992, σελ. 605 και εποµ. 4. Σ.. Mουλόπουλος. Θεραπευτική εσωτερικών νόσων, Aθήνα 1988, Eκδόσεις Παρισιάνου, σελ Λυπουρλής. Iπποκράτης, Iατρική δεοντολογία, Nοσολογία, Θεσσαλονίκη 1999, Eκδόσεις Zητρος, σελ A. Castiglioni. Iστορία της Iατρικής, Mετάφραση Γ. Aθανάσαινα και λοιπών, Aθήνα 1961, Eκδόσεις Πυραµίδες, σελ Timothy S.Miller. H γέννηση του Nοσοκοµείου στη Bυζαντινή Aυτοκρατορία, Aπόδοσης στα ελληνι - κά N.Kαλεµένου, Eκδόσεις BHTA, Aθήνα, σελ. 15 και εποµ. 8. Mάµας Θεόδωρος, Mαρ. Σαρρής και Σ. Σούλης. Συστήµατα Yγείας και Eλληνική Πραγµατικότητα, Eκδόσεις Eυρωπαϊκή Ένωση νέων µάνατζερ, Aθήνα I. Σιγάλας. Tο Nοσοκοµείο στην Eλλάδα. Xθες, σήµερα, αύριο, Eπιθεώρηση Yγείας, 1993, τόµος 4 ος, τεύχος 4 ο, σελ A.. Aλεξιάδης. Oργάνωση Kρατικών Nοσοκοµείων, Γαληνός, B. Bόγκας. ιοίκηση Nοσοκοµείων, Έκδοση TEI, Λάρισα 1978, σελ. 471 και εποµ. 12. N. Mακρίδης. Aι υπηρεσίαι υγιεινής εν Eλλάδι, Eκδόσεις Πυρσός, Aθήνα 1933, σελ. 47 και εποµ. 13. A. Λιάκος. Eργασία και Πολιτική στην Eλλάδα του µεσοπολέµου, Eκδοτικός οίκος έρευνας και παι - δείας, Aθήνα 1993, σελ N. K. Kαπανίδης. Tα νοσηλευτικά ιδρύµατα και οι γιατροί της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20ου αι - ώνα, Iατρική Eταιρία Θεσσαλονίκης 2003, σελ. 24 και A. Λιάκος. Eργασία και Πολιτική στην Eλλάδα του µεσοπολέµου, Eκδόσεις Eµπορική Tράπεζα Eλλάδος, Aθήνα 1993, σελ X. Zηλίδης. Aξιολόγηση των πρωτοβάθµιων υπηρεσιών υγείας του αγροτικού πληθυσµού, Eκδόσεις Legato EΠE, Aθήνα 1989, σελ. 124 και εποµ. 17. A.. Aλεξιάδης. Tο νοµικό πλαίσιο ίδρυσης και λειτουργίας του.σ. των Nοσοκοµείων, Θεσσαλονί - κη 1994, εκδόσεις ηµόπουλου, σελ. 15 και εποµ. 18. A.. Aλεξιάδης. Tο E.Σ.Y. στην αρχή του 21 ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 2003, εκδόσεις ηµόπουλου, σελ. 22 και εποµ.