Nursing. Care AND Research Scientific Journal, 3 Issues per Year ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΊΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Transcript

1 ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 43 ISSN ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΊΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ) Nursing Care AND Research Scientific Journal, 3 Issues per Year September-December 2015 Published by the Greek Nursing Studies Association (GNSA) Συναισθηματικές δεξιότητες και επαγγελματική ανάπτυξη στο χώρο των νοσηλευτικών επαγγελμάτων: Νέες έννοιες ή/και νέες ανάγκες; Ο ρόλος της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας (ΠΦΥ) στη διαχείριση των αγχωδών διαταραχών Πιλοτική μελέτη για την αξιοπιστία ερωτηματολογίου για την ικανοποίηση νοσηλευόμενων ασθενών σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Κύπρου Ποιότητα Ζωής Ασθενών που Υποβάλλονται σε Ολική Αρθροπλαστική Πριν και Μετά την Επέμβαση Η διερεύνηση της νοσηλευτικής κουλτούρας μέσα από την κοινωνιολογική και τη συμβολική θεωρητική προσέγγιση της οργανωσιακής κουλτούρας The role of primary health care (PHC) in the management of anxiety disorders Pilot study on the reliability of an inpatient satisfaction questionnaire in public and private hospitals in Cyprus Quality of life of Patients Undergoing Total Arthroplasty Before and After the Surgery Exploring nursing culture through sociological and symbolic theoretical approach of organizational culture AΠΟΔΕΛΤΙΏΝΕΤΑΙ ΣΤΙΣ ΒΆΣΕΙΣ SCOPUS, ΕΒSCO, CINAHL INDEXED IN SCOPUS, ΕΒSCO, CINAHL ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 43 οσελότος 165

2 νοσηλεία ΚΑΙ Έρευνα 166 ΔΙΕΎΘΥΝΣΗ ΣΎΝΤΑΞΗΣ Χρυσούλα Λεμονίδου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ ΣΥΝΔΙΕΥΘΥΝΤΈΣ ΣΎΝΤΑΞΗΣ Ελένη Αποστολοπούλου, Ομότιμη Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ιωάννης Ελευσινιώτης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Παναγιώτα Σουρτζή, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Όλγα Σίσκου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, M.Sc., Ph.D., Επιστημονική Συνεργάτις Τμήματος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΉ ΕΠΙΤΡΟΠΉ Λάμπρος Ανθόπουλος, Ομότ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Μαργαρίτα Γιαννακοπούλου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Λεωνίδας Γρηγοράκος, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Μιχάλης Ηγουμενίδης, RN, MA, Ph.D, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας Ελένη Θεοδοσοπούλου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Δάφνη Καϊτελίδου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ιωάννης Κακλαμάνος, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Μαρία Καλαφάτη, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, ΕΔΙΠ Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Αθηνά Καλοκαιρινού, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ευάγγελος Κωνσταντίνου, Αναπλ. Καθηγητής Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Βασιλική Μάτζιου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Γεώργιος Μπαλτόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Τετραμηνιαίο Επιστημονικό Περιοδικό Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ) ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ Θάλεια Μπελλάλη, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Μπίρμπας, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Γεράσιμος Μπονάτσος, Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Παύλος Μυριανθεύς, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ Χαράλαμπος Οικονόμου, Αναπλ. Καθηγητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας Ελισσάβετ Πατηράκη, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Σωτήρης Πλακάς, Νοσηλευτής, MSc, PhD, Γενικό Νοσοκομείο Αττικής Σισμανόγλειο Όλγα Σίσκου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Επιστημονική Συνεργάτις Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών ΔΙΕΘΝΉΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΉ ΕΠΙΤΡΟΠΉ John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nursing, University of the West of England, Bristol, UK Maria Katopodi, Assistant Professor, University of Michigan, USA Κατερίνα Λαμπρινού, Επίκ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada Αναστάσιος Μερκούρης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Ελισάβετ Δ.Ε Παπαθανάσογλου, Αναπλ. Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Ευριδίκη Παπασταύρου, Επίκ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK Riita Suhonen, RN, PhD, Professor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland Το τετραµηνιαίο επιστημονικό περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι συνδρομητικό και δημοσιεύει -µετά από κρίση- εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του και μελών της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών. Από το Τεύχος 34 το περιοδικό εκδίδεται μόνο σε ηλεκτρονική έκδοση. Για την εγγραφή τους ως συνδρομητές, οι ενδιαφερόμενοι µπορούν να συμπληρώσουν τη φόρμα της προτελευταίας σελίδας και να την αποστείλουν στο fax: ή στο nursingstudies.gr. Από το τεύχος 27 και εφεξής είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα Τα τεύχη είναι διαθέσιμα σε έντυπη μορφή στη γραμματεία νοσηλευτικών σπουδών: Παπαδιαμαντοπούλου 123, Αθήνα.

3 Nursing Care AND Research Scientific Journal, 3 Issues per Year Published by the Greek Nursing Studies Association (GNSA) EDITOR-IN-CHIEF Chryssoula Lemonidou, RN, MSc, PhD, Professor of Nursing, University of Athens CO-EDITORS Eleni Apostolopoulou, RN, PhD, Emeritus Professor of Nursing, University of Athens Ioannis Elefsiniotis, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Panagiota Sourtzi, RN, MSc, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Olga Siskou, RN, M.Sc. Ph.D, Faculty of Nursing, University of Athens, President of the Greek Nursing Studies Association EDITORIAL BOARD Lambros Anthopoulos, Emeritus Professor, Faculty of Nursing, University of Athens George Baltopoulos, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Thalia Bellali, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Technological Educational Institute of Thessaloniki Konstantinos Birbas, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Gerasimos Bonatsos, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Charalambos Economou, Associate Professor, Department of Sociology, Panteion University, Margarita Giannakopoulou, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Leonidas Grigorakos, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Michael Igoumenidis, Faculty of Nursing, Technological Educational Institute of Western Greece Dafni Kaitelidou, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Ioannis Kaklamanos, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Maria Kalafati, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, University of Athens Athina Kalokerinou, RN, PhD, Professor of Nursing, Faculty of Nursing, University of Athens Evangelos Konstantinou, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Vassiliki Matziou, RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Pavlos Myrianthefs, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Elisabeth Patiraki, RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Sotiris Plakas, RN, MSc, PhD, General Hospital of Attika «Sismanoglion» Olga Siskou, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, University of Athens, President of the Greek Nursing Studies Association Eleni Theodossopoulou, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens INTERNATIONAL EDITORIAL BOARD John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nursing, University of the West of England, Bristol, UK Maria Katopodi, PhD, Assistant Professor, University of Michigan, USA Katerina Labrinou, PhD, Assistant Professor in Nursing, Cyprus University of Technology Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada Anastasios Merkouris, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology Evridiki Papastavrou, PhD, Assistant Professor in Nursing, Cyprus University of Technology Elisabeth D.E. Papathanassoglou, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK Riita Suhonen, RN, PhD, Profes sor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

4 Περιεχόμενα Οδηγίες προς τους Συγγραφείς ΆΡΘΡΟ ΣΎΝΤΑΞΗΣ: Συναισθηματικές δεξιότητες και επαγγελματική ανάπτυξη στο χώρο των νοσηλευτικών επαγγελμάτων: Νέες έννοιες ή/και νέες ανάγκες; Κωνσταντίνος Παπαχριστόπουλος ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Ο ρόλος της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας (ΠΦΥ) στη διαχείριση των αγχωδών διαταραχών Bασιλική Αδαμοπούλου, Θάλεια Μπασματζόγλου, Φωτεινή Τζαβέλλα ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Πιλοτική μελέτη για την αξιοπιστία ερωτηματολογίου για την ικανοποίηση νοσηλευόμενων ασθενών σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Κύπρου Φωτεινή Χαρή, Ελένη Γελαστοπούλου, Δάφνη Καϊτελίδου, Ολυμπία Κωνσταντακοπούλου, Πέτρος Γαλάνης, Γεώργιος Χαραλάμπους ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ποιότητα Ζωής Ασθενών που Υποβάλλονται σε Ολική Αρθροπλαστική Πριν και Μετά την Επέμβαση Παναγιώτα Κοπανιτσάνου, Παναγιώτα Σουρτζή, Kirsi Valkeapaa, Χρυσούλα Λεμονίδου ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Η διερεύνηση της νοσηλευτικής κουλτούρας μέσα από την κοινωνιολογική και τη συμβολική θεωρητική προσέγγιση της οργανωσιακής κουλτούρας Έλενα Γαβριήλ, Αναστάσιος Μερκούρης 168 νοσηλεία ΚΑΙ Έρευνα Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ) Εκδότρια - Διευθύντρια Σύνταξης: Χρυσούλα Λεµονίδου Γραφεία: Παπαδιαµαντοπούλου 123, Αθήνα Τηλέφωνο: info@nursingstudies.gr Τεχνικός εκδότης: Εκδόσεις Οσελότος Ετήσια Συνδρομή της Ηλεκτρονικής Έκδοσης Δημόσιες Υπηρεσίες, Βιβλιοθήκες, Επιχειρήσεις, Σωματεία: 30,00 Φυσικά Πρόσωπα : 20,00 Copyright : Απαγορεύεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη και των συγγραφέων.

5 Contents Instructions to Authors REVIEW The role of primary health care (PHC) in the management of anxiety disorders V. Adamopoulou, T. Basmatzoglou, F. Tzavella ORIGINAL PAPER Pilot study on the reliability of an inpatient satisfaction questionnaire in public and private hospitals in Cyprus F. Chari, E. Jelastopulu, D. Kaitelidou, O. Konstantakopoulou, P. Galanis, G. Charalambous ORIGINAL PAPER Quality of life of Patients Undergoing Total Arthroplasty Before and After the Surgery211 P. Copanitsanou, P. Sourtzi, K. Valkeapaa, C. Lemonidou REVIEW Exploring nursing culture through sociological and symbolic theoretical approach of organizational culture 227 E. Gabriel, A. Merkouris Nursing Care AND Research Published by the Greek Nursing Studies Association (GNSA) Publisher and Editor-in-Chief: Chryssoula Lemonidou Address: 123, Papadiamantopoulou st., Athens, GREECE Tel.: info@nursingstudies.gr Technical publisher: Ocelotos publishing Annual Subscriptions 2012 for Εlectronic Version Public Services, Libraries, Companies, Organisations: 30,00 Individual Subscriptions: 20,00 Copyright : All rights reserved. The reproduction of articles (or parts of them) is prohibited without permission of the publisher and the writers. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

6 Οδηγίες προς τους Συγγραφείς Οι παρούσες οδηγίες του περιοδικού «Νοσηλεία και Έρευνα» έχουν εναρµονιστεί µε τις «Κοινές Απαιτήσεις για τα Άρθρα τα οποία Υποβάλλονται σε Βιοϊατρικά Περιοδικά», σύμφωνα µε τη διεθνή επιτροπή εκδοτών ιατρικών περιοδικών. Αποστολή, Σκοπός και Αναγνώριση του Περιοδικού Το Περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δέχεται άρθρα από Έλληνες και ξένους ερευνητές και συγγραφείς και βασίζεται σε σύστημα κριτών. Αποστολή του περιοδικού είναι να συμβάλει στην εξέλιξη της νοσηλευτικής επιστήμης και πρακτικής στην Ελλάδα και διεθνώς. Στόχος είναι η προαγωγή και διάχυση νέων γνώσεων και ερευνητικών δεδομένων για εφαρμογή στην κλινική πρακτική. Προς το σκοπό αυτό καλούνται συνάδελφοι νοσηλευτές και συνεργάτες άλλων επιστημών να συνεισφέρουν υψηλού επιπέδου μελέτες στην Ελληνική ή στην Αγγλική γλώσσα. Στο περιοδικό δημοσιεύονται πρωτότυπες ερευνητικές μελέτες, ανασκοπήσεις, θεωρητικά ή φιλοσοφικά άρθρα, ενδιαφέρουσες κλινικές περιπτώσεις και μεθοδολογικά άρθρα από ειδικούς. Το «Νοσηλεία και Έρευνα» συμπεριλαμβάνεται στα περιοδικά µε εθνική αναγνώριση (ΦΕΚ, Τεύχος Β, 1961/ ). Επίσης, το περιοδικό έγινε δεκτό και αποδελτιώνεται στις Διεθνείς Βάσεις Δεδομένων SCOPUS, CINAHL και ΕΒSCO. ΓΕΝΙΚEΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡIΕΣ 1. Γλώσσα γραφής του άρθρου και ευρείες θεματικές περιοχές Στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δημοσιεύονται, ύστερα από κρίση, άρθρα στην ελληνική ή αγγλική γλώσσα, που συνεισφέρουν στην κατανόηση και εξέλιξη όλων των διαστάσεων της νοσηλευτικής φροντίδας. Η Διεύθυνση Σύνταξης αναμένει άρθρα που αναφέρονται στη νοσηλευτική πρακτική, την έρευνα, την εκπαίδευση και τη διοίκηση, με επιστημονική, θεωρητική ή φιλοσοφική βάση. 2. Είδη εργασιών Οι εργασίες που δημοσιεύονται στο περιοδικό, εμπίπτουν σε μία από τις ακόλουθες κατηγορίες: α) ερευνητικές μελέτες, β) βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις και γ) άρθρα σχετικά με τις εξελίξεις στη νοσηλευτική πρακτική, την εκπαίδευση και τη διοίκηση. Επιπροσθέτως, δημοσιεύονται επιστολές (έκτασης μέχρι 500 λέξεων), που περιλαμβάνουν κρίσεις ή σχόλια για ήδη δημοσιευμένες εργασίες, εφόσον υποβάλλονται μέσα σε δύο (2) μήνες από τη δημοσίευση των αντίστοιχων εργασιών. 3. Παράλληλη δημοσίευση εργασιών Οι εργασίες πρέπει να υποβάλλονται αποκλειστικά στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», δεν πρέπει να έχουν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή, ούτε να βρίσκονται υπό κρίση από άλλο περιοδικό ή μέσο. Η Διεύθυνση Σύνταξης αποφασίζει για τον (ταχύτερο δυνατό) χρόνο δημοσίευσης των άρθρων και διατηρεί το δικαίωμα τροποποίησης της μορφής τους, ωστόσο μεγάλες ή ουσιώδεις τροποποιήσεις γίνονται μόνο με τη σύμφωνη γνώμη των συγγραφέων. Οι συγγραφείς πρέπει να αποφεύγουν να υποβάλουν δύο (2) άρθρα προερχόμενα από την ίδια ερευνητική εργασία, χωρίς σαφή αιτιολόγηση. Επίσης, πρέπει να μην περιλαμβάνουν σε νέες εργασίες, υλικό ανασκόπησης βιβλιογραφίας που έχει ήδη δημοσιευθεί (π.χ. αποφυγή αυτο-λογοκλοπής). Όταν θεωρείται ότι προκύπτουν δύο(2) άρθρα από την ίδια ερευνητική εργασία, που παρουσιάζουν διαφορετικές διαστάσεις της έρευνας, πρέπει να υποβάλλονται στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», ως ανεξάρτητα και όχι ως δύο(2) μέρη του ίδιου άρθρου. Κάθε άρθρο πρέπει να είναι αυτόνομο και να μην περιλαμβάνει το άλλο, αν και μπορεί να αναφέρεται σε αυτό, βιβλιογραφικά. Όταν γίνεται πλήρης περιγραφή της ερευνητικής μεθοδολογίας στο πρώτο άρθρο, επαρκεί μία σύντομη περιγραφή της στο δεύτερο (με παραπομπή). Γενικά, πρέπει να αποφεύγεται η προσπάθεια δημοσίευσης πολλών ξεχωριστών άρθρων της ίδιας μελέτης («σαλα- 170

7 μοποίηση»), αντί της εμβάθυνσης των διαφορετικών διαστάσεων και συμπερασμάτων μιας ερευνητικής προσπάθειας, σε μία ενιαία δημοσίευση. Εφόσον το άρθρο γίνει δεκτό για δημοσίευση οι συγγραφείς θα πρέπει οπωσδήποτε να συμπληρώσουν και να στείλουν μέσω φαξ στο νούμερο τη Φόρμα Δήλωσης μη Δημοσίευσης της Εργασίας σε Άλλο Περιοδικό, η οποία βρίσκεται στα συνοδευτικά αρχεία στο κάτω μέρος αυτής της σελίδας. 4. Συμμετοχή συγγραφέων στην εκπόνηση της εργασίας. Όλοι οι συγγραφείς που αναφέρονται σε ένα άρθρο, πρέπει να έχουν συνεισφέρει ενεργά στη σύλληψη και στο σχεδιασμό της μελέτης και/ή στην ανάλυση και ερμηνεία των δεδομένων και/ή στη συγγραφή του άρθρου και όλοι πρέπει να έχουν μελετήσει το περιεχόμενο και εγκρίνει την τελική έκδοση που έχει υποβληθεί προς δημοσίευση. Η συμμετοχή μόνο στην αναζήτηση χρηματοδότησης μιας έρευνας ή στη συλλογή των δεδομένων δεν δικαιολογεί την αναφορά μεταξύ των συγγραφέων, η οποία υποκαθίσταται με την έκφραση ευχαριστιών. Για το λόγο αυτό, όταν υπάρχουν περισσότεροι του ενός συγγραφείς, απαιτείται επιστολή στην οποία θα αναφέρεται ξεχωριστά η συμβολή του κάθε συγγραφέα στην εργασία (π.χ μεθοδολογικός σχεδιασμός, στατιστική ανάλυση και ερμηνεία, συγγραφή του τελικού κειμένου, κριτική ανάγνωση και διόρθωση του τελικού κειμένου, βιβλιογραφική ανασκόπηση κ.λπ.). Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα επικοινωνίας με τους συγγραφείς προκειμένου να λάβει ορισμένες διευκρινίσεις επί των ιδιαίτερων θεμάτων που αφορούν στην εργασία 5. Τρόπος υποβολής των εργασιών Τα κείμενα προς δημοσίευση υποβάλλονται ηλεκτρονικά, στο gr. Οι εργασίες υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή, μέσω , γραμμένες σε αρχείο τύπου Word για Windows. Σχήματα, γραφικά και φωτογραφίες υποβάλλονται σε χωριστό αρχείο τύπου.jpeg,.gif,.tiff, Microsoft PowerPoint ή Excel. Οι συγγραφείς πρέπει να επιβεβαιώνουν την ορθή παραλαβή των εργασιών τους, επικοινωνώντας με τη Γραμματεία σύνταξης κατά τις εργάσιμες ημέρες και κατά τις ώρες , στο τηλέφωνο: Επίσης, πρέπει πάντα να διατηρούν αντίγραφο της εργασίας τους. 6. Περιοδικότητα έκδοσης του περιοδικού Το περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» εκδίδεται τρεις (3) φορές κάθε χρόνο (τετραμηνιαίο) και δημοσιεύονται σ αυτό, εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του. Ο συγγραφέας ή ένας τουλάχιστον από τους συγγραφείς οποιουδήποτε υποβαλλόμενου άρθρου πρέπει να είναι ήδη εγγεγραμμένος συνδρομητής του περιοδικού ή ταμειακώς τακτοποιημένο μέλος της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών για το τρέχον έτος. 7. Διατήρηση του υλικού Οι συγγραφείς ενημερώνονται ότι το υλικό που υποβάλλεται, διατηρείται για ένα μήνα, μετά τη δημοσίευση. Αν υπάρχει αίτημα επιστροφής υλικού, πρέπει να διατυπώνεται κατά την υποβολή των εργασιών. ΔΟΜΉ ΚΑΙ ΜΟΡΦΉ ΥΠΟΒΑΛΛΌΜΕΝΩΝ ΕΡΓΑΣΙΏΝ 8. Δακτυλογράφηση: Τα άρθρα πρέπει να είναι δακτυλογραφημένα σε διπλό διάστημα, με γράμματα μεγέθους 12 και με λευκό περιθώριο 2,5 cm σε όλες τις πλευρές κάθε σελίδας Α4. Οι σελίδες πρέπει να είναι αριθμημένες στην κάτω δεξιά γωνία (κείμενο και πίνακες), και τα σχήματα, γραφικά και φωτογραφίες να υποβάλλονται σε ξεχωριστά αρχεία, με συνεχή αρίθμηση. 9. Σελίδα Ταυτότητας: Η πρώτη σελίδα κάθε άρθρου περιλαμβάνει τον τίτλο της εργασίας (μέχρι 15 λέξεις) και τα ονοματεπώνυμα του/ των συγγραφέων, στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα. Κάθε ονοματεπώνυμο συνοδεύεται από τα τυπικά προσόντα, τον τελευταίο επαγγελματικό τίτλο, τον εργασιακό φορέα, την ταχυδρομική και ηλεκτρονική διεύθυνση και τον αριθμό τηλεφώνου επικοινωνίας του συγγραφέα. Σε περίπτωση περισσοτέρων του ενός συγγραφέων, ορίζεται ποιός από αυτούς είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία με το περιοδικό. Οι συγγραφείς συστηματικών ανασκοπήσεων και ερευνητικών μελετών δεν μπορεί να είναι περισσότεροι των έξι (6), παρά μόνο κατ εξαίρεση, όταν πρόκειται για διεπιστημονικές, μεγάλης κλίμακας ή πολυκεντρικές μελέτες. Οι συγγραφείς περιγραφικών ανασκοπήσεων δεν μπορεί να είναι περισσότεροι των δύο (2). Η σελίδα ταυτότητας παραμένει και φυλάσσεται στη Γραμματεία του περιοδικού, μέχρι την ολοκλήρωση της ανώνυμης ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

8 κρίσης κάθε εργασίας, λαμβάνοντας ένα κωδικό αριθμό που κοινοποιείται στον συγγραφέα, με . Με βάση αυτόν τον αριθμό μπορεί ο ενδιαφερόμενος να ζητεί πληροφορίες για την εργασία του, μετά την υποβολή της. 10. Σελίδα Τίτλου: Αμέσως μετά τη σελίδα ταυτότητας ακολουθεί η σελίδα τίτλου, που περιλαμβάνει ένα περιγραφικό και ένα σύντομο τίτλο της εργασίας. Ο σύντομος τίτλος διατυπώνεται στην ελληνική και αγγλική γλώσσα και δεν μπορεί να περιλαμβάνει περισσότερες από πέντε(5) λέξεις. Σ αυτήν τη σελίδα δεν αναφέρονται τα ονοματεπώνυμα των συγγραφέων ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο που παραβιάζει την ανωνυμία τους, κατά τη διαδικασία της κρίσης. 11. Περιλήψεις και Λέξεις-Κλειδιά: Η σελίδα τίτλου ακολουθείται από δομημένες περιλήψεις (μέχρι 250 λέξεις) στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα, οι οποίες θα συνοψίζουν με ακρίβεια το περιεχόμενο της εργασίας. Η περίληψη περιλαμβάνει α) εισαγωγή, β) σκοπό ή σκοπούς, γ) μεθοδολογία, δ) αποτελέσματα και ε) συμπέρασμα, ενώ δεν πρέπει να περιλαμβάνει βιβλιογραφικές παραπομπές και συντομογραφίες. Κάθε περίληψη ακολουθείται από, μέχρι έξι (6), λέξεις-κλειδιά, οι οποίες υποδεικνύουν το περιεχόμενο, το σκοπό και το επίκεντρο του άρθρου. 12. Κύριο Μέρος Εργασίας: Η έκταση του κυρίως μέρους του άρθρου πρέπει να είναι λέξεις (εκτός των περιλήψεων, πινάκων και βιβλιογραφίας). Ενθαρρύνεται ιδιαίτερα η υποβολή μικρών άρθρων (μέχρι λέξεις κυρίως κειμένου και μέχρι δεκαπέντε(15) βιβλιογραφικές παραπομπές). Η επιλογή αυτή προτείνεται για τη δημοσίευση μικρής έκτασης σημαντικών ερευνητικών δεδομένων, που δεν έχουν δυνατότητα επανάληψης ή γενίκευσης. Επιπλέον, οι εργασίες μικρής έκτασης έχουν αυξημένες πιθανότητες ταχύτερης δημοσίευσης. Μια εργασία πρέπει να περιλαμβάνει ενδιάμεσους τίτλους (επικεφαλίδες) που να δομούν το κείμενο. Οι προτεινόμενοι προς χρήση ενδιάμεσοι τίτλοι περιλαμβάνουν: α) εισαγωγή, β) βιβλιογραφική ανασκόπηση, γ) σκοπός-οί, δ) ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις της μελέτης, ε) δείγμα, στ) μέθοδος συλλογής δεδομένων, ζ) αξιοπιστία και εγκυρότητα, η) ηθικά θέματα, θ) ανάλυση δεδομένων, ι) αποτελέσματα/ευρήματα, ια) συζήτηση, ιβ) συμπεράσματα και σημασία για τη νοσηλευτική πρακτική, ιγ) περιορισμοί της μελέτης, ιδ) ευχαριστίες κ.λπ. Οι ενδιάμεσοι τίτλοι πρέπει να επιλέγονται και να προσαρμόζονται, καθώς εξελίσσεται η συγγραφή του άρθρου και πρέπει να διακρίνεται η ιεραρχική σειρά τους. Π.χ. οι κύριοι ενδιάμεσοι τίτλοι θα αναγράφονται με κεφαλαία γράμματα και bold, οι δευτερεύοντες με πεζοκεφαλαία και bold, οι τριτεύοντες με πλάγια κ.λπ. ΑΝΩΝΥΜΊΑ ΥΠΌ ΜΕΛΈΤΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΎ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΜΈΝΗ ΣΥΓΚΑΤΆΘΕΣΗ Στην εργασία δεν πρέπει να αναφέρονται ονοματεπώνυμα συγκεκριμένων ατόμων, νοσοκομείων η άλλων φορέων, για τη διατήρηση της ανωνυμίας, εκτός αν υπάρχει ρητή αποδοχή εκ μέρους των αναφερομένων. Επίσης, οι ασθενείς έχουν το θεμελιώδες δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικότητας το οποίο δεν θα πρέπει να παραβιάζεται χωρίς την πληροφορημένη συγκατάθεσή τους. Ωστόσο, στις περιπτώσεις που οι συγγραφείς κρίνουν ότι κάποια προσωπικά στοιχεία των ασθενών είναι απαραίτητα για επιστημονικούς σκοπούς (όπως τα αρχικά των ονομάτων των ασθενών ή φωτογραφίες τους ή στοιχεία του νοσοκομείου όπου νοσηλεύτηκαν), θα πρέπει να ζητούν την πληροφορημένη συγκατάθεση των ασθενών προκειμένου να τα δημοσιεύσουν. Αυτό, σημαίνει ότι οι συγγραφείς υποχρεώνονται να δείχνουν το τελικό κείμενο της εργασίας τους (με τα συνοδευτικά αρχεία: Εικόνων και Παραρτημάτων) το οποίο είναι προς υποβολή στο περιοδικό και να λαμβάνουν εγγράφως τη συγκατάθεση των ασθενών. Σε κάθε περίπτωση οι συγγραφείς θα πρέπει να καταβάλουν προσπάθεια για την εξασφάλιση του μεγαλύτερου δυνατού βαθμού ανωνυμίας των ασθενών. Για παράδειγμα, η κάλυψη των ματιών σε μία φωτογραφία, δεν εξασφαλίζει πλήρως την ανωνυμία του εικονιζόμενου. Οι αλλαγές σε κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ασθενών, είναι μία τεχνική που συστήνεται στους συγγραφείς, εφόσον βέβαια αυτές οι αλλαγές δεν παραποιούνπαρερμηνεύουν τα ερευνητικά αποτελέσματα. Αλλαγές τέτοιου είδους θα πρέπει οπωσδήποτε να γνωστοποιούνται στον εκδότη του περιοδικού καθώς και να παρέχεται η διαβεβαίωση ότι αυτές οι αλλαγές δεν επιφέρουν 172

9 καμία «αλλοίωση» επιστημονικής φύσεως. Η λήψη της έγγραφης πληροφορημένης συγκατάθεσης θα πρέπει να αναφέρεται στην ενότητα της μεθοδολογίας, στο τελικό κείμενο της προς υποβολή εργασίας. ΤΉΡΗΣΗ ΚΏΔΙΚΑ ΑΝΘΡΩΠΊΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΆΤΩΝ Σε περίπτωση που οι συγγραφείς δημοσιεύουν αποτελέσματα πειραμάτων, τα οποία έγιναν σε ανθρώπους θα πρέπει να δηλώσουν στην ενότητα της μεθοδολογίας, το αν αυτά έγιναν βάσει των όσων αναφέρονται στη Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Ελσίνκι του 1975, όπως αυτή αναθεωρήθηκε το Αν τυχόν υπάρχουν κάποιες παρεκκλίσεις στη μεθοδολογία υλοποίησης των πειραμάτων σε σχέση με τα όσα αναφέρονται στη Διακήρυξη του Ελσίνκι θα πρέπει οι συγγραφείς οπωσδήποτε να αιτιολογούν αυτές τις παρεκκλίσεις. Ιδιαίτερα, όσον αφορά την εκπόνηση κλινικών μελετών (παρεμβατικών και μη), θα πρέπει οι συγγραφείς να δηλώνουν, στην ενότητα της μεθοδολογίας αν αυτές διεξήχθησαν μετά από έγκριση του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση ΔΥΓ3/89292, ΦΕΚ Β1973/ (εναρμόνιση με την Directive 2001/20/EC) Επιπλέον, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα δεδομένα είναι ιστορικά και πρέπει να αναφέρονται στον αόριστο χρόνο. Ωστόσο, ο χρόνος συλλογής των δεδομένων πρέπει να αναφέρεται, τόσο στην περίληψη, όσο και στο κυρίως κείμενο. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των εμπειρικών (ερευνητικών) μελετών, αυτό μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: «Η συλλογή των δεδομένων έγινε κατά τη διάρκεια του 2007» ή «Η συλλογή των δεδομένων έγινε κατά τη διάρκεια 18 μηνών, στο χρονικό διάστημα ». Σημειώνεται ότι στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δεν δημοσιεύονται άρθρα που αναφέρονται σε δεδομένα παλαιότερα των πέντε(5) ετών, εκτός αν αιτιολογείται επαρκώς η τρέχουσα σχετικότητα και χρησιμότητά τους. Στις ποιοτικές μελέτες, τα άτομα πρέπει να αναφέρονται με αριθμούς ή ψευδώνυμα (σε εισαγωγικά) και να υπάρχει ισορροπία των αναφορών σε όλο το φάσμα των απαντήσεων. Στην περίπτωση των ανασκοπήσεων, πρέπει να αναφέρεται το έτος που έγινε η ανασκόπηση και το εύρος των ετών δημοσίευσης των μελετών που ανασκοπήθηκαν. Ανάλογες λεπτομέρειες πρέπει να αναφέρονται και στην περίπτωση ιστορικών μελετών. Οι στατιστικές δοκιμασίες που χρησιμοποιούνται, πρέπει να ορίζονται και, όπου είναι απαραίτητο, να τεκμηριώνονται με βιβλιογραφικές παραπομπές. Οι συντομογραφίες και τα σύμβολα πρέπει να χρησιμοποιούνται σπάνια και μόνον όταν επαναλαμβάνονται μεγάλα σε έκταση ονόματα ή εκφράσεις. Τα πλήρη ονόματα ή εκφράσεις θα αναφέρονται ολόκληρα κατά την πρώτη χρήση, ακολουθούμενα από τη συντομογραφία σε παρένθεση. Σε κάθε περίπτωση, θα ακολουθούνται οι κανόνες που ισχύουν στις δημοσιεύσεις του Royal Society of Medicine Press. 13. Αντικρουόμενα συμφέροντα: H εμπιστοσύνη του κοινού στη διαδικασία κρίσης των υποβαλλόμενων άρθρων εξαρτάται εν μέρει και από τον τρόπο διαχείρισης τυχόν αντικρουόμενων συμφερόντων κατά τη συγγραφή, την αξιολόγηση και τη λήψη της τελικής απόφασης εκ μέρους της διεύθυνσης σύνταξης για τη δημοσίευσή τους ή όχι. Αντικρουόμενα συμφέροντα υφίστανται όταν κάποιος συγγραφέας (ή το ίδρυμα από το οποίο προέρχεται ο συγγραφέας), κάποιος κριτής ή ο διευθυντής σύνταξης έχουν οικονομικές ή διαπροσωπικές σχέσεις που με αρνητικό τρόπο επηρεάζουν τις ενέργειές τους αναφορικά με το άρθρο που έχει υποβληθεί προς κρίση στο περιοδικό. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις κοινές απαιτήσεις που πρέπει να πληρούν τα άρθρα τα οποία υποβάλλονται σε βιοϊατρικά περιοδικά (όπως αυτές έχουν εκδοθεί το Φεβρουάριο του 2006 από τη Διεθνή Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Περιοδικών) αντικρουόμενα συμφέροντα υφίστανται όταν υπάρχουν οικονομικές σχέσεις (π.χ σχέσεις εργοδότη - εργαζόμενου, ιδιοκτησίας περιουσίας, οικονομικών τιμητικών επάθλων, και αμειβόμενων εμπειρογνωμοσυνών), οι οποίες είναι οι πιο εύκολα αναγνωρίσιμες και αυτές που πιο συχνά υπονομεύουν την αξιοπιστία του περιοδικού, των εκδοτών, των συγγραφέων και της επιστήμης γενικότερα. Ωστόσο, αντικρουόμενα συμφέροντα μπορεί να προκύψουν και για άλλους λόγους, όπως οι κακές διαπροσωπικές σχέσεις, ο ακαδημαϊκός ανταγωνισμός κ.α. Οι συγγραφείς θα πρέπει να δηλώσουν στο τέλος του κειμένου της εργασίας τους και πριν από τον κατάλογο της βιβλιογραφίας, αν θεωρούν ότι η κρίση αξιολόγηση της εργασία ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

10 17. Πίνακες, Σχήματα, Γραφικά, Φωτογραφίες: Οι πίνακες πρέπει να αναφέρονται στο κείμενο ως Πίνακες, να αριθμούνται με τη σειρά παράθεσής τους, π.χ. ως Πίνακας 1, Πίνακας 2 κλπ και να ενσωματώνονται στη σωστή θέση τους στο κείμενο. Όλες οι εικόνες, συμπεριλαμβανοτους, δύναται να επηρεαστεί ή όχι από την ύπαρξη τυχόν αντικρουόμενων συμφερόντων όπως αυτά περιγράφονται παραπάνω. 14. Πηγές χρηματοδότησης: Οι συγγραφείς θα πρέπει να αναφέρουν τα λεπτομερή στοιχεία (επωνυμία φορέα, στοιχεία επικοινωνίας, χορηγούμενο ποσό) όλων των χρηματοδοτικών πηγών από τις οποίες ενισχύθηκε η εκπόνηση της εργασίας τους. Παραδείγματα τέτοιων πηγών είναι: χρηματοδοτήσεις από εταιρείες ιατρικού ενδιαφέροντος ή μη, υποτροφίες, επιχορηγήσεις προερχόμενες από εθνικούς ή κοινοτικούς πόρους, ενισχύσεις από επιστημονικούς φορείς (π.χ. επιστημονικές εταιρείες, μη κερδοσκοπικά ιδρύματα κ.λπ.). Επίσης, θα πρέπει να αναφέρεται αν η εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο κάποιου προγράμματος εθνικού ή διακρατικού, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από πόρους εθνικούς ή της αλλοδαπής. Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να αναφέρονται τα πλήρη στοιχεία του προγράμματος (φορέας ανάθεσης, χρονική διάρκεια, ποσό χρηματοδότησης κλπ). Τα παραπάνω στοιχεία θα πρέπει να αναφέρονται σε ξεχωριστή ενότητα μετά την ενότητα όπου γίνονται οι δηλώσεις περί αντικρουόμενων συμφερόντων. 15. Ευχαριστίες Μετά την ενότητα των χρηματοδοτικών πηγών ακολουθεί η προαιρετική ενότητα των ευχαριστιών, στην οποία αναφέρονται τα ονόματα και οι ιδιότητες ατόμων που συνέβαλαν (π.χ. μέσω της παροχής πρωτογενών στοιχείων, ή μέσω της κριτικής ανάγνωσης του κειμένου προς δημοσίευση ή μέσω της γνωμοδότησής τους) στην εκπόνηση της εργασίας (πέραν από τους συγγραφείς). Στην ενότητα αυτή, θα πρέπει να αναφέρονται και τυχόν χορηγοί-δωρητές υλικών και μέσων που ήταν απαραίτητα για τη διεξαγωγή της έρευνας. 16. Βιβλιογραφικές Παραπομπές Οι βιβλιογραφικές παραπομπές μέσα στο κείμενο πρέπει να αναφέρουν τα επώνυμα των συγγραφέων, ακολουθούμενα από τη χρονολογία, με χρονολογική σειρά, π.χ. (Lewis 1975, Barnett 1992, Chalmers 1994). Όταν υπάρχουν περισσότεροι από δύο συγγραφείς, αναφέρεται το όνομα του πρώτου συγγραφέα και ακολουθείται από et al., π.χ. (Barder et al. 1994), αλλά όλοι οι συγγραφείς πρέπει να αναφέρονται στον κατάλογο της βιβλιογραφίας. Όταν στο κείμενο υπάρχουν εισαγωγικά, πρέπει πάντα να αναφέρεται και η σελίδα, π.χ. (Chalmers 1994, p.7). Όλες οι αναφορές πρέπει να γίνονται από τις πρωτογενείς πηγές. Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας ακολουθεί το σύστημα Harvard, π.χ. γράφεται με αλφαβητική σειρά, με βάση το επώνυμο του πρώτου συγγραφέα. Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας πρέπει να περιλαμβάνει τα επώνυμα των συγγραφέων και τα αρχικά, τη χρονολογία της δημοσίευσης, τον τίτλο του άρθρου, το πλήρες όνομα του περιοδικού, τον αριθμό του τόμου (και τον αριθμό του τεύχους, εάν οι σελίδες του τόμου δεν είναι συνεχόμενες) και την πρώτη και τελευταία σελίδα του άρθρου. Όταν η παραπομπή αφορά βιβλίο, αναφέρεται ο συγγραφέας, η χρονολογία, ο τίτλος, ακολουθείται από τον εκδότη και την πόλη. Όταν η παραπομπή αφορά κεφάλαιο σε βιβλίο, πρέπει να δίνονται λεπτομέρειες για το συγγραφέα (είς) του βιβλίου, τη χρονολογία, τον τόπο δημοσίευσης και τον εκδοτικό οίκο. Οι παραπομπές που αναφέρεται ότι είναι «υπό δημοσίευση» («in press»), γίνονται αποδεκτές μόνον εάν συνοδεύονται από επιστολή αποδοχής του αντίστοιχου περιοδικού. Παραδείγματα: Williams N. (2001). Patient resuscitation following major thermal trauma. Nursing in Critical Care: 6: Muller D, Harns P, Watley L. (1986). Nursing Children: Psychology Research and Practice. London: Harper Row. Lewis T, Hell J. (1992). Rhabdomyolysis and Myoglobinuria. In: Hall J, Schmidt G, Wood L. (eds), Principles of Critical Care, Volume 2. New York: McGraw Hill. Οι ιστοσελίδες (websites) αναφέρονται ως ακολούθως: National Institute for Clinical Excellence (2000) Final appraisal determination: Drugs for early thrombolysis in the treatment of acute myocardial infarction, NICE, = Πρόσβαση στις 7 Οκτωβρίου

11 μένων των φωτογραφιών, πρέπει να αναφέρονται στο κείμενο ως Σχήματα και να αριθμούνται με τη σειρά παράθεσής τους, π.χ. Σχήμα 1, Σχήμα 2 κλπ. Πίνακες και Σχήματα πρέπει να έχουν τίτλο και μπορούν να συνοδεύονται από επεξηγηματικό κείμενο (λεζάντα), που δεν θα υπερβαίνει τις τριάντα(30) λέξεις. Το περιοδικό διατηρεί το δικαίωμα προσαρμογής του μεγέθους των σχημάτων, για τεχνικούς λόγους. Σε περίπτωση χρησιμοποίησης υλικού (περιλαμβανομένων των σχημάτων, πινάκων κ.λπ.) που έχει ήδη δημοσιευθεί αλλού, πρέπει να εξασφαλίζεται, πριν την υποβολή ενός άρθρου, η άδεια των αρχικών συγγραφέων ή αυτών που κατέχουν τα πνευματικά δικαιώματα του αναπαραγόμενου υλικού. Οι συγγραφείς των δημοσιευμένων άρθρων έχουν την ευθύνη για οποιαδήποτε επίπτωση από παραβίαση του copyright τρίτων. ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΑ ΚΡΊΣΗΣ 18. Όλες οι υποβαλλόμενες εργασίες κρίνονται (ως ανώνυμες) από δύο(2) ανεξάρτητους Κριτές και, εφόσον περιλαμβάνουν σύνθετες στατιστικές δοκιμασίες, από στατιστικολόγο. Οι Κριτές αποφαίνονται αν ένα άρθρο είναι α) δημοσιεύσιμο ως έχει, β) δημοσιεύσιμο ύστερα από διορθώσεις ή γ) μη δημοσιεύσιμο. Σε περίπτωση διαφωνίας των κριτών αποφαίνεται οριστικά η Διεύθυνση Σύνταξης, λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις και των δύο Κριτών. Αν οι κριτές υποδείξουν διορθώσεις, η εργασία επιστρέφεται από τη γραμματεία του περιοδικού στον/στους συγγραφείς για επαναδιατύπωση και επανυποβολή το αργότερο εντός 6 εβδομάδων από την ημερομηνία αποστολής των σχολίων του κριτή (η διάρκεια διόρθωσης των εργασιών από τους κριτές ανέρχεται συνήθως σε 6-8 εβδομάδες και σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να φτάσει και τις 10 εβδομάδες). Κατά την επανυποβολή ο/οι συγγραφείς θα πρέπει μέσω επιστολής προς το διευθυντή σύνταξης να δηλώσει/ουν τις διορθώσεις που έχουν κάνει σύμφωνα με τις υποδείξεις των κριτών. Η διορθωμένη εργασία, εάν κριθεί αναγκαίο, ξαναστέλνεται στους Κριτές οι οποίοι επιβεβαιώνουν ή όχι τη διόρθωση του κειμένου σύμφωνα με τις συστάσεις τους, οπότε η διεύθυνση σύνταξης λαμβάνει την τελική της απόφαση για τη δημοσίευση του άρθρου Δοκίμιο, Ανάτυπο, Πρόσθετα Αντίτυπα 19. Ηλεκτρονικό Ανάτυπο Μετά τη δημοσίευση αποστέλλεται στο συγγραφέα που είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία, η ηλεκτρονική διεύθυνση της δημοσίευσης. Ηλεκτρονικά ανάτυπα διανέμονται από αυτόν, στους υπόλοιπους συγγραφείς. Το περιοδικό δεν εκδίδει τυπογραφικά ανάτυπα των δημοσιευόμενων εργασιών. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΆ ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΑ 20. Προϋπόθεση για τη δημοσίευση οποιασδήποτε εργασίας στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι η παραχώρηση από τους συγγραφείς αυτού του αποκλειστικού δικαιώματος στην Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών. Μαζί με το δοκίμιο αποστέλλεται στους συγγραφείς ειδικό έντυπο παροχής άδειας αποκλειστικής δημοσίευσης, το οποίο συμπληρώνεται, υπογράφεται και επιστρέφεται ταχυδρομικά στο περιοδικό, μαζί με το διορθωμένο δοκίμιο του άρθρου. Όταν ένα άρθρο προέρχεται από μεγάλη ερευνητική μελέτη και οι ίδιοι ή άλλοι συγγραφείς έχουν προετοιμάσει επιπλέον άρθρα (χωριστές παρουσιάσεις), τα οποία έχουν δημοσιευθεί ή υποβληθεί προς δημοσίευση σε αυτό ή άλλο περιοδικό, ο συγγραφέας που είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία οφείλει να ενημερώσει τη Διεύθυνση Σύνταξης, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι δεν παραβιάζονται πνευματικά δικαιώματα τρίτων. Οποιαδήποτε επίπτωση από παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων βαρύνει τους συγγραφείς των δημοσιευμένων άρθρων και το περιοδικό θα προβαίνει στις ανάλογες ενέργειες. ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ Παρακαλούνται οι συνδρομητές που προετοιμάζουν εργασίες προς δημοσίευση στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», να τηρούν σχολαστικά τις παραπάνω Οδηγίες προς τους Συγγραφείς, προς αποφυγή καθυστερήσεων στη δημοσίευση των εργασιών τους και στην κυκλοφορία των τευχών. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

12 Instructions for Authors MISSION AND AIM OF THE JOURNAL Nursing Care and Research is a peer-reviewed journal accepting manuscripts from researchers from Greece and abroad. Its mission is to contribute to the development of nursing science and practice in Greece as well as internationally. The aim is to promote and disseminate new knowledge and research data for eventual application in clinical practice. To this end, nurses and other affiliated researchers are invited to submit high-calibre manuscripts in Greek or English. The journal welcomes original research papers, reviews, theoretical or philosophical articles, interesting clinical cases and methodological articles from experts. Nursing Care and Research is recognized at national level (FEK issue B 1961/ ) and is indexed at the CINHAL, EBSCO and SCOPUS International Databases. GENERAL INFORMATION 1. Nursing Care and Research publishes, following peer review, articles in Greek or English, contributing to the understanding and development of all aspects of nursing care. The Editorial Department receives manuscripts relating to nursing practice, research, education and management, with scientific, theoretical or philosophical basis. 2. Papers published in the journal belong to one of the following categories: a) research studies, b) literature reviews and c) articles relating to developments in nursing practice, education and management. Additionally, letters (no longer than 500 words), including reviews or comments on previously published work, are published if submitted within two (2) months from the publication of the research concerned. 3. Manuscripts must be submitted exclusively to the Nursing Care and Research journal, they must not have been published in print or electronic form, or undergo peer review at another journal or medium at the time of submission. The Editorial Director decides time of publication and reserves the right to change manuscript format; however, large or substantial changes are made only following author consent. Authors should avoid submitting two manuscripts from the same study without clear justification. Also, they should not include in new work material from background literature reviews that have already been published (eg avoidance of self-plagiarism). In the event that two papers emerge from the same research study, presenting different aspects of the work at hand, they must be submitted independently and not as two parts of the same article. Each article should be autonomous and must not include the other, although cross - references can be made. When a complete description of the research methodology is made in the first article a brief description is sufficient in the the second provided the first is adequately referenced. Generally, one should avoid publishing numerous individual papers emanating from the same study ( salami slicing ) and instead should focus on the different aspects and research findings within a single publication. If the manuscript is accepted for publication, the authors must complete and send via fax at the Non-Publication in Another Medium Form, which forms part of the supporting files as required in the submission process. 176

13 4. Author participation in the drafting process All authors cited in a manuscript must have actively contributed to the conception and design of the study and/or the analysis and interpretation of data and/or in drafting the manuscript and all should have analysed and approved the content of the final version submitted for publication. Participation only in the funding-seeking process or data collection does not justify listing among the authors, and can be acknowledged in the Acknowledgement section. For this reason, when several authors are cited, a separate letter is required explaining in detail the contribution of each (eg methodological design, statistical analysis and interpretation, drafting of final text, reviewing and editing, literature review etc). The editorial department reserves the right to contact authors to obtain clarifications on specific issues. 5. Submission process Manuscripts for publication are submitted electronically via info@nursingstudies.gr in Word for Windows format. Figures, tables, graphics and images (only black & white) are to be submitted in separate files in JPEG, GIF, TIFF, Microsoft PowerPoint and Excel formats. Authors are advised to confirm that their work has been received by contacting the Secretariat on weekdays between , tel: In addition, authors should always maintain a copy of their work. 6. Periodicity The journal is published three (3) times per year (quarterly) and includes research papers submitted exclusively by its subscribers. The author or at least one of the authors of any manuscripts submitted must already be a registered subscriber of the journal or a paid member of the Nursing Studies Society for the current year. 7. Retention of material Authors are advised that submitted manuscripts are kept in record for one month after publication. If there is a request for the return of any material it should be clearly stated when manuscripts are being submitted. Organisation and format 8. Script: Texts should be double-spaced, with font size 12 and 2.5 cm white margin on all sides of each A4 page. All pages must be numbered in the lower right corner and the figures, tables, graphics and photos are to be submitted in separate pages, in continuous numbering. 9. Identification Page: The first page of each manuscript includes the title (up to 15 words) and the names of the authors in Greek and English. Each author name is accompanied by qualifications, the last professional title, employer, mailing and address and telephone number. In case of several authors, the name of the author to whom inquiries regarding the paper should be directed must be indicated (corresponding author). The authors of research studies cannot exceed six (6), apart from exceptional circumstances when it comes to multi-disciplinary, largescale multicenter studies. The authors of other types of manuscripts cannot exceed two (2). All authors listed in the manuscript must have made an active contribution to the conception and design of the study and/or the analysis and interpretation of data and/or in the drafting of the manuscript and everyone should have studied and approved the final version submitted for publication. Participation only in the funding-seeking process or data collection does not justify listing among the authors, and can be acknowledged in the Acknowledgment section. The identification page will be stored at the journal s Secretariat office until the completion of each anonymous peer review, receiving a code number communicated to the author via . With this number the author can request information on the progress of their manuscript following submission. 10. Title Page: Immediately after the identification page, follows the title page, which includes the title and the running title of the paper. The running title will appear in Greek and ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

14 English language and cannot exceed five (5) words. This page does not list names of authors or any other item that violates their anonymity during the peer-review process. 11. Abstracts and Keywords: The title page is followed by the abstracts (up to 250 words) in Greek and English, which will accurately summarize the content of the work. The abstract includes a) introduction, b) aim(s), c) methodology, d) results and e) conclusion, and must not contain bibliographical references and abbreviations. Each abstract is followed by up to six (6) keywords that indicate the content, purpose and focus of the manuscript. 12. Main body of work: The area of the main body of the manuscript should be 2,000-5,000 words (excluding abstracts, tables and bibliography). Short manuscripts (up to 2,500 words in the main body and up to fifteen (15) references) are particularly welcome. This option is recommended for the dissemination of smallscale research studies of outstanding value, without the possibility of extrapolations or repetition. In addition, smaller-scale manuscripts are more likely to reach publication stage faster. The manuscript should include headings to further clarify text sections. Proposed headings include: a) introduction, b) literature review, c) aims, d) research questions and assumptions, e) sample f) data collection process, g) reliability and validity, h) ethical issues, i) data analysis, j) results, k) discussion, l) limitations of the study,m) conclusions and relevance to nursing practice, n) acknowledgments etc. Headings must be selected and adapted to content needs and their hierarchical order should be clearly distinguishable; for example first level headings should appear in upper case and bold fonts, second level headings in lower case and bold fonts, third level headings in italics and so on and so forth. Study population anonymity and informed consent In order to ensure anonymity, the manuscript should not include the names of specific individuals, hospitals or other entities, without their explicit consent. Furthermore, patients retain a fundamental right in regards to respecting their privacy which should not be infringed without their informed consent. However, in those cases where the authors consider that certain personal patient data are essential for scientific purposes (such as patient initials or photographs or names of hospitals) informed consent is necessary. This means that authors are required to show the final version of their work (with the accompanying files: Images and Annexes) prior to submission to the journal and receive written consent from the patients. In each case, the authors should make an effort to ensure the greatest possible degree of patient anonymity. For example, covering the eye area in photos does not fully ensure the anonymity of the depicted. Changes in some patient characteristics is the technique recommended to authors, provided that these changes do not distort/misinterpret the research results. Such changes should always be communicated to the publisher along with assurances that these changes will not result in any alteration of a scientific nature. Obtaining of the written informed consent should be stated in the methodology section, in the final text of the submitted manuscript. ADHERING TO THE HUMAN RIGHTS CODE OF CONDUCT Should authors publish results of studies conducted on humans, the methodology section should indicate whether they were conducted according to the principles of the Declaration of Human Rights, (Helsinki 1975) as revised in Should certain processes deviate from these principles, these must be methodologically outlined and justified. Specifically, concerning clinical studies (invasive or not), authors should indicate, in the methodology section whether they were conducted upon approval of the National Agency 178

15 for Medicines (EOF) in accordance with Ministerial Decision DYG 3/89292 Gazette V1973/ (aligned with Directive 2001/20/EC). It should also be indicated that data is historical and should be referred to in the past tense. The time of data collection should be reported in both the abstract and the main text. For example, in the case of empirical studies, this can be stated thus: Data collection was carried out during 2007 or Data collection was performed over 18 months, in the period. Note that the Nursing Care and Research journal does not publish studies citing data older than five (5) years, unless current relevance is sufficiently justified. In qualitative studies, individuals should refer to numbers or aliases (in quotes) and mentions should be balanced equally across the full range of responses. In the case of reviews, the year of the review should be reported and the range of publication years of the studies reviewed should be reported. Such details should be mentioned in historical studies. The statistical tests used, ought to be defined and, where necessary, documented with references. Abbreviations and symbols should be used rarely and only in the case of names or expressions of extensive length. The full names or expressions will be referred to during first use, followed by the abbreviation in parentheses. In any case, abbreviations will follow the rules set out by the Royal Society of Medicine Press. 13. Conficts of interest Public confidence in the peer-review process depends partly on the management of any conflicting interests arising in the writing, evaluation and final publication decision as articulated by the editorial department. Conflicts of interest arise when an author (or the institution to which the author belongs to), a reviewer or the Managing Editor maintain financial or personal relationships that can in a negative way affect their actions/judgment regarding the manuscript submitted to the journal. More specifically, according to the requirements for manuscripts submitted to biomedical journals (as issued in February 2006 by the International Committee of Medical Journals Publishers) conflicting interests arise when financial relationships exist (eg employer employee, ownership of property, financial honorary prizes, and paid expert opinions) and these are the most easily identifiable cases and those that most often undermine the credibility of the journal, the publishers, the authors and the scientific endeavours in general. However, conflicting interests may arise for other reasons as well such as poor interpersonal relationships, academic competition etc. Authors must indicate at the end of the text and prior to the references section if they consider that the peer review of their work may be affected or not by the existence of any conflict of interest as described above. 14. Sources of funding Authors should indicate details (entity name, contact information, amount awarded) of all funding sources from which their research benefitted. Examples of such sources include: medical or non-medical interest company funds, scholarships, national or European Community grants, support from scientific bodies (eg scientific societies, non -profit institutions etc.). It should also be indicated if the work was carried out as part of a national or transnational program, financed by national or international sources. In this case, full details of the program (awarding body, duration, amount of funding, etc.) must be disclosed. This information should be listed in a separate section following the conflicts of interest section. 15. Acknowledgements The funding sources section is followed by the optional Acknowledgements section, stating the names and affiliations of all those who contributed (eg through the provision of primary data, or by reviewing the text or providing their opinion) to the drafting of the manuscript (apart from the authors). This section ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

16 should acknowledge any sponsors donating materials and tools required for the research. 16. Bibliographic References: Bibliographic references in the text should indicate the names of the authors followed by the date in chronological order, eg. (Lewis 1975, Barnett 1992, Chalmers 1994). When there are more than two authors, the name of the first author followed by et al., eg. (Barder et al. 1994), is referenced in the text but all authors should be listed in the bibliography. When quotes are used in the text, the page should be referred to eg. (Chalmers 1994, p.7). All references must be from primary sources. The literature list follows the Harvard system, written in alphabetical order based on the surname of the first author. The list should include authors surnames and initials, the date of publication, article title, full name of journal, volume number (and issue number if the volume pages are not consecutive) and the first and last page of the article. When the reference applies to a book, the author, the date, the title, followed by the publisher and the city must be stated. When the reference applies to a chapter in a book, details on the author(s) of the book, the date, place of publication and publisher must be provided. These references that are said to be in press, shall be accepted only if accompanied by a letter of acceptance from the journal in question. Examples: Williams N. (2001). Patient resuscitation following major thermal trauma. Nursing in Critical Care: 6: Muller D, Harns P, Watley L. (1986). Nursing Children: Psychology Research and Practice. London: Harper Row. Lewis T, Hell J. (1992). Rhabdomyolysis and Myoglobinuria. In: Hall J, Schmidt G, Wood L. (eds), Principles of Critical Care, Volume 2. New York: McGraw Hill. Websites are refencees as follows: National Institute for Clinical Excellence (2000) Final appraisal determination: Drugs for early thrombolysis in the treatment of acute myocardial infarction, NICE, = Last access on 7 October Figures, Tables, Graphics, Photos : Tables must be referred to herein as Tables, numbered in the order they are presented, eg as Table 1, Table 2, etc. and incorporated in the correct place in the body of the text. All images, including photos, must be referred to herein as Figures and numbered in the order they are presented, eg Figure 1, Figure 2 etc. They must also be captioned and may be accompanied by a legend not exceeding thirty (30) words. Figures of all forms will cover a single column (width 86mm) or two columns when needed (width 177mm). The journal reserves the right to adjust the size of figures for technical reasons. When material (including figures, tables, etc.) that has already been published elsewhere appears in the manuscript, the written permission of the original authors (or those who own the copyright of said material) must be obtained. The authors of published papers are fully liable for any copyright infringement. Peer-review process 18. All submitted work is reviewed (anonymously) by two (2) independent referees/reviewers and, if they contain complex statistical methodologies by a statistician as well. Reviewers decide whether an article is a) accepted, b) requires modifications or c) rejected. In case of disagreement among the reviewers, the Managing Editor will reach a final decision, taking into account all reviewer comments. If the reviewers suggest modifications, the manuscript is returned by the journal secretariat to the corresponding author for redrafting and resubmission within six weeks from the date the comments were made (the review process spans usually 6-8 weeks and in some cases can reach up to 10 weeks). During resubmission, authors are required to indicate the modifications they have carried out in accordance to reviewer instructions in a letter to the Managing Editor. The modified manuscript is forwarded to the reviewers if deemed neces- 180

17 sary, and they confirm whether or not modifications comply with their recommendations. At that point the Managing Editor reaches the final decision to publish the article. 19. Electronic Reprint: Following publication, the corresponding author will receive an electronic reprint of the article in PDF format. Electronic reprints will be distributed by him/ her to the other authors. The journal does not issue printed reprints of published work. COPYRIGHT 20. In order to publish any article in the Nursing Care and Research journal, the authors are asked to grant this exclusive right to the Society for Nursing Studies. Along with the draft for modifications the authors receive an Authorization for Exclusive Publication form which must be filled, signed and returned by mail (or by as a pdf file) to the journal, along with the modified manuscript. have prepared additional papers, which have been published or submitted for publication in this or other journals, the corresponding author must notify the Managing Editor so as to ensure that third party copyright is not infringed. Any impact emanating from copyright infringement lies exclusively with the authors of published articles and the journal will proceed with all necessary actions. FINAL NOTE Subscribers preparing manuscripts for publication in the Nursing Care and Research journal are requested to adhere to these Instructions for Authors carefully in order to avoid delays in the publication of their work and the publication of new volumes of the journal. When a paper is derived from an extensive research study and the same or other authors Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών Διοικητικό Συμβούλιο Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών Πρόεδρος: Όλγα Σίσκου Αντιπρόεδρος: Μαρία Καθαράκη Γενική Γραμματέας: Μαρία Χατζοπούλου Ειδική Γραμματέας: Ευανθία Κωνσταντάκη Ταμίας: Αργυρώ Ψυχογυιού Μέλη: Μαρία Χαρχαρίδου Στέλιος Κατσαραγάκης ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

18 ΆΡΘΡΟ ΣΎΝΤΑΞΗΣ Συναισθηματικές δεξιότητες και επαγγελματική ανάπτυξη στο χώρο των νοσηλευτικών επαγγελμάτων: Νέες έννοιες ή/και νέες ανάγκες; Κωνσταντίνος Παπαχριστόπουλος, Διδάκτωρ Οργανωτικής Ψυχολογίας Μίλα. Οἱ λέξεις ἔχουν ἔχθρες μεταξύ τους, ἔχουν τοὺς ανταγωνισμούς: ἂν κάποια ἀπ αὐτὲς σὲ αἰχμαλωτίσει, σ ἐλευθερώνει ἄλλη. Κική Δημουλά, Ποιήματα, Ίκαρος, 1998 Σε πλήθος συγκριτικών ερευνών σε ευρωπαϊκό επίπεδο αποτυπώνεται η διαπίστωση ότι οι κυβερνήσεις των κρατών μελών οδηγήθηκαν, λόγω της οικονομικής κρίσης, σε δραστικές περικοπές στα έξοδα στον τομέα της υγείας. Αυτό είχε άμεσο αντίκτυπο στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας καθώς και στη δυνατότητα πρόσβασης των πολιτών σε αυτές (Mladovsky et al, 2012; Eurofound, 2014). Κατά τη διάρκεια της κρίσης, οι προσλήψεις στο δημόσιο τομέα της υγείας πάγωσαν, οι αιτήσεις για συνταξιοδοτήσεις αυξήθηκαν, ενώ οι εισαγωγές στα ιδιωτικά νοσοκομεία βαίνουν συνεχώς μειούμενες (Stuckler & McKee, 2011). Επιπλέον, διάφορες ακραίες και μη προβλέψιμες συνθήκες όπως π.χ. τυφλά χτυπήματα τρομοκρατών, ακραία καιρικά φαινόμενα και περιβαλλοντικές καταστροφές («Mαύροι Κύκνοι» της εποχής μας, βλ. Taleb, 2010) τείνουν να επιβαρύνουν όλο και περισσότερο το χώρο της υγείας σε όλα τα κράτη μέλη. Αυτή η ζοφερή πραγματικότητα δεν είναι δυνατό να αφήνει ανεπηρέαστη την καθημερινότητα των νοσηλευτών και των φροντιστών που εργάζονται στα νοσοκομεία. Το νοσηλευτικό προσωπικό ζει στις συμπληγάδες ανάμεσα σε μια πιεστική κοινωνική πραγματικότητα και σε μια απαιτητική εργασιακή καθημερινότητα λόγω της φύσης του επαγγέλματος και του φόρτου της εργασίας. Συχνά οι εργαζόμενοι αναλαμβάνουν δυσανάλογα μεγάλη ευθύνη σε σχέση με την εξουσιοδότηση που έχουν, έρχονται αντιμέτωποι με ασαφείς επαγγελματικούς ρόλους και με έντονες διαπροσωπικές συγκρούσεις με αποτέλεσμα να βιώνουν υψηλά επίπεδα άγχους και επαγγελματικής εξουθένωσης (Skefales et al., 2014, Karanikolos et al, 2013). Από την επισκόπηση σχετικών επιστημονικών κειμένων που προτείνουν τρόπους για την αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης στους φορείς νοσηλείας φαίνεται ότι οι θεματικές οι οποίες αποτελούν συχνά την αφετηρία για εκπαιδευτικές ή/και οργανωτικές παρεμβάσεις είναι ο (ανά) σχεδιασμός του εργασιακού χώρου, η εκπαίδευση του προσωπικού σε τεχνικές αντιμετώπισης του στρες, η μετασχηματιστική ηγεσία, οι καλές εργασιακές σχέσεις, η επικοινωνία και το ομαδικό πνεύμα (Hart et al., 2014, Ruotsalainen et al, 2015). Οι παρεμβάσεις αυτές συχνά, ωστόσο, εστιάζουν αποσπασματικά σε μεμονωμένα θέματα χωρίς να προσεγγίζουν την πολυπλοκότητα του ζητήματος της επαγγελματικής εξουθένωσης έτσι ώστε να συμβάλουν σε πιο βιώσιμες και σταθερές αλλαγές. Έτσι, ένα πρόγραμμα για τη διαχείριση των αλλαγών και τη μείωση του επαγγελματικού άγχους σε ένα νοσοκομείο δεν λαμβάνει πάντα υπόψη τη συναισθηματική ένταση που αυτή η αλλαγή εγείρει στον εργαζόμενο με αποτέλεσμα η προτεινόμενη αλλαγή να παρουσιάζεται ως ένα δεδομένο το οποίο ο εργαζόμενος καλείται να κατανοήσει, να αποδεχτεί και να υποστηρίξει. Αντίστοιχα, ένα πρόγραμμα για την ενίσχυση του ομαδικού πνεύματος που αναδεικνύει τα οφέλη της ομαδικής εργασίας, δεν ενισχύει την ψυχική ανθεκτι- 182

19 κότητα του εργαζομένου, ο οποίος καλείται να συνεργαστεί σε συνθήκες έντασης και χωρίς να αποδέχεται πάντα το ρόλο και τη σκοπιμότητα της ομάδας. Είναι σκόπιμο να υπογραμμιστεί ότι οι δομικές αλλαγές σε οργανωτικό επίπεδο (π.χ. νέες περιγραφές θέσεων, αλλαγές σε επίπεδο τμημάτων και μετακινήσεις προσωπικού) και οι εκπαιδεύσεις με έμφαση μονομερώς στις τεχνικές δεξιότητες δεν συνιστούν απαραίτητα αποτελεσματικές προσεγγίσεις (Henry, 2014, Sharma & Sharma, 2010). Υπάρχουν, πλέον, αρκετά ερευνητικά δεδομένα που δείχνουν ότι μια συστηματική και συστημική παρέμβαση η οποία περιλαμβάνει πολυεστιακή εκπαίδευση και δίνει έμφαση στις κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες μπορεί να αποτελέσει ουσιαστικό τρόπο πρόληψης και αντιμετώπισης της επαγγελματικής εξουθένωσης (Sharma & Sharma, 2010). Αυτός είναι και ο λόγος που, όλο και πιο συχνά, η δια βίου μάθηση και η επαγγελματική ανάπτυξη των νοσηλευτών καλείται να ενσωματώνει στοιχεία προσωπικής ανάπτυξης (Benner et al., 2010), συναισθηματικής εκπαίδευσης και συστημικής αντίληψης του κόσμου (Herbert & Best, 2011) έτσι ώστε να μην περιορίζεται σε ad hoc επιμορφωτικές δραστηριότητες με βάση την τρέχουσα πραγματικότητα ή ακόμα και την τρέχουσα επικαιρότητα (βλ. Επιμόρφωση στη διαπολιτισμική επικοινωνία ). Υπό αυτή την έννοια, πέρα από τις κοινωνικές δεξιότητες, όπως είναι η επικοινωνία, η διαχείριση συγκρούσεων και ο συντονισμός της ομάδας στην εκπαίδευση των νοσηλευτών χρειάζεται να ενσωματωθεί και η βιωματική εκπαίδευση σε μια σειρά από συναισθηματικές δεξιότητες. Αυτό είναι αναγκαίο διότι μόνο ένας συναισθηματικά ενήμερος εργαζόμενος μπορεί να συνδιαλέγει αποτελεσματικά εντός του εργασιακού του ρόλου, να δουλέψει ομαδικά και να προσφέρει χωρίς να εξαντλείται ψυχολογικά. Πριν μιλήσουμε, έτσι, στους νοσηλευτές για ηγετικές δεξιότητες, επικοινωνία και ομαδικό πνεύμα, χρειάζεται να δώσουμε χώρο και χρόνο σε αυτούς τους ανθρώπους να μοιραστούν, με δομημένο τρόπο και ασφάλεια, σκέψεις και συναισθήματα που εγείρει η καθημερινή επαφή με τον πόνο, την ένταση και τη συναισθηματική κόπωση. Θεματικές ενότητες όπως η ενσυναίσθηση (empathy), η συναισθηματική νοημοσύνη (emotional intelligence), η συνειδητότητα (mindfuleness, Beddoe et al., 2004), η συναισθηματική κόπωση από την έκφραση συμπόνιας (compassion fatigue, Figley,1995, Boyle, 2011) και η ψυχική ανθεκτικότητα (resilience, Hart et al, 2014) μπορούν να αποτελέσουν καίριους πυλώνες για τα προγράμματα προσωπικής ανάπτυξης του νοσηλευτικού προσωπικού και τη προσαρμογή των νοσηλευτών στο απαιτητικό περιβάλλον που ζουν. Ειδικότερα η έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας, η οποία αναφέρεται στη διαδικασία της θετικής προσαρμογής των ατόμων - αλλά και των συστημάτων στο περιβάλλον παρά τις αντίξοες συνθήκες που αντιμετωπίζουν (Jensen & Fraser, 2005) φαίνεται ότι μπορεί να αποτελέσει μια κεντρική έννοια στην πρόληψη της επαγγελματικής εξουθένωσης των νοσηλευτών (Hart, Brannan & Chesnay, 2014). Σε αυτή την κατεύθυνση, παράγοντες που έχουν μελετηθεί στο χώρο της νοσηλείας και συσχετίζονται με την ανθεκτικότητα όπως είναι η ελπίδα και η αισιοδοξία, το αίσθημα της αυτοαποτελεσματικότητας, η συναισθηματική νοημοσύνη και η συναισθηματική αποστασιοποίηση αλλά και η εξισορρόπηση επαγγελματικής και προσωπικής ζωής μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενα βιωματικής εκπαίδευσης και εστιασμένων παρεμβάσεων στο εργασιακό πλαίσιο (Gillespie et al. 2009, Glass 2009, Brannan & Hart, 2011). Σε αυτή την κατεύθυνση είναι σκόπιμο να υιοθετηθούν περισσότερο ολιστικά μοντέλα επαγγελματικής ανάπτυξης και να αξιοποιηθούν έρευνες αναφορικά με τα συναισθήματα και την ανθεκτικότητα στο χώρο της εργασίας που έχουν προκύψει από το χώρο της οργανωτικής ψυχολογίας 1. Σε ένα πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο των 1 Σύμφωνα με τον ορισμό του κλάδου της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας (Ε.Λ.Ψ.Ε.) η «Οργανωτική Ψυχολογία» (ή «Οργανωσιακή Ψυχολογία») αφορά στην εφαρμογή των αρχών, θεωριών και μεθόδων της ψυχολογίας στον εργασιακό χώρο συνεισφέροντας στη βελτίωση της λειτουργίας των οργανισμών και της ποιότητας ζωής των εργαζομένων. Συχνά ο όρος οργανωτική ψυχολογία χρησιμοποιείται εναλλακτικά με το τον όρο Ψυχολογία της Εργασίας αν και ο δεύτερος αφορά περισσότερο τους παράγοντες που σχετίζονται με τη εργασιακή συμπεριφορά, την παρακίνηση, τις σκέψεις, τα συναισθήματα και την ευημερία των εργαζομένων (Peeters, De Jonge, Taris, 2014, σελ.6). Οι περισσότερο διαδεδομένοι τομείς έρευνας και εφαρμογής της Οργανωτικής Ψυχολογίας στο χώρο της εργασίας είναι: α. η προσέλκυση (recruitment), επιλογή (selection) και αξιολόγηση (evaluation) του προσωπικού, η εκπαίδευση (training) και η προσωπική ανάπτυξη (development), η παρακίνηση (motivation), η ανάλυση και ο σχεδιασμός της εργασίας (job design), η οργανωτική αλλαγή (organizational change), η οργανωτική κουλτούρα (organizational culture), η ηγεσία (leadership), η επαγγελματική συμβουλευτική (career counseling), η εργασιακή ευημερία (workplace well being), η εξισορρόπηση επαγγελματικής και προσωπικής ζωής (work life balance), ζητήματα υγείας, εργονομίας και ασφάλειας (health and safety). ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

20 Daniel Goleman και Peter Senge (2015) με τίτλο Triple Focus ( Τριπλή Εστίαση ) παρουσιάζεται ένα τέτοιο πρότυπο εκπαίδευσης το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει μια βάση πιλοτικού σχεδιασμού προγραμμάτων επαγγελματικής και προσωπικής ανάπτυξης του νοσηλευτικού προσωπικού σε διαφορετικά πλαίσια εκπαίδευσης (π.χ. Ακαδημαϊκή εκπαίδευση, ενδοεπιχειρησιακή επιμόρφωση, προγράμματα ΕΣΔΥ, ΕΚΔΔ κ.ά.). Η εκπαίδευση, σύμφωνα με τους Goleman & Senge, καλείται να δίνει έμφαση: α. στην εστίαση στον εαυτό και στην επαφή με τον εσωτερικό μας κόσμο (π.χ. αναζήτηση νοήματος, εσωτερική παρακίνηση, διαχείριση εσωτερικών συγκρούσεων), β. στην εστίαση και στη κατανόηση της πραγματικότητας των άλλων (π.χ. ενσυναίσθηση, ομαδική εργασία και παρακίνηση) και γ. στη κατανόηση της αλληλεξάρτησης των συστημάτων του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος (π.χ. αίσθηση του θετικού κοινωνικού αντίκτυπου του έργου μας, κατανόηση των δυναμικών των οργανισμών, προσαρμογή στη ρέουσα κοινωνική πραγματικότητα, αξιοποίηση ευκαιριών που παρέχει η τεχνολογία κ.ά.). Η πολύπλευρη αυτή έμφαση της εκπαίδευσης μπορεί να συμβάλλει έτσι ώστε οι νοσηλευτές να τοποθετηθούν με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα και λειτουργικότητα απέναντι στις καθημερινές αντιξοότητες. Με αυτό τον τρόπο κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες σε συνδυασμό με την διορατική αντίληψη των κοινωνικών συστημάτων, των οποίων κάθε εργαζόμενος είναι μέρος, θα θωράκιζαν συναισθηματικά το νοσηλευτικό προσωπικό και θα ήμασταν σύντομα σε θέση να κάνουμε λόγο για επίπονη αλλά ουσιαστική αλλαγή. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Benner, P., Sutphen, M., Leonard, V., & Day, L. (2010). Educating nurses: A call for radical transformation. San Francisco, CA: Jossey-Bass. Boyle D. (2011). Countering compassion fatigue: A requisite nursing agenda. The Online Journal of Issues in Nursing:16: Brannan J, de Chesnay M, & Hart P. (2011). What to do when the busy day is over. In M. McAllister & J. B. Lowe (Eds.). The resilient nurse: Empowering your practice. Springer Publishers: New York. Eurofound (2014). Access to healthcare in times of crisis, Publications Office of the European Union, Luxembourg. Figley CR. (1995). Compassion fatigue: Coping with secondary traumatic stress disorder in those who treat the traumatized. New York & London: Brunner Routledge. Gillespie, B. M., Chaboyer, W. & Wallis, M. (2009). The influence of personal characteristics on the resilience of operating room nurses: A predictor study. International Journal of Nursing Studies: 46: Glass, N. (2009). An investigation of nurses and midwives academic/clinical workplaces. Holistic Nursing Practice: 23: Hart P.L., Brannan J.D., de Chesnay M. (2014). Resilience in nurses: an integrative review. Journal of Nursing Management: 22: Henry BJ. (2014). Nursing burnout interventions. Clinical Journal of Oncology Nursing: 18(2): Herbert C, Best A. (2011). It s a matter of values: partnership for innovative change. Healthcare Papers: 2: 31 7 Karanikolos, M., Mladovsky, P., Cylus, J., Thomson, S., Basu, S., Stuckler, D., Mackenbach, J.P. and McKee, M. (2013) Financial Crisis, Austerity, and Health in Europe. Lancet: 381: Kornhaber, R. A. & Wilson, A. (2011) Building resilience in burns nurses: A descriptive phenomenological inquiry. Journal of Burn Care and Research: 32: Mladovsky, P., Srivastava, D., Cylus, J., Karanikolos, M., Evetovits, T., Thomson, S. et al (2012), Health policy responses to the financial crisis in Europe, Policy Summary 5, World Health Organization, Geneva. Peeters, M., de Jonge, J., & Taris, T.W., (2014) An introduction to work psychology. U.K:Wiley-Blackwell. Ruotsalainen JH, Verbeek JH, Mariné A, Serra C. (2015). Preventing occupational stress in healthcare workers. Cochrane Database of Systematic Reviews, Issue 4. Art. No.: CD Sharma, G., & Sharma, P. (2010). Importance of soft skills development in 21st century curriculum. International Journal of Education and Allied Sciences:2(2): Skefales, A., Plakas, S., Fouka, G., Goni, M., Vassiliadou, M., & Bergiannaki, J. D. (2014). Burnout and Its Association with Working Conditions among Greek Hospital Nurses in a Time of Financial Crisis. Open Journal of Nursing: 4(07): 548. Stuckler, D. & McKee, M. (2011). There is an alternative: Public Health Professionals Must Not Remain Silent at a Time of Financial Crisis. European Journal of Public Health: 22:2-3. Taleb, N. N. (2010). Ο μαύρος κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου, μετάφραση Αντώνης Παπαγιαννίδης, Αθήνα: Φερενίκη. Goleman, D. & Senge, P. (2015). Τριπλή Εστίαση: Μια νέα προσέγγιση στην εκπαίδευση. Επιμέλεια: Δήμητρα Ιορδάνογλου. Αθήνα: Πεδίο. 184

21

22 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Ο ρόλος της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας (ΠΦΥ) στη διαχείριση των αγχωδών διαταραχών Bασιλική Αδαμοπούλου, Τμήμα Νοσηλευτικής, Σχολή Επιστημών Ανθρώπινης Κίνησης και Ποιότητας Ζωής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σπάρτη Θάλεια Μπασματζόγλου, Τμήμα Νοσηλευτικής, Σχολή Επιστημών Ανθρώπινης Κίνησης και Ποιότητας Ζωής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σπάρτη Φωτεινή Τζαβέλλα, Λέκτορας Κοινωνιολογίας της Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Σχολή Επιστημών Ανθρώπινης Κίνησης και Ποιότητας Ζωής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σπάρτη Υπεύθυνη Αλληλογραφίας: Φωτεινή Τζαβέλλα, Διεύθυνση: Ευσταθίου και Σταματικής Βαλιώτη & Πλαταιών, 23100, Σπάρτη, Τηλέφωνο Επικοινωνίας: , , Ηλεκτρονική Διεύθυνση: ΠΕΡΊΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Οι αγχώδεις διαταραχές αποτελούν μία από τις συχνότερες ψυχικές ασθένειες. Στατιστικά αναμένεται ότι θα εμφανιστούν στο 25% του πληθυσμού παγκοσμίως, προκαλώντας λειτουργική έκπτωση, δυσλειτουργίες αλλά και αυξημένο κίνδυνο σωματικής και ψυχιατρικής συνοσηρότητας. ΣΚΟΠΌΣ: Η παρούσα περιγραφική ανασκόπηση πραγματεύεται την εμφάνιση, τη συχνότητα, τις επιπτώσεις των αγχωδών διαταραχών, καθώς επίσης και τις δυνατότητες διαχείρισής τους μέσω των υπηρεσιών της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ). ΥΛΙΚΌ-ΜΈΘΟΔΟΣ: Πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική αναζήτηση στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων PUBMED, Google Scholar και στην ιστοσελίδα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO). Τελικά, συμπεριλήφθησαν πενήντα δύο άρθρα της διεθνούς βιβλιογραφίας που κάλυψαν τη χρονική περίοδο , ενώ επιπλέον κριτήριο αποτέλεσε η ελληνική και αγγλική γλώσσα. ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ: Οι αγχώδεις διαταραχές εμφανίζονται, συνήθως, για πρώτη φορά κατά την παιδική και εφηβική ηλικία, ενώ το ποσοστό των ενηλίκων που νοσεί από αυτές παγκοσμίως κυμαίνεται από 0,9% έως 28,3%. Η εμφάνιση των αγχωδών διαταραχών στην ΠΦΥ είναι συχνή, με αυξανόμενη τάση. Σε αυτό συμβάλλουν η ταχύτητα των κοινωνικών αλλαγών, η φτώχεια, η ανεργία, καθώς και η γήρανση του πληθυσμού. Από τις αγχώδεις διαταραχές, η ΠΦΥ καλείται συχνότερα να αντιμετωπίσει τη διαταραχή πανικού και τη γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, που παρά την υπερπροσφορά φαρμακευτικών αγωγών, γνωστικών συμπεριφορικών ψυχοθεραπειών ή και συνδυασμό των παραπάνω, δεν τυγχάνουν πάντα αποτελεσματικής αντιμετώπισης. Στις επιπλέον δυσκολίες προστίθεται και το γεγονός ότι ο αριθμός των πασχόντων που προσέρχονται στα κέντρα υγείας για εξέταση σε σχέση με το σύνολο των πασχόντων, είναι μικρός. ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ: Η πρόληψη των αγχωδών διαταραχών μέσω της χρήσης των υπηρεσιών που παρέχονται από την ΠΦΥ, δεν έχει αναπτυχθεί στην Ελλάδα σε ικανοποιητικό βαθμό. Η στοχευμένη διενέργεια προγραμμάτων ενημέρωσης, αλλά και η δια βίου εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας όσον αφορά στις ψυχικές διαταραχές, κρίνονται απαραίτητες για τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας και την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των ατόμων με αγχώδεις διαταραχές. ΛΈΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΆ: Πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, αγχώδεις διαταραχές, πρωτογενής πρόληψη, αποκατάσταση. 186

23 REVIEW The role of primary health care (PHC) in the management of anxiety disorders V. Adamopoulou, Department of Nursing, Faculty of Human Movement and Quality of Life Sciences, University of Peloponnese, Sparta T. Basmatzoglou, Department of Nursing, Faculty of Human Movement and Quality of Life Sciences, University of Peloponnese, Sparta F. Tzavella, Lecturer, Department of Nursing, Faculty of Human Movement and Quality of Life Sciences, University of Peloponnese, Sparta Corresponding Author: F. Tzavella, Adress: Eustathiou and Stamatikis Valiotis & Plataion, 23100, Sparta, Phone Number: , , ABSTRACT INTRODUCTION: Anxiety disorders are one of the most common mental illnesses. They have an estimated prevalence of 25% worldwide, often causing functional impairment, malfunctions and increased risk of physical and psychiatric comorbidity. AIM: This study discusses the occurrence, frequency, effects of anxiety disorders, as well as their management possibilities through the Primary Health Care (PHC) services. METHODOLOGY: A literature search took place in the databases PUBMED, Google Scholar and in the website of the World Health Organization (WHO). Finally, 52 articles of the international literature were included in the review, for the period of 2000 to 2015 and were concerned with anxiety disorders always related to the PHC, while a further criterion constituted the Greek and English language. RESULTS: Most anxiety disorders appear for the first time during childhood and adolescence, while the percentage of adults who influence ranging from 0,9% to 28.3%. The occurrence of anxiety disorders in PHC is frequent and constantly increasing. This is due to the speed of social changes, poverty, unemployment and the aging of population. In PHC panic disorder and generalized anxiety disorder, which are often untreated and misdiagnosed, are more frequent. These disorders are not always effectively treated, although there does exist therapy which relies on medication, cognitive-behavioral therapy or their combination. Finally, the fact that the number of patients attending to health centers for examination is small compared to the total number of patients consisting a difficulty. CONCLUSIONS: Prevention of anxiety disorders through the use of PHC has not yet been particularly developed in Greece. Targeted conduct of awareness programs and lifelong education of health professionals concerning mental disorders, are necessary for the improvement of health services and upgrade the quality of life of individuals with anxiety disorders. KEYWORDS: primary prevention, anxiety disorders, primary health care, rehabilitation ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

24 ΕΙΣΑΓΩΓΉ H Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (ΠΦΥ) αποτελεί το πρώτο επίπεδο επαφής του ατόμου, της οικογένειας και της κοινότητας με το Εθνικό Σύστημα Υγείας, ενσωματώνοντας την υγειονομική φροντίδα όσο το δυνατόν περισσότερο στους χώρους όπου οι άνθρωποι ζουν και εργάζονται, συνιστώντας το πρώτο στάδιο μιας αλληλουχίας υπηρεσιών υγείας. Το Σεπτέμβριο του 1978, στο Διεθνές Συνέδριο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας διατυπώθηκε η Διακήρυξη της Alma Ata για την ΠΦΥ, εκφράζοντας την ανάγκη για ανάληψη άμεσης δράσης από όλες τις κυβερνήσεις και τους εργαζομένους σε υπηρεσίες υγείας, με στόχο την προστασία και την προαγωγή της υγείας όλων των ανθρώπων. Η διακήρυξη επισημαίνει ότι η υγεία αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και η επίτευξη του υψηλότερου δυνατού επιπέδου υγείας αποτελεί έναν πολύ σημαντικό παγκόσμιο στόχο (WHO, 1978). Στις βασικές υποχρεώσεις της ΠΦΥ περιλαμβάνονται η παροχή υπηρεσιών πρόληψης, προαγωγής και συνεχούς φροντίδας της ψυχικής υγείας, καθώς και ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης στην κοινότητα (Stylianidis et al, 2008). Η πρώιμη αναγνώριση και εκτίμηση των ψυχικών διαταραχών, αποτελούν πρωταρχικούς παράγοντες για την ομαλή μετάβαση του ψυχικά πάσχοντα από την ΠΦΥ στις υπόλοιπες υπηρεσίες ψυχικής υγείας (Serrano-Blanco et al, 2010). Στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στις περιοχές της περιφέρειας, το σύστημα της ΠΦΥ, συγκροτείται από τα κέντρα υγείας και τα περιφερειακά ιατρεία, όπου οι πολίτες απευθύνονται για τα προβλήματα υγείας τους (Economou, 2010). Τα τελευταία χρόνια, λόγω της αυξημένης συχνότητας των ψυχικών διαταραχών έχουν γίνει εμφανείς οι ελλείψεις της ΠΦΥ και αναγνωρίζονται οι ανάγκες για βελτίωση της παρεχόμενης φροντίδας ψυχικής υγείας σε αυτό το επίπεδο (Κυλούδης και συν., 2014). Η ψυχική υγεία έχει αναγνωριστεί ως εξίσου σημαντική με τη σωματική υγεία, αλλά και ως ιδιαίτερης σημασίας για τη συνολική και ουσιαστική ευεξία των ατόμων και των κοινωνιών γενικότερα. Αν και μεγάλος αριθμός ανθρώπων υποφέρουν από ψυχικές και συμπεριφορικές διαταραχές, μόνον ελάχιστοι από αυτούς λαμβάνουν την απαιτούμενη και ενδεδειγμένη θεραπεία. Οι συνεχείς εξελίξεις στις νευροεπιστήμες και τη συμπεριφορική ιατρική, έχουν σαφώς δείξει ότι όπως οι σωματικές έτσι και οι ψυχικές και συμπεριφορικές διαταραχές, οφείλονται στην αλληλεπίδραση βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων (Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας, 2004). Σύμφωνα με έρευνα των Wittchen et al του 2010, στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) εκτιμάται ότι κάθε χρόνο το 38,2% του πληθυσμού προσβάλλεται από κάποια ψυχική διαταραχή με το ποσοστό αυτό να αντιστοιχεί σε αριθμό ατόμων. Σε αντίστοιχη μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2005, ο επιπολασμός των ψυχικών ασθενειών ήταν 27,4%. Η διαφορά στο ποσοστό θα πρέπει να αποδοθεί κυρίως στην ένταξη δέκα τεσσάρων (14) νέων διαταραχών που καλύπτουν την παιδική - εφηβική και την τρίτη ηλικία, καθώς και την ένταξη νέων κρατών - μελών στην ΕΕ (Wittchen al, 2010). Οι αγχώδεις διαταραχές ανήκουν στις συνηθέστερες ψυχιατρικές διαταραχές και χαρακτηρίζονται από άγχος που μπορεί να ορισθεί ως μια επώδυνη συναισθηματική εμπειρία, εσωτερικής δυσφορίας, χωρίς ειδικό αντικείμενο όπου κυριαρχεί αίσθημα επικείμενου φόβου. Η αιτία είναι ενδοψυχική και διαφοροποιείται από το φόβο που αποτελεί αντίδραση σε εξωτερική απειλή (Ραγιά, 2009). Στα συμπτώματα περιλαμβάνονται ιδρώτας, ταχυκαρδία, τρόμος, ταχύπνοια και γαστρεντερικές διαταραχές (Alonso, 2004). Επομένως, η σοβαρότητα των αγχωδών διαταραχών ως ψυχική πάθηση και ο ρόλος της ΠΦΥ στην πρόληψη και αντιμετώπισή τους καθιστούν απαραίτητη την περεταίρω διερεύνηση αυτού του θέματος από μελετητές τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Στόχος της παρούσας ανασκόπησης αποτελεί η συμβολή στην ενημέρωση σχετικά με την επίπτωση, τον επιπολασμό και κατ επέκταση την πρόληψη των αγχωδών διαταραχών στο πλαίσιο της ΠΦΥ. Αγχώδεις Διαταραχές και Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Οι αγχώδεις διαταραχές, αποτελούν μια ομάδα διαταραχών, με κύριο σύμπτωμά τους το άγχος και επηρεάζουν τη συμπεριφορά, τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη σωματική υγεία του ατόμου. Το άγχος αυτό χαρακτηρίζεται από ασάφεια και έλλειψη αντικειμενικότητας (American Psychiatric Association,2013). O Freud ήταν ο 188

25 πρώτος που θεώρησε ότι τα συναισθήματα, σχετιζόμενα με ένα πρώιμο τραύμα ήταν δυνατόν να εκφράζονται μέσω συμπτωμάτων ή συμπεριφορών. Εισήγαγε τον όρο αγχώδης νεύρωση, προκειμένου να περιγράψει μια διαταραχή που χαρακτηριζόταν από αισθήματα έντονο φόνου, πανικού και επικείμενου θανάτου. Το 1980 στο DSM III (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) η αγχώδης νεύρωση υποδιαιρέθηκε στη διαταραχή πανικού και στη διαταραχή γενικευμένου άγχους. Ακολούθησαν το DSM- III-R (1987), το DSM-IV (1994), το DSM-IV-TR (2000) και το DSM V (2013), στα οποία σύμφωνα με νεότερα ερευνητικά δεδομένα και κλινικές παρατηρήσεις, κατηγοριοποιήθηκαν οι αγχώδεις διαταραχές (Andreasen & Black, 2011). Σύμφωνα με το τελευταίο DSM V του 2013, οι αγχώδεις διαταραχές διακρίνονται ως εξής: 1) Αγχώδης Διαταραχή Αποχωρισμού (Separation Anxiety Disorder) 2) Επιλεκτική Αλαλία (Selective Mutism) 3) Ειδική Φοβία (Specific Phobia) 4) Κοινωνική Αγχώδης Φοβία - Κοινωνική Φοβία) (Social Anxiety Disorder Social Phobia) 5) Διαταραχή Πανικού (Panic Disorder) 6) Κρίση Πανικού (Panic Attack - Specifier)7) Αγοραφοβία (Agoraphobia) 8) Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή (Generalized Anxiety Disorder) 9) Αγχώδης Διαταραχή Προκαλούμενη από Ουσίες (Substance/ Medication Induced Anxiety Disorder) 10) Αγχώδης Διαταραχή Οφειλόμενη σε Σωματική Κατάσταση (Anxiety Disorder Due to Another Medical Condition) 11) Αλλιώς Προσδιοριζόμενη Αγχώδης Διαταραχή (Other Specified Anxiety Disorder) 12) Αγχώδης Διαταραχή Μη Προσδιοριζόμενη Αλλιώς (Unspecified Anxiety Disorder) (American Psychiatric Association, 2013). Το ποσοστό των ενηλίκων που επηρεάζουν οι αγχώδεις διαταραχές παγκοσμίως κυμαίνεται μεταξύ 0,9% έως 28,3% (Baxter et al, 2013) και συγκαταλέγονται μεταξύ των ψυχιατρικών διαταραχών με το μεγαλύτερο επιπολασμό. Προκαλούν σημαντική λειτουργική εξασθένιση, οδηγώντας σε αυξημένη χρησιμοποίηση πόρων υγειονομικής περίθαλψης (Olariu et al, 2015). Στις Η.Π.Α. πάνω από τριάντα (30) εκατομμύρια Αμερικανοί, έχουν νοσήσει από αγχώδη διαταραχή κάποια περίοδο της ζωής τους. Διεθνώς, οι αγχώδεις διαταραχές είναι ευρέως διαδεδομένες στην ΠΦΥ και μόλις το 12% με 22% των ασθενών που αναζητούν διέξοδο σε αυτήν, αναφέρουν στο γιατρό συμπτώματα δυσφορίας που φαίνεται ότι σχετίζονται με άγχος (Rollman et al, 2005). Έχει διαπιστωθεί ότι οι περισσότερες αγχώδεις διαταραχές εμφανίζονται για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, γεγονός που καθιστά αυτές τις ηλικιακές ομάδες στόχο της πρωτογενούς πρόληψης. Μια σημαντική στρατηγική που έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική και εστιάζει στην ενίσχυση των συναισθηματικών και γνωστικών δεξιοτήτων που απαιτούνται για να αποφευχθεί η ανάπτυξη των αγχωδών διαταραχών είναι το πρόγραμμα FRIENDS. Το πρόγραμμα αυτό αναφέρεται στην πρόληψη του άγχους για παιδιά και νέους ηλικίας 7 έως 16 ετών και χρησιμοποιείται ευρέως σε σχολεία, κέντρα υγείας και νοσοκομεία. Το FRIENDS ξεκίνησε στην Αυστραλία πριν από 15 χρόνια και πλέον εφαρμόζεται στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, τον Καναδά, τη Νέα Ζηλανδία, τη Νότια Αφρική, το Μεξικό, την Ολλανδία, τη Γερμανία, την Πορτογαλία, τη Φινλανδία, τη Νορβηγία, το Ηνωμένο Βασίλειο και το Χονγκ Κονγκ (WHO, 2004). Η εμφάνιση των αγχωδών διαταραχών στην ΠΦΥ είναι συχνή με αυξανόμενη τάση. Σε αυτό συμβάλλουν η ταχύτητα των κοινωνικών αλλαγών, η φτώχεια, η ανεργία, καθώς και η γήρανση του πληθυσμού. Η πρώιμη εκτίμηση και αναγνώριση αυτών των διαταραχών ως προς την αντιμετώπιση, την αναζήτηση των επιβαρυντικών παραγόντων καθώς και η αγωγή κοινότητας, αποτελούν πρωταρχικούς στόχους προκειμένου ο πάσχοντας να μεταβεί ομαλά από την ΠΦΥ στη χρήση των υπόλοιπων υπηρεσιών ψυχικής υγείας (Φωτιάδου και συν., 2004). Η ΠΦΥ διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στη γενικότερη στάση που θα ακολουθήσει το άτομο που πάσχει από αγχώδη διαταραχή όσον αφορά στη χρήση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Ωστόσο, αν και ο χώρος της ΠΦΥ ενδείκνυται για ψυχιατρική παρέμβαση, συμβάλλοντας στη μείωση του στίγματος της ψυχικής διαταραχής, τα άτομα που επισκέπτονται τα Κέντρα Υγείας για εξέταση είναι πολύ λιγότερα από αυτά που πάσχουν στην πραγματικότητα. Το γεγονός σχετίζεται σε ένα βαθμό, με την εντοπιότητα του προσωπικού που εργάζεται στις δομές αυτές, λόγω της οποίας οι ασθενείς επιλέγουν να μην εμφανιστούν εκεί αλλά να απευθυνθούν σε άλλες υπηρεσίες υγείας (Φωτιάδου και συν., 2004; Τανανάκη και συν., ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

26 2012). Η μεγαλύτερη υποστήριξη προς τα άτομα αυτά, προέρχεται από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Επιπλέον, ιδιαίτερα σημαντική είναι η καλή πρόγνωση της εξέλιξης της αγχώδους διαταραχής αλλά και η προσαρμογή και επανένταξη του αρρώστου στην κοινότητα με τη βοήθεια των υπηρεσιών της ΠΦΥ (Γεώργας, 2002; Ζαρταλούδη & Μαδιανός, 2011). Οι συνηθέστερα εμφανιζόμενες στην ΠΦΥ αγχώδεις διαταραχές περιγράφονται συνοπτικά στη συνέχεια και αφορούν στη γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, την κοινωνική φοβία, τη διαταραχή πανικού και τη διαταραχή πανικού με αγοραφοβία. Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή (ΓΑΔ) Η Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή (ΓΑΔ), χαρακτηρίζεται από έντονο, χρόνιο, γενικευμένο και διάχυτο άγχος ή υπερβολική ένταση και στενοχώρια που δεν συνδέονται με κάποια ιδιαίτερη ιδέα, αντικείμενο ή γεγονός. Το άγχος είναι συνεχές και εντονότερο του φυσιολογικού που βιώνουν οι περισσότεροι άνθρωποι (American Psychiatric Association, 2000). Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ΓΑΔ αποτελεί η υψηλή συνοσηρότητα, κυρίως με τη μείζονα κατάθλιψη άλλα και με άλλα κλινικά σύνδρομα (Wittchen et al, 2001 & 2002). Η έγκαιρη ανίχνευση και παρέμβαση, μειώνει το κοινωνικό βάρος και βελτιώνει την ποιότητα ζωής των ασθενών, γι αυτόν τον λόγο οι επαγγελματίες της ΠΦΥ διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στον εντοπισμό αλλά και τη θεραπεία των ασθενών με ΓΑΔ (Γαρύφαλλος, 2002). Η ΓΑΔ είναι η δεύτερη πιο συχνή ψυχική διαταραχή μετά την κατάθλιψη και η πιο συχνή αγχώδης διαταραχή που απαντάται σε μονάδες ΠΦΥ. Στην Ευρώπη, ο επιπολασμός ενός έτους υπολογίζεται στο 1-2.5%, ο δια βίου επιπολασμός στο % και η επίπτωση στην ΠΦΥ ξεπερνά το 10% (Lieb et al, 2005). Λόγω της πολυπλοκότητας της διαταραχής και των συνυπαρχόντων νοσημάτων, ορισμένοι γιατροί της ΠΦΥ δε μπορούν να ανιχνεύσουν τη ΓΑΔ σε ποσοστό που αγγίζει το 50%. Οι διαφοροποιήσεις που υπάρχουν εξαρτώνται από τη χρήση των διαγνωστικών κριτηρίων, με τα κριτήρια ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 10 th Revision) να κυριαρχούν (Γαρύφαλλος, 2002). Άλλοι παράγοντες που διαδραματίζουν ρόλο και δυσκολεύουν τη διάγνωση είναι τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, ο τρόπος που είναι οργανωμένες οι υπηρεσίες ΠΦΥ σε κάθε χώρα, αλλά και η ελλιπής εκπαίδευση των γιατρών της ΠΦΥ (Parmentier et al, 2013). Κοινωνική Φοβία (ΚΦ) Η Κοινωνική Φοβία (ΚΦ) ή κοινωνική διαταραχή άγχους, χαρακτηρίζεται από παθολογικό, χρόνιο, επίμονο και έντονο φόβο ότι οι άλλοι άνθρωποι παρατηρούν και κρίνουν δυσμενώς το άτομο και τη συμπεριφορά του, συνοδευόμενο από υπερβολική αμηχανία σε καταστάσεις που απαιτούν κοινωνικές δεξιότητες (Stein and Kean, 2000). Συσχετίζεται με δυσλειτουργία παραγωγικότητας στην εργασία, το εισόδημα και την κοινωνική θέση. Η ΚΦ έχει επίσης συσχετισθεί με αυξημένο κίνδυνο συνοσηρότητας συχνά ψυχιατρικής όπως είναι η μείζονα κατάθλιψη, οι διαταραχές διάθεσης και οι διαταραχές από κατάχρηση ουσιών (Katzelnick et al, 2001). Τα περισσότερα δεδομένα για την ΚΦ προέρχονται από μελέτες σε μικρά δείγματα κοινότητας. Ο επιπολασμός της στις μονάδες ΠΦΥ αγγίζει το 7%. Οι μελέτες αυτές παρουσιάζουν μια χρόνια πορεία της νόσου, με μακρά διάρκεια, είκοσι πέντε (25) ετών, και χαμηλά ποσοστά ανάρρωσης που αγγίζουν το 38% (Beard et al, 2010). Η φύση της ασθένειας μπορεί να προκαλέσει σοβαρή δυσλειτουργία στο χώρο εργασίας, σε σύγκριση με άλλες αγχώδεις διαταραχές που δεν οδηγούν απαραίτητα σε κοινωνικές διαταραχές (Katzelnick et al, 2001). Δεδομένης της σημαντικής διάδοσης της ΚΦ στις μονάδες της ΠΦΥ, η ΠΦΥ συνιστά έναν ιδιαίτερα σημαντικό χώρο για να εξεταστούν περαιτέρω οι προγνωστικοί δείκτες και η πορεία της νόσου. Δυστυχώς από τους πάσχοντες με ΚΦ μικρό ποσοστό διαγιγνώσκεται στην ΠΦΥ, με συνέπεια να μην τους προσφέρεται κατάλληλη θεραπεία (Culpepper, 2006; Beard et al, 2010). Διαταραχή Πανικού (ΔΠ) Στη Διαταραχή Πανικού (ΔΠ), το άτομο υποφέρει από επαναλαμβανόμενες και αιφνίδιες κρίσεις πανικού οι οποίες χαρακτηρίζονται από έντονο φόβο και συναισθήματα επικείμενης καταστροφής. Διαρκούν για τουλάχιστον ένα μήνα ή και περισσότερο και συνοδεύονται από διάφορα οργανικά συμπτώματα όπως πόνους στο στήθος, 190

27 δυσκολίες στην αναπνοή, ταχυπαλμία, λιποθυμία, ναυτία, ζάλη, ρίγη κ.ά. Οι προσβολές πανικού εμφανίζονται ξαφνικά, κορυφώνονται σε λίγα λεπτά και διαρκούν Η συχνότητα και η βαρύτητα τους ποικίλλει (Andersen and Black, 2011). Ο επιπολασμός της ΔΠ στο χώρο της ΠΦΥ κυμαίνεται από 4% έως 6%. Τα ποσοστά είναι υψηλότερα σε ορισμένους πληθυσμούς ασθενών, όπως για παράδειγμα σε ασθενείς με καρδιακές (20% έως 50%) ή γαστρεντερικές παθήσεις (28% έως 40%). Κατά συνέπεια, οι ασθενείς με ΔΠ είναι συχνοί χρήστες των ιατρικών υπηρεσιών σε σύγκριση με άλλες ψυχιατρικές ή μη ψυχιατρικές ομάδες (Mendlowicz et al, 2000). Παρά τη συχνότητα επισκεψιμότητάς της στο χώρο της ΠΦΥ, η ΔΠ δεν ανιχνεύεται από τους ιατρούς της ΠΦΥ σε ποσοστό που αγγίζει το 62%. Αποτέλεσμα της ανεπαρκούς αναγνώρισης της νόσου είναι οι ασθενείς να μη λαμβάνουν την κατάλληλη θεραπεία είτε πρόκειται για φαρμακοθεραπεία είτε για ψυχοθεραπεία) (Roy-Byrne et al, 2005). Θεωρείται, ότι η ΔΠ τυχαίνει κακής διαχείρισης στο χώρο της ΠΦΥ κυρίως εξαιτίας του ότι αυτή λειτουργεί σε ένα μοντέλο οξείας φροντίδας, που δεν αφήνει χρόνο για την εκπαίδευση των ασθενών ή την παρακολούθησή τους, με αποτέλεσμα κακή εφαρμογή στη διαχείριση των χρόνιων παθήσεων. Άλλος σημαντικός παράγοντας είναι η μη συμμόρφωση του ασθενούς στις συστάσεις του επαγγελματία υγείας ή η ανεπαρκής εμπλοκή του ασθενή στη διαδικασία της θεραπείας (Stein et al, 2004). Η προσέγγιση της ΔΠ ως χρόνιας ασθένειας, ενισχύει την αποτελεσματικότητα της θεραπείας της. Το μοντέλο αυτό προϋποθέτει ότι ο ασθενής σε συνεργασία με το φορέα παροχής υγειονομικής περίθαλψης, θα λάβει την ευθύνη για τη διαχείριση της ασθένειάς του, τηρώντας τις ιατρικές συστάσεις, υιοθετώντας βελτιωμένες συνήθειες υγείας και παρακολουθώντας σε συνεχιζόμενη, σταθερή βάση την κατάσταση της ασθένειάς του ή οποιαδήποτε αλλαγή την αφορά. Οι μελλοντικές προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση της ΔΠ στην ΠΦΥ θα μπορούσαν να ενισχυθούν, συμπεριλαμβάνοντας την αξιολόγηση των πεποιθήσεων και των προτιμήσεων του ασθενή, καταναλώνοντας περισσότερο χρόνο στην προετοιμασία του ασθενή για τη θεραπεία και χρησιμοποιώντας απλές κλίμακες αξιολόγησης για την παρακολούθηση των αποτελεσμάτων και των παρεχόμενων παρεμβάσεων (Combs et al., 2014). Διαταραχή Πανικού με Αγοραφοβία Η Διαταραχή Πανικού (ΔΠ) συνοδεύεται από αγοραφοβία όταν το άτομο βρίσκεται σε κάποιο μέρος ή σε περιστάσεις απ όπου είναι δύσκολο να ξεφύγει, ή όπου θα είναι δύσκολο να του δοθεί βοήθεια στην περίπτωση που παθαίνει κρίση πανικού. Το άτομο τείνει να αποφεύγει με κάθε τρόπο τέτοια μέρη ή περιστάσεις. Η ΔΠ με ή χωρίς αγοραφοβία, είναι μια διαδεδομένη κατάσταση που παρουσιάζεται συχνά στην ΠΦΥ. Υπάρχουν τόσο φαρμακολογικές όσο και ψυχολογικές θεραπείες που είναι αποτελεσματικές στη θεραπευτική αντιμετώπισή της. Δυστυχώς, οι ψυχολογικές θεραπείες, όπως για παράδειγμα η γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία δεν είναι ευρέως διαθέσιμες στο χώρο της ΠΦΥ. Οι λόγοι που εμποδίζουν την εφαρμογή των μεθόδων αυτών, σχετίζονται αφενός με την έλλειψη κατάλληλα εκπαιδευμένου προσωπικού και αφετέρου με το κόστος (Francis et al, 2007; Sharp et al., 2000). Για την κλινική πορεία και συσχέτιση της ΔΠ και της ΔΠ με αγοραφοβία στην ΠΦΥ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές μελέτες. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η ΔΠ με αγοραφοβία στην ΠΦΥ χαρακτηρίζεται από μια χρόνια πορεία, με πολύ λίγα επεισόδια ανάρρωσης, ενώ η ΔΠ είχε μάλλον υψηλά ποσοστά ανάρρωσης. Τα δεδομένα υποστηρίζουν ότι η αγοραφοβία σχετίζεται με χειρότερη έκβαση, κυρίως στο χώρο της ΠΦΥ. Έτσι, παρά τις γνωστές αποτελεσματικές θεραπείες για τη ΔΠ με αγοραφοβία, η χρόνια και υποτροπιάζουσα πορεία δείχνει ότι υπάρχει ανάγκη για μελλοντική έρευνα και βελτίωση της θεραπευτικής παρέμβασης στις μονάδες της ΠΦΥ (Francis et al., 2007; Goodwin et al, 2005). Η επίδραση των αγχωδών διαταραχών στην καθημερινότητα των ατόμων Ο ρόλος της ΠΦΥ Κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις Μία από τις σημαντικότερες επιπτώσεις των ψυχικών παθήσεων στις σύγχρονες κοινωνίες είναι το αυξημένο κοινωνικοοικονομικό κόστος (WHO, 2010). Το κόστος των αγχωδών διαταραχών στις Η.Π.Α., δηλαδή οι ετήσιες άμεσες και έμμεσες δαπάνες εκτιμάται ότι υπερβαίνουν τα 42 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι ασθενείς με διαταραχές ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

28 άγχους είναι συχνοί χρήστες των υγειονομικών υπηρεσιών, προκαλώντας απώλεια της παραγωγικότητας του εργατικού δυναμικού και έχοντας μειωμένη ποιότητα ζωής (Huppert et al, 2009). Η εκτίμηση του άμεσου και έμμεσου κόστος της ΔΠ ανά 1 εκατομμύριο άτομα το 2005 ήταν μεταξύ και δολάρια στις ΗΠΑ (Konnopka et al, 2009). Παράλληλα, το εκτιμώμενο κόστος για την υγεία των ατόμων με ΓΑΔ είναι 64% υψηλότερο από εκείνο των ατόμων χωρίς ΓΑΔ (Olfson et al, 2007). Αυξημένος κίνδυνος αυτοκτονίας Αρκετές έρευνες συσχετίζουν την κατάθλιψη με αυξημένο κίνδυνο αυτοκτονίας, αλλά συχνά υποβαθμίζουν το γεγονός ότι και οι αγχώδεις διαταραχές παρουσιάζουν σημαντικό, σχετικό κίνδυνο (Bolton et al, 2008). Ο αυτοκτονικός ιδεασμός, τα ποσοστά αυτοτραυματισμού και οι απόπειρες αυτοκτονίας είναι αυξημένα σε άτομα με αγχώδεις διαταραχές. Σε έρευνα των Bomyea et al (2012), βρέθηκε μάλιστα, ότι το 26% περίπου αυτών των ασθενών εκδήλωσε αυτοκτονικό ιδεασμό και το 16% εκδήλωσε σκέψεις αυτοκτονίας τους προηγούμενους μήνες. Τόσο οι προσωρινές όσο και οι χρόνιες αγχώδεις διαταραχές παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο αυτοκτονίας (Chartrand et al, 2012). Ο κίνδυνος αυτοκτονίας μεταξύ των ασθενών με αγχώδεις διαταραχές είναι αυξημένος κατά 10 φορές περισσότερο σε σύγκριση με το γενικό πληθυσμό, ανεξαρτήτως από τον τύπο της διαταραχής άγχους. Η συσχέτιση ανάμεσα στην αυτοκτονία και τις αγχώδεις διαταραχές φανερώνει το πόσο σημαντική είναι η διάγνωση και στη συνέχεια η αποτελεσματική αντιμετώπιση και θεραπεία τους (Khan et al., 2002). Δυσλειτουργικότητα Πολλές μελέτες επίσης, περιγράφουν ότι τα άτομα που υποφέρουν από συμπτώματα άγχους στα όρια αγχώδους διαταραχής, εμφανίζουν μεγαλύτερη δυσλειτουργικότητα από ό, τι εκείνα που δηλώνουν ότι δεν έχουν συμπτώματα. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς αυτοί περιλαμβάνουν κακή αντίληψη για την υγεία τους, ψυχολογική δυσφορία, και αυξημένη χρήση των ιατρικών υπηρεσιών (Rucci et al, 2003, Kertz et al, 2011). Όπως ήταν αναμενόμενο, τα στοιχεία δείχνουν ότι υπάρχουν πολύ περισσότεροι ασθενείς με συμπτώματα άγχους στο όριο αγχώδους διαταραχής από ό, τι υπάρχουν με διαγνωσμένη αγχώδη διαταραχή. Είναι αμφίβολο βέβαια αν αυτή η οριακή ομάδα έχει θεραπευτεί ή ακόμα και διαγνωσθεί, διότι τα κριτήρια για τη θεραπεία σε περιπτώσεις που βρίσκεται ένα άτομο στα όρια διαγνωσθείσας αγχώδους διαταραχής παραμένουν ασαφή (Rucci et al, 2003). Σε μια άλλη μελέτη επίσης, βρέθηκε ότι οι ασθενείς με ΚΦ παρουσιάζουν σημαντικά εξασθενημένη λειτουργικότητα στο χώρο εργασίας σε σύγκριση με τα άτομα με άλλες αγχώδεις διαταραχές ενώ έχουν και διπλάσιο κίνδυνο να μείνουν άνεργοι σε σύγκριση με άλλους ψυχικά ασθενείς. Επιπλέον, όσοι υποφέρουν από άγχος βιώνουν ανικανότητα και δυσλειτουργία και εκτός της εργασίας τους, που οφείλεται στη μειωμένη ικανοποίηση και την κακή ποιότητα ζωής τους (Moitra et al, 2011). Δυσκολία διάγνωσης και συνοσηρότητα Το πρώτο βήμα για την ακριβή διάγνωση μιας διαταραχής, είναι η κατανόησή της. Σε μια μελέτη 840 ασθενών που δέχτηκαν φροντίδα στο πλαίσιο της ΠΦΥ, τα ποσοστά λανθασμένης διάγνωσης ήταν 85,8% για τη ΔΠ, 71% για τη ΓΑΔ και 97,8% για την ΚΦ. Δυστυχώς, οι περιγραφές των συμπτωμάτων του πάσχοντα συχνά παραπλανούν το γιατρό. Οι ασθενείς τείνουν να αναφέρουν τη σωματική ή ψυχολογική δυσφορία, συμπεριλαμβανομένων των σωματικών συμπτωμάτων, όπως του πόνου, τις διαταραχές ύπνου, την κατάθλιψη, αλλά δεν αναγνωρίζουν ότι στην πραγματικότητα βιώνουν άγχος (Nutt et al, 2006). Στη μελέτη των Wittchen et al (2002), βρέθηκε ότι μόνο το 13,3% των ασθενών με ΓΑΔ παρουσιάζουν τα συμπτώματα άγχους ως κύριο πρόβλημα, ενώ οι σωματικές ανησυχίες περιγράφηκαν στο 47,8%. Ο έλεγχος για τα βασικά συμπτώματα που συνδέονται με τη διαταραχή μπορεί να βοηθήσει στον εντοπισμό της διάγνωσης. Οι ασθενείς με διαταραχές άγχους παρουσιάζουν επίσης υψηλά ποσοστά συνοσηρότητας με άλλες ψυχικές ασθένειες, περιπλέκοντας ακόμα περισσότερο τη διαγνωστική διαδικασία. Σύμφωνα με την έρευνα των Kroenke et al (2007), από ένα τυχαίο δείγμα 965 ασθενών της ΠΦΥ 192

29 προέκυψε ότι το 19,5% είχαν τουλάχιστον μία αγχώδη διαταραχή, το 7,6% είχαν ΓΑΔ, το 6,8% είχαν ΔΠ, και το 6,2% είχαν ΚΦ. Πολλοί ασθενείς, σχεδόν το 41%, είχαν κάποια αγχώδη διαταραχή, ωστόσο ανέφεραν ότι δεν λαμβάνουν κάποια θεραπεία. Ρόλος της ΠΦΥ Στις δυτικές χώρες, όπου το σύστημα υγείας στηρίζεται στην ΠΦΥ, όπως για παράδειγμα στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα θεραπευτικά πρωτόκολλα ορίζουν ότι οι κοινές ψυχικές διαταραχές, όπως είναι οι αγχώδεις διαταραχές αντιμετωπίζονται αρχικά στο επίπεδο της ΠΦΥ. Η αντίληψη αυτή στηρίζεται και από την τάση για συνεχιζόμενη αύξηση στην ανάπτυξη διάφορων προγραμμάτων σε όλο τον κόσμο που έχουν ως στόχο την ενσωμάτωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην ΠΦΥ (Περιτογιάννης και συν., 2014). Από την ενσωμάτωση αυτή, προκύπτουν σημαντικά οφέλη για την ψυχική υγεία όπως η εύκολη πρόσβαση, η έγκαιρη αναγνώριση και πρόληψη των ψυχικών διαταραχών, η συνεχής και ολιστική φροντίδα, μεγαλύτερες πιθανότητες αποκατάστασης μέσα στην κοινότητα, προστασία των δικαιωμάτων του ασθενούς, βελτίωση των ικανοτήτων του προσωπικού της ΠΦΥ στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας, μείωση του κόστους και τέλος, σημαντική μείωση του στίγματος και των διακρίσεων (WHO & Wonca, 2008). Από τα παραπάνω προκύπτει ότι όσο το επίπεδο αγωγής στην κοινότητα γίνεται πιο ικανοποιητικό, τόσο θα είναι υψηλότερες οι παρεχόμενες ασφαλιστικές δικλείδες του δικτύου κοινωνικής υποστήριξης και ο δείκτης προσωπικής αποτελεσματικότητας του ασθενούς θα αυξάνεται, ενώ ταυτόχρονα θα βελτιώνεται και η αυτοεκτίμησή του (Φωτιάδου και συν., 2004). Συνεπώς, η ΠΦΥ αποτελεί το κατάλληλο πεδίο για την ανάπτυξη δράσεων και δομών ψυχικής υγείας σε τοπικό επίπεδο. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Οι υπηρεσίες της ΠΦΥ αποτελούν την καταλληλότερη δομή για την πρόληψη και τουλάχιστον την αρχική διαχείριση των ψυχικών διαταραχών. Παρότι η αναζήτηση της πρώτης βοήθειας στις περιπτώσεις των αγχωδών διαταραχών από τις υπηρεσίες αυτές είναι ευρέως διαδεδομένη, συχνά δεν διαγιγνώσκονται και κατά συνέπεια δεν αντιμετωπίζονται. Αυτό οφείλεται κυρίως σε ανεπαρκώς ανεπτυγμένη ΠΦΥ, απουσία οργανωμένων δομών, έλλειψη στρατηγικών στόχων και περιορισμένη εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας, μέσω της οργάνωσης προγραμμάτων κατάρτισης και εκπαίδευσης στον τοµέα της ψυχικής υγείας. Στις άμεσες ανάγκες περιλαμβάνονται επίσης ο σχεδιασµός εκπαιδευτικών εγχειριδίων και ειδικών ψυχοµετρικών εργαλείων για την πρώιμη ανίχνευση των συμπτωμάτων ψυχικών διαταραχών, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται το καλύτερο αποτέλεσμα µε το μικρότερο δυνατό κόστος. Όσον αφορά στην παροχή της ΠΦΥ στην Ελλάδα, υπολείπεται των αναγκών του πληθυσμού, για λόγους που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, τις ελλείψεις σε προσωπικό, την ανεπάρκεια υποδομών και χρηματοδότησής της, την απουσία μηχανισμού αξιολόγησης και την ασάφεια του πλαισίου συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών υπηρεσιών (Κυλούδης και συν., 2014). Επιπλέον, οι τοπικές μονάδες της ΠΦΥ, δηλαδή τα κέντρα υγείας, δε διαθέτουν εξειδικευμένο προσωπικό ψυχικής υγείας, ενώ στην περιφέρεια συνήθως δεν υπάρχουν τοπικές μονάδες ψυχικής υγείας, όπως για παράδειγμα τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας (Περιτογιάννης και συν., 2014). Η φροντίδα ψυχικής υγείας στην ΠΦΥ, στην Ελλάδα, αν και δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη ικανοποιητικά, αποτελεί έναν τομέα με μεγάλες προοπτικές και σημαντικές δυνατότητες βελτίωσης. Συνεπώς, παρ όλες τις υπάρχουσες δυσκολίες, μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι ο συντονισµός και η συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων, μπορούν να δώσουν λύσεις στα προβλήματα της ανάπτυξης και εφαρμογής της ΠΦΥ στην ψυχική υγεία, συνεισφέροντας στην αποτελεσματική διαχείριση και την προαγωγή της. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alonso J. (2004). Prevalence of mental disorders in Europe: results from the European Study of the Epidemiology of Mental Disorders project. Acta Psychiatr Scand 109(420): American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, American Psychiatric Publishing. 5th Edition, Washington, DC. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

30 American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, American Psychiatric Publishing. 4th Edition. Washington, DC. Andreasen N.C., Black D.W. (2011). Eισαγωγή στην Ψυχιατρική. Εκδ. Παρισιανού, Αθήνα. Baxter A.J., Scott K.M., Vos T., Whiteford H.A. (2013). Global prevalence of anxiety disorders: a systematic review and meta-regression, Psychol Med. 43(5): Beard C., Moitra E., Weisberg R.B., Keller M.B. (2010). Characteristics and predictors of social phobia course in a longitudinal study of primary-care patients, Depress Anxiety 27(9): Bolton J.M., Cox B.J., Afifi T.O., Enns M.W., Bienvenu O.J., Sareen J. (2008). Anxiety disorders and risk for suicide attempts: findings from the Baltimore Epidemiologic Catchment area follow-up study. Depress Anxiety 25 (6): Bomyea J, Lang AJ, Craske MG, et al. Suicidal ideation and risk factors in primary care patients with anxiety disorders. Psychiatry Res 2013;209(1):60 5 Γαρύφαλλος Γ. (2002). Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή: Επιδημιολογικά δεδομένα, Ψυχιατρική 13(1): 6-9. Chartrand H., Sareen J., Toews M., Bolton J.M. (2012). Suicide attempts versus nonsuicidal selfinjury among individuals with anxiety disorders in a nationally representative sample. Depress Anxiety 29(3): Combs H., Markman J. (2014). Anxiety Disorders in Primary Care. Med Clin North Am. 98(5): Culpepper L. (2006). Social anxiety disorder in the primary care setting, J Clin Psychiatry 67 (12):31-7. Γεώργας Δ. (2002). Πόσο έχει αλλάξει η ελληνική οικογένεια; Στα: Πολεμικός Ν, Καίλα Μ, Καλαβάσης Φ. (Επίμ. Έκδ.). Εκπαιδευτική, Οικογενειακή και Πολιτική Ψυχοπαθολογία: Αποκλίνουσες διαστάσεις στο χώρο της οικογένειας, τόμος Β. Αθήνα: Ατραπός. Economou C. (2010). Greece: Health system review. Health Syst Transit 2010, 12: Ζαρταλούδη Α., Μαδιανός Μ. (2011). Πολιτισμική Ετερότητα και Αναζήτηση Βοήθειας από Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας, Νοσηλεία και Έρευνα, 29: Francis J.L., Weisberg R.B., Dyck I.R., Culpepper L., Smith K., Edelen M., Keller M.B. (2007). Characteristics and course of panic disorder and panic disorder with agoraphobia in primary care patients, Prime Care Companion J Clin Psychiatry 9(3): Goodwin R.D., Faravelli C., Rosi S., Cosci F., Truglia E., de Graaf R., Wittchen H.U. (2005). The epidemiology of panic disorder and agoraphobia in Europe. Eur Neuro psycho pharmacol 15(4): Huppert J.D., Simpson H.B., Nissenson K.J., Liebowitz M.R., Foa E.B. (2009). Quality of life and functional impairment in obsessive-compulsive disorder: a comparison of patients with and without comorbidity, patients in remission, and healthy controls. Depress Anxiety 26(1): Katzelnick D.J., Greist J.H. (2001). Social anxiety disorder: An unrecognized problem in primary care. J Clin Psychiatry 62(1): Kertz S.J., Woodruff-Borden J. (2011). Human and economic burden of GAD, subthreshold GAD and worry in a primary care sample. J Clin Psychol Med Settings 18(3): Khan A., Leventhal R.M., Khan S., et al. (2002). Suicide risk in patients with anxiety disorders: a metaanalysis of the FDA database. J Affect Disord 68(2 3): Konnopka A., Leichsenring F., Leibing E., König H.H. (2009). Cost-of-illness studies and cost effectiveness analyses in anxiety disorders: a systematic review. J Affect Disord 114 (1 3): Kroenke K., Spitzer R.L., Williams J.B., Monahan P.O., Löwe B. (2007). Anxiety disorders in primary care: prevalence, impairment, comorbidity, and detection. Ann Intern Med 146(5): Κυλούδης Π, Τανανάκη Μ, Ρεκλείτη Μ. (2012). Η διαχείριση των ψυχικά ασθενών στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας 4:1 8. Lieb R., Becker E., Altamura C. (2005). The epidemiology of generalized anxiety disorder in Europe. Eur Neuropsychopharmacol 15(4): Lowry-Webster H.M., Barrett P.M., Dadds M.R. (2001). A universal prevention trial of anxiety and depressive symptomatology in childhood: Preliminary data from an Australian study. Behavior Change 18(1): Madianos MG, Economou M, Hatjiandreou M, Papageorgiou A, Rogakou E. (1999). Changes in public attitudes towards mental illness in the Athens area (1979/ ). Acta Psychiatr Scand: 99; Mendlowicz M.V., Stein M.B. (2000). Quality of life in individuals with anxiety disorders. Am J Psychiatry 157: Moitra E., Beard C., Weisberg R.B., Keller M.B. (2011). Occupational impairment and social anxiety disorder in a sample of primary care patients. J Affect Disord 130(1 2): Nutt D., Argyropoulos S., Hood S., Potokar J. (2006). Generalized anxiety disorder: a comorbid disease. Eur Neuropsychopharmacol 16(2): Olariu E., Forero C.G., Castro-Rodriguez J.I., Rodrigo- Calvo M.T., Álvarez P., Martín-López L.M., Sánchez- Toto A., Adroher N.D., Blasco-Cubedo M.J., Vilagut G., Fullana M.A., Alonso J. (2015). Detection of anxiety disorders in primary care: a meta-analysis of assisted and unassisted diagnoses, Depress Anxiety doi: /da Olfson M, Gameroff M.J. (2007). Generalized anxiety disorder, somatic pain and health care costs. Gen Hosp Psychiatry 29 (4): Parmentier H., García-Campayo J., Prieto R. (2013). Comprehensive review of generalized anxiety dis- 194

31 order in primary care in Europe. Curr Med Res Opin 29(4): Περιτογιάννης Β., Ληξουριώτης Χ., Μαυρέας Β. (2014). Η ενσωμάτωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας στην Ελλάδα, Αρχεία ελληνικής ιατρικής 31(6): Ραγιά Α. (2009). Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας Ψυχιατρική Νοσηλευτική, Αθήνα, Εκδ. Παπανικολάου. Roy-Byrne P.P., Wagner A.W., Schraufnagel T.W. (2005). Understanding and Treating Panic Disorder in the Primary Care Setting. J Clin Psychiatry 66(4): Rollman BL, Belnap BH, Mazumdar S, Houck PR, Zhu F, Gardner W, Reynolds CF, Schulberg HC, Shear MK. (2005). A Randomized Trial to Improve the Quality of Treatment for Panic and Generalized Anxiety Disorders in Primary Care. Arch Gen Psychiatry 62(12): Rucci P., Gherardi S., Tansella M., Piccinelli M., Berardi D., Bisoffi G., Corsino M.A., Pini S. (2003) Subthreshold psychiatric disorders in primary care: prevalence and associated characteristics. J Affect Disord 76(1 3): Serrano-Blanco A., Palao D.J., Luciano J.V., Pinto-Meza A., Lujan L., Fernandez A., Roura P., Bertsch J., Mercader M., Haro J.M. (2010). Prevalence of mental disorders in primary care: results from the diagnosis and treatment of mental disorders in primary care study (DASMAP). Soc Psychiatry and Psychiatric Epidemiology 45(2): Sharp D.M., Power K.G., Swanson V. (2000). Reducing therapist contact in cognitive behaviour therapy for panic disorder and agoraphobia in primary care: global measures of outcome in a randomised controlled trial. Br J Gen Pract 50(461): Stein M.B., Sherbourne C.D., Craske M.G., Means- Christensen A., Bystritsky A., Katon W., Sullivan G., Roy-Byrne P.P. (2004). Quality of care for primary care patients with anxiety disorders. Am J Psychiatry 161 (12): Stylianidis S.F., Pantelidou S.M., Chondros P.C. (2008). Evaluation of the rehabilitation process in Greek Community Residential homes: resettlement from Greek Psychiatric Hospitals. Ιnt J Psychosoc Rehabil 13(1): Τανανάκη Μ., Ρεκλείτη Μ., Κυλούδης Π. (2012). Η διαχείριση των ψυχικά ασθενών στην Πρωτοβάθµια Φροντίδα Υγείας, ιεπιστηµονική Φροντίδα Υγείας 4 (1): 1-8. Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας (2004). Πακέτο οδηγιών για την πολιτική και τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Available at: greek.pdf Φωτιάδου Α., Πριφτης Φ., Κυπριανός Σ. (2004). O ρόλος της Πρωτοβάθμιας φροντίδας Υγείας, στην αντιμετώπιση των ατόμων με ψυχική διαταραχή. Εγκέφαλος - Αρχεία Νευρολογίας και Ψυχιατρικής, 41(1). Wittchen H.U., Hoyer J. (2001). Generalized anxiety disorder: Nature and course. J Clin Psychiatry 62 (11): Wittchen H.U., Jacobi F., Rehm J., Gustavsson A., Svensson M., Jönsson B., Olesen J., Allgulander C., Alonso J., Faravelli C., Fratiglioni L., Jennum P., Lieb R., Maercker A., van Os J, Preisig M., Salvador-Carulla L., Simon R., Steinhausen H.C. (2011). The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe Eur Neuropsychopharmacol. 21(9): Wittchen H.U., Kessler R.C., Beesdo, K., Krause P.,Höfler M., Hoyer J., (2002), Generalized anxiety and depression in primary care: Prevalence, recognition, and management. J Clin Psychiatry 63(8): World Health Organization (2010) Mental health and development: Targeting people with mental health conditions as a vulnerable group. Available at: World Health Organiazation & Wonca (2008). What is primary care mental health?: Working Party on Mental Health. Ment Health Fam Med 5:9 13. World Health Organization (2004) Prevention of mental disorders - effective interventions and policy options. Available at: health/evidence/en/prevention_of_mental_disorders_sr.pdf World Health Organization (1978) Declaration of Alma-Ata. Genova. Available at: data/assets/pdf_file/0009/113877/ E93944.pdf?ua=1 ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

32 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Πιλοτική μελέτη για την αξιοπιστία ερωτηματολογίου για την ικανοποίηση νοσηλευόμενων ασθενών σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Κύπρου Φωτεινή Χαρή, Νοσηλευτικός Λειτουργός, MSc, PHDc, Tμήμα Ατυχημάτων και Επειγόντων Περιστατικών (Τ.Α.Ε.Π.), Γενικό Νοσοκομείο Λάρνακας Ελένη Γελαστοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Δημόσιας Υγείας, Τομέας Δημόσιας Υγείας, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Πατρών Δάφνη Καϊτελίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ολυμπία Κωνσταντακοπούλου, Οικονομολόγος, MSc, PhDc, Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Πέτρος Γαλάνης, Νοσηλευτής ΠΕ, MPH, PhD, Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Γεώργιος Χαραλάμπους, Συντονιστής Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διοίκηση Υπηρεσιών και Μονάδων Υγείας», Πανεπιστήμιο Frederick, Kύπρος Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Πέτρος Γαλάνης, Παπαδιαμαντοπούλου 123, Αθήνα, Τηλέφωνο επικοινωνίας: , , ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Η ικανοποίηση των ασθενών από τη χρήση των υπηρεσιών φροντίδας υγείας αποτελεί έναν από τους κρισιμότερους παράγοντες για την αξιολόγηση της ανταποκρισιμότητας του συστήματος υγείας και με αυτόν τον τρόπο συμβάλλει καταλυτικά στην αξιολόγηση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας. Η μέτρηση της ικανοποίησης των ασθενών θα μπορούσε να συμβάλλει στη βελτίωση της σχέσης μεταξύ των ασθενών και των παρόχων των υπηρεσιών υγείας που εμπλέκονται στη θεραπεία τους και να αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο για τη διασφάλιση της ανταποκρισιμότητας του συστήματος της υγείας στις ανάγκες των ασθενών. ΣΚΟΠΌΣ: Η πιλοτική αξιολόγηση ενός εργαλείου μέτρησης της ικανοποίησης των νοσηλευόμενων ασθενών σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Κύπρου. ΥΛΙΚΌ ΚΑΙ ΜΈΘΟΔΟΣ: Το δείγμα της πιλοτικής μελέτης αποτέλεσαν 50 ασθενείς, οι οποίοι νοσηλεύτηκαν σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Λευκωσίας και της Λάρνακας, στις παθολογικές, χειρουργικές και ορθοπαιδικές κλινικές των αντίστοιχων νοσοκομείων. Για τον έλεγχο της αξιοπιστίας του εργαλείου πραγματοποιήθηκε η μέθοδος ελέγχου-επανελέγχου (test-retest) και υπολογίστηκε ο συντελεστής συσχέτισης Spearman και ο συντελεστής εσωτερικής συνέπειας Cronbach s alpha. ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ: Ο συντελεστής εσωτερικής συνέπειας Cronbach s alpha για την υποκλίμακα «ιατρικό προσωπικό» ήταν 0,86 και για την υποκλίμακα «νοσηλευτικό προσωπικό» ήταν 0,82, γεγονός που δηλώνει εξαιρετική αξιοπιστία και για την υποκλίμακα «ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου» ήταν 0,60, γεγονός που δηλώνει αποδεκτή αξιοπιστία. Ο συντελεστής συσχέτισης Spearman ήταν >0,6 σε όλες τις ερωτήσεις, υποδηλώνοντας εξαιρετική συνέπεια. Οι ασθενείς δήλωσαν υψηλά επίπεδα ικανοποίησης τόσο από τα χαρακτηριστικά της αλληλεπίδρασής τους με το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό όσο και από τα χαρακτηριστικά της ξενοδοχειακής υποδομής του νοσοκομείου. ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ: Το εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε στη παρούσα πιλοτική μελέτη, κρίνεται ιδιαίτερα αξιόπιστο για την εφαρμογή σε νοσοκομειακούς ασθενείς. Με τη διατήρηση κάθε επιφύλαξης για τη γενίκευση του σε διαφορετικούς πληθυσμούς, η τελική μορφή του ερωτηματολογίου αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο για τη μέτρηση του βαθμού της ικανοποίησης των νοσηλευόμενων ασθενών στα δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία και μελλοντικά θα μπορούσε να επεκταθεί η χρήση του. ΛΈΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΆ: ικανοποίηση, ασθενείς, πιλοτική μελέτη, αξιοπιστία, ερωτηματολόγιο 196

33 REVIEW Pilot study on the reliability of an inpatient satisfaction questionnaire in public and private hospitals in Cyprus F. Chari, RN, MSc, PHDc, Casualty Department, Larnaca General Hospital E. Jelastopulu, Assistant Professor of Public Health, Department of Public Health, School of Medicine, University of Patras D. Kaitelidou, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens O. Konstantakopoulou, MSc, PhDc, Research Associate Center for Health Services Management and Evaluation, Faculty of Nursing, University of Athens P. Galanis, RN, MPH, PhD, Research Associate Center for Health Services Management and Evaluation, Faculty of Nursing, University of Athens G. Charalambous, MD, Coordinator of the Masters Program Health Management, Frederick University, Cyprus Corresponding Author: P. Galanis, 123 Papadiamantopoulou str. Athens, tel: , ABSTRACT INTRODUCTION: Patients satisfaction is one of the most critical factors in order for the responsiveness of the healthcare systems to be assessed; thus, its contribution is of great significance to the process of the evaluation of the quality of healthcare services. Measuring patient satisfaction could help improve the relationship between patients and health care providers involved in their treatment and constitutes a valuable tool to ensure the healthcare system s responsiveness to the patients needs. AIM: The pilot study of a patients satisfaction measurement tool in public and private inpatient settings in Cyprus. METHODOLOGY: The sample of the pilot study included 50 patients hospitalized in public and private hospitals in Nicosia and Larnaca, in pathological, surgical and orthopedic clinics of the respective hospitals. In order for the reliability of this tool to be measured, the test-retest reliability method was held. Spearman s correlation coefficient and Cronbach s alpha internal consistency coefficient were calculated. RESULTS: The Cronbach s alpha internal consistency coefficient for the subscale medical personnel was 0.86 and for the subscale nursing staff 0.82, which indicates excellent reliability. With regard to the subscale hospital s accommodation features, the Cronbach s alpha internal consistency coefficient was 0.60, which indicates acceptable reliability. Spearman s correlation coefficient was >0.6 in all questions, indicating great reliability. Patients reported high levels of satisfaction both on the characteristics of their interaction with the medical and nursing staff and the hospital s accommodation features. CONCLUSIONS: The tool tested in this pilot study was found to be highly reliable for use in inpatient settings. Though any generalization of the use in different populations should proceed with caution, the final version of the questionnaire is a powerful tool to measure inpatient satisfaction levels in public and private hospitals and in the future its use could be extended. KEYWORDS: satisfaction, inpatients, pilot study, reliability, questionnaire ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

34 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δεκαετιών, έχουν γίνει αξιόλογες προσπάθειες από διάφορους φορείς και μελετητές στον τομέα της υγείας για την απομόνωση, συγκεκριμενοποίηση και μοντελοποίηση εκείνων των διαστάσεων που διαθέτουν την απαιτούμενη επάρκεια περιεχομένου για την αποτύπωση της έννοιας της ποιότητας στις υπηρεσίες φροντίδας υγείας. Το Ινστιτούτο Ιατρικής των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, το 2001 (Institute of Medicine US, 2001), προσδιόρισε έξι (6) διαστάσεις της ποιότητας στις υπηρεσίες υγείας και τις έθεσε ως προτεραιότητα για τη βελτίωση του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης: την ασφάλεια, την αποτελεσματικότητα, την έγκαιρη χρήση των υπηρεσιών υγείας, την αποδοτικότητα, την ισότητα (equity) στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας και την ανταποκρισιμότητα (responsiveness) του συστήματος και των υπηρεσιών στις ανάγκες των ασθενών, ή αλλιώς, ο προσανατολισμός των πολιτικών και δράσεων του συστήματος με τοποθέτηση στο κέντρο της προσοχής τον ασθενή (patient-centeredness). Οι Evans et al (2001), έχοντας ως στόχο την κατασκευή ενός πλαισίου για την αξιολόγηση και μέτρηση της ποιότητας της φροντίδας υγείας, προχώρησαν στην κατηγοριοποίηση των διαστάσεων της ποιότητας στην υγεία σε τρεις (3) εγγενείς στόχους τους οποίους κάθε σύστημα υγείας πρέπει να επιτυγχάνει (διατηρώντας, κάθε φορά τους, άλλους δύο σταθερούς), με τον πρώτο να αφορά την επίτευξη του βέλτιστου επιπέδου υγείας για όλους (αξιοποιώντας ως εργαλεία για την επίτευξή του τα αποτελέσματα υγείας, την τεχνική ποιότητα και επάρκεια των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας, την καταλληλότητα των υπηρεσιών υγείας, την αποτελεσματικότητα, την ασφάλεια, την πρόληψη, την πρόσβαση, τη διαθεσιμότητα και τη συνέχεια των υπηρεσιών υγείας), τον δεύτερο να αφορά την επίτευξη ενός δίκαιου επιπέδου χρηματοδότησης του συστήματος υγείας και των υπηρεσιών από τους χρήστες του όλους (αξιοποιώντας ως εργαλεία για την επίτευξή του την ισότιμη πρόσβαση και την οικονομική προσιτότητα των υπηρεσιών υγείας) και, τέλος, τον τρίτο να αναφέρεται στην ανταποκρισιμότητα του συστήματος υπηρεσιών υγείας με τις διαστάσεις της ποιότητας των υπηρεσιών φροντίδας υγείας που περιλαμβάνονται στο στόχο αυτό και αποτελούν τα εργαλεία για την επίτευξή του να είναι η συμμετοχή του ασθενή στη λήψη των αποφάσεων που τον αφορούν, η εμπειρία του ασθενή και των φροντιστών του, η αποδοχή των υπηρεσιών υγείας από τον ασθενή, ο σεβασμός προς τον ασθενή (αξιοπρεπής συμπεριφορά και τήρηση των αρχών της εμπιστευτικότητας και εχεμύθειας) και φυσικά, η ικανοποίηση του ασθενή από τη χρήση των υπηρεσιών υγείας. Συνεπώς, η ικανοποίηση των ασθενών από τη χρήση των υπηρεσιών φροντίδας της υγείας αποτελεί έναν από τους κρισιμότερους παράγοντες για την αξιολόγηση της ανταποκρισιμότητας του συστήματος υγείας και με αυτόν τον τρόπο συμβάλλει καταλυτικά στην αξιολόγηση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας καθώς η ικανοποίηση των ασθενών αποτελεί μία πολυσχιδής έννοια που αρκετές φορές δεν έχει να κάνει μόνο με την εμπειρία των ασθενών από τις υπηρεσίες υγείας που έχουν λάβει αλλά με την ίδια την ποιότητα των υπηρεσιών υγείας (Veillard et al, 2005), όπως αυτή μπορεί να εκτιμηθεί από την αξιολόγηση διαστάσεων όπως η κλινική αποτελεσματικότητα, η αποδοτικότητα της παραγωγής των υπηρεσιών υγείας, η αποτελεσματικότητα του μίγματος στελέχωσης, η ικανότητα ανταπόκρισης της διακυβέρνησης του συστήματος των υπηρεσιών υγείας στις πραγματικές ανάγκες των ασθενών (σε πραγματικό χρόνο και τρόπο) και η προσφορά της φροντίδας τοποθετώντας στο κέντρο της τον ασθενή και η ασφάλεια του ασθενή. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η μέτρηση της ικανοποίησης των ασθενών θα μπορούσε αφετέρου να συμβάλλει στη βελτίωση της σχέσης μεταξύ των ασθενών και των παρόχων των υπηρεσιών της υγείας που εμπλέκονται στη θεραπεία τους, καθώς οι ασθενείς ολοένα και περισσότερο αξιώνουν τα δικαιώματά τους για τη συμμετοχή τους στις αποφάσεις που αφορούν την υγειονομική τους φροντίδα, γεγονός που φέρνει στο προσκήνιο την άποψη πως η εκπλήρωση των προσδοκιών των ασθενών θα μπορούσε να σηματοδοτήσει την επίτευξη της βέλτιστης λειτουργίας του τομέα της φροντίδας της υγείας (Donabedian, 1988) αλλά και να αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο τόσο για τη διασφάλιση της ανταποκρισιμότητας του συστήματος της υγείας στις ανάγκες των ασθενών, καθώς ένας οργανισμός παροχής 198

35 υγειονομικής φροντίδας, για να χαρακτηριστεί «καλός», θα πρέπει να είναι σε θέση να παρέχει υψηλής ποιότητας υπηρεσίες υγείας; συνεπώς, ο έλεγχος της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας μέσω της μέτρησης της ικανοποίησης των ασθενών θα μπορούσε να αναδείξει εκείνες τις πτυχές της φροντίδας της υγείας που μπορεί να αποτελούν πηγές δυσαρέσκειας για τους ασθενείς και επιδέχονται βελτίωσης (Fitzpatrick, 1991), όσο και για τη νομιμοποίηση των πολιτικών υγείας, καθώς η αιτιολόγησή τους θα μπορούσε να βασιστεί σε θεωρητικά πλαίσια για τον ορισμό και τη μέτρηση της ικανοποίησης των ασθενών (Draper et al, 2001). ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η πιλοτική αξιολόγηση ενός εργαλείου μέτρησης της ικανοποίησης των νοσηλευόμενων ασθενών σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Κύπρου. ΥΛΙΚΟ-ΜΕΘΟΔΟΣ Εργαλείο Μετά από εκτενή ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για την έννοια της ικανοποίησης των ασθενών και, εν προκειμένω για νοσηλευόμενους ασθενείς, από τη χρήση των υπηρεσιών υγείας, τα χρησιμοποιούμενα εργαλεία και τις κλίμακες μέτρησής της, δομήθηκε ερωτηματολόγιο για τη διερεύνηση του βαθμού ικανοποίησης και τους προσδιοριστικούς της παράγοντες. Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από έξι ενότητες, με τις δύο πρώτες να καλύπτουν την καταγραφή προσωπικών/δημογραφικών στοιχείων και στοιχείων της νοσηλείας των ασθενών, τις τρεις επόμενες να καλύπτουν τη διερεύνηση τριών διαφορετικών διαστάσεων της εμπειρίας από τη νοσηλεία τους που σχετίζονται με το ιατρικό προσωπικό, το νοσηλευτικό προσωπικό και τη ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου και την τελευταία να αναφέρεται στη συνολική αξιολόγηση του νοσοκομείου και τη γενική ικανοποίηση των ασθενών από την εμπειρία της νοσηλείας τους στο νοσοκομείο. Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη ενότητα (ερωτήσεις 1-10) αναφέρεται στα δημογραφικά/προσωπικά στοιχεία των ασθενών (φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, τόπος μόνιμης κατοικίας, εκπαίδευση, οικονομική κατάσταση, κάρτα νοσηλείας) και πληροφορίες για το αν έχουν νοσηλευτεί ξανά στο παρελθόν, σε τι είδους νοσοκομείο (στο ίδιο, κρατικό/δημόσιο, συνδυασμός) και για την αυτοεκτίμηση της κατάστασης της υγείας τους (με 5-βάθμια κλίμακα Likert από το πολύ κακή έως το πολύ καλή). Η δεύτερη ενότητα (ερωτήσεις 11-16) αναφέρεται στα στοιχεία της νοσηλείας του ασθενή με ερωτήσεις που αφορούν το είδος του νοσοκομείου (δημόσιο/ιδιωτικό), το τμήμα, τη διάρκεια παραμονής στο νοσοκομείο (σε ημέρες), το είδος της εισαγωγής (επείγουσα/προγραμματισμένη), για το αν υπήρχε και άλλος ασθενής στο ίδιο δωμάτιο μαζί με τον ασθενή και για το αν ο ασθενής ενημερώθηκε από το προσωπικό για τα δικαιώματά του. Η τρίτη ενότητα (ερωτήσεις 17-22) αναφέρεται στην ικανοποίηση του ασθενή από την επαφή του με το ιατρικό προσωπικό και περιλαμβάνει έξι ερωτήσεις, με δυνατότητα απόκρισης σε 5-βάθμια κλίμακα Likert από το καθόλου έως το πολύ, για το αν το ιατρικό προσωπικό συμπεριφερόταν στον ασθενή με σεβασμό και ευγένεια, για το αν ήταν ικανό και ήξερε τι έπρεπε να κάνει, για το αν κρατούσε ενήμερο τον ασθενή για την κατάσταση της υγείας του, για το είδος των εξετάσεων και για τη χορηγία των φαρμάκων μου, για το αν ήταν πάντα διαθέσιμο και αφιέρωνε στον ασθενή ικανοποιητικό χρόνο όταν το χρειαζόταν, για το αν τηρούσε τα θέματα ιδιωτικότητας και του προσωπικού απορρήτου και για το αν έδινε πληροφορίες για την κατάσταση της υγείας του ασθενούς και τη θεραπεία του στους συγγενείς του. Η τέταρτη ενότητα (ερωτήσεις 23-30) αναφέρεται στην ικανοποίηση του ασθενή από την επαφή του με το νοσηλευτικό προσωπικό και περιλαμβάνει οκτώ (8) ερωτήσεις, με δυνατότητα απόκρισης σε 5-βάθμια κλίμακα Likert από το καθόλου έως το πολύ, για το αν το νοσηλευτικό προσωπικό συμπεριφερόταν στον ασθενή με σεβασμό και ευγένεια, για το αν ήταν ικανό και ήξερε τι έπρεπε να κάνει, για το αν κρατούσε ενήμερο τον ασθενή για την κατάσταση της υγείας του, για το είδος των εξετάσεων και για τη χορήγηση φαρμάκων, για το αν ανταποκρινόταν άμε- ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

36 σα στο κάλεσμα του ασθενούς (στο κουμπί ειδοποίησης), για το αν έδινε προσοχή στις ειδικές ή προσωπικές καθημερινές ανάγκες του ασθενούς (π.χ. μπάνιο), για το αν ήταν πάντα διαθέσιμο και αφιέρωνε ικανοποιητικό χρόνο στον ασθενή όταν το χρειαζόταν, για το αν τηρούσε τα θέματα ιδιωτικότητας και προσωπικού απορρήτου και για το αν έδινε πληροφορίες για την κατάσταση της υγείας του ασθενούς και τη θεραπεία του στους συγγενείς του. Η πέμπτη ενότητα (ερωτήσεις 31-36) αναφέρεται στην ικανοποίηση του ασθενή από την ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου και περιλαμβάνει έξι ερωτήσεις, με δυνατότητα απόκρισης σε 5-βάθμια κλίμακα Likert από το καθόλου έως το πολύ, για τη καθαριότητα του δωματίου και των χώρων υγιεινής, τη διατήρηση της ιδανικής θερμοκρασίας στο δωμάτιο, τη κατάσταση λειτουργίας του εξοπλισμού του δωματίου (φώτα, κρεβάτι, κουδούνι ειδοποίησης κ.ά.), τη τήρηση των ωρών κοινής ησυχίας, τη ποιότητα του φαγητού και τη δυνατότητα για επικοινωνία και αναψυχή (καθιστικό, τηλεόραση, πρόσβαση στο διαδίκτυο). Τέλος, η έκτη ενότητα (ερωτήσεις 37-39) αναφέρεται στη συνολική αξιολόγηση του νοσοκομείου και περιλαμβάνει τρεις ερωτήσεις, με τη πρώτη να αφορά το βαθμό ικανοποίησης του ασθενούς από τη φροντίδα που του/-ης προσφέρθηκε κατά τη διάρκεια της νοσηλείας (με δυνατότητα απόκρισης σε 10-βάθμια κλίμακα, με άριστα το 10) και τη δεύτερη και τρίτη να αφορούν τη «πίστη» (loyalty) στο νοσοκομείο για ενδεχόμενη μελλοντική νοσηλεία και την επιθυμία να συστήσει το συγκεκριμένο νοσοκομείο (willingness to recommend) σε κάποιον γνωστό, φίλο ή συγγενή, αντίστοιχα (με δυνατότητα απόκρισης σε 5-βάθμια κλίμακα Likert από το καθόλου έως το πολύ). Δείγμα ασθενών Το δείγμα της πιλοτικής μελέτης αποτέλεσαν 50 ασθενείς (δείγμα ευκολίας) οι οποίοι νοσηλεύονταν σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Λευκωσίας και της Λάρνακας, στις παθολογικές, χειρουργικές και ορθοπαιδικές κλινικές των αντίστοιχων νοσοκομείων (Σεπτέμβριος του 2014). Η επιλογή των συγκεκριμένων κλινικών αφορά αποκλειστικά την μεγαλύτερη ευχέρεια στη πρόσβαση από τον ερευνητή. Η συναίνεση του ασθενούς, η ηλικία >18 ετών, η δυνατότητα καλής επικοινωνίας στην Ελληνική γλώσσα, η κατανόηση των ερωτήσεων που περιλαμβάνονται στο χρησιμοποιούμενο εργαλείο και η προϋπόθεση πως οι ασθενείς είχαν παραμείνει στο νοσοκομείο τουλάχιστον για 24 ώρες αποτέλεσαν τα κριτήρια εισαγωγής των ασθενών στο δείγμα. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Για τη διασφάλιση της αξιοπιστίας του εργαλείου πραγματοποιήθηκε αρχικά εκτενής ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας και των χρησιμοποιούμενων εργαλείων μέτρησης της ικανοποίησης των ασθενών με ιδιαίτερη έμφαση στην αναζήτηση μελετών και των αντίστοιχων χρησιμοποιούμενων εργαλείων στον Ελλαδικό (Ελλάδας και Κύπρος) και Μεσογειακό χώρο, με στόχο τη διερεύνηση και υιοθέτηση των κοινών χαρακτηριστικών αξιολόγησης των συστημάτων και των υπηρεσιών υγείας, βάσει των οποίων εκτιμάται η ικανοποίηση των ασθενών και αξιολογείται η ποιότητά των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας. Η αναζήτηση της βιβλιογραφίας πραγματοποιήθηκε στη βάση δεδομένων Pubmed από την έναρξη της λειτουργίας του μέχρι τον Ιανουάριο του 2014 και περιλάμβανε άρθρα στην αγγλική και ελληνική γλώσσα. Οι λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν στην αναζήτηση ήταν οι εξής: satisfaction, inpatients, determinants, questionnaire, survey, reliability, public, private. Στη συνέχεια, ομάδα ειδικών εξέτασε τη δομή και το περιεχόμενο του ερωτηματολογίου με στόχο τον έλεγχο του βαθμού σύνδεσης των ερωτήσεων με τις υπό διερεύνηση έννοιες και την προσθήκη διαστάσεων που αρχικά είχαν παραλειφθεί. Τέλος, πραγματοποιήθηκε μία προκαταρκτική ποιοτική μελέτη σε δείγμα 24 νοσηλευόμενων ασθενών παθολογικών, χειρουργικών και ορθοπαιδικών κλινικών τόσο σε δημόσια όσο και σε ιδιωτικά νοσοκομεία της Κύπρου, με τη λήψη συνέντευξης στο δωμάτιο των ασθενών μετά από συγκατάθεσή τους, αφού προηγήθηκε προφορική και γραπτή ενημέρωση. Το περιεχόμενο των συνεντεύξεων περιελάμβανε την περιγραφή των παραγόντων που ικανοποίησαν περισσότερο και λιγότερο τον ασθενή καθώς και τους τομείς της φροντίδας στους οποίους επιθυμούσε βελτίωση. Μετά από την ανάλυση και τη κωδικοποίηση των δεδομένων που προέκυψαν από 200

37 αυτήν τη διαδικασία δημιουργήθηκε το αυτοσυμπληρούμενο εργαλείο μέτρησης της ικανοποίησης, όπως αυτό παρουσιάστηκε παραπάνω. Η τελική διαμόρφωση του ερωτηματολογίου, ολοκληρώθηκε μετά την πιλοτική δοκιμασία και η ίδια η διαδικασία της πιλοτικής δοκιμασίας συνέβαλλε προς την κατεύθυνση της διασφάλισης της εγκυρότητας του εργαλείου, καθώς διαπιστώθηκε το κατά πόσον το περιεχόμενο των ερωτήσεων που αντιλαμβάνονταν οι ερωτώμενοι ταυτιζόταν με τα εκάστοτε ζητούμενα της μελέτης. Για τον έλεγχο της αξιοπιστίας του εργαλείου πραγματοποιήθηκε η μέθοδος ελέγχου-επανελέγχου (test-retest) και υπολογίστηκε ο συντελεστής συσχέτισης Spearman, με τιμές >0,8 να δηλώνουν εξαιρετική αξιοπιστία του ερωτηματολογίου. Επιπλέον, υπολογίστηκε ο συντελεστής εσωτερικής συνέπειας Cronbach s alpha για τις υποκλίμακες «ιατρικό προσωπικό», «νοσηλευτικό προσωπικό» και «ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου», με τιμές >0,6 να θεωρούνται ως αποδεκτές και να δηλώνουν αποδεκτή εσωτερική συνέπεια του ερωτηματολογίου. Τιμές p<0,05 θεωρήθηκαν ως στατιστικά σημαντικές. Οι κατηγορικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως απόλυτες (n) και σχετικές (%) συχνότητες, ενώ οι ποσοτικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως μέση τιμή, τυπική απόκλιση, διάμεσος, ελάχιστη τιμή και μέγιστη τιμή. Η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με το IBM SPSS 21.0 (Statistical Package for Social Sciences). Ηθικά Ζητήματα Η πιλοτική μελέτη διεξήχθη με την πληροφορημένη συγκατάθεση των ασθενών και με την απαραίτητη μέριμνα από τον ερευνητή για την αποφυγή παρέμβασης στις συνθήκες νοσηλείας τους και τη μη παρακώλυση της κατάστασης της υγείας τους. Η συλλογή του δείγματος πραγματοποιήθηκε μετά την έγκριση της χρήσης του ερωτηματολογίου από την Επιτροπή Βιοηθικής, τον Επίτροπο Προσωπικών Δεδομένων, το Υπουργείο Υγείας και από όλες τις Διευθύνσεις των Δημόσιων και Ιδιωτικών Νοσοκομείων που συμμετείχαν στην έρευνα. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Δημογραφικά χαρακτηριστικά Η μέση ηλικία των ασθενών ήταν 56,1 έτη, η τυπική απόκλιση ήταν 19,5, η διάμεσος ήταν 59, η ελάχιστη τιμή ήταν 20 και η μέγιστη τιμή ήταν 88. Το 60% ήταν άνδρες και το 40% ήταν γυναίκες. Το 72% ήταν έγγαμοι, το 14% ήταν άγαμοι, το 8% ήταν διαζευγμένοι και το 6% ήταν χήροι. Το 18% ήταν απόφοιτοι δημοτικού, το 12% ήταν απόφοιτοι λυκείου, το 14% ήταν απόφοιτοι ΤΕΙ, το 14% ήταν απόφοιτοι γυμνασίου, το 12% ήταν απόφοιτοι ΑΕΙ, το 12% ήταν απόφοιτοι τεχνικής σχολής και το 18% δεν είχαν ολοκληρώσει το δημοτικό. Το 66% διέμεναν μόνιμα σε πόλη, το 30% σε χωριό και το 2% σε κωμόπολη. Το 44% των ασθενών αυτοεκτίμησαν την οικονομική τους κατάσταση ως μέτρια, το 26% ως καλή, το 22% ως κακή, το 6% ως πολύ κακή και το 2% ως πολύ καλή. Το 78% είχαν κάρτα νοσηλείας κατηγορίας Α, το 16% είχαν ιδιωτική ασφάλιση, το 4% είχαν κυβερνητική κάρτα και το 2% ανήκαν σε ειδική κατηγορία. Κάρτα ή ταυτότητα νοσηλείας κατηγορίας Α λαμβάνουν όσοι πολίτες πληρούν συγκεκριμένα εισοδηματικά κριτήρια ενώ κυβερνητική κάρτα νοσηλείας λαμβάνουν όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι, εργαζόμενοι ή συνταξιούχοι, ανεξαρτήτως εισοδημάτων. Και οι 2 κατηγορίες δικαιούχων ταυτότητας νοσηλείας δικαιούνται δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, ενώ πληρώνουν όλοι 3 ευρώ για επίσκεψη σε γενικό ιατρό, 5 ευρώ για εξέταση από ειδικό ιατρό στα εξωτερικά ιατρεία και 0,50 ευρώ για τη λήψη κάθε συνταγογραφούμενου φαρμάκου. Το 40% των ασθενών είχαν νοσηλευτεί 3 φορές στο παρελθόν, το 24% μια φορά, το 20% δεν είχαν νοσηλευτεί ποτέ και το 16% δυο φορές. Το 50% είχαν νοσηλευτεί στο ίδιο νοσοκομείο, το 25% σε άλλο δημόσιο νοσοκομείο, το 17,5% σε άλλο δημόσιο και ιδιωτικό νοσοκομείο και το 7,5% σε άλλο ιδιωτικό νοσοκομείο. Το 46% των ασθενών αυτοεκτίμησαν την κατάσταση της υγείας τους ως καλή, το 30% ως μέτρια, το 12% ως κακή, το 6% ως πολύ καλή και το 6% ως πολύ κακή. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38 Αξιοπιστία του ερωτηματολογίου Ο συντελεστής συσχέτισης Spearman για τις ερωτήσεις 10 (αυτό-εκτίμηση της κατάστασης της υγείας του ασθενούς), 37 (βαθμός ικανοποίησης του ασθενούς από την εμπειρία της νοσηλείας του), 38 (loyalty) και 39 (willingness to recommend) ήταν 1, 0,88, 0,88 και 0,92 αντιστοίχως (p<0,001 και στις 4 ερωτήσεις) γεγονός που δηλώνει εξαιρετική αξιοπιστία. Οι συντελεστές συσχέτισης Spearman για τις 6 ερωτήσεις που αφορούσαν την υποκλίμακα «ιατρικό προσωπικό» ήταν >0,94 και παρουσιάζονται στον πίνακα 1. Ο συντελεστής εσωτερικής συνέπειας Cronbach s alpha για την υποκλίμακα «ιατρικό προσωπικό» ήταν 0,86 γεγονός που δηλώνει εξαιρετική αξιοπιστία. Πίνακας 1. Οι συντελεστές συσχέτισης Spearman για τις 6 ερωτήσεις που αφορούσαν την υποκλίμακα «ιατρικό προσωπικό». Ερώτηση Συντελεστής συσχέτισης Spearman Τιμή p Το ιατρικό προσωπικό μου συμπεριφερόταν με σεβασμό και ευγένεια 0,99 <0,001 Το ιατρικό προσωπικό ήταν ικανό και ήξερε τι έπρεπε να κάνει 0,99 <0,001 Το ιατρικό προσωπικό με κρατούσε ενήμερο για την κατάσταση της υγείας μου, για το είδος των εξετάσεων και για τη χορηγία των φαρμάκων μου 1,00 <0,001 Το ιατρικό προσωπικό ήταν πάντα διαθέσιμο και μου αφιέρωνε ικανοποιητικό χρόνο όταν το χρειαζόμουν 0,94 <0,001 Το ιατρικό προσωπικό τηρούσε τα θέματα ιδιωτικότητας και προσωπικού απορρήτου 1,00 <0,001 Το ιατρικό προσωπικό έδινε πληροφορίες για την κατάσταση της υγείας μου και τη θεραπεία μου, στους συγγενείς μου 0,98 <0,001 Οι συντελεστές συσχέτισης Spearman για τις 8 ερωτήσεις που αφορούσαν την υποκλίμακα «νοσηλευτικό προσωπικό» ήταν >0,93 και παρουσιάζονται στον πίνακα 2. Ο συντελεστής εσωτερικής συνέπειας Cronbach s alpha για την υποκλίμακα «νοσηλευτικό προσωπικό» ήταν 0,82 γεγονός που δηλώνει εξαιρετική αξιοπιστία. 202

39 Πίνακας 2. Οι συντελεστές συσχέτισης Spearman για τις 8 ερωτήσεις που αφορούσαν την υποκλίμακα «νοσηλευτικό προσωπικό». Ερώτηση Συντελεστής συσχέτισης Spearman Τιμή p Το νοσηλευτικό προσωπικό μου συμπεριφερόταν με σεβασμό και ευγένεια 1,00 <0,001 Το νοσηλευτικό προσωπικό ήταν ικανό και ήξερε τι έπρεπε να κάνει 1,00 <0,001 Το νοσηλευτικό προσωπικό με κρατούσε ενήμερο για την κατάσταση της υγείας μου, για το είδος των εξετάσεων και για τη χορήγηση φαρμάκων Το νοσηλευτικό προσωπικό ανταποκρινόταν άμεσα στο κάλεσμα μου (στο κουμπί ειδοποίησης) Το νοσηλευτικό προσωπικό έδινε προσοχή στις ειδικές ή προσωπικές καθημερινές μου ανάγκες (π.χ. μπάνιο) Το νοσηλευτικό προσωπικό ήταν πάντα διαθέσιμο και μου αφιέρωνε ικανοποιητικό χρόνο όταν το χρειαζόμουν Το νοσηλευτικό προσωπικό τηρούσε τα θέματα ιδιωτικότητας και προσωπικού απορρήτου Το ιατρικό προσωπικό έδινε πληροφορίες για την κατάσταση της υγείας μου και τη θεραπεία μου, στους συγγενείς μου 1,00 <0,001 1,00 <0,001 0,93 <0,001 0,95 <0,001 0,99 <0,001 0,98 <0,001 Οι συντελεστές συσχέτισης Spearman για τις 6 ερωτήσεις που αφορούσαν την υποκλίμακα «ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου» ήταν >0,91 και παρουσιάζονται στον πίνακα 3. Ο συντελεστής εσωτερικής συνέπειας Cronbach s alpha για την υποκλίμακα «ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου» ήταν 0,60 γεγονός που δηλώνει αποδεκτή αξιοπιστία. Πίνακας 3. Οι συντελεστές συσχέτισης Spearman για τις 8 ερωτήσεις που αφορούσαν την υποκλίμακα «ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου». Ερώτηση Συντελεστής συσχέτισης Τιμή p Spearman Το δωμάτιο και οι χώροι υγιεινής που νοσηλευόμουν ήταν καθαροί 1,00 <0,001 Το δωμάτιο που νοσηλευόμουν είχε την ιδανική θερμοκρασία 1,00 <0,001 Ο εξοπλισμός (φώτα, κρεβάτι, κουδούνι ειδοποίησης κ.ά.) του δωματίου λειτουργούσαν χωρίς πρόβλημα 1,00 <0,001 Οι ώρες κοινής ησυχίας τηρούνταν αυστηρά 1,00 <0,001 Η ποιότητα του φαγητού ήταν καλή 0,91 <0,001 Υπήρχε δυνατότητα για επικοινωνία και αναψυχή (καθιστικό, τηλεόραση, πρόσβαση στο διαδίκτυο) 1,00 <0,001 ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

40 Χαρακτηριστικά Νοσηλείας Η μέση διάρκεια νοσηλείας των ασθενών ήταν 7,2 ημέρες, η τυπική απόκλιση ήταν 7,3, η διάμεσος ήταν 4,5, η ελάχιστη τιμή ήταν 1 και η μέγιστη τιμή ήταν 30. Το 40% νοσηλεύτηκαν σε χειρουργικό τμήμα, το 32% σε παθολογικό τμήμα και το 28% σε ορθοπαιδικό τμήμα. Στο 66% των ασθενών, η νοσηλεία ήταν επείγουσα, ενώ στο 34% ήταν προγραμματισμένη. Το 72% των ασθενών νοσηλεύτηκαν σε δημόσια νοσοκομεία, ενώ το 28% σε ιδιωτικά νοσοκομεία. Το 74% των ασθενών νοσηλεύτηκαν στο ίδιο δωμάτιο με άλλον ασθενή, ενώ το 26% νοσηλεύτηκαν μόνοι τους στο δωμάτιο. Το 72% των ασθενών δήλωσαν ότι δεν ενημερώθηκαν από το προσωπικό για τα δικαιώματα των ασθενών, ενώ το 28% δήλωσαν ότι έλαβαν την ενημέρωση αυτή. Ικανοποίηση από το ιατρικό προσωπικό Στον πίνακα 4 παρουσιάζονται οι απαντήσεις των ασθενών αναφορικά με την ικανοποίησή τους από το ιατρικό προσωπικό. Το 96% των ασθενών δήλωσαν ότι το ιατρικό προσωπικό τηρούσε τα θέματα ιδιωτικότητας και προσωπικού απορρήτου και ότι ήταν ικανό, το 92% δήλωσαν ότι το ιατρικό προσωπικό συμπεριφερόταν με σεβασμό και ευγένεια και το 90% δήλωσαν ότι το ιατρικό προσωπικό ήταν πάντα διαθέσιμο και μου αφιέρωνε ικανοποιητικό χρόνο. Πίνακας 4. Οι απαντήσεις των ασθενών αναφορικά με την ικανοποίησή τους από το ιατρικό προσωπικό. Στοιχείο Το ιατρικό προσωπικό μου συμπεριφερόταν με σεβασμό και ευγένεια Απάντηση Καθόλου/Λίγο/Μέτρια Αρκετά/Πολύ 4 (8) 46 (92) Το ιατρικό προσωπικό ήταν ικανό και ήξερε τι έπρεπε να κάνει 2 (4) 48 (96) Το ιατρικό προσωπικό με κρατούσε ενήμερο για την κατάσταση της υγείας μου, για το είδος των εξετάσεων και για τη χορηγία των φαρμάκων μου 6 (12) 44 (88) Το ιατρικό προσωπικό ήταν πάντα διαθέσιμο και μου αφιέρωνε ικανοποιητικό χρόνο όταν το χρειαζόμουν 5 (10) 45 (90) Το ιατρικό προσωπικό τηρούσε τα θέματα ιδιωτικότητας και προσωπικού απορρήτου 2 (4) 48 (96) Το ιατρικό προσωπικό έδινε πληροφορίες για την κατάσταση της υγείας μου και τη θεραπεία μου, στους συγγενείς μου 14 (28) 36 (72) Οι τιμές εκφράζονται ως n (%). 204

41 Ικανοποίηση από το νοσηλευτικό προσωπικό Στον πίνακα 5 παρουσιάζονται οι απαντήσεις των ασθενών αναφορικά με την ικανοποίησή τους από το νοσηλευτικό προσωπικό. Το 100% των ασθενών δήλωσαν ότι το νοσηλευτικό προσωπικό ανταποκρινόταν άμεσα στο κάλεσμα (στο κουμπί ειδοποίησης), το 96% δήλωσαν ότι το νοσηλευτικό προσωπικό συμπεριφερόταν με σεβασμό και ευγένεια και το 94% δήλωσαν ότι το νοσηλευτικό προσωπικό έδινε προσοχή στις ειδικές ή προσωπικές καθημερινές ανάγκες και τηρούσε τα θέματα ιδιωτικότητας και προσωπικού απορρήτου. Πίνακας 5. Οι απαντήσεις των ασθενών αναφορικά με την ικανοποίησή τους από το νοσηλευτικό προσωπικό. Στοιχείο Το νοσηλευτικό προσωπικό μου συμπεριφερόταν με σεβασμό και ευγένεια Το νοσηλευτικό προσωπικό ήταν ικανό και ήξερε τι έπρεπε να κάνει Το νοσηλευτικό προσωπικό με κρατούσε ενήμερο για την κατάσταση της υγείας μου, για το είδος των εξετάσεων και για τη χορήγηση φαρμάκων Το νοσηλευτικό προσωπικό ανταποκρινόταν άμεσα στο κάλεσμα μου (στο κουμπί ειδοποίησης) Απάντηση Καθόλου/Λίγο/Μέτρια Αρκετά/Πολύ 2 (4) 48 (96) 2 (4) 48 (96) 4 (8) 46 (92) 0 (0) 50 (100) Το νοσηλευτικό προσωπικό έδινε προσοχή στις ειδικές ή προσωπικές καθημερινές μου ανάγκες (π.χ. μπάνιο) 3 (6) 47 (94) Το νοσηλευτικό προσωπικό ήταν πάντα διαθέσιμο και μου αφιέρωνε ικανοποιητικό χρόνο όταν το χρειαζόμουν Το νοσηλευτικό προσωπικό τηρούσε τα θέματα ιδιωτικότητας και προσωπικού απορρήτου Το νοσηλευτικό προσωπικό έδινε πληροφορίες για την κατάσταση της υγείας μου και τη θεραπεία μου, στους συγγενείς μου 6 (12) 44 (88) 3 (6) 47 (94) 13 (26) 37 (74) Οι τιμές εκφράζονται ως n (%). Ικανοποίηση από την ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου Στον πίνακα 6 παρουσιάζονται οι απαντήσεις των ασθενών αναφορικά με την ικανοποίησή τους από την ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου. Το 98% των ασθενών δήλωσαν ότι το δωμάτιο νοσηλείας είχε την ιδανική θερμοκρασία και ο εξοπλισμός του λειτουργούσε χωρίς προβλήματα, το 96% δήλωσαν ότι το δωμάτιο και οι χώροι υγιεινής ήταν καθαροί και το 88% δήλωσαν ότι οι ώρες κοινής ησυχίας τηρούνταν αυστηρά. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

42 Πίνακας 6. Οι απαντήσεις των ασθενών αναφορικά με την ικανοποίησή τους από την ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου. Στοιχείο Το δωμάτιο και οι χώροι υγιεινής που νοσηλευόμουν ήταν καθαροί Απάντηση Καθόλου/Λίγο/Μέτρια Αρκετά/Πολύ 2 (4) 48 (96) Το δωμάτιο που νοσηλευόμουν είχε την ιδανική θερμοκρασία 1 (2) 49 (98) Ο εξοπλισμός (φώτα, κρεβάτι, κουδούνι ειδοποίησης κ.ά.) του δωματίου λειτουργούσε χωρίς πρόβλημα 1 (2) 49 (98) Οι ώρες κοινής ησυχίας τηρούνταν αυστηρά 6 (12) 44 (88) Η ποιότητα του φαγητού ήταν καλή 9 (18) 41 (82) Υπήρχε δυνατότητα για επικοινωνία και αναψυχή (καθιστικό, τηλεόραση, πρόσβαση στο διαδίκτυο) 32 (64) 18 (36) Οι τιμές εκφράζονται ως n (%). Συνολική αξιολόγηση του νοσοκομείου Η μέση βαθμολογία συνολικής αξιολόγησης του νοσοκομείου ήταν 8,6 (με άριστα 10), η τυπική απόκλιση ήταν 1,1, η διάμεσος ήταν 9, η ελάχιστη τιμή ήταν 6 και η μέγιστη τιμή ήταν 10. Το 54% (n=27) των ασθενών δήλωσαν ότι θα επέλεγαν πολύ το ίδιο νοσοκομείο σε ενδεχόμενη νέα νοσηλεία τους, το 38% (n=19) ότι θα το επέλεγαν αρκετά, το 6% (n=3) ότι θα το επέλεγαν μέτρια, και το 2% (n=2) ότι θα το επέλεγαν λίγο. Το 50% (n=25) των ασθενών δήλωσαν ότι θα πρότειναν πολύ το ίδιο νοσοκομείο σε φίλο/συγγενή τους, το 38% (n=19) ότι θα το πρότειναν αρκετά, το 10% (n=2) ότι θα το πρότειναν μέτρια και το 2% (n=1) ότι θα το πρότειναν λίγο. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύμφωνα με πολλές μελέτες γύρω από την ικανοποίηση των ασθενών και τους προσδιοριστικούς της παράγοντες, τα φυσικά και οργανωσιακά χαρακτηριστικά των οργανισμών υγειονομικής φροντίδας καθώς και τα τεχνικά και διαπροσωπικά γνωρίσματα της επάρκειας και ικανότητας του εμπλεκόμενου ιατρονοσηλευτικού προσωπικού στην φροντίδα της υγείας των ασθενών επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την ικανοποίηση των ασθενών από την παρεχόμενη φροντίδα υγείας (Sitzia & Wood, 1997; Thi et al, 2002; Jenkinson et al, 2002; Westaway et al, 2003; Xiao & Barber, 2008; Scott et al., 2009; Woodward, 2009; Schoenfelder, Klewer, & Kugler, 2011). Τα αποτελέσματα της πιλοτικής μελέτης για την ικανοποίηση των νοσηλευόμενων ασθενών από τη ξενοδοχειακή υποδομή του νοσοκομείου έδειξαν, μεταξύ άλλων, πως το συντριπτικό ποσοστό των συμμετεχόντων σε αυτήν (96%) (πίνακας 6) εξέφρασε υψηλά επίπεδα ικανοποίησης από τη καθαριότητα (cleanliness) των χώρων, δεδομένης τη υψηλής μέσης βαθμολογίας της συνολικής αξιολόγησης του νοσοκομείου (8,6). Το 206

43 εύρημα αυτό παρουσιάζει συνέπεια με παρόμοιες μελέτες (Westaway et al, 2003; Papanikolaou & Ntani, 2007; Scott et al., 2009) οι οποίες συνδέουν τις υψηλής ποιότητας φυσικές εγκαταστάσεις και δομές και τη καθαριότητα του νοσοκομείου με τα υψηλά επίπεδα ικανοποίησης των ασθενών από τη χρήση των υπηρεσιών υγείας. Εντούτοις, μελέτη των Schoenfelder, Klewer, και Kugler, (2011) σε 39 νοσοκομεία στη Γερμανία για το καθορισμό των προσδιοριστικών παραγόντων της ικανοποίησης των ασθενών δεν κατέληξε σε παρόμοιο συμπέρασμα, καθώς η καθαριότητα δεν αποτέλεσε προσδιοριστικό παράγοντα της γενικής ικανοποίησης των ασθενών, ενώ αντίθετα, βρέθηκε ότι η ποιότητα του φαγητού (quality of food) και οι συνθήκες διαμονής (accommodation) είχαν ισχυρή επίδραση στην αύξηση της γενικής ικανοποίησης, με τα αντίστοιχα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης να συμφωνούν (πίνακας 6). Επίσης, σε μελέτη των Merkouris et al. (2013), ενώ διαπιστώθηκε υψηλή συνολική βαθμολογία ικανοποίησης και υψηλή βαθμολογία ικανοποίησης από τη τεχνική διάσταση της φροντίδας (υποδομή, εξοπλισμός, ικανότητες του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού), σημειώθηκε χαμηλή ικανοποίηση, μεταξύ άλλων, και από τη ποιότητα του φαγητού. Από πολλούς μελετητές στο πεδίο της κατασκευής εννοιολογικού πλαισίου για τον ορισμό της ικανοποίησης των ασθενών, όπως οι Ware et al (1977), Zyzanski, Hulka & Cassel (1974), Locker & Dunt (1978) etc., προκύπτει η συσχέτιση της έννοιας της ικανοποίησης των ασθενών με τις στάσεις των ασθενών απέναντι στους επαγγελματίες της υγείας που τους παρέχουν τις υπηρεσίες υγείας και το επίπεδο της ιατρικής φροντίδας που λαμβάνουν. Αυτό σημαίνει ότι οι ασθενείς αναφέρουν την ατομική, υποκειμενική άποψή τους για το βαθμό ικανοποίησής τους λαμβάνοντας υπόψη μόνο τη ποιότητα της ιατρικής φροντίδας που λαμβάνουν από το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό που τους τη προσφέρει. Όσον αφορά την ικανοποίηση των ασθενών από την αλληλεπίδρασή τους με το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, οι συμμετέχοντες στη μελέτη εξέφρασαν υψηλά ποσοστά ικανοποίησης από τη καλή συμπεριφορά (σεβασμό και ευγένεια) του εμπλεκόμενου στη φροντίδα τους ιατρονοσηλευτικού προσωπικού, από τη πληροφόρηση που τους παρείχε, από τη διαθεσιμότητα και το χρόνο που τους αφιέρωνε, από τη στήριξη και τη φροντίδα αλλά και από την επάρκεια των ικανοτήτων τους για την αντιμετώπιση των αναγκών φροντίδας τους (πίνακες 4,5). Αυτά τα αποτελέσματα φαίνεται να συμβαδίζουν με τη σχετική βιβλιογραφία και παρόμοιες μελέτες (Sitzia & Wood, 1997; Jenkinson et al., 2002; Schoenfelder, Klewer, & Kugler, 2011; Xiao & Barber, 2008). Ειδικότερα, η αίσθηση της άνετης επικοινωνίας, η συναισθηματική υποστήριξη και ο σεβασμός στις επιλογές των ασθενών (Jenkinson et al., 2002), η διάθεση του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού που παρέχει τη φροντίδα υγείας να «ακούει» τις ανάγκες και τα προβλήματα των ασθενών τους (Xiao & Barber, 2008; Woodward, 2009) καθώς και η ευγενής συμπεριφορά που επιδεικνύουν οι γιατροί και οι νοσηλευτές κατά τη διάρκεια της επαφής τους με τους ασθενείς αποτελούν κάποιους από τους σημαντικότερους προσδιοριστικούς και ισχυρότερους προβλεπτικούς παράγοντες της ικανοποίησης των ασθενών. Επιπρόσθετα, σε μελέτες που διεξήχθησαν στον ελλαδικό χώρο, παρατηρήθηκαν υψηλά ποσοστά ικανοποίησης τόσο από την ιατρική όσο και από τη νοσηλευτική φροντίδα (Niakas et al., 2004; Papanikolaou & Ntani, 2007; Τσίτση, 2010). Τέλος, πολύ σημαντική θεωρείται και η επίδραση της θετικής άποψης που διατηρούν οι ασθενείς για την επάρκεια των ικανοτήτων του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού στη διαμόρφωση ενός υψηλού βαθμού ικανοποίησης από την εμπειρία των ασθενών κατά τη διάρκεια της χρήσης των υπηρεσιών υγείας (Westaway et al., 2003). ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Στη παρούσα πιλοτική μελέτη, η οποία είχε ως στόχο την αξιολόγηση του εργαλείου που δημιουργήθηκε για τη μέτρηση του βαθμού ικανοποίησης των νοσηλευόμενων ασθενών σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Κύπρου, εφαρμόστηκε η μέθοδος της δειγματοληψίας ευκολίας (convenience sampling) με αποτέλεσμα να μην διασφαλίζονται οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος. Αν και η δειγματοληψία ευκολίας συνιστάται ως βοηθητικό εργαλείο για τη δόμηση του περιεχόμενου ενός ερωτηματολογίου, η πιθανότητα αποπροσανατολισμού του ερευνητή και η εξαγωγή λάθος συμπερασμάτων παραμένει υψηλή. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

44 Συνεπώς, προκειμένου να είναι εφικτή η γενίκευση των αποτελεσμάτων του τρέχοντος ερωτηματλογίου συστήνεται η χρησιμοποίησή του και σε μεγαλύτερο και αντιπροσωπευτικότερο δείγμα πληθυσμού. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα πιλοτική μελέτη, όπως προέκυψε από τη στατιστική ανάλυση, κρίνεται ιδιαίτερα αξιόπιστο και με υψηλό βαθμό εγκυρότητας, καθώς προκειμένου να καθοριστεί το περιεχόμενο των κλιμάκων της μέτρησης, πραγματοποιήθηκε εκτενής ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, ζητήθηκε η συμβολή ειδικών προκειμένου να γίνουν διορθώσεις και συμπληρώσεις και τέλος διεξήχθη ποιοτική μελέτη ώστε να συμπεριληφθούν στο ερωτηματολόγιο διάφορές διαστάσεις που αντανακλούν τις απόψεις των ασθενών και αλλαγές ως προς τον τρόπο που οι ίδιοι αντιλαμβάνονται το περιεχόμενο των ερωτήσεων. Συνεπώς, διατηρώντας κάθε επιφύλαξη για τη γενίκευση του σε διαφορετικούς πληθυσμούς και νοσοκομειακά περιβάλλοντα, η τελική μορφή του ερωτηματολογίου αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο για τη μέτρηση του βαθμού της ικανοποίησης των νοσηλευόμενων ασθενών στα δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία και θα μπορούσε να επεκταθεί η χρήση του σε περισσότερα νοσοκομεία στη Κύπρο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Donabedian, A. (1988). The quality of care: How can it be assessed? Jama, 260(12), Draper, M., Cohen, P., & Buchan, H. (2001). Seeking consumer views: what use are results of hospital patient satisfaction surveys?. International Journal for Quality in Health Care, 13(6), Evans, D. B., Edejer, T. T. T., Lauer, J., Frenk, J., & Murray, C. J. (2001). Measuring quality: from the system to the provider. International Journal for Quality in Health Care, 13(6), Fitzpatrick, R. (1991). Surveys of patients satisfaction: I- -Important general considerations. Bmj, 302(6781), Institute of Medicine (US). Committee on Quality of Health Care in America. (2001). Crossing the quality chasm: A new health system for the 21st century. National Academy Press. Jenkinson, C., Coulter, A., Bruster, S., Richards, N., & Chandola, T. (2002). Patients experiences and satisfaction with health care: results of a questionnaire study of specific aspects of care. Quality and safety in health care, 11(4), Locker, D., & Dunt, D. (1978). Theoretical and methodological issues in sociological studies of consumer satisfaction with medical care. Social Science & Medicine. Part A: Medical Psychology & Medical Sociology, 12, Merkouris, A., Andreadou, A., Athini, E., Hatzimbalasi, M., Rovithis, M., & Papastavrou, E. (2013). Assessment of patient satisfaction in public hospitals in Cyprus: a descriptive study. Health Science Journal, 7(1), Niakas, D., Gnardellis, C., Theodorou M. (2004). Is there a problem with quality in the Greek hospital sector? Preliminary results from a patient satisfaction survey. Health Services Management Research, vol.17. No.1 p.p Papanikolaou, V., & Ntani, S. (2008). Addressing the paradoxes of satisfaction with hospital care. International journal of health care quality assurance, 21(6), Schoenfelder, T., Klewer, J., & Kugler, J. (2011). Determinants of patient satisfaction: a study among 39 hospitals in an in-patient setting in Germany. International journal for quality in health care, 23(5), Scott, F., Ceglie, A., Guerra, V., Misciagna, G., Pellecchia, A. (2009). Determinants of patient satisfaction survey in a gastrointestinal endoscopy services. Clinical Governance International Journal, vol.2 No.114, p.p Sitzia, J., Wood, N. (1997). Patient satisfaction: A review of issues and concepts. Social Science and Medicine, vol.45, No.12 p.p Thi, P. L. N., Briancon, S., Empereur, F., & Guillemin, F. (2002). Factors determining inpatient satisfaction with care. Social science & medicine, 54(4), Veillard, J., Champagne, F., Klazinga, N., Kazandjian, V., Arah, O. A., & Guisset, A. L. (2005). A performance assessment framework for hospitals: the WHO regional office for Europe PATH project. International journal for quality in Health Care, 17(6), Ware, J. E., Davies-Avery, A., & Stewart, A. L. (1977). The measurement and meaning of patient satisfaction: a review of the literature. Westaway, M. S., Rheeder, P., Van Zyl, D. G., & Seager, J. R. (2003). Interpersonal and organizational dimensions of patient satisfaction: the moderating effects of health status. International Journal for Quality in Health Care, 15(4), Woodward, J.L. (2009). Effects of rounding on patient satisfaction and patient safety on a medicalsurgical unit. Clinical Nurse Specialist. Vol.23 No.4 p.p Xiao, H., & Barber, J. P. (2008). The effect of perceived health status on patient satisfaction. Value in health, 11(4),

45 Zyzanski, S. J., Hulka, B. S., & Cassel, J. C. (1974). Scale for the measurement of satisfaction with medical care: modifications in content, format and scoring. Medical Care, 12(7), Τσίτση, Θ. (2009). Η ικανοποίηση στα Δημόσια Νοσοκομεία της Κύπρου. Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Σχολή Οικονομικών Επιστημών και Διοίκησης. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

46 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ποιότητα Ζωής Ασθενών που Υποβάλλονται σε Ολική Αρθροπλαστική Πριν και Μετά την Επέμβαση Παναγιώτα Κοπανιτσάνου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Τζάνειο Γενικό Νοσοκομείο Πειραιά Παναγιώτα Σουρτζή, Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ, Kirsi Valkeapaa, Adjunct professor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland Χρυσούλα Λεμονίδου, Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ ΠΕΡΊΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Η οστεοαρθρίτιδα είναι συχνή στους ηλικιωμένους και ο πόνος ελαττώνει τη λειτουργική τους ικανότητα. Η Ολική Αρθροπλαστική (ΟΑ) αποτελεί συχνή επέμβαση, με ευεργετικά αποτελέσματα για τον ασθενή. ΣΚΟΠΌΣ: Η διερεύνηση της ποιότητας ζωής των ασθενών σε σχέση με τη χειρουργική θεραπεία για την αρθρίτιδα. ΥΛΙΚΌ - ΜΈΘΟΔΟΣ: Περιγραφική μελέτη επισκόπησης και συσχέτισης. Το δείγμα ήταν ευκολίας, με ασθενείς που υποβλήθηκαν σε ΟΑ γόνατος ή ισχίου σε τρία Γενικά Νοσοκομεία της Αττικής (Μάρτιος Απρίλιος 2011). Τα εργαλεία μέτρησης περιελάμβαναν το Ερωτηματολόγιο Ποιότητας Ζωής EQ5D, ερωτήσεις για τα συμπτώματα και τα συναισθήματα και την Κλίμακα Ποιότητας Ανάρρωσης του Ασθενή. Η συλλογή δεδομένων πραγματοποιήθηκε κατά την εισαγωγή του ασθενή (ν=209), κατά την έξοδο από το νοσοκομείο (ν=188) και έξι μήνες μετά την επέμβαση (ν=127 ασθενείς). Η στατιστική ανάλυση έγινε με παραμετρικές δοκιμασίες. ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ: Η μέση ηλικία των ασθενών ήταν 72,32 έτη, στην πλειονότητα γυναίκες (71,3%), απόφοιτοι του δημοτικού (76,1%) και συνταξιούχοι (57,9%). Η ποιότητα ζωής προεγχειρητικά ήταν πτωχή, ενώ η πλειονότητα εμφάνιζε αρνητικά συναισθήματα (φόβο, ανησυχία, θλίψη) και συμπτώματα (πόνο, κόπωση, αϋπνία), ενώ, έξι μήνες μετά, αυτά εμφανίζονταν λιγότερο συχνά. Μόνο στο 51,6% των ασθενών ο πόνος αντιμετωπιζόταν προληπτικά μετεγχειρητικά. Η ανάρρωση των ασθενών συσχετίστηκε με την ποιότητα ζωής τη σχετιζόμενη με την υγεία, τόσο στη δεύτερη όσο και στην τρίτη μέτρηση. ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ: Οι ασθενείς ανέφεραν ότι βίωναν σημαντικούς περιορισμούς στην καθημερινή τους ζωή, πολλά αρνητικά συναισθήματα, και πτωχή ποιότητα ζωής, τόσο προεγχειρητικά όσο και άμεσα μετεγχειρητικά, τα οποία βελτιώθηκαν σημαντικά στο διάστημα των έξι μηνών μετά την επέμβαση. ΛΈΞΕΙΣ ΕΥΡΕΤΗΡΊΟΥ: «ολική αρθροπλαστική», «ποιότητα ζωής ασθενών», «αρθρίτιδα», «μετεγχειρητικός πόνος», «ανάρρωση» 210

47 ORIGINAL PAPER Quality of life of Patients Undergoing Total Arthroplasty Before and After the Surgery P. Copanitsanou, General Hospital of Piraeus Tzaneio, Piraeus, Greece P. Sourtzi, Professor, National and Kapodistrian University of Athens, Greece K. Valkeapaa, Adjunct professor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland C. Lemonidou, Professor, National and Kapodistrian University of Athens, Greece ABSTRACT INTRODUCTION: Osteoarthritis is common in the elderly and the pain reduces their functional capacity. Total Joint Arthroplasty (TJA) is a common surgery, with beneficial effects for the patient. PURPOSE: To investigate the patients quality of life regarding the surgical treatment for arthritis. MATERIAL AND METHODS: Descriptive, correlational, longitudinal study. The convenience sample was patients who underwent TJA, of knee or hip, in three general hospitals in Attica (March 2009-April 2011). The measurement instruments included the Health Related Quality of Life Aspects Questionnaire EQ5D, questions about symptoms and feelings, and the Quality of Recovery Scale. The data collection took place at admission (n=209), before discharge (n=188), and within six months following surgery (n=127). Statistical analysis was performed with parametric procedures. RESULTS: Patients mean age was years, in the majority women (71.3%), graduates of primary school (76.1%), and retired (57.9%). The preoperative quality of life was poor, while the majority of patients experienced negative emotions (fear, worry, sadness), and symptoms (pain, fatigue, insomnia), while at six months these were experienced less frequently. Pain was treated preventively only in 51.6% of the patients postoperatively. The patients recovery was associated with their health- related quality of life, both at the second and the third measurement. CONCLUSIONS: Patients reported they were experiencing significant limitations in their daily life, many negative emotions, and poor quality of life, both preoperatively and in the immediate postoperative period, which were significantly improved during six months after surgery. KEY WORDS: total arthroplasty, patients quality of life, arthritis, post surgery pain, recovery ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

48 EIΣΑΓΩΓΗ Οι μυοσκελετικές διαταραχές αποτελούν την κύρια αιτία έντονου χρόνιου πόνου και φυσικής ανικανότητας για εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως. Η συχνότητά τους υπολογίζεται ότι θα αυξηθεί στο μέλλον, λόγω της αύξησης του προσδόκιμου ζωής και των αλλαγών στον τρόπο ζωής. Σε επιδημιολογικές μελέτες έχει συσχετισθεί η γήρανση του πληθυσμού με την αύξηση της επίπτωσης συγκεκριμένων μυοσκελετικών διαταραχών, όπως τα οστεοπορωτικά κατάγματα και η οστεοαρθρίτιδα (Poultsides et al 2010). Ο όρος οστεοαρθρίτιδα αναφέρεται σε μια ετερογενή ομάδα καταστάσεων, η οποία χαρακτηρίζεται από διαταραχή της ακεραιότητας του χόνδρου και πιθανές συνοδές αλλοιώσεις του υποκείμενου οστού στα όρια της άρθρωσης (American Academy of Orthopaedic Surgeons 2014). Κυρίαρχο σύμπτωμα της νόσου αποτελεί ο πόνος της προσβληθείσας άρθρωσης, ο οποίος στα αρχικά στάδια συνοδεύει τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Καθώς η βλάβη εξελίσσεται, ο πόνος εμφανίζεται ακόμη και κατά τη διάρκεια της ανάπαυσης και στον ύπνο, ενώ συνήθως είναι εντονότερος κατά το τέλος της ημέρας. Επιπλέον, παρατηρείται μείωση του εύρους κίνησης των αρθρώσεων, η οποία οφείλεται όχι μόνο στον πόνο που αισθάνεται ο ασθενής, αλλά και στην πιθανή ύπαρξη οστεοφύτων και στη δυσκαμψία μετά από κάποιο χρονικό διάστημα ακινητοποίησης. Σε προχωρημένα στάδια προστίθεται η οστική διόγκωση και, πιθανόν, η παραμόρφωση της άρθρωσης με αποτέλεσμα την ελάττωση της λειτουργικής ικανότητας και της φυσικής δραστηριότητας των ασθενών, καθώς και αστάθεια των αρθρώσεων που πάσχουν, η οποία με τη σειρά της αυξάνει την πιθανότητα πτώσης και σοβαρού τραυματισμού (Lemone & Burke 2006). Παρά τις διαφορές ως προς τον παθοφυσιολογικό μηχανισμό ανάπτυξής τους, η οστεοαρθρίτιδα και η ρευματοειδής αρθρίτιδα μειώνουν σημαντικά την ποιότητα ζωής των ασθενών, προκαλώντας πόνο και σταδιακή απώλεια της μυϊκής δύναμης και της λειτουργικότητας (Bulthuis et al 2007, Ozcakir et al 2011). Επομένως, η αρθρίτιδα αποτελεί μια από τις κυριότερες αιτίες πόνου και δυσλειτουργίας του πληθυσμού (Bulthuis et al 2007), η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί στην εμφάνιση αγχώδους ή/και καταθλιπτικής συνδρομής λόγω της σημαντικής έκπτωσης της ποιότητας της ζωής (Ozcakir et al 2011). Η ΟΑ, ισχίου ή γόνατος, αποτελεί μία πολύ συχνή ορθοπαιδική χειρουργική επέμβαση στις αναπτυγμένες χώρες, με ευεργετικά βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα (Lemone & Burke 2006) και πραγματοποιείται για την αποκατάσταση της λειτουργικότητας και την αντιμετώπιση του πόνου σε οστεοαρθρίτιδα, ρευματοειδή ή τραυματική αρθρίτιδα ή αρθρίτιδα λόγω νόσου του Paget. Πρόκειται για τη χειρουργική ανασύσταση ή αντικατάσταση μιας κακώς σχηματισμένης ή εκφυλισμένης άρθρωσης. Με την επέμβαση ο πόνος ουσιαστικά εξαλείφεται και η λειτουργικότητα της άρθρωσης βελτιώνεται. Στις αρθρώσεις που μπορούν να αντικατασταθούν περιλαμβάνονται τα ισχία, τα γόνατα, οι ώμοι, οι αγκώνες, οι ποδοκνημικές και οι πηχεοκαρπικές αρθρώσεις, καθώς και οι αρθρώσεις των δακτύλων (Lemone & Burke 2006). Όταν πραγματοποιείται ΟΑ, μία άρθρωση με αρθρίτιδα αντικαθίσταται από κάποια ορθοπαιδική πρόθεση. Ο σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση της ποιότητας ζωής των ορθοπαιδικών ασθενών σε σχέση με τη χειρουργική θεραπεία για την αρθρίτιδα. Συγκεκριμένα, τα ερευνητικά ερωτήματα ήταν: Ποια η ποιότητα ζωής των ορθοπαιδικών ασθενών σε σχέση με τη χειρουργική θεραπεία τους για την οστεοαρθρίτιδα; Ποια τα συμπτώματα των ορθοπαιδικών ασθενών σε σχέση με τη χειρουργική θεραπεία τους; Ποια τα συναισθήματα των ορθοπαιδικών ασθενών σε σχέση με τη χειρουργική θεραπεία τους; Ποια η ποιότητα της ανάρρωσης των ασθενών μετά τη χειρουργική επέμβαση; ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Ερευνητικός Σχεδιασμός Πρόκειται για περιγραφική μελέτη επισκόπησης και συσχέτισης, με διαχρονική παρακολούθηση σε τρεις χρονικές στιγμές. Τα δεδομένα συλλέχθηκαν από ασθενείς με αρθρίτιδα που υποβλήθηκαν σε χειρουργική επέμβαση ΟΑ γόνατος ή ισχίου σε τρία Γενικά Νοσοκομεία της Αττικής, 212

49 στα οποία οι πρακτικές νοσηλείας των ασθενών ήταν παρόμοιες (π.χ. οι ασθενείς νοσηλεύονταν στο ίδιο νοσηλευτικό τμήμα πριν και μετά την επέμβαση και η διάρκεια νοσηλείας ήταν περίπου η ίδια). Τα κριτήρια εισαγωγής των ασθενών περιελάμβαναν: 1. δυνατότητα επικοινωνίας στην ελληνική γλώσσα, 2. ικανότητα συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων ανεξάρτητα ή με τη βοήθεια των συγγενών ή/ και των φίλων τους, 3. ηλικία μεγαλύτερη των 18 ετών, 4. απουσία εμφανών γνωσιακών διαταραχών, 5. προγραμματισμό για ΟΑ ισχίου ή γόνατος για την αντιμετώπιση της αρθρίτιδας, 6. εθελοντική συμμετοχή στη μελέτη. Το μέγεθος του δείγματος των ασθενών στην πιλοτική μελέτη υπολογίσθηκε σε 30 ασθενείς. Επρόκειτο για δείγμα ευκολίας, ενώ η συλλογή των δεδομένων ξεκίνησε το Μάρτιο του 2009 και ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του Εργαλεία και Συλλογή Δεδομένων Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για τη συλλογή των δεδομένων περιελάμβαναν το Ερωτηματολόγιο σχετικά με 5 τομείς της ποιότητας ζωής του ασθενή (the Health Related Quality of Life Aspects- EQ5D, The Euroqol Group 1990, Brooks 1996), μία σειρά ερωτήσεων σχετικά με τα συμπτώματα και τα συναισθήματα που βίωναν οι ασθενείς (Ερωτηματολόγιο Συμπτωμάτων και Συναισθημάτων) [Leino-Kilpi et al 1998], και την Κλίμακα Ποιότητας Ανάρρωσης του Ασθενή (Quality of Recovery- QoR40, Myles et al 2000). Το Ερωτηματολόγιο EQ5D (Yfantopoulos 2001) αποτελείται από δύο σκέλη: στο πρώτο, οι ασθενείς αξιολογούν την κατάσταση της υγείας τους σε 5 τομείς (κινητικότητα, αυτοεξυπηρέτηση, συνήθεις δραστηριότητες, πόνος/δυσφορία, και άγχος /θλίψη), σε μία κλίμακα τριών θέσεων (από την ανυπαρξία προβλημάτων έως την ύπαρξη έντονων προβλημάτων). Στο δεύτερο σκέλος, το οποίο περιλαμβάνει μια μόνο ερώτηση, αξιολογούν την κατάσταση της υγείας τους σε μία κλίμακα από 0 έως 100 (σαν ένα θερμόμετρο), πάνω στην οποία η καλύτερη κατάσταση που μπορούν να φανταστούν έχει βαθμό 100 και η χειρότερη κατάσταση που μπορούν να φανταστούν έχει βαθμό 0. Υπάρχουν, επομένως, δύο επιμέρους τιμές για κάθε σκέλος του εργαλείου. Ο Cronbach s α κυμάνθηκε από 0,58 έως 0,77 για τις τρεις μετρήσεις. Με το Ερωτηματολόγιο Συμπτωμάτων και Συναισθημάτων (Leino-Kilpi et al 1998) σχετικά με τα συμπτώματα και τα συναισθήματα που βίωναν κατά την περιεγχειρητική περίοδο, αλλά και στο διάστημα των έξι μηνών μετά την επέμβαση, οι ασθενείς αξιολογούσαν συμπτώματα (συνολικά εννέα ερωτήσεις: πόνος, κόπωση, αϋπνία, αδυναμία, ναυτία/ έμετο, απώλεια όρεξης, δύσπνοια, κνησμό, άλλο) και συναισθήματα (συνολικά 10 ερωτήσεις: φόβος, ανησυχία, ελπίδα, απόγνωση, ανυπομονησία, θλίψη, κατάθλιψη, άγχος, ανασφάλεια, άλλο) σε μία τετράβαθμη κλίμακα από «πολύ συχνά» (=1) έως «ποτέ» (=4). Υπάρχουν, επομένως, δύο επιμέρους τιμές για κάθε σκέλος του εργαλείου. Ο Cronbach s α κυμάνθηκε από 0,69 έως 0,77 για την Κλίμακα Συμπτωμάτων και από 0,91 έως 0,63 για την Κλίμακα Συναισθημάτων και για τις τρεις μετρήσεις. Η Κλίμακα Ποιότητας Ανάρρωσης (Myles et al 2000) απαρτίζεται από δύο σκέλη: το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου περιλαμβάνει 18 ερωτήσεις σχετικά με την άνεση, τη σωματική ανεξαρτησία του ασθενή, τα συναισθήματα, και την υποστήριξη, στις οποίες οι ασθενείς βαθμολογούν την κατάστασή τους κατά τις τελευταίες 24 ώρες σε μία πεντάβαθμη κλίμακα, από 1 έως 5, όπου το 1 αντιστοιχεί στην επιλογή «καμία στιγμή της ημέρας» (κακή κατάσταση) και το 5 στην επιλογή «συνέχεια» (πολύ καλή κατάσταση) (Cronbach s α=0,87). Ακολουθούν στο δεύτερο μέρος 22 ερωτήσεις σχετικά με συμπτώματα και συναισθήματα κατά τις τελευταίες 24 ώρες, στις οποίες οι ασθενείς βαθμολογούν την κατάστασή τους από 5 έως 1 (όπου 5= Καμία στιγμή, πολύ καλή κατάσταση, και 1= Πάντα, πολύ πτωχή κατάσταση) (Cronbach s α=0,75). Τα δημογραφικά στοιχεία των ασθενών περιελάμβαναν την ηλικία, το φύλο, το επίπεδο βασικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης, την επαγγελματική κατάσταση, την ύπαρξη ή όχι χρόνιων ασθενειών (εκτός της οστεοαρθρίτιδας), τον προγραμματισμό για ΟΑ γόνατος ή ισχίου και τον αριθμό των προηγούμενων ΟΑ. Για την προσαρμογή των εργαλείων στην ελληνική γλώσσα εφαρμόσθηκε η διεθνής πρακτική (Jones 1987), δηλαδή πραγματοποιήθηκε μετάφραση των εργαλείων (εκτός από το Ερωτηματολόγιο σχετικά με 5 τομείς της ποιότητας ζωής ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

50 του ασθενή- EQ5D, του οποίου υπήρχε ήδη διαθέσιμη μετάφραση) στην ελληνική γλώσσα και κατόπιν αντιστρόφως από την ελληνική στην αγγλική (back- translation), ενώ στη συνέχεια η μετάφραση εγκρίθηκε από ομάδα ειδικών (panel of experts). Τέλος, ζητήθηκε η άδεια των συγγραφέων των εργαλείων προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στη μελέτη. Η συλλογή δεδομένων πραγματοποιήθηκε σε τρεις μετρήσεις: α) Κατά την εισαγωγή του ασθενή στο νοσοκομείο, πριν από τη χειρουργική επέμβαση (EQ5D, Ερωτηματολόγιο Συναισθημάτων και Συμπτωμάτων), β) Μετά τη χειρουργική επέμβαση και πριν από την έξοδο του ασθενή από το νοσοκομείο (EQ5D, PCS, QoR40, Ερωτηματολόγιο Συναισθημάτων και Συμπτωμάτων), και γ) έξι μήνες μετά τη χειρουργική επέμβαση, με τηλεφωνική επικοινωνία (EQ5D, Ερωτηματολόγιο Συναισθημάτων και Συμπτωμάτων). Η πιλοτική μελέτη ολοκληρώθηκε με τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων από 30 ασθενείς σε τρεις μετρήσεις: κατά την εισαγωγή του ασθενή και πριν από τη χειρουργική επέμβαση, μετά τη χειρουργική επέμβαση και πριν από την έξοδο του ασθενή από το νοσοκομείο και στο διάστημα των έξι μηνών μετά τη χειρουργική επέμβαση. Κατά τη συμπλήρωση και ανάλυση των δεδομένων δεν παρατηρήθηκαν προβλήματα και, επομένως, δεν απαιτήθηκαν τροποποιήσεις των εργαλείων προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για την κύρια μελέτη. Ηθικά Ζητήματα Σε όλη τη διάρκεια της μελέτης ακολουθήθηκαν οι αρχές της Διακήρυξης του Ελσίνκι (2008). Ελήφθησαν άδειες για τη συλλογή των δεδομένων από τα επιστημονικά συμβούλια των τριών γενικών νοσοκομείων της Αττικής και ξεκίνησε η συλλογή των δεδομένων της πιλοτικής μελέτης σε ένα από αυτά. Όλοι οι ασθενείς ενημερώθηκαν κατάλληλα, γραπτώς και προφορικώς, σχετικά με το σκοπό της μελέτης και τον τρόπο συλλογής των δεδομένων και έδωσαν τη συναίνεσή τους. Συγκεκριμένα, ενημερώθηκαν ότι η συμμετοχή σε όλα τα στάδια ήταν εθελοντική και είχαν τη δυνατότητα να αποχωρήσουν σε οποιοδήποτε στάδιο της μελέτης χωρίς ιδιαίτερη αιτιολόγηση. Επίσης, ενημερώθηκαν για το απόρρητο των προσωπικών δεδομένων και για το ότι μόνο η ερευνητική ομάδα θα είχε πρόσβαση σε αυτά. Στατιστική Ανάλυση Πραγματοποιήθηκε ανάλυση των δεδομένων με μεθόδους περιγραφικής στατιστικής, και επιλέχθηκαν οι κατάλληλες παραμετρικές (ANOVA, t-test) δοκιμασίες. Τα ψυχομετρικά χαρακτηριστικά των εργαλείων αξιολογήθηκαν με το συντελεστή Cronbach s alpha. Στις στατιστικές αναλύσεις περιελήφθησαν μόνο τα ερωτηματολόγια που είχαν συμπληρωμένες τουλάχιστον το 50% των ερωτήσεων. Η ηλικία, οι βαθμολογίες των ασθενών στις Κλίμακες και οι δείκτες σε διάφορα ερωτηματολόγια δεν ακολουθούσαν κανονική κατανομή, επομένως, αρχικά, χρησιμοποιήθηκαν μη παραμετρικές μέθοδοι για τις συγκρίσεις και τις συσχετίσεις (Spearman s rho). Ωστόσο, επαναλαμβάνοντας τους ελέγχους και με παραμετρικές δοκιμασίες, διαπιστώθηκε ότι δεν υπήρχαν διαφορές των αποτελεσμάτων ανάμεσα στον παραμετρικό και τον μη παραμετρικό έλεγχο, οπότε αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά παραμετρικές δοκιμασίες. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Συνολικά 214 ασθενείς συμμετείχαν στην πρώτη μέτρηση της μελέτης (πριν από την επέμβαση). Από τα ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν, 209 ήταν πλήρως συμπληρωμένα (ποσοστό ανταπόκρισης 89.9%) και σε αυτά βασίζεται η ανάλυση που ακολουθεί. Στα τρία νοσοκομεία στα οποία πραγματοποιήθηκε η μελέτη, μόνο 24 ασθενείς αρνήθηκαν να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο στην πρώτη μέτρηση (ποσοστό ανταπόκρισης 89.9%), 3 αρνήθηκαν να συμμετέχουν κατά την έξοδό τους από το νοσοκομείο, ενώ 18 δεν βρέθηκαν. Στην τρίτη μέτρηση της μελέτης (έξι μήνες μετά την έξοδο από το νοσοκομείο), 28 ασθενείς αρνήθηκαν να συμμετάσχουν και 33 δεν βρέθηκαν (ποσοστό ανταπόκρισης 67.5%). Επομένως, η μελέτη αυτή αφορά σε 209 ασθενείς στην πρώτη μέτρηση, 188 ασθενείς στη δεύτερη μέτρηση και 127 στην τρίτη μέτρηση. Τα περιγραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος παρουσιάζονται στον Πίνακα

51 Πίνακας 1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος των ασθενών στην πρώτη μέτρηση της μελέτης (n=209). Ασθενείς n % Φύλο Γυναίκες Άνδρες ,3 28,7 Βασική εκπαίδευση Δημοτικό Γυμνάσιο Λύκειο ,1 6,7 16,3 Επαγγελματική εκπαίδευση Καμία επαγγελματική εκπαίδευση Δευτεροβάθμια επαγγελματική εκπαίδευση Τεχνολογική εκπαίδευση Πανεπιστημιακή εκπαίδευση ,4 9,1 5,3 2,4 Επαγγελματική κατάσταση Εργαζόμενος/η Συνταξιούχος Οικιακά Άνεργος ,8 57,9 30,1 1,4 Έχει εργαστεί σε νοσοκομείο Ναι Όχι ,3 94,3 Χρόνια νοσήματα Ναι Όχι ,1 31,6 Είδος επέμβασης Αρθροπλαστική ισχίου Αρθροπλαστική γόνατος ,8 60,3 Πρώτη αρθροπλαστική Ναι Όχι ,5 31,6 Προηγούμενη νοσηλεία σε αυτό το νοσοκομείο Ναι Όχι ,2 47,8 * Όπου τα ποσοστά δεν αθροίζονται σε ποσοστό 100% είναι διότι έλειπαν δεδομένα σε κάποια ερωτηματολόγια. Αποτελέσματα Σχετικά με την Ποιότητα της Ζωής Η ποιότητα ζωής των ασθενών προεγχειρητικά, όπως αξιολογήθηκε από τους ίδιους με το Ερωτηματολόγιο EQ5D, ήταν πτωχή, καθώς ο συνοπτικός δείκτης στις 5 ερωτήσεις του ερωτηματολογίου ήταν 0,47 (Τ.Α. 0,17) και ο μέσος όρος στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα ήταν 57,60 (Τ.Α. 23,99). Αναλυτικά για τις 5 ερωτήσεις του Ερωτηματολογίου EQ5D, η πλειονότητα των ασθενών προεγχειρητικά ανέφερε μερικά προβλήματα στο περπάτημα (86,1%), ενώ το 8,1% των ασθενών ήταν καθηλωμένοι στο κρεβάτι, μερικά προβλήματα στο ντύσιμο και την προσωπική υγιεινή παρουσίαζε το 46,9% των ασθενών, προβλήματα στην εκτέλεση των καθημερινών τους δραστηριοτήτων το 57,4%, πόνο ή δυσφορία το 44,5% και άγχος ή θλίψη το 61,7% (Πίνακας 2). Άμεσα μετεγχειρητικά κατά τη δεύτερη μέτρηση, ο μέσος όρος των απαντήσεων των ασθενών στις ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

52 5 πρώτες ερωτήσεις του Ερωτηματολογίου EQ5D ήταν 0,37 (Τ.Α. 0,21) και στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα ο μέσος όρος ήταν 62,07 (Τ.Α. 22,84). Κατά τη δεύτερη μέτρηση το 26,6% των ασθενών ανέφεραν πως ήταν καθηλωμένοι στο κρεβάτι σε σύγκριση με 8,1% προεγχειρητικά (Πίνακας 2). Κατά την τρίτη μέτρηση, στις πρώτες 5 ερωτήσεις του Ερωτηματολογίου σχετικά με τους 5 τομείς της ποιότητας ζωής του ασθενή, οι ασθενείς απάντησαν πως η ποιότητα της ζωής τους είχε βελτιωθεί σε σύγκριση με την πρώτη και τη δεύτερη μέτρηση (για τις 5 ερωτήσεις του ερωτηματολογίου ο μέσος όρος των απαντήσεων ήταν 0,77 με Τ.Α. 0,19 και στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα ο μέσος όρος ήταν 72,64 με Τ.Α. 18,84). Οι ασθενείς ανέφεραν πλέον στην πλειονότητά τους (76,4%) πως δεν είχαν κανένα πρόβλημα στο περπάτημα (έναντι 5,7% προεγχειρητικά και 3,8% μετεγχειρητικά) και στην αυτοεξυπηρέτησή τους (87,4% κατά την τρίτη μέτρηση, έναντι 46,4% προεγχειρητικά και 4,2% μετεγχειρητικά). Ωστόσο, 1,6% των ασθενών παρέμενε καθηλωμένο στο κρεβάτι, και 5,5% αντιμετώπιζε υπερβολικό πόνο ή/ και υπερβολική θλίψη (Πίνακας 2). Η διαφορά στην ποιότητα της ζωής όπως αξιολογήθηκε στις τρεις μετρήσεις ήταν στατιστικά σημαντική (p<0,001). Πίνακας 2. Αποτελέσματα στο πρώτο σκέλος του EQ5D (5 τομείς) κατά τις τρεις μετρήσεις της μελέτης. 5 τομείς της ποιότητας της ζωής 1η μέτρηση (n/%) 2η μέτρηση (n/%) 3η μέτρηση (n/%) Κινητικότητα Δεν έχω κανένα πρόβλημα στο περπάτημα Έχω μερικά προβλήματα στο περπάτημα 12/ 5,7 8/ 4,2 97/ 76,4 180/ 86,1 123/ 65,4 28/ 22,0 Είμαι καθηλωμένος/η στο κρεβάτι 17/ 8,1 50/ 26,6 2/ 1,6 Δεν έχω κανένα πρόβλημα με την αυτοεξυπηρέτησή μου 97/ 46,4 9/ 4,8 111/ 87,4 Αυτοεξυπηρέτηση Έχω μερικά προβλήματα στο να πλένομαι και να ντύνομαι 98/ 46,9 79/ 42 13/ 10,2 Είμαι ανίκανος/η να πλυθώ ή να ντυθώ 14/ 6,7 91/ 48,4 2/ 1,6 Συνηθισμένες Δραστηριότητες Δεν έχω κανένα πρόβλημα στο να εκτελώ τις συνηθισμένες δραστηριότητές μου Έχω μερικά προβλήματα στο να εκτελώ τις συνηθισμένες δραστηριότητές μου Είμαι ανίκανος/η να εκτελώ τις συνηθισμένες δραστηριότητές μου 53/ 25,4 7/ 3,7 93/ 73,2 120/ 57,4 65/ 34,6 30/ 23,6 36/ 17,2 106/ 56,4 4/ 3,2 Δεν έχω καθόλου πόνο ή δυσφορία 8/ 3,8 30/ 15,9 64/ 50,4 Πόνος/Δυσφορία Έχω μέτριο πόνο ή δυσφορία 93/ 44,5 140/ 74,4 56/ 44,1 Έχω υπερβολικό πόνο ή δυσφορία 107/ 51,2 10/ 5,3 7/ 5,5 Δεν έχω άγχος ή θλίψη 30/ 14,4 47/ 25,0 49/ 38,6 Άγχος /Θλίψη Έχω μέτριο άγχος ή θλίψη 129/ 61,7 123/ 65,4 70/ 55,2 Έχω υπερβολικό άγχος ή θλίψη 48/ 23,0 10/ 5,3 7/ 5,5 216

53 Οι γυναίκες παρουσίαζαν μικρότερους συνοπτικούς δείκτες τόσο στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα του EQ5D σε όλες τις μετρήσεις [πρώτη μέτρηση: 53,81 έναντι 66,68 των ανδρών (p=0,000), δεύτερη μέτρηση: 59,19 έναντι 69,36 των ανδρών (p=0,003), τρίτη μέτρηση: 71,52 έναντι 76,25 των ανδρών (p=0,248)], όσο και στους συνοπτικούς δείκτες [πρώτη μέτρηση: 0,45 έναντι 0,55 των ανδρών (p=0,000), δεύτερη μέτρηση: 0,33 έναντι 0,48 των ανδρών (p=0,008), τρίτη μέτρηση: 0,74 έναντι 0,86 των ανδρών (p=0,004)]. Στην πρώτη μέτρηση, η ηλικία δεν συσχετίστηκε με τα αποτελέσματα στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα του Ερωτηματολογίου EQ5D (p=0,726) ούτε και με τους συνοπτικούς δείκτες του EQ5D στις 5 πρώτες ερωτήσεις (p=0,143). Ακόμη, τα αποτελέσματα στις Οπτικές Αναλογικές Κλίμακες δεν συσχετίστηκαν με το επίπεδο βασικής εκπαίδευσης (p=0,234) και με το επίπεδο επαγγελματικής εκπαίδευσης (p=0,112), ενώ υπήρξε συσχέτιση με την εργασιακή κατάσταση (p=0,025), με τους εργαζόμενους ασθενείς να αναφέρουν καλύτερη ποιότητα ζωής. Για τους συνοπτικούς δείκτες του EQ5D, δεν υπήρξε συσχέτιση με τη βασική εκπαίδευση (p=0,142), αλλά υπήρξαν συσχετίσεις για την επαγγελματική εκπαίδευση (p=0,002) και την εργασιακή κατάσταση (p<0,0001), με τους ασθενείς με το υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο και τους εργαζόμενους ασθενείς να αναφέρουν καλύτερη ποιότητα ζωής. Αυτό, ενδεχομένως, οφείλεται στο ότι οι ασθενείς που εργάζονταν είχαν και καλύτερη σωματική κατάσταση και στο ότι οι ασθενείς με υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο ενδεχομένως αξιολογούν ως καλύτερη την ποιότητα της ζωής τους λόγω καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Στη δεύτερη μέτρηση της μελέτης, η ηλικία δεν συσχετίστηκε με το συνοπτικό δείκτη των 5 ερωτήσεων του EQ5D και της Οπτικής Αναλογικής Κλίμακας του EQ5D (p=0,193, p=0,969, αντιστοίχως), όπως και στην πρώτη μέτρηση. Η βασική εκπαίδευση των ασθενών συσχετίστηκε με το συνοπτικό δείκτη του EQ5D στη δεύτερη μέτρηση (p=0,001), ενώ η επαγγελματική εκπαίδευση μόνο για το συνοπτικό δείκτη του EQ5D και στη δεύτερη μέτρηση (p=0,000) με τους ασθενείς με το υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο να αναφέρουν καλύτερη ποιότητα ζωής. Τέλος, η εργασιακή κατάσταση δεν συσχετίστηκε με το συνοπτικό δείκτη του EQ5D (p=0,188). Η βασική εκπαίδευση των ασθενών δεν συσχετίστηκε με τα αποτελέσματα στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα του EQ5D στη δεύτερη μέτρηση (p=0,918), όπως, επίσης, και η επαγγελματική εκπαίδευση (p=0,740) και η εργασιακή κατάσταση (p=0,100). Στην τρίτη μέτρηση, οι συνοπτικοί δείκτες στο Ερωτηματολόγιο EQ5D δεν συσχετίστηκαν με την ηλικία των ασθενών (p=0,060). Ο συνοπτικός δείκτης του EQ5D δεν συσχετίστηκε με το επίπεδο βασικής (p=0,540) ή επαγγελματικής εκπαίδευσης (p=0,673) και εργασιακής κατάστασης (p=0,312). Τα αποτελέσματα στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα δεν συσχετίστηκαν με την ηλικία των ασθενών (p=0,687) και με το επίπεδο βασικής (p=0,791) ή επαγγελματικής εκπαίδευσης (p=0,965) και εργασιακής κατάστασης (p=0,524). Η ύπαρξη άλλων νοσημάτων δεν συσχετίστηκε με την ποιότητα ζωής των ασθενών, δηλαδή οι ασθενείς που έπασχαν και από άλλα νοσήματα δεν αξιολογούσαν την ποιότητα της ζωής τους ως χειρότερη σε σύγκριση με τους ασθενείς που δεν ανέφεραν ύπαρξη άλλου νοσήματος εκτός της οστεοαρθρίτιδας. Αποτελέσματα Σχετικά με τα Συμπτώματα και τα Συναισθήματα Από τους Πίνακες 3 και 4 (όπου παρουσιάζονται αναλυτικά αντιστοίχως τα συμπτώματα και τα συναισθήματα των ασθενών στις τρεις μετρήσεις της μελέτης), φαίνεται ότι η πλειονότητα των ασθενών εμφάνιζε πολύ συχνά αρνητικά συναισθήματα προεγχειρητικά, όπως φόβο, ανησυχία και θλίψη, καθώς και συμπτώματα, όπως πόνο, κόπωση, αϋπνία κλπ. Η πλειονότητα των ασθενών εξακολουθούσε να εμφανίζει πολύ συχνά αρνητικά συναισθήματα άμεσα μετεγχειρητικά, όπως φόβο (26,1%, έναντι 37,3% προεγχειρητικά), άγχος (53,7%, έναντι 62,7% προεγχειρητικά), ανησυχία (42%, έναντι 49,8% προεγχειρητικά) και θλίψη (25%, έναντι 40,2% προεγχειρητικά), αλλά και συμπτώματα, όπως πόνο (50%), κόπωση (39,9%) και αϋπνία (33,5%) κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους στο νοσοκομείο για τη χειρουργική επέμβαση. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι αυτά τα ποσοστά ήταν μικρότερα από τα αντίστοιχα προεγχειρητικά, όπως π.χ. το 81,8% των ασθενών ανέφερε πολύ συχνά πόνο προεγχειρητικά, ενώ το αντίστοιχο μετεγχειρητικό ποσοστό ήταν 50%. Τα αυξημένα ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

54 ποσοστά για συμπτώματα όπως η απώλεια της όρεξης, η ναυτία και η τάση προς έμετο, οφείλονταν πιθανότατα στη χορήγηση αναισθητικών παραγόντων κατά τη διάρκεια της επέμβασης ή/ και στην προσωρινή ακινητοποίηση των ασθενών άμεσα μετεγχειρητικά. Οι ασθενείς στην τρίτη μέτρηση της μελέτης (έξι μήνες μετά την έξοδό τους από το νοσοκομείο), εμφάνιζαν λιγότερο συχνά συμπτώματα όπως π.χ. ο πόνος (ποσοστό απαντήσεων «πολύ συχνά» 81,8% προεγχειρητικά, 50% μετεγχειρητικά, 20,5% μετά από έξι μήνες από την επέμβαση) (Πίνακας 3). Επίσης, παρατηρείται μείωση στη συχνότητα αρνητικών συναισθημάτων, όπως π.χ. φόβου (ποσοστό απαντήσεων «πολύ συχνά» 37,3% προεγχειρητικά, 26,1% μετεγχειρητικά, 13,4% μετά από έξι μήνες από την επέμβαση) ή θλίψης (ποσοστό 40,2% προεγχειρητικά, 25% μετεγχειρητικά, 13,4% μετά από έξι μήνες από την επέμβαση) (Πίνακας 4). Η συχνότητα των συμπτωμάτων των ασθενών, όπως π.χ. ο πόνος και η κόπωση, φαίνεται ότι μειώθηκε στο διάστημα των έξι μηνών μετά την επέμβαση (Πίνακας 3). Παρομοίως, στον Πίνακα 4, σχετικά με τα συναισθήματα των ασθενών, φαίνεται ότι οι ασθενείς ανέφεραν λιγότερα αρνητικά συναισθήματα στο διάστημα των έξι μηνών μετά την επέμβαση. Σε όλες τις μετρήσεις της μελέτης οι γυναίκες ανέφεραν περισσότερα αρνητικά συναισθήματα και συμπτώματα σε σύγκριση με τους άνδρες ασθενείς. Σε ό,τι αφορά στα συμπτώματα, στην πρώτη μέτρηση οι γυναίκες ανέφεραν πόνο με μέσο όρο 1,21 ενώ οι άνδρες με μέσο όρο 1,55 (1=πολύ συχνά, 4=ποτέ), μία διαφορά που ήταν στατιστικά σημαντική (p=0,021), κόπωση ή στρες με μέσο όρο 1,61 έναντι 2,17 των ανδρών (p=0,002), αίσθημα αδυναμίας με μέσο όρο 2,25 έναντι 2,70 των ανδρών (p=0,019), καθώς και συναισθήματα, όπως φόβο, με μέσο όρο 2,19 έναντι 3,15 των ανδρών (p=0,000) και ανησυχία με μέσο όρο 1,66 έναντι 2,39 των ανδρών (p=0,000). Στη δεύτερη μέτρηση οι γυναίκες ανέφεραν πόνο με μέσο όρο 1,60 ενώ οι άνδρες 1,92 (1=πολύ συχνά, 4=ποτέ) με στατιστικά σημαντική διαφορά (p=0,030), κόπωση ή στρες με μέσο όρο 1,92 έναντι 2,59 των ανδρών (p=0,000), αίσθημα αδυναμίας με μέσο όρο 2,22 έναντι 2,90 των ανδρών (p=0,001), καθώς και συναισθήματα, όπως φόβο, με μέσο όρο 2,40 έναντι 3,36 των ανδρών (p=0,000) και ανησυχία με μέσο όρο 1,84 έναντι 3,00 των ανδρών (p=0,000). Στην τρίτη μέτρηση οι γυναίκες ανέφεραν πόνο με μέσο όρο 2,54 ενώ οι άνδρες 3,03 (1=πολύ συχνά, 4=ποτέ) (p=0,050), κόπωση ή στρες 2,55 έναντι 2,79 των ανδρών (p=0,350), αίσθημα αδυναμίας 2,94 έναντι 3,17 των ανδρών (p=0,370), καθώς και φόβο με μέσο όρο 2,58 έναντι 3,58 των ανδρών (p=0,000) και ανησυχία 2,10 έναντι 3,23 των ανδρών (p=0,000). Περιγράφονται μόνο διαφορές βάσει του φύλου, αλλά όχι με τις άλλες ανεξάρτητες μεταβλητές (ηλικία, εκπαίδευση, συνυπάρχοντα νοσήματα κτλ) Αποτελέσματα στην Κλίμακα Ανάρρωσης Στο πρώτο σκέλος της Κλίμακας Ποιότητας Ανάρρωσης παρατηρείται ότι οι ασθενείς παρουσίαζαν τα περισσότερα προβλήματα στις καθημερινές τους δραστηριότητες (απάντησαν με μέσο όρο 1,68 στην ερώτηση «Μπορούσα να επιστρέψω στη δουλειά ή στις συνήθεις δραστηριότητες στο σπίτι»), αλλά και στη σωματική ανεξαρτησία, όπου απάντησαν με μέσο όρο 3,14 στην ερώτηση «Μπορούσα να πλυθώ, να βουρτσίσω τα δόντια ή να ξυριστώ». Αντίθετα, καλύτερη ήταν η ανάρρωσή τους σε ό,τι αφορά στην υποστήριξη, καθώς ο μέσος όρος των απαντήσεων στην ερώτηση «Έλαβα υποστήριξη από τους νοσηλευτές του νοσοκομείου (όταν ήμουν στο νοσοκομείο)» ήταν 4,92 (Πίνακας 5). Στο δεύτερο σκέλος της Κλίμακας παρατηρείται ότι οι ασθενείς παρουσίαζαν υψηλό μέσο όρο στον πόνο στη μέση (οσφυαλγία) (3,28) και μυαλγία (3,68), ενώ πολύ λιγότερο ανέφεραν πόνο στο στόμα (4,92) ή πονόλαιμο (4,86) (Πίνακας 6). Η ηλικία δεν συσχετίστηκε με το συνοπτικό δείκτη της Κλίμακας Ποιότητας Ανάρρωσης του Ασθενή (p=0,908). Οι γυναίκες παρουσίαζαν πτωχότερους συνοπτικούς δείκτες στην Κλίμακα Ανάρρωσης (συνοπτικός δείκτης 3,98 έναντι 4,26 των ανδρών), και μάλιστα η διαφορά ήταν στατιστικά σημαντική (p<0,001). Τα αποτελέσματα στην Κλίμακα Ποιότητας Ανάρρωσης του Ασθενή συσχετίστηκαν με τη βασική εκπαίδευση (p=0,021), αλλά όχι με την επαγγελματική εκπαίδευση (p=0,179) και την εργασιακή κατάσταση (p=0,220). 218

55 Πίνακας 3. Συμπτώματα των ασθενών πριν, μετά, και στο διάστημα των έξι μηνών μετά τη χειρουργική επέμβαση. Συμπτώματα Συχνότητα 1η μέτρηση (n/%) 2η μέτρηση (n/%) 3η μέτρηση (n/%) Πόνος Πολύ συχνά 171/1,8 94/ 50 26/20,5 Μερικές φορές 18/ 8,6 63/ 33,5 43/ 33,8 Σπάνια 5/ 2,4 16/ 8,5 8/ 6,3 Ποτέ 12/ 5,7 11/ 5,9 50/ 39,3 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 1.31/ / / 1.20 Κόπωση ή στρες Πολύ συχνά 117/56 75/39,9 30/23,6 Μερικές φορές 45/ 21,5 53/ 28,2 38/ 30 Σπάνια 15/ 7,2 17/ 9 8/ 6,3 Ποτέ 28/ 13,4 40/ 21,3 51/ 40,1 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 1.78/ / / 1.23 Αίσθημα αδυναμίας Πολύ συχνά 71/ 34 61/32,4 24/18,9 Μερικές φορές 52/ 24,9 44/ 23,4 21/ 16,5 Σπάνια 15/ 7,2 20/10,6 10/ 7,8 Ποτέ 67/ 32,1 60/ 31,9 70/ 55,1 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 2.38/ / / 1.23 Ναυτία ή έμετος Πολύ συχνά 3/ 1,4 12/ 6,4 2/ 1,6 Μερικές φορές 7/ 3,3 20/ 10,6 1/ 0,8 Σπάνια 13/ 6,2 20/10,6 2/ 1,6 Ποτέ 182/ 7,1 132/70,2 121/ 5,2 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 3.82/ 3.50/ / 0.43 Απώλεια όρεξης Πολύ συχνά 10/ 4,8 48/25,5 3/ 2,4 Μερικές φορές 29/ 13,9 37/ 19,7 2/ 1,6 Σπάνια 22/10,5 26/13,8 7/ 5,5 Ποτέ 144/68,9 73/ 38,8 114/ 9,7 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 3.46/ / / 0.56 Αϋπνία Πολύ συχνά 82/39,2 63/33,5 12/ 9,4 Μερικές φορές 41/ 19,6 65/ 34,6 14/ 11 Σπάνια 22/10,5 20/10,6 18/14,2 Ποτέ 61/29,2 36/ 19,1 82/ 64,5 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 2.30/ / / 1.01 Δύσπνοια Πολύ συχνά 23/ 11 15/ 8 4/ 3,2 Μερικές φορές 30/ 14,4 19/ 10,1 9/ 7,1 Σπάνια 23/ 11 21/11,2 10/ 7,8 Ποτέ 131/62,7 130/69,1 102/80,3 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 3.27/ / / 0.75 Κνησμός Πολύ συχνά 29/13,9 25/13,3 5/ 3,9 Μερικές φορές 25/ 12 20/ 10,6 5/ 3,9 Σπάνια 34/16,3 35/18,6 21/16,5 Ποτέ 117/ /55,9 92/72,4 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 3.17/ / / 0.75 Άλλο Πολύ συχνά 12/ 5,7 3/ 1,6 14/ 11 Μερικές φορές 1/ 0,5 - - Σπάνια Ποτέ 7/ 3,3 - - Μέση Τιμή/ Τ.Α. 2.10/ / / 0.00 ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

56 Πίνακας 4. Συναισθήματα των ασθενών πριν, μετά, και στο διάστημα των έξι μηνών μετά τη χειρουργική επέμβαση 220 Συναισθήματα Συχνότητα 1η μέτρηση (n/%) 2η μέτρηση (n/%) 3η μέτρηση (n/%) Φόβος Πολύ συχνά 78/37,3 49/ 26,1 17/ 13,4 Μερικές φορές 30/ 14,4 38/ 20,2 41/ 32,3 Σπάνια 17/ 8,1 17/ 9 10/ 7,8 Ποτέ 78/37,3 78/ 41,5 50/39,3 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 2,47/ 1,34 2,66/ 1,27 2,79/ 1,15 Ανησυχία Πολύ συχνά 104/49,8 79/ 42 32/ 25,2 Μερικές φορές 56/ 26,8 44/ 23,4 46/ 36,2 Σπάνια 10/ 4,8 12/ 6,4 7/ 5,5 Ποτέ 34/16,3 48/ 25,5 33/ 26 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 1,87/ 1,10 2,14/ 1,23 2,35/ 1,16 Ελπίδα Πολύ συχνά 181/ 86,6 165/87,8 113/88,9 Μερικές φορές 15/ 7,2 8/ 4,3 5/ 3,9 Σπάνια 5/ 2,4 3/ 1,6 - Ποτέ 1/ 0,5 3/ 1,6 - Μέση Τιμή/ Τ.Α. 1,14/ 0,45 1,12/ 0,46 1,04/ 0,20 Απόγνωση ή απελπισία Πολύ συχνά 65/ 31,1 43/ 22,9 14/ 11 Μερικές φορές 45/ 21,5 43/ 22,9 31/ 24,4 Σπάνια 13/ 6,2 17/ 9 11/ 8,6 Ποτέ 80/38,3 79/ 42 61/ 48 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 2,53/ 1,30 2,71/ 1,24 3,02/ 1,13 Ανυπομονησία Πολύ συχνά 127/60,8 101/53,7 22/17,3 Μερικές φορές 34/ 16,3 37/ 19,7 35/ 27,6 Σπάνια 6/ 2,9 6/ 3,2 11/ 8,6 Ποτέ 34/16,3 37/ 19,7 49/38,6 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 1,74/ 1,13 1,89/ 1, / 1,19 Θλίψη Πολύ συχνά 84/ 40,2 47/ 25 17/13,4 Μερικές φορές 32/ 15,3 39/ 20,7 24/ 18,9 Σπάνια 12/ 5,7 9/ 4,8 7/ 5,5 Ποτέ 74/35,4 87/ 46,3 70/55,1 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 2,38/ 1,34 2,73/ 1,29 3,10/ 1,17 Κατάθλιψη Πολύ συχνά 30/ 14,4 16/8,5 9/ 7,1 Μερικές φορές 32/ 15,3 30/ 16 8/ 6,3 Σπάνια 21/ 10 13/ 6,9 11/ 8,6 Ποτέ 118/56,5 122/64,9 89/70,1 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 3,13/ 1,15 3,33/ 1,04 3,54/ 0,92 Άγχος Πολύ συχνά 131/62,7 101/53,7 37/ 29 Μερικές φορές 34/ 16,3 39/ 20,7 48/ 37,8 Σπάνια 9/ 4,3 11/ 5,9 7/ 5,5 Ποτέ 31/ 14,8 33/ 17,6 26/20,5 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 3,71/ 1,10 1,86/ 1,15 2,19/ 1,11 Ανασφάλεια Πολύ συχνά 78/ 37,3 49/ 26,1 24/18,9 Μερικές φορές 35/ 16,7 53/ 28,2 38/ 29,9 Σπάνια 11/ 5,3 12/ 6,4 13/ 0,2 Ποτέ 73/ 34,9 68/ 36,2 43/33,8 Μέση Τιμή/ Τ.Α. 2,40/ 1,33 2,52/ 1,24 2,64/ 1,17 Άλλο Πολύ συχνά 8/ 3,8 2/ 1,1 6/ 4,7 Μερικές φορές Σπάνια Ποτέ 1/ 0,5 - - Μέση Τιμή/ Τ.Α. 1,09/ 1,04 3,25/ 1,39 1,00/ 0,00

57 Πίνακας 5. Αποτελέσματα στο πρώτο σκέλος της Κλίμακας Ποιότητας Ανάρρωσης του Ασθενή [1 έως 5, όπου: 1= καμία στιγμή της ημέρας (χάλια) και 5= συνέχεια (τέλεια)]. QoR Scale N Μέση Τιμή Τ.Α. Ικανός/ή να αναπνέω εύκολα 180 4,71 0,72 Κοιμήθηκα καλά 180 3,46 1,41 Άνεση Έχω τη δυνατότητα να απολαύσω το φαγητό 180 3,33 1,53 Αισθάνομαι ξεκούραστος/η 180 3,69 1,29 Έχω ένα αίσθημα γενικής ευεξίας 179 3,93 1,32 Συναισθήματα Αισθάνομαι ότι έχω τον έλεγχο 179 4,29 1,19 Αισθάνομαι άνετα 180 4,21 1,26 Μιλούσα κανονικά 180 4,81 0,63 Σωματική ανεξαρτησία Μπορούσα να πλυθώ, να βουρτσίσω τα δόντια ή να ξυριστώ Μπορούσα να φροντίσω την εμφάνισή μου 177 3,14 1, ,34 1,68 Μπορούσα να γράψω 177 3,75 1,62 Μπορούσα να επιστρέψω στη δουλειά ή στις συνήθεις δραστηριότητες στο σπίτι 180 1,68 1,24 Υποστήριξη αρρώστου Μπορούσα να επικοινωνήσω με το προσωπικό του νοσοκομείου (όταν ήμουν στο νοσοκομείο) Μπορούσα να επικοινωνήσω με την οικογένεια ή τους φίλους Έλαβα υποστήριξη από τους γιατρούς του νοσοκομείου (όταν ήμουν στο νοσοκομείο) Έλαβα υποστήριξη από τους νοσηλευτές του νοσοκομείου (όταν ήμουν στο νοσοκομείο) Έλαβα υποστήριξη από την οικογένεια και τους φίλους 179 4,35 1, ,74 0, ,63 0, ,92 0, ,80 0,63 Μπορούσα να κατανοήσω οδηγίες και συμβουλές 178 4,75 0,74 ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

58 Πίνακας 6. Αποτελέσματα στο δεύτερο σκέλος της Κλίμακας Ποιότητας Ανάρρωσης του Ασθενή [5 έως 1, όπου: 5 = Καμία στιγμή (πολύ καλή) και 1 = Πάντα (πολύ πτωχή)]. QoR Scale Ν Μέση Τιμή Τ.Α. Άνεση Ναυτία 179 4,85 0,56 Έμετο 178 4,83 0,58 Αναγούλα (αηδία) 178 4,45 0,97 Ανησυχία 179 4,15 1,35 Τρόμο ή σπασμό 179 4,65 0,79 Ρίγος 178 4,62 0,82 Αίσθημα κρύου 178 4,40 1,01 Ζάλη 180 4,85 0,52 Άσχημα όνειρα 180 4,22 1,18 Αίσθημα άγχους 180 4,86 0,56 Αίσθημα θυμού 180 4,85 0,91 Αίσθημα κατάθλιψης 180 4,63 0,63 Αίσθημα μοναξιάς 180 3,75 1,31 Δυσκολία στην έναρξη του ύπνου 178 4,88 0,47 Υποστήριξη αρρώστου Σύγχυση 178 4,89 0,46 Πόνος Μέτριος πόνος 177 3,53 0,88 Έντονος πόνος 177 4,45 0,79 Πονοκέφαλος 176 4,35 1,15 Μυαλγία 178 3,68 1,49 Πόνος στη μέση (οσφυαλγία) 177 3,28 1,63 Πονόλαιμος 177 4,86 0,51 Πόνος στο στόμα 177 4,92 0,36 Συσχετίσεις Μεταξύ Συνοπτικών Δεικτών Η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής στην πρώτη μέτρηση της μελέτης συσχετίστηκε σημαντικά με την ανάρρωση του ασθενή (p=0,007 για την Οπτική Αναλογική Κλίμακα, p=0,040 για το συνοπτικό δείκτη των 5 ερωτήσεων), που σημαίνει πως οι ασθενείς που ανέφεραν καλύτερη ποιότητα ζωής πριν από την επέμβαση είχαν και καλύτερη ανάρρωση. Τα αποτελέσματα της Κλίμακας Ανάρρωσης των ασθενών συσχετίστηκαν με τη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής, τόσο στη δεύτερη (συνοπτικός δείκτης p<0,001, Οπτική Αναλογική Κλίμακα p=0,000) όσο και στην τρίτη μέτρηση (συνοπτικός δείκτης p=0,002, Οπτική Αναλογική Κλίμακα p=0,009). Τα αποτελέσματα της Κλίμακας Ανάρρωσης συσχετίστηκαν με τα αποτελέσματα του Ερωτηματολογίου EQ5D μετά τους έξι μήνες από την επέμβαση (p=0,009 για την Οπτική Αναλογική Κλίμακα και p=0,002 για τις 5 πρώτες ερωτήσεις). ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ο σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση της ποιότητας ζωής των ορθοπαιδικών ασθενών σε σχέση με τη χειρουργική θεραπεία τους για την αρθρίτιδα, των συμπτωμάτων και των συναισθημάτων που βιώνουν, καθώς και της ανάρρωσής τους μετά τη χειρουργική επέμβαση. Οι ασθενείς μετά το διάστημα των έξι μηνών μετά τη χειρουργική τους επέμβαση αξιολόγησαν την ποιότητα της ζωής τους ως καλύτερη σε σύγκριση με την προεγχειρητική, αλλά και την άμεσα μετεγχειρητική τους κατάσταση. Μετά τη χει- 222

59 ρουργική επέμβαση και πριν από την έξοδο από το νοσοκομείο, οι ασθενείς παρουσίασαν μείωση στο συνοπτικό δείκτη του EQ5D σε σύγκριση με την πρώτη μέτρηση, γεγονός που οφείλεται στο ότι οι ασθενείς δεν ήταν ακόμη σε θέση να περπατήσουν και να αυτοεξυπηρετηθούν, αφού βρίσκονταν στο στάδιο της ανάρρωσης. Ωστόσο, στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα του ερωτηματολογίου στην ίδια μέτρηση οι ασθενείς αξιολόγησαν την κατάστασή τους ως καλύτερη, γεγονός που πιθανόν οφείλεται ενδεχομένως στη βελτίωση των συναισθημάτων τους, για παράδειγμα στο ότι ένοιωθαν πως σύντομα μετά την εγχείριση θα πονούσαν λιγότερο και θα επέστρεφαν στις δραστηριότητές τους, οπότε «αισθάνονταν» ότι η ποιότητα της ζωής τους ήταν καλύτερη. Σε πολλές άλλες μελέτες αναφέρεται μείωση του πόνου και βελτίωση της λειτουργικότητας και της ποιότητας ζωής μετά από ΟΑ τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα, καθώς και μικρός αριθμός μετεγχειρητικών επιπλοκών (Ethgen et al 2004, Health Quality Ontario 2005, Jones & Pohar 2012). Από την πρώτη μέτρηση της μελέτης, παρατηρήθηκε ότι η πλειονότητα των ασθενών που προσήλθαν στο νοσοκομείο για να υποβληθούν σε ΟΑ εμφάνιζε πολύ συχνά αρνητικά συναισθήματα, όπως άγχος και θλίψη, καθώς και συμπτώματα, όπως ο πόνος. Επομένως, οι ασθενείς βίωναν σημαντικούς περιορισμούς στην καθημερινή τους ζωή, οι οποίοι πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά το σχεδιασμό της νοσηλευτικής φροντίδας και να αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά κατά την περιεγχειρητική περίοδο μέσω π.χ. επαρκούς εξατομικευμένης εκπαίδευσης (McDonald et al 2004, Johansson et al 2005). Παρόλα αυτά, οι ασθενείς στο διάστημα των έξι μηνών μετά την επέμβαση ανέφεραν υποχώρηση των συμπτωμάτων και των αρνητικών συναισθημάτων, για παράδειγμα, η συχνότητα του πόνου μειώθηκε από 81,8% στην πρώτη μέτρηση σε 20,5% στην τρίτη μέτρηση. Αντιστοίχως, η συχνότητα εμφάνισης κόπωσης μειώθηκε από 56% σε 23,6%, της αδυναμίας από 34% σε 18,9%, της αϋπνίας από 39,2% σε 9,4%, ενώ μείωση παρουσιάστηκε εξίσου σε όλα τα συμπτώματα. Επίσης, η συχνότητα του φόβου μειώθηκε από 37,3% στην πρώτη μέτρηση σε 13,4% στην τρίτη μέτρηση, της ανησυχίας από 49,8% σε 25,2%, της ανυπομονησίας από 60,8% σε 17,3%, της θλίψης από 40,2% σε 13,4%, της κατάθλιψης από 14,4% σε 7,1% και του άγχους από 62,7% σε 29%. Σε γενικές γραμμές, υπάρχει έλλειψη μελετών σχετικά με το πώς εξελίσσονται τα συμπτώματα και τα συναισθήματα των ασθενών μετά από ΟΑ. Στη μελέτη των Papakostidou et al (2012) υπήρξε βελτίωση του συνοπτικού δείκτη της Κλίμακας Κατάθλιψης CES-D με τη βελτίωση των δεικτών λειτουργικότητας στην Κλίμακα WOMAC και με τη μείωση του πόνου. Στη μελέτη των Blackburn et al (2012), συμπτώματα, όπως η κατάθλιψη, μειώθηκαν μετά από ΟΑ. Επιπλέον, στην ίδια μελέτη αναφέρεται πως το προεγχειρητικό άγχος συσχετίζεται με αυξημένη συχνότητα απώλειας λειτουργικότητας μετεγχειρητικά. Η ανάρρωση των ασθενών συσχετίστηκε στατιστικά σημαντικά με τη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής των ασθενών, γεγονός μάλλον αναμενόμενο και που, πιθανώς, εξηγείται με το ότι οι ασθενείς που ανέφεραν καλύτερη ποιότητα ζωής ήταν, ενδεχομένως, και πιθανότερο να έχουν καλύτερη ανάρρωση, αφού βρίσκονταν σε καλύτερη φυσική κατάσταση σε σύγκριση με όσους αξιολόγησαν τη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα της ζωής τους ως κακή. Αντιστρόφως, όσοι ασθενείς είχαν καλύτερη ανάρρωση ήταν και πιθανότερο να αναφέρουν καλύτερη ποιότητα ζωής στο διάστημα των έξι μηνών μετά την επέμβαση. Σε δύο διεθνείς μελέτες αναφέρεται ότι η βαρύτητα της αρθρικής βλάβης δεν συσχετίζεται με τη λειτουργικότητα (Meding et al 2001, Gidwani et al 2003), ενώ σε μία μελέτη αναφέρεται πως υπάρχει συσχέτιση και πως οι ασθενείς με καλύτερη λειτουργικότητα προεγχειρητικά είχαν και καλύτερη λειτουργικότητα στο διάστημα έως και δύο έτη μετά την ΟΑ σε σύγκριση με τους ασθενείς με πτωχότερη λειτουργικότητα (Fortin et al 1999), ανεξαρτήτως της ύπαρξης συνοδών νοσημάτων (Health Quality Ontario 2005). Σε άλλη μελέτη, επίσης, οι ασθενείς με πτωχότερη ποιότητα ζωής προεγχειρητικά επωφελούνταν περισσότερο από την ΟΑ σε σύγκριση με τους ασθενείς με καλύτερη ποιότητα ζωής προεγχειρητικά (Ethgen et al 2004). Έλλειψη μελετών παρατηρείται επίσης και σε ό,τι αφορά στην ανάρρωση των ασθενών που υποβάλλονται σε ΟΑ, καθώς οι περισσότερες μελέτες αναφέρονται στην καταγραφή των περιεγχειρητικών επιπλοκών και όχι της εμπειρίας των ασθενών από την ανάρρωση, αφορούν στο σύ- ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

60 νολο των ορθοπαιδικών ασθενών ή/ και σε ορθοπαιδικούς ασθενείς που υποβάλλονται σε χειρουργικές επεμβάσεις μίας ημέρας, αλλά υπάρχει και ποικιλία χρησιμοποιούμενων εργαλείων. Για παράδειγμα, στη μελέτη των Berg et al (2012) οι ορθοπαιδικοί ασθενείς παρουσίαζαν στατιστικά σημαντικά πτωχότερη ανάρρωση μετεγχειρητικά σε σύγκριση με τους ασθενείς της γενικής χειρουργικής και της γυναικολογίας, αν και με την πάροδο του χρόνου όλοι οι ασθενείς παρουσίαζαν βελτίωση. Στην ίδια μελέτη, η ποιότητα της ανάρρωσης σχετιζόταν με καλύτερη ποιότητα ζωής στο διάστημα του ενός μηνός μετά το χειρουργείο μίας ημέρας. Σε ό,τι αφορά στα δημογραφικά χαρακτηριστικά, οι γυναίκες παρουσίαζαν μικρότερους συνοπτικούς δείκτες συνολικά στο Ερωτηματολόγιο EQ5D σε όλες τις μετρήσεις, γεγονός που δείχνει ότι αισθάνονταν την κατάσταση της υγείας τους ως περισσότερο επιβαρυμένη σε σύγκριση με εκείνη των ανδρών. Στη μελέτη των Ethgen et al (2004), οι άνδρες φάνηκε να επωφελούνται περισσότερο από την ΟΑ σε σύγκριση με τις γυναίκες. Στην ελληνική μελέτη των Papakostidou et al (2012) οι γυναίκες, επίσης, παρουσίασαν πτωχότερους δείκτες ποιότητας ζωής, τόσο προεγχειρητικά όσο και μετεγχειρητικά. Ωστόσο, σε άλλη μελέτη, οι εκβάσεις της ΟΑ δεν σχετίστηκαν με το φύλο (Health Quality Ontario 2005). Ένα ενδιαφέρον εύρημα από τη διεθνή βιβλιογραφία είναι το ότι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως π.χ. η αισιοδοξία, πριν από την ΟΑ οδηγούν σε λιγότερο πόνο μετεγχειρητικά (Pinto et al 2013), ενώ στην παρούσα μελέτη δεν χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο αξιολόγησης της προσωπικότητας, ώστε να αναδειχθούν πιθανές διαφορές ανάμεσα στα χαρακτηριστικά των γυναικών και των ανδρών που υποβάλλονται σε ΟΑ. Οι γυναίκες, ωστόσο, ανέφεραν συχνότερα αρνητικά συμπτώματα και συναισθήματα σε σύγκριση με τους άνδρες και στις τρεις μετρήσεις της μελέτης, μάλιστα με στατιστικά σημαντικές διαφορές, πράγμα που ενδεχομένως, επίσης, αντικατοπτρίζει τη μεγαλύτερή τους καταπόνηση. Σε ό,τι αφορά στα συναισθήματα, στη μελέτη των Moran et al (2003), επίσης, οι γυναίκες εξέφραζαν περισσότερες ανησυχίες σε σύγκριση με τους άνδρες ασθενείς. Στην παρούσα μελέτη, τα αποτελέσματα του EQ5D δεν συσχετίστηκαν με την ηλικία σε καμία από τις μετρήσεις. Η ηλικία, ο δείκτης μάζας σώματος και το εκπαιδευτικό επίπεδο δεν συσχετίστηκαν με την ποιότητα ζωής των ασθενών ούτε στη μελέτη των Papakostidou et al (2012). Σε διεθνείς μελέτες, επίσης, δεν παρατηρήθηκαν διαφορές σε ό,τι αφορά στην ποιότητα ζωής, τη λειτουργικότητα και τον πόνο στο διάστημα των έξι μηνών μετά την ΟΑ σε άτομα διαφορετικών ηλικιών, δηλαδή δεν υπήρξε συσχέτιση της ποιότητας ζωής των ασθενών και της ηλικίας τους (Jones et al 2001, Ethgen et al 2004, Health Quality Ontario 2005). Μάλιστα, στη μελέτη των Jones et al (2001) το δείγμα της μελέτης περιλάμβανε τόσο ηλικιωμένους ασθενείς ( 80 ετών) όσο και νεότερους ασθενείς (55-79 ετών). Αυτό είναι ένα εύρημα που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης. Στην πρώτη μέτρηση της παρούσας μελέτης υπήρξε συσχέτιση της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής με την εργασιακή κατάσταση των ασθενών, γεγονός που ενδεχομένως ερμηνεύεται από το ότι οι ασθενείς που εργάζονταν είχαν και καλύτερη ποιότητα ζωής, διαφορετικά δεν θα εργάζονταν. Σε άλλη μελέτη, οι ασθενείς που ήταν νεότεροι, με χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο και με μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας και ανικανότητας παρουσίασαν εντονότερο πόνο, πτωχότερα επίπεδα λειτουργικότητας και μεγαλύτερη διάρκεια των ανεπιθύμητων συμπτωμάτων, στοιχείο που δείχνει ότι η κατάσταση της υγείας των ασθενών πιθανώς να σχετίζεται με δημογραφικά στοιχεία (Lurie et al 2008) και επομένως απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση προκειμένου οι παρεμβάσεις να είναι περισσότερο εστιασμένες. Οι περιορισμοί της μελέτης αφορούν στο Ερωτηματολόγιο Συναισθημάτων και Συμπτωμάτων, καθώς το ερωτηματολόγιο αυτό έχει χρησιμοποιηθεί σε Ευρωπαϊκές μελέτες, αλλά όχι στην αγγλική του εκδοχή, από την οποία και μεταφράστηκε, ούτε βέβαια και στα Ελληνικά. Επίσης, παρ όλο που συμπεριλήφθηκαν στη μελέτη ασθενείς από ορθοπαιδικές κλινικές από τρία τριτοβάθμια νοσοκομεία της Αττικής, στις οποίες χειρουργούνται ασθενείς και από την επαρχία, το γεγονός ότι ούτε το δείγμα ήταν τυχαίο, αλλά ούτε ήταν δυνατό να συμπεριληφθούν ασθενείς από όλες τις περιοχές της χώρας, περιορίζει την αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος και τη δυνατότητα γενίκευσης των αποτελεσμάτων. 224

61 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: American Academy of Orthopaedic Surgeons. Osteoarthritis. Πρόσβαση , από την ιστοσελίδα Berg K, Kjellgren K, Unosson M, Arestedt K. Postoperative recovery and its association with health-related quality of life among day surgery patients. BMC Nurs. 2012;11(1):24 Blackburn J, Qureshi A, Amirfeyz R, Bannister G. (2012). Does preoperative anxiety and depression predict satisfaction after total knee replacement? Knee: 19(5) Brooks R. (1996). EuroQol: the current state of play. Health Policy: 37, Bulthuis Υ, Drossaers-Bakker KW, Taal E, Rasker J, Oostveen J, van t Pad Bosch P, Oosterveld F, van de Laar M. (2007). Arthritis patients show long-term benefits from 3 weeks intensive exercise training directly following hospital discharge. Rheumatology: 46(11) Ethgen O, Bruyere O, Richy F, Dardeness C, Reginster JY. (2004). Health related quality of life in total hip and total knee arthroplasty. A qualitative and systematic review of the literature. Journal of Bone and Joint Surgery: 86-A (5), EuroQol Group. (1990). EuroQol a new facility for the measurement of health-related quality of life. Health Policy: 16, Fortin PR, Clarke AE, Joseph L, Liang MH, Tanzer M, Ferland D, Phillips C, Partridge AJ, Bélisle P, Fossel AH, Mahomed N, Sledge CB, Katz JN. (1999). Outcomes of total hip and knee replacement; Preoperative functional status predicts outcomes at six months after surgery. Arthritis and Rheumatism: (42) Gidwani S, Tauro B, Whitehouse S, Newman JH. (2003). Do patients need to earn total knee arthroplasty? The Journal of Arthroplasty: 18(2) Health Quality Ontario. (2005). Total knee replacement: an evidence-based analysis. Ontario Health Technology Assessment Series: 5(9) 1-51 Johansson K, Nuutila L, Virtanen H, Katajisto J, Salanterä S. (2005). Preoperative education for orthopaedic patients: systematic review. Journal of Advanced Nursing: 50(2) Jones E. (1987). Translation of quantitative measures for use in cross-cultural research. Nursing Research: 36, Jones CA, Voaklander DC, Johnston DW, Suarez-Almazor ME. (2001). The effect of age on pain, function, and quality of life after total hip and knee arthroplasty. Archives of Internal Medicine: 161(3) Jones CA, Pohar S. (2012). Health-related quality of life after total joint arthroplasty: a scoping review. Clinics in Geriatric Medicine: 28(3) Leino-Kilpi H, Luoto E, Katajisto J. (1998). Elements of empowerment and MS patients. The Journal of Neuroscience Nursing: journal of the Association of the Neuroscience nurses: 30, Lemone P, Burke K. (2006). Παθολογική Χειρουργική Νοσηλευτική, κριτική σκέψη κατά τη φροντίδα του ασθενούς. Επιμέλεια Πανανουδάκη Μπροκαλάκη Η. Εκδ. ΛΑΓΟΣ, Αθήνα 2006, 3η έκδ: τόμος IV Lurie JD, Berven SH, Gibson-Chambers J, Tosteson T, Tosteson A, Hu SS, Weinstein JN. (2008). Patient preferences and expectations for care: determinants in patients with lumbar intervertebral disc herniation. Spine (Phila Pa 1976): 33(24) McDonald S, Hetrick S, Green S. (2004). Pre-operative education for hip or knee replacement. Cochrane Database Systematic Reviews: (1) CD Meding JB, Ritter MA, Faris PM, Keating EM, Harris W. (2001). Does the preoperative radiographic degree of osteoarthritis correlate to results in primary total knee arthroplasty? The Journal of Arthroplasty: 16(1) Moran M, Khan A, Sochart DH, Andrew G. (2003). Evaluation of patient concerns before total knee and hip arthroplasty. The Journal of Arthroplasty: 18, Myles P, Weitkamp B, Jones K, Melick J, Hensen S. (2000). Validity and reliability of a postoperative quality of recovery score: the QoR-40. British Journal of Anaesthesia: 84, Ozcakir S, Raif SL, Sivrioglu K, Kucukcakir N. (2011). Relationship between radiological severity and clinical and psychological factors in knee osteoarthritis. Clinical Rheumatology: 30(12) Papakostidou I, Dailiana ZH, Papapolychroniou T, Liaropoulos L, Zintzaras E, Karachalios TS, Malizos KN. (2012). Factors affecting the quality of life after total knee arthroplasties: a prospective study. BMC Musculoskeletal Disorders: 13, 116 Pinto PR, McIntyre T, Ferrero R, Almeida A, Araújo- Soares V. (2013). Predictors of Acute Postsurgical Pain and Anxiety Following Primary Total Hip and Knee Arthroplasty. The Journal of Pain: 14(5) Poultsides LA, Liaropoulos LL, Malizos KN. (2010). The Socioeconomic Impact of Musculoskeletal Infections. The Journal of Bone and Joint Surgery: American Volume, 92(11):e Yfantopoulos, J. (2001). The Greek version of the Euro- Qol (EQ-5D) instrument. Archives of Hellenic Medicine: 18 (2) ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

62 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Η διερεύνηση της νοσηλευτικής κουλτούρας μέσα από την κοινωνιολογική και τη συμβολική θεωρητική προσέγγιση της οργανωσιακής κουλτούρας Έλενα Γαβριήλ, Ανώτερη Νοσηλευτικός Λειτουργός, Διεύθυνση Νοσηλευτικών Υπηρεσιών Υπουργείου Υγείας Κύπρου, Διδακτορική φοιτήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής, Σχολή Επιστημών Υγείας, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λεμεσός, Κύπρος. Αναστάσιος Μερκούρης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Σχολής Επιστημών Υγείας, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λεμεσός, Κύπρος. Υπεύθυνη αλληλογραφίας: Ε. Γαβριήλ, Παντελή Κατελάρη 9, Διαμ. 301, Έγκωμη 2413, Λευκωσία, Κύπρος, Τηλ.: , ΠΕΡΊΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Η οργανωσιακή κουλτούρα αποτελεί τα πιστεύω που μοιράζονται τα μέλη ενός οργανισμού και επηρεάζουν άμεσα τη στάση και συμπεριφορά τους. ΣΚΟΠΌΣ: H διερεύνηση της νοσηλευτικής κουλτούρας μέσα από την κοινωνιολογική και τη συμβολική θεωρητική προσέγγιση της οργανωσιακής κουλτούρας. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΊΑ: Ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας στις βάσεις δεδομένων PubMed, CINAHL και Google Scholar χωρίς χρονολογικούς περιορισμούς, με τις λέξεις κλειδιά: Organizational Culture, Nursing, Leaders, Symbols, Rituals, Values. ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ: Σε σχέση με την κοινωνιολογική προσέγγιση, η νοσηλευτική κουλτούρα έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από την πρώιμη ιστορία του επαγγέλματος και ιδιαίτερα από πρωτοπόρους ιδρυτές όπως η Nightingale. Συνδέεται με αντιλήψεις και στερεότυπα μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, που αφορούν το φύλο και το γυναίκειο ρόλο, ενώ έχει επίσης επηρεαστεί και από την κυριαρχία της ιατρικής γνώσης. Κύριος μηχανισμός ανάπτυξης και ενσωμάτωσης της νοσηλευτικής κουλτούρας, αποτελεί η κοινωνικοποίηση μέσω της εκπαίδευσης και των προτύπων ηγεσίας. Παράλληλα τα πιστεύω και οι αξίες της νοσηλευτικής κουλτούρας, αντικατοπτρίζονται σε πρακτικές που σχετίζονται με την ενδυμασία, τα σχήματα λόγου και τις τελετουργίες και τα οποία αποτελούν ισχυρές μορφές συμβόλου. Αυτά βοηθούν στη συμμόρφωση με τις επαγγελματικές απαιτήσεις, στη σταθεροποίηση της ταυτότητας και την επικοινωνία των οργανωτικών αξιών τόσο στα μέλη του οργανισμού, όσο και από τα μη-μέλη. ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ: Η διερεύνηση της νοσηλευτικής κουλτούρας μέσω από τις δυο θεωρητικές προσεγγίσεις διευκολύνει την κατανόηση σε πτυχές αξιών, πιστεύω και πεποιθήσεων που είναι καθιερωμένες και χρησιμοποιούνται ως οδηγοί στην καθημερινή νοσηλευτική πρακτική. Ωστόσο η νοσηλευτική κουλτούρα σήμερα θα πρέπει να διαμορφωθεί σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις για την παροχή της υγειονομικής περίθαλψης. ΛΈΞΕΙΣ- ΚΛΕΙΔΙΆ: Οργανωσιακή Κουλτούρα, Νοσηλευτική, Ηγέτες Σύμβολα, Τελετουργίες, Αξίες. 226

63 REVIEW Exploring nursing culture through sociological and symbolic theoretical approach of organizational culture E. Gabriel, Senior RN, Nursing Directory of Cyprus Ministry of Health, PhD student of Department of Nursing, Faculty of Health Sciences, Cyprus University of Technology, Limassol, Cyprus. Contact: Phone A. Merkouris, Associate Professor, Faculty of Health Sciences, Cyprus University of Technology, Limassol, Cyprus. Contact: Phone Corresponding author: E. Gabriel, 9th Panteli Katelari, Ap. 301, Engomi 2413, Nicosia, Cyprus. Tel. : , ABSTRACT INTRODUCTION: Organizational culture is the shared beliefs by members of an organization which influence their attitude and behavior. AIM: To explore the nursing culture through the social and symbolic theoretical approaches of organizational culture. METHODOLOGY: Review of the literature in the electronic databases PubMed, CINAHL and Google Scholar without chronological limitations using the keywords: Organizational Culture, Nursing, Leaders, Symbols, Rituals and Values. RESULTS: According to the social approach, nursing culture is influenced by the early history of the profession and particularly from pioneering founders like Nightingale. Nursing culture is associated with perceptions and stereotypes within the broader social context of gender and the female role, and is also influenced by the dominance of medical knowledge. The process of nursing culture growth and integration has been socialization through education and leadership standards. At the same time, beliefs and values of nursing culture are reflected in practices relating to clothing, figures of speech and rituals, which are powerful forms of symbol. These help in complying with professional requirements, in the stabilization of identity and the communication of organizational values both to the organization s members and to non-members. CONCLUSION: Exploring nursing culture from both theoretical approaches, facilitates the understanding of aspects of values and beliefs that are established and are used as guides in daily nursing practice. However, the nursing culture today must be shaped according to the modern concepts in the provision of healthcare. KEYWORDS: Organizational Culture, Nursing, Leaders, Symbols, Rituals, Values. ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πολλοί ερευνητές συμφωνούν ότι η οργανωσιακή κουλτούρα αποτελεί το σύνολο των πεποιθήσεων, πιστεύω, αξιών, κανόνων, προτύπων συμπεριφοράς και υποθέσεων που τα μέλη ενός οργανισμού μοιράζονται από κοινού (Cooke & Rousseau, 1998, Davies et all. 2000). Όπως διαπιστώνεται μέσα από τη βιβλιογραφία, δεν υπάρχει μία κοινή, αποδεκτή από όλους θεωρία, που να καλύπτει το περιεχόμενο του εν λόγω όρου (Scott-Findlay & Estabrooks, 2006). Αντίθετα εντοπίζεται αρκετά μεγάλος αριθμός θεωριών, ανάλογα με το επιστημονικό υπόβαθρο του κάθε θεωρητικού ερευνητή (Testa & Sipe, 2011). Αντλώντας από τις μεγάλες σχολές της ανθρωπολογίας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, οι ακαδημαϊκοί που ασχολήθηκαν με το θέμα προσέγγισαν την έννοια κυρίως με δύο ξεχωριστές κατευθύνσεις: την κοινωνιολογική και τη συμβολική (Human Synergistcs International, 2009) Η κοινωνιολογική προσέγγιση ορίζει την οργανωσιακή κουλτούρα ως τις αξίες, τα έθιμα, τους μύθους, τις εκδηλώσεις, τους ήρωες και τα άλλα μοτίβα που μπορεί να παρατηρηθούν μέσα σε ένα οργανισμό (Trice & Beyer, 1984, Reino, 2009). Τα πρότυπα αυτά αποκρυσταλλώνονται στην κοινωνική δομή του οργανισμού, καθώς θεσμοθετούνται και τυποποιούνται οι τρόποι συμπεριφοράς και σκέψης, οι οποίες αναγνωρίζονται σε ρητούς ή άγραφους κανόνες που τα μέλη ελέγχουν (Meek, 1988). Επομένως επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τη συνεκτικότητα των μελών, ενώ μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία στα χέρια των ηγετικών στελεχών (Meek 1988, Scott et al. 2003). Σημαντικό είναι ότι, οι ερευνητές εδώ βλέπουν την οργανωσιακή κουλτούρα ως μια «μεταβλητή» όπως και άλλοι παράγοντες σε ένα οργανισμό (όπως η τεχνολογία, η στρατηγική, κλπ), που απορρέει μέσα από μια παραδοσιακή, αντικειμενική και λειτουργική άποψη μιας κοινωνικής πραγματικότητας (Alvesson, 2013). H προσέγγιση της συμβολικής σχολής βασίζεται στην έννοια της κουλτούρας ως ένα ιδεατό σύστημα που περιλαμβάνει σύμβολα, συμβολικές συμπεριφορές και ερμηνείες αυτών των φαινομένων (Hatch, 1993). Το σύμβολο ορίζεται ως κάτι που αντιπροσωπεύει μια συνειδητή ή μια ασυνείδητη σύνδεση με κάποια ευρύτερη, συνήθως πιο αφηρημένη ιδέα ή έννοια και περιλαμβάνει: λογότυπα, σλόγκαν, ιστορίες, δράσεις, οπτικές εικόνες και αλληγορίες (Gioia, 1986), αλλά και κτίρια, έθιμα και τελετουργίες (Hatch, 1993). Η διαφορά από την προηγούμενη προσέγγιση είναι ότι ο «κάθε οργανισμός είναι μια κουλτούρα» - σαν μια αόρατη δύναμη ως μια μεταφυσική εξήγηση της συμπεριφοράς και των γεγονότων, που είναι αδύνατο να παρατηρηθούν (Meek 1988). Η νοσηλευτική, ως η μεγαλύτερη επαγγελματική ομάδα στον τομέα υγείας, αποτελεί μια υποκουλτούρα με δικούς της χαρακτηρισμούς, ιστορία και συστήματα, που τη διακρίνουν και τη διαφοροποιούν από τους υπόλοιπους επαγγελματίες: κοινή γλώσσα, κοινοί κανονισμοί και τελετουργίες, γνώσεις και πεποιθήσεις (Suominen et al. 1997). Οι δύο πιο πάνω θεωρητικές προσεγγίσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν, ώστε να αναλυθεί και να κατανοηθεί η νοσηλευτική κουλτούρα. Από πού δηλαδή προέρχεται, ποια είναι η σημασίας της, τι τη διαφοροποιεί από τις άλλες επαγγελματικές ομάδες υγείας, να εξηγήσει την επιρροή της στη συμπεριφορά και δράση των νοσηλευτών, καθώς και τον αντίκτυπό αυτών των συμπεριφορών και πεποιθήσεων τόσο εντός, όσο και εκτός του δικού τους συστήματος. Αυτή η συνειδητοποίηση της ταυτότητας είναι σημαντική, αφού μπορεί να βοηθήσει στο «ξεπάγωμα» του παρόντος νοσηλευτικού συστήματος και κατά συνέπεια στην αλλαγή και εξέλιξή του. Παράλληλα η γνώση αυτή θα βοηθήσει τα διοικητικά στελέχη του τομέα υγείας, ώστε να κατανοήσουν τις πεποιθήσεις των εργαζομένων τους και να αναπτύξουν τις ανάλογες στρατηγικές διαχείρισης της κουλτούρας. Σκοπός του άρθρου ήταν η διερεύνηση της νοσηλευτικής κουλτούρας μέσα από την κοινωνιολογική και τη συμβολική θεωρητική προσέγγιση της οργανωσιακής κουλτούρας. ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Η αναζήτηση της βιβλιογραφίας έγινε μέσω των ηλεκτρονικών βάσεων PubMed, CINAHL και Google Scholar, χωρίς χρονολογικούς περιορισμούς. Η αναζήτηση διενεργήθηκε με τις λέξεις κλειδιά: Organizational Culture, Nursing, Leaders, Symbols, Rituals, Values, με όλους τους συνδυα- 228

65 σμούς. Αφορούσε βιβλία/ άρθρα για τις θεωρίες της οργανωσιακής κουλτούρας, καθώς και έρευνες κυρίως ποιοτικής μεθοδολογίας με πρωτογενή συλλογή δεδομένων του προσωπικού γενικής νοσηλευτικής (ως ξεχωριστή επαγγελματική ομάδα), δημοσιευμένες σε επιστημονικά περιοδικά στην αγγλική γλώσσα. Δεν συμπεριελήφθησαν μελέτες ποσοτικής μεθοδολογίας, ή που είχαν σκοπό την ανάπτυξη εργαλείων μέτρησης της οργανωσιακής κουλτούρας, ή διατριβές ή άλλη μη δημοσιευμένη (γκρίζα) βιβλιογραφία. Κοινωνιολογική προσέγγιση της Νοσηλευτικής κουλτούρας Σύμφωνα με τον Schein (1990) η οργανωσιακή κουλτούρα ως κοινωνικό φαινόμενο δεν μπορεί να γίνει κατανοητή, αν δεν κατανοηθούν τα ιστορικά γεγονότα και η έννοια που αποδίδουν τα άτομα μέσα από αυτά τα γεγονότα. Στη νεώτερη ιστορία της νοσηλευτικής πολλοί συγγραφείς θεωρούν τη Florence Nightingale ως την ηγετική μορφή, που έχει ιδρύσει τη μοντέρνα νοσηλευτική και έχει επηρεάσει τη νοσηλευτική κουλτούρα σε παγκόσμια βάση (Attewell, 1998, Kaminski 2005, Selanders & Crane, 2012). Αποτελεί δε ένα από τα πιο κλασσικά σύμβολα της νοσηλευτικής ιστορίας με απήχηση στη νοσηλευτική εκπαίδευση, έρευνα και θεωρία (Jinks & Bradley, 2004). Έχει καθορίσει τη φιλοσοφία και τις αξίες για τη νοσηλευτική, όπως είναι η συμπόνια, η δέσμευση, η ηγεσία και η παροχή ασφαλούς και υποστηρικτικής φροντίδας (Selanders & Crane, 2012). Ταυτόχρονα η Nightingale αντανακλά ένα «μύθο», αφού μέσα από τις υπεράνθρωπες προσπάθειές της να περιθάλψει τους στρατιώτες στον πόλεμο της Κριμαίας, χαρακτηρίστηκε ως ο «άγγελος της Κριμαίας». Οι μύθοι αποτελούν εκδηλώσεις της οργανωσιακής κουλτούρας βασισμένες σε αληθινά ιστορικά γεγονότα, που ωραιοποιούν τις επιθυμητές αξίες (Trice & Beyer, 1984). Η πρώιμη νοσηλευτική κουλτούρα είχε ως κεντρικό μοντέλο αξιών τη φροντίδα του ασθενή και των αναγκών του (Holland, 1993, McIntosh et al. 2015). Έτσι πολλές φορές κατά τη διάρκεια του Α και Β Παγκόσμιου πόλεμου οι νοσηλεύτριες παρομοιάζονταν ως «άγγελοι» που φρόντιζαν τους στρατιώτες ενισχύοντας το στερεότυπο της Nightingale (Jinks & Bradley, 2004). Το στερεότυπο αυτό το συναντάται και σήμερα, αφού οι ασθενείς αναμένουν την προστασία, τη φροντίδα, τη δεξιοτεχνία και την ανιδιοτέλεια, χαρακτηριστικά και αξίες που διαμορφώθηκαν από την παραδοσιακή κατασκευή της νοσηλευτικής (Crowe, 2000). Πέραν των πιο πάνω, το στερεότυπο αυτό συνδέεται και ενισχύεται με τις ευρύτερες κοινωνικές αντιλήψεις που αφορούν το φύλλο και την εξαρτημένη σχέση του ρόλου των γυναικών ως πρωταρχικό φροντιστή των παιδιών με την «οικογένεια να έρχεται πρώτη» (McIntosh et al. 2015). Αντανακλά επίσης ένα υποστηρικτικό ρόλο για την ισχυρότερη ιατρική κουλτούρα, που διαιωνίζεται από τον αρσενικό/ θηλυκό ρόλο, αφού η ιατρική παραδοσιακά ήταν επάγγελμα των ανδρών και η νοσηλευτική επάγγελμα των γυναικών (Kaminski 2005). Αυτό είχε ενισχυθεί τόσο από την πρώιμη νοσηλευτική εκπαίδευση που έδινε αξία στη συμμόρφωση και την υπακοή στο γιατρό (Selanders & Crane, 2012), όσο και από τον καταμερισμό εργασίας που επικρατούσε στα τέλη του 19 ου αιώνα και είχε ως αποτέλεσμα τον χαρακτηρισμό των νοσηλευτών ως «υπηρέτες των γιατρών» (Jinks & Bradley, 2004). Σε αυτή τη βάση, κάποιοι θεωρούν ότι η νοσηλευτική κουλτούρα έχει αναπτυχθεί παράλληλα με αυτή των γιατρών, των οποίων η εξουσία και η κοινωνική δύναμη ήταν πάντοτε σημαντική λόγω της εξειδικευμένης γνώσης (Holland, 1993). Σύμφωνα με τον Etzioni (1969) όπως αναφέρεται στη Holland (1993), αυτό επηρέασε την κοινωνική αντίληψη για την νοσηλευτική ως ένα «ήμι-επάγγελμα». Ωστόσο οι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι επισημαίνουν ότι όταν ένα επάγγελμα αναγνωρίζεται από την κοινωνία και υπάρχει μέσω της νομοθεσίας, είναι ένα πλήρες επάγγελμα (Toit, 1995). Είναι προφανές ότι η νοσηλευτική έχει αναπτύξει τη δική της εξειδικευμένη γνώση βασισμένη στη νοσηλευτική πρακτική και θεωρία, η οποία διαφοροποιεί τη φροντίδα του ασθενούς που δίνεται στο νοσοκομείο από εκείνη στο σπίτι (Holland, 1993) και σε πολλές χώρες καθορίζεται νομικά και ακαδημαϊκά. Έτσι σήμερα ο νοσηλευτής έχει επιδείξει την ικανότητα να καθιερώνει ρόλους ως θεωρητικός, ερευνητής και επιστήμονας, ενώ έχει ενεργό και ισχυ- ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

66 ρό ρόλο ως συνήγορος και δάσκαλος του ασθενή (Kaminski, 2005). Βέβαια εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι ακόμη και σήμερα, ενώ υπάρχει αυτονομία στη νοσηλευτική φροντίδα, συχνά δεν υπάρχει συμμετοχή στο πλάνο θεραπείας στο οποίο μόνο οι γιατροί έχουν τη «δύναμη» να αποφασίζουν (Malloy, 2009). Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να αμφισβητείται η επαγγελματική ισχύς των νοσηλευτών (Kaminski, 2005). Και ενώ οι νοσηλευτές αναγνωρίζουν τις ανάγκες των ασθενών και είναι ικανοί να εισηγηθούν θεραπεία, οι «φωνές τους σιγούν» από τους γιατρούς, τους ασθενείς και τους συγγενείς τους, που συχνά βλέπουν στο πρόσωπο του γιατρού το σύμβολο ισχύος του «αλάνθαστου πατέρα». Υπάρχει δηλαδή η αντίληψη ότι, το «σύστημα» περιορίζει τους νοσηλευτές να είναι ισότιμα μέλη στη φροντίδα του ασθενή (Malloy, 2009). Τονίζεται ότι το κτίσιμο της κουλτούρας είναι μια δυναμική διαδικασία αλληλεπίδρασης, που απαιτεί προσπάθεια ώστε να ριζωθούν καλά οι νέες δεξιότητες, αξίες και κοινές αντιλήψεις, ιδιαίτερα για τα νέα μέλη. Αρχίζει από τη νοσηλευτική εκπαίδευση (ιδιαίτερα το γνωστικό πεδίο της), αλλά σημαντικό ρόλο έχει η φύση των ατόμων, καθώς και οι αξίες και η κουλτούρα που «κουβαλούν» (Toit, 1995). Kατά τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης η νοσηλευτική κουλτούρα μεταφέρεται μέσω της επίδειξης, της προφορικής παράδοσης και ανταλλαγής πληροφοριών (Robinson, 1986, Crowe, 2000). Αυτή η διαδικασία μάθησης πρέπει να είναι ολιστική και να περιλαμβάνει γνωστικές, ψυχοκινητικές και συναισθηματικές παραμέτρους (Weis & Schank, 2002). Καθώς το επάγγελμα ενστερνίζεται την αντιμετώπιση των ασθενών με ολιστικό τρόπο, το ίδιο πρέπει να αναπτύσσεται και ο νοσηλευτής με ένα ολιστικό τρόπο (Weis & Schank, 2002). Σημαντικό ρόλο σ αυτό έχει η θέσπιση νόμων που να διασφαλίζει τον επαγγελματικό κώδικα συμπεριφοράς, της πολιτικής και των επιπέδων του επαγγέλματος (Weis & Schank, 2002). Επιπρόσθετα η νοσηλευτική ηγεσία, ιδιαίτερα σε επίπεδο μονάδων υγείας, ενεργεί ως πρότυπο που παρέχει κατεύθυνση μέσα από την οποία τα νέα μέλη μαθαίνουν για τη «τέλεια» συμπεριφορά και επομένως την οργανωσιακή κουλτούρα. Οι νοσηλευτές ηγέτες μπορεί να αποτελούν «ρομαντικές εικόνες ηρώων» ή εξιδανικευμένα παραδείγματα, που επιτρέπουν στα μέλη να ερμηνεύουν τα οργανωτικά γεγονότα (Tsui, 2006). Η στρατηγική αυτή βοηθά στην επικοινωνίας της γνώσης, την κοινωνικοποίηση και τη δέσμευσή, αλλά και την αποτελεσματική επιλογή των νέων μελών που ήδη έχουν τις «σωστές» πεποιθήσεις (Schein, 1990). Τονίζεται ότι όταν οι ηγέτες δε γνωρίζουν αυτή τη διαδικασία και δεν είναι σταθεροί σε τι δίνουν σημασία, τότε τα μέλη, ιδιαίτερα τα νέα, θα ξοδεύουν υπερβολικά μεγάλο χρόνο και ενέργεια προσπαθώντας να καταλάβουν τι θα κάνουν και πως θα το κάνουν. (Boychunk Duchscher & Cowin, 2004). Επομένως αποτελεί σημαντική παράμετρο για την ίδια τη μονάδα υγείας, αφού η ελλιπής ενσωμάτωση των κοινών αξιών θα επηρεάσει την ανάπτυξη και επιβίωσή της (Weis & Schank, 2002). Από την άλλη πλευρά, οι νέοι νοσηλευτές χρειάζεται να διακρίνουν ανάμεσα σε αυτό που οι άνθρωποι λένε ότι εκτιμούν και τι στην πραγματικότητα εκτιμάται, να ανακαλύψουν τις «ιερές αγελάδες» (άνθρωποι, πιστεύω, ή πράγματα που δεν μπορούν να συζητηθούν) και τα ταμπού (τα πρέπει και τα δεν πρέπει) του οργανισμού ή του τμήματος που εργάζονται (Del Bueno & Vincent, 1986). Tο νοσηλευτικό προσωπικό «είναι εκεί για να βοηθήσει», μόνο αν οι «νέοι» ταιριάξουν με τον τρόπο που αυτοί δουλεύουν και συμπεριφέρονται (Wilson et al. 2005). Σε αντίθετη περίπτωση μπορεί να βιώσουν την αποξένωση, τη δυσφορία ή ακόμη και τον εξοστρακισμό (Suominen et al. 1997). Επομένως η νοσηλευτική κουλτούρα μαθαίνεται μέσω της σύνδεσης μεταξύ των συμπεριφορών και των συνεπειών τους (Jones & Redman, 2000), αλλά και μέσα από μια πορεία διαπραγμάτευσης - πολλές φορές με μια δυσανάλογη «αόρατη δύναμη», που αντλείται από τις σχέσεις των ανθρώπων και όχι από επίσημους κανόνες και κανονισμούς (Hallett, 2003). Στην ακραία περίπτωση υποστηρίζεται ότι μπορεί να αποτελεί απλώς ένα άλλο μέσο άσκησης κοινωνικού ελέγχου, που χειρίζεται τα μέλη της ομάδας ως προς την αντίληψη, τη σκέψη και το συναίσθημα με συγκεκριμένους τρόπους (Kunda & Van Maanen, 1989, Willmott, 1993). 230

67 Συμβολική προσέγγιση της Νοσηλευτικής κουλτούρας Με βάση τη συμβολική σχολή, έχει αναγνωριστεί ότι η κουλτούρα δεν είναι ένα απλό επιφανειακό, αλλά ένα εμποτισμένο με σύμβολα και συμβολισμούς φαινόμενο που δύσκολα κατανοείται ή καθορίζεται. Τα σύμβολα αποτελούν ένα ισχυρό φυσικό δείκτη της οργανωσιακής ζωής (Rafaeli & Worline, 1999), που μπορεί κάποιος να τα παρατηρήσει μέσα σε μια μονάδα υγείας: ο σταυρός, οι λευκοί διάδρομοι, η λευκή στολή, οι μυρωδιές των φαρμάκων, κλπ. Αυτά αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της οργανωσιακής ζωής, στοιχεία ενεργά για τη κατασκευή της αίσθησης, της γνώσης και της συμπεριφοράς των νοσηλευτών αλλά και των επισκεπτών, που τους βοηθά να ερμηνεύσουν την οργάνωση ως μια συνεκτική ιδέα. (Rafaeli & Worline, 1999). Πρόσθετα με τα πιο πάνω, τα σύμβολα επηρεάζουν τα συναισθήματα, τις συμπεριφορές και τις επιλογές του ασθενή (Rafaeli & Worline, 1999). Αυτό είναι σημαντικό, ιδιαίτερα σε οργανισμούς παροχής υπηρεσιών υγείας (άυλο προϊόν) όπου οι χρήστες βασίζονται σε απτά συνθήματα ή φυσικές αποδείξεις για την αξιολόγηση των υπηρεσιών και την ικανοποίηση τους από αυτή (Zeithaml & Bitner, 1996 στους Rafaeli & Worline, 1999). Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συμβόλου αποτελεί η στολή, όπου υποστηρίζεται ότι έχει αντίκτυπο στη συμμόρφωση με τις επαγγελματικές απαιτήσεις και νόρμες, την επικοινωνία των οργανωτικών αξιών και την ταυτοποίηση των μελών του οργανισμού από τα μη-μέλη (Rafaeli & Pratt, 1993 στους Rafaeli & Worline, 1999). Παράλληλα δημιουργεί ένα εξωτερικό ορατό πλαίσιο, που είναι διαθέσιμο για συζήτηση και επικοινωνία μεταξύ των μελών του οργανισμού (Rafaeli & Worline, 1999). Μπορεί επίσης να επηρεάσει τους ασθενείς ως προς τη συμμόρφωση τους σε οδηγίες, ιδιαίτερα από νοσηλευτές που γνωρίζουν για πρώτη φορά (π.χ. οδηγίες για τη λήψη των φαρμάκων). Ένα άλλο χαρακτηριστικό σύμβολο, σημαντικό για την κατανόηση των βασικών παραδοχών, που αποτελεί θεμέλιο της οργανωσιακής κουλτούρας, είναι τα σχήματα λόγου ή οι αλληγορίες (Del Bueno & Vincent, 1986). Οι αλληγορίες περιγράφουν μια κατάσταση ή ένα φαινόμενο, σαν ένας όρος που εξηγεί τα ανεξήγητα και κάνει τα άγνωστα, οικεία, ή ακόμη περιγράφουν τα πολύπλοκα ζητήματα με μια απλή εικόνα (Del Bueno & Vincent, 1986). Αποτελούν επίσης τη συμβολική επικοινωνία που συμβάλει στη σταθεροποίηση της ταυτότητας και της γνώσης των εργαζομένων, ενώ επηρεάζει και τη συμπεριφορά και τις στάσεις τους (Del Bueno & Vincent, 1986). Στη νοσηλευτική κουλτούρα που ιστορικά χαρακτηρίζεται από αυστηρή στρατιωτική ιεραρχία και κανονισμούς, αυτά τα σχήματα λόγου χρησιμοποιούνται συχνά όπως π.χ. «μοιάζει σαν εμπόλεμη ζώνη σήμερα το τμήμα», ή να γίνεται αναφορά για τους συναδέλφους της νυχτερινής βάρδιας και να τους χαρακτηρίζουν «νταντάδες» ή «ιππότες» (Brooks & Brown, 2002). Τέλος, σημαντική διάσταση για την νοσηλευτική κουλτούρα, αποτελούν και οι τελετουργίες. Οι τελετουργίες αποτελούν πατροπαράδοτα έθιμα που επιτρέπουν στα άτομα να κατανοούν τις κοινωνικές τους σχέσεις και έτσι συμβάλουν στην ευημερία τους (Holland, 1993). Η νοσηλευτική αναφορά κατά την αλλαγή βάρδιας αποτελεί ένα επαγγελματικό τελετουργικό (Wolf, 1988), που αντιπροσωπεύει τη μεταφορά αρμοδιοτήτων από τους νοσηλευτές που βγαίνουν εκτός της συγκεκριμένης βάρδιας σε νοσηλευτές που έρχονται την επόμενη βάρδια. Σύμφωνα με τη Holland (1993), η νοσηλευτική αναφορά υπηρετεί ως πεδίο για την κοινωνικοποίηση των νοσηλευτών, ενώ ταυτόχρονα εξασφαλίζει τις κοινές αξίες, αλλά και την αποκλειστικότητα της «νοσηλευτικής» γλώσσας. Επιπρόσθετα διαπιστώνονται και θεραπευτικά τελετουργικά, που σχετίζονται με «συμβολικές θεραπευτικές δράσεις» όπως η φροντίδα μετά θάνατον, η χορήγηση φαρμάκων και η φροντίδα υγιεινής των ασθενών, τα οποία λειτουργούν ως μέσα κατανόησης της πραγματικής έννοιας του «τι είναι να είσαι νοσηλευτής» (Wolf,1988). Λειτουργούν δηλαδή υπό την έννοια της στωικότητας και της καταστολής των δικών τους συναισθημάτων, από τις συναισθηματικές απαιτήσεις της νοσηλευτικής φροντίδας (Evans et al. 2008). Επισημάνεται ότι οι τελετουργίες αυτές μπορεί να αποτελούν μέσο για να μειωθεί το άγχος των νοσηλευτών, όταν αυτό που κάνουν φαίνεται να έχει μικρή αναγνωρισμένη αξία για τον ασθενή ή τον οργανισμό (Walker, 1967 στη Davidson, 2015). Έτσι συνδέουν την τελετουργική πράξη ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

68 με επαναλαμβανόμενες ενέργειες χωρίς ιδιαίτερη σκέψη (Philpin, 2002). Ωστόσο κάποιοι άλλοι συγγραφείς εντοπίζουν ότι ενώ τα πιο πάνω φαίνεται να είναι «τελετουργίες», στην πραγματικότητα αποτελούν σημαντικές ρουτίνες φροντίδας για τον εντοπισμό και την απομάκρυνση των πηγών λάθους και την απόδειξη της ηθικής συμπεριφοράς των νοσηλευτών «να κάνουν καλό, αποφεύγοντας τη βλάβη» (Wolf,1988). ΣΥΖΉΤΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η διερεύνηση της νοσηλευτικής κουλτούρας μέσα από τις δυο θεωρητικές προσεγγίσεις είναι σημαντικό, αλλά δύσκολο εγχείρημα. Η κοινωνιολογική προσέγγιση επικεντρώνεται στη συμπεριφορά ή τη δράση, ενώ η συμβολική, σε ιδέες (Human Synergistics International, 2009). Στη βιβλιογραφία κάποιοι ακαδημαϊκοί συγκεντρώνονται αποκλειστικά στη μια ή στην άλλη, αλλά πολλοί δε μπορούν να ταιριάξουν εύκολα σε καμιά, ή αιωρούνται μεταξύ των δυο θεωρήσεων, αφού δεν υπάρχει ξεκάθαρος διαχωρισμός (Alvesson, 2016). Ωστόσο, ανεξαρτήτως των δυο πιο πάνω θεωρητικών προσεγγίσεων, επισημαίνεται ότι η νοσηλευτική κουλτούρα έχει τις ρίζες της στην πρώιμη ιστορία της. Η Nightingale, αποτέλεσε ισχυρό και πρωτοπόρο ιδρυτικό μέλος, που είχε σημαντική επίδραση, ενώ αποτέλεσε πρωταρχικό φορέα του οράματος και αξιών της νοσηλευτικής (Schein, 2004). Η σημερινή νοσηλευτική κουλτούρα αντικατοπτρίζει τις αξίες, στάσεις και πεποιθήσεις που αποκτήθηκαν στο πέρασμα του χρόνου και θεωρούνται σημαντικές για την επιβίωση και τη βιωσιμότητα του επαγγέλματος. Μια επαγγελματική κουλτούρα που εκφράζει την αυτονομία, την τεχνογνωσία, την αίσθηση της ηθικής, τη σημαντική εργασία και την αφοσίωση στην παροχή υπηρεσιών υγείας (Raelin, 1986). Πρόσθετα, η ανάλυση της νοσηλευτικής κουλτούρας διευκολύνει την κατανόηση σε πτυχές αξιών, πιστεύω και πεποιθήσεων που είναι καθιερωμένες και χρησιμοποιούνται ως οδηγοί στην καθημερινή νοσηλευτική πρακτική (Alvesson, 2013). Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να γίνει αντιληπτή ως μια ιδεολογική και συμβολική μορφή, που παρέχει στους νοσηλευτές ένα πλαίσιο ερμηνείας του εργασιακού τους περιβάλλοντος, αλλά και της ταυτότητας τους. Η ταυτότητά τους συγκροτείται από το παρελθόν, το παρόν και δίνει νόημα στις δραστηριότητες τους. Καθορίζει επίσης «ποιοι είναι» και τη διαφορετικότητα τους σε σχέση με το περιβάλλον, τόσο σε ατομικό επίπεδο, όσο και ομαδικό ή οργανωσιακό (Alvesson, 2013). Αυτή η κατανόηση μπορεί να βοηθήσει ώστε να εξηγηθούν οι δομές εξουσίας, οι εργασιακές σχέσεις, το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης και ακόμη και η κοινωνία στο σύνολό της (Davies & Mannion, 2013). Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η κουλτούρα αποτελεί μια συνέχεια, με μικρές πιθανότητες για αλλαγή, του «τρόπου που τα πράγματα γίνονται» (Sleutel, 2000). Είναι προφανές ότι οι νοσηλευτές ως μέλη της ίδιας επαγγελματικής ομάδας, μπορεί να δημιουργήσουν κοινωνική άμυνα και συνοχή, η οποία να είναι βαθιά ριζωμένη στο σύστημα και να είναι δύσκολο να αλλάξει για να συμβαδίσει με τις μεταβαλλόμενες συνθήκες (Sleutel, 2000). Στην περίπτωση αυτή, ακόμα και η «νοσηλευτική ρουτίνα» που επικρατεί, μπορεί να εμποδίζει την υιοθέτηση νέων μεθόδων ή την επίλυση προβλημάτων με διαφορετικό τρόπο και επομένως να επηρεάσει αρνητικά την έκβαση των ασθενών, αλλά και την επαγγελματική ικανοποίηση των νοσηλευτών. Ωστόσο η νοσηλευτική σήμερα διαμορφώνεται από τις σύγχρονες αντιλήψεις για την παροχή της υγειονομικής περίθαλψης, που επηρεάζονται από το κλίμα της αβεβαιότητας και της οικονομικής κρίσης. Οι παραδοσιακές απόψεις και αξίες που υποστηρίζουν την πίστη στον τομέα της υγείας ως κοινωνικής υπηρεσίας, έχουν πλέον αντικατασταθεί από τα συστήματα που τονίζουν τον ορθολογισμό, την αποδοτικότητα, αλλά και την ατομικότητα και το απρόσωπο (Crowe, 2000). Επομένως το μοντέλο-αξία της φροντίδας με επίκεντρο τον ασθενή και την συμπόνια, πρέπει να επαναπροσδιοριστεί. Οι νοσηλευτές πρέπει επίσης να αμφισβητήσουν τη φύση των δεσμών τους με τους γιατρούς και να προχωρήσουν σε αυτό που ονομάζεται «πολιτική πράξη», ώστε να σκέφτονται και να ενεργούν για λογαριασμό του εαυτού τους και των ασθενών (Jacobs et al, 2005). Η «αναμόρφωση» του συστήματος αξιών ισοδυναμεί με την αλλαγή της οργανωσιακής κουλτούρας. Συχνά στη βιβλιογραφία, η κουλτούρα ανα- 232

69 φέρεται ως το κλειδί για να υπάρξει πιθανότητα επιτυχίας της αλλαγής, αφού ο τρόπος που η αλλαγή λειτουργεί, είναι οργανωμένος με το πώς οι άνθρωποι βλέπουν τον εαυτό τους, τους άλλους, αλλά και το σύνολο του περιβάλλοντός τους (Alversson, 2016). Η διαχείριση της νοσηλευτικής κουλτούρας, όπως διαπιστώθηκε από την προηγούμενη ανάλυση, συνδέεται κυρίως με τη νοσηλευτική ηγεσία, αλλά και τη μάθηση τόσο στο εσωτερικό του οργανισμού, όσο και κατά τη διάρκεια των σπουδών. Επομένως ο καλύτερος τρόπος για να επιτευχθεί η αλλαγή, είναι η νοσηλευτική ηγεσία «να κάνει ό, τι κάνει καλύτερα» (Langfiel-Smith, 1995). Σημαντικό είναι επίσης να δημιουργηθούν νέες ιστορίες, σύμβολα, τυπικότητες και τελετές που σταδιακά θα αντικαταστήσουν τις παλιές, να επιλεγούν και να προωθηθούν υπάλληλοι που να αποδέχονται τις νέες αξίες, να αλλάξει το σύστημα αµοιβών για να ενθαρρυνθεί η αποδοχή των νέων αξιών και να δημιουργηθεί κλίµα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και συμμετοχής των νοσηλευτών στη λήψη των αποφάσεων (Crowe, 2000). Θα χρειαστεί επίσης η εμπλοκή εξωτερικών φορέων, ιδιαίτερα αυτών που ασκούν έλεγχο στην εκπάιδευση των νοσηλευτών για να επηρεάσουν τις βασικές επαγγελματικές αξίες. Καταληκτικά πρέπει να αναφερθεί ότι οι επιτυχημένες στρατηγικές αλλαγής, απαιτούν ρεαλιστικά χρονικά πλαίσια και δεν μπορεί να πραγματοποιηθούν κατά τη «διάρκεια μιας νύχτας», ιδιαίτερα σε ομάδες με τόσο καλά καθιερωμένες πρακτικές και αξίες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alvesson, Μ. (2013). Understanding organizational culture. 2 nd Ed. London, Sage. Alvesson, Μ, & Sveningsson S. (2016). Changing organizational culture. 2 nd Ed. London, Routledge. Attewell A. (1999). Florence Nightingale ( ). PROSPECTS: the quarterly review of comparative education. Paris, UNESCO: International Bureau of Education. xxviii: Boychunk Duchscher JE, Cowin LS. (2004) The experience of marginalization in new nursing graduates. Nursing Outlook 52: Brooks I, Brown R. (2002). The role of ritualistic ceremonial in removing barriers between subcultures in the National Health Service. Journal of Advanced Nursing: 38: Cooke RA, Rousseau DM. (1998). Behavioral norms and expectations, a quantitative approach to the assessment of organizational culture. Research in Industry Development: 6: Crowe M. (2000) The nurse-patient relationship: a consideration of its discursive context. Journal of advanced Nursing: 31(4): ). Davies HTO, Nutley SM, Mannion R. (2000). Organisational culture and quality of health care. Quality in Health Care: 9: advies HTO & Mannion R, (2013) Will prescriptions for cultural change improve the NHS? British Medical Journal: 346:f /bmj.f1305 Del Bueno DJ, Vincent PM. (1986). Organizational culture: How important is it? The Journal of Nursing Administration: 16: Etzioni A. (Ed.) (1969) The semi-professions and their organization. New York. Free Press cited in Holland CK. (1993). An ethnographic study of nursing culture as an exploration for determining the existence of a system of ritual. Journal of Advanced Nursing: 18: Evans AM, Pereira DA, Parker JM. (2008) Discourses of anxiety in nursing practice: a psychoanalytic case study of the change-of-shift handover ritual. Nursing Inquiry: 15: Gioia DA Symbols, scripts, and sensemaking. In H. P. Sims (Ed.), The thinking organization: San Francisco: Jossey-Bass Hallett T. (2003). Symbolic power and organizational culture. Sociological Theory: 21:2 Πρόσβαση Ιανουάριος Hatch MJ. (1993). The dynamics of organizational culture. The Academy of Management review: 18: Holland CK. (1993). An ethnographic study of nursing culture as an exploration for determining the existence of a system of ritual. Journal of Advanced Nursing: 18: Human Synergistcs International. (2009). Organizational Culture Inventory, Interpretation & Development Guide, U.S.A. Human Synergistcs International Jacobs BB, Fontana JS, Kehoe MH, Matarese C. Chinn PL. (2005) An emancipatory study of contemporary nursing practice. Nursing Outlook: 53:6-14. Jinks AM, Bradley E. (2004). Angel, handmaiden, battleaxe or whore? A study which examines changes in newly recruited student nurses attitudes to gender and nursing stereotypes. Nurse Education Today: 24: Jones K, Redman R. (2000). Organizational culture and work redesign: Experience in three organizations. Journal of Nursing Administration: 30: Kaminski J. (2005). Editorial: Nursing informatics and nursing culture. Is there a fit? Online Journal of ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

70 Nursing Informatics (OJNI): 9(3). Available at ojni.org/9 3/june.htm Πρόσβαση Ιανουάριος Kunda G, Van Maanen J. (1989). Changing scripts at work: Managers and professionals. The Annals of the American Academy of Political and Social Science: 561:64-80, cited in Carney M. (2006). Understanding organizational culture: The key to successful middle management strategic involvement in the health care delivery. Journal of Nursing Management: 14: Langfield-Smith K. (1995). Organizational culture and control. In Berry A, Broadbent J, Otley D. (Eds). Management Control: Theories, issues and practices. London. Macmillan Press Ltd Malloy DC, Hadjistavropoulos T, McCarthy EF, Evans RJ, Zakus DH, Park I, Lee Y, Williams J. (2009). Culture and organizational climate: Nurses insights into their relationship with physicians. Nursing Ethics: 16: McIntosh Β. McQuaid Ρ. Munro Α. (2015). The impact of gender perceptions and professional values on women s careers in nursing, Gender in Management: An International Journal. 30:1. dx.doi.org/ /gm Πρόσβαση Φεβρουάριος Meek LV. (1988). Organizational Culture: Origins and Weakness. Organization Studies: 9: Philpin SM. (2002). Rituals and nursing: a critical commentary. Journal of Advanced Nursing, , 38(2): Raelin JA. (1986). The clash of culture: managers and professionals. Harvard Business Boston: School Press. Rafaeli A, Worline M. (1999). Handbook of organizational culture and climate, Chapter: Symbols in organizational culture. ac.il/home/users/anatr/symbol.html Πρόσβαση Ιούνιος Rafaeli A, Pratt MJ. (1993). Tailored meaning: On the meaning and impact of organizational dress. Academy of Management Review: 18:32-55, cited in Rafaeli A. & Worline M. (1999). Handbook of organizational culture and climate, Chapter: Symbols in organizational culture ac.il/home/users/anatr/symbol.html Πρόσβαση Ιούνιος Reino A. (2009). Manifestations of organizational culture based on the example of Estonian organizations. Faculty of Economics and Business Administration, University of Tartu, Estonia: Tartu University Press. Robinson WZ. (1986). Nursing rituals in an adult acute care hospital: An ethnography Dissertation available from ProQuest. Paper AAI repository.upenn.edu/dissertations/aai Πρόσβαση Ιανουάριος Selanders L, Crane P. (2012). The voice of Florence Nightingale on advocacy. The Online Journal of Issues in Nursing (OJIN): 17(1), Manuscript AMarketplace/ANAPeriodicals/OJIN/TableofContents/Vol /No1-Jan-2012/Florence-Nightingale-on-Advocacy.html Πρόσβαση Ιανουάριος Schein ΕΗ. (1990). Organizational culture, American Psychologist: 45: Schein EH. (2004). Organizational culture and leadership, 3 rd Ed. San Francisco: Jossey-Bass Scott-Findlay S, Estabrooks CA. (2006). Mapping the organizational culture research in nursing: A literature review. Journal of Advanced Nursing: 565: Scott T. Mannion R. Davies HTO. (2003) Implementing culture change in health care: theory and practice. International Journal for Quality in health Care: 15: Sleutel M. (2000). Climate, culture, context, or work environment?: Organizational factors that influence nursing practice. The Journal of Nursing Administration: 30: Suominen T, Kovasin M, Ketola O. (1997). Nursing culture - Some viewpoints. Journal of Advance Nursing: 25: Testa MR, Sipe LJ. (2011). The organizational culture audit: A model for hospitality executives, International ICHERIE Conference, Πρόσβαση Ιούνιος Trice HM, Beyer JM. (1984). Studying Organizational Cultures through Rites and Ceremonials. The Academy of Management Review: 9(4): links.jstor.org/sici?sici= % %299 %3A4%3C653%3ASOCTRA%3E2.0.CO%3B2-5 Tsui AS, Zhang ZX, Wang H, Xin KR, Wu JB. (2006). Unpacking the relationship between CEO leadership behavior and organizational culture. The Leadership Quarterly:17: Toit dd. (1995) A sociological analysis of the extent and influence of professional socialization on the development of a nursing identity among nursing students at two universities in Brisbane, Australia. Journal of Advance Nursing: 21: Walker, VH. (1967). Nursing and ritualistic practices. New York: Macmillan Company. Cited in Davidson SB. Nursing Rituals: Sacred, Nonproductive or a Pathway to Quality Nursing Care? Oregon Nurses Association. Πρόσβαση Ιανουάριος Weis D, Schank MJ. (2002). Professional Values: Key to Professional Development. Journal of Professional Nursing. 18: Willmott H. (1993) Strength is Ignorance; Slavery is Freedom: Managing Culture in Modern Organizations, Journal of Management Studies: 30:

71 Wilson VJ, McCormack BG, Ives G. (2005). Understanding the Workplace Culture of a Special Care Nursery. Journal of Advance Nursing: 50: Wolf ZR. (1988). Nurses Work, The Sacred and The Profane. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Zeithaml VA, Bitner MJ. (1996). Services Marketing, McGraw-Hill Ryerson Co Inc, New York, cited in Rafaeli, A. & Worline, M. (1999). Handbook of Organizational Culture and Climate, Chapter: Symbols. Πρόσβαση Ιούνιος ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

72 ΕΚΔΟΣΕΙΣ οσελότος Βατάτζη 55, Αθήνα ΤΗΛ. : ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr 236